pobierz plik (artykuł wraz przypisami) - LexisNexis

Karol Pachnik
Tymczasowe aresztowanie na poczet
grzywny
Glosa do postanowienia składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego 1
z dnia 20 września 2007 r. (I KZP 28/07) 2
Zaliczenie, według reguł wynikających z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu
aresztowania na poczet kar orzeczonych wobec skazanego w tej samej
lub w innej sprawie wyklucza późniejsze skuteczne wystąpienie
z roszczeniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie przepisów
rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, za ten sam okres, jak również
wcześniejsze uzyskanie odszkodowania i zadośćuczynienia w tym trybie
wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowego aresztowania na poczet tych
kar.
Komentowanym orzeczeniem Sąd Najwyższy rozstrzygał wątpliwości składu zwykłego
Sądu Najwyższego – Izby Karnej wyrażone w pytaniu prawnym: „Czy w wypadku zaliczenia
– na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami określonymi w art. 63 k.k. – na poczet
orzeczonej kary grzywny okresu tymczasowego aresztowania odbytego w innej sprawie,
roszczenie o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie uznać należy za zrekompensowane – czy też, uwzględniając
przepisy art. 553 k.p.k. (a contrario) oraz zasady orzekania odszkodowania w wysokości
odzwierciedlającej zarówno realnie poniesioną stratę i utraconą korzyść, jak
i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 552 § 1 i § 4 k.p.k., a także art. 417 1 § 2 k.c.),
roszczenie takie przysługuje w zakresie, w którym wysokość kwoty należnego
odszkodowania i zadośćuczynienia przewyższałaby kwotę orzeczonej kary grzywny?”
Stan faktyczny
Adam W. wystąpił z wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie w łącznej wysokości
650 000 zł za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w okresie od 20 września

1994 r. do 11 stycznia 1995 r. Sąd Okręgowy, rozpoznający sprawę w pierwszej instancji,
oddalił powództwo, argumentując, że wprawdzie tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy
było „niewątpliwie niesłuszne” w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., ale wobec zaliczenia całego
okresu tego tymczasowego aresztowania na poczet kary grzywny orzeczonej wyrokiem Sądu
Rejonowego z 16 czerwca 2005 r., w sprawie II K 114/2005, w której postępowanie toczyło się
równolegle – spowodowana nim szkoda i krzywda zostały pokrzywdzonemu w pełni
zrekompensowane.
Powód złożył apelację, a wyrokiem z 5 października 2006 r., wydanym w sprawie II AKa
68/06, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie zaskarżony wyrok utrzymał w mocy.
W wyniku kasacji sprawa trafiła pod rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego, który przedstawił
pytanie prawne powiększonemu składowi.
Komentarz
Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały. Przedmiotem glosy nie jest samo
rozstrzygnięcie o odmowie podjęcia uchwały. W tym aspekcie można podzielić pogląd Sądu
Najwyższego o braku przesłanek formalnych do zajęcia stanowiska. Jednak jest to nie tyle
wypadkowa jednolitego rozumienia – w ujęciu jurydycznym – poruszanej pytaniem prawnym
problematyki, co błędna konstrukcja uzasadnienia pytania prawnego, a przynajmniej –
konstrukcja odmienna od oczekiwań ujawnionych w uzasadnieniu postanowienia. Sąd
Najwyższy w składzie zwykłym nie wykazał należycie – zdaniem powiększonego składu Sądu
Najwyższego – że zachodziły warunki do przekazania sprawy powiększonemu składowi Sądu
Najwyższego, stąd ów skład odmówił odpowiedzi na pytanie prawne.
Jednocześnie jednak Sąd zawarł w uzasadnieniu postanowienia swoje stanowisko odnośnie
do pytania prawnego. Właśnie ta teza, a nie rozstrzygnięcie sądu, jest przedmiotem niniejszego
komentarza. Przed przystąpieniem do szczegółowych rozważań warto zwrócić uwagę na skład
sędziowski wydający orzeczenie. Zauważalnym problemem było umieszczenie w składzie
sędziego delegowanego z Wojskowego Sądu Okręgowego. Trzeba mieć na uwadze, że
omawiane postanowienie zapadło jeszcze przed uchwałą pełnego składu Sądu Najwyższego,
dopuszczającą delegowanie sędziów w imieniu Ministra Sprawiedliwości tak przez sekretarza,
jak i podsekretarza stanu 3 . Doniosłość prawną w owym czasie miał wyrok Sądu Najwyższego
sprzeciwiający się takiej praktyce 4 , choć trzeba przyznać, że wyko-nywanie uprawnień do
delegowania -sędziów z upoważnienia Ministra Sprawiedliwości, a nie przez ministra
osobiście, zdarzało się często. W odniesieniu do sędziów sądów wojskowych robił to także
Dyrektor Departamentu Kadr i Szkolnictwa Wojskowego Ministerstwa Obrony Narodowej 5 .
Przechodząc do głównego nurtu rozważań, trzeba stwierdzić, że Sąd Najwyższy dokonał
swoistej interpretacji prawa, zacierając pojęcie odpowiedzialności odszkodowawczej i kreując
odpowiedzialność zawartą w Kodeksie postępowania karnego, jako tryb zupełnie autonomiczny 6 ,
czerpiący jedynie z podobieństw do prawa cywilnego w zakresie nieuregulowanym 7 . Jedynym
uzasadnieniem takiego poglądu jest, jak się wydaje, występowanie w Kodeksie postępowania

karnego instytucji zaliczenia na poczet orzeczonej kary okresu rzeczywistego pozbawienia
wolności z art. 63 k.k. i art. 417 k.p.k. 8 .
Analizując zachodzącą – zdaniem Sądu Najwyższego – konsumpcję roszczenia
odszkodowawczego, zauważyć trzeba, że dotychczas w przypadku skazania za przestępstwa:
spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała
lub rozstroju zdrowia, przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przeciwko środowisku,
mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przeciwko prawom osób wykonujących pracę
zarobkową – sąd, na wniosek uprawnionego podmiotu, musiał orzec obowiązek naprawienia
szkody.
Oznaczało to – co było zgodne ze stanowiskiem judykatury – że sąd nie mógł odmówić
ustalenia w orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody, jeżeli złożono wniosek, istniały
podstawy do skazania, a szkoda została określona i udowodniona 9 .
Nie miało tu znaczenia, czy pokrzywdzony dochodził (również skutecznie) środków
odszkodowawczych na drodze postępowania cywilnego. Nawet wypłacenie przez
ubezpieczyciela odszkodowania za szkody spowodowane ruchem pojazdów mechanicznych
nie wyłączało orzeczenia o środkach karnych 10 .
Skoro więc uprzednie orzeczenie w przedmiocie odszkodowania nie wyłączało możliwości
orzeczenia środków karnych, a pod pewnymi warunkami nakazywało takie zachowanie,
wydaje się, że również pierwotne orzeczenie o środkach karnych nie powinno wyłączać
dochodzenia roszczenia na drodze cywilnej 11 .
W kontekście omawianego orzeczenia uwidacznia się sprzeczność w rozumowaniu Sądu,
który w sytuacji odwrotnej niż w stanie faktycznym omawianej tu sprawy wskazuje na
konieczność wydawania orzeczeń o określonej treści (orzeczenie środka karnego), akcentując
obowiązek orzeczenia środka karnego pomimo „wyczerpania” roszczenia na gruncie prawa
cywilnego.
Ze stanowiskiem zaprezentowanym w glosowanym orzeczeniu nie można się zgodzić.
Sąd, co jest niedopuszczalne 12 , dąży do wypełniania roli prawodawcy. Stosuje przy tym
wykładnię systemową i odwołuje się do przyjętej praktyki 13 stosowania prawa.
Norma prawna wynikająca z art. 552 k.p.k. jest jasna i nie wymaga zabiegów
interpretacyjnych. Co więcej, w jej treści nie ma miejsca na wyjątki. Możliwe jest natomiast
uznanie, że ustawodawca wprowadził „bonifikatę” dla osób niesłusznie pozbawionych
wolności – w postaci treści art. 417 k.p.k. Takiej interpretacji nie sprzeciwia się wykładnia
logiczno-językowa.
Nie ma ponadto podstawy prawnej pozwalającej na nakładanie na siebie zakresów norm
prawnych, jak uczynił to Sąd w tezie glosowanego orzeczenia. Rozstrzygnięcie jedynie w oparciu
o argument słuszności (a zatem pogląd na rozumienie kwestii prawnych) i w odniesieniu do
innych orzeczeń Sądu Najwyższego, które nie są źródłami prawa 14 , nie może zostać uznane za
zadowalające.
Co więcej, nie można zapominać o treści art. 77 Konstytucji RP. Realizacja gwarancji
wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy

publicznej powinna zapewniać istnienie – odnoszącego się co najmniej do gwarantowanego
minimum – zespołu norm prawnych regulujących daną materię.
Zapisanie określonych gwarancji w Konstytucji RP ma też to znaczenie, że w przypadku
zaniechania legislacyjnego ustawodawcy możliwe jest dochodzenie roszczenia w oparciu
o zasadę bezpośredniego stosowania przepisów Ustawy Zasadniczej – zgodnie z artykułem 8
ust. 2 Konstytucji RP.
W przypadku braku regulacji ustalających wzajemny stosunek różnych przepisów można by
zatem dokonać swoistej subsumcji 15 , jednak celem jej powinno być wypełnienie gwarancji
konstytucyjnych, co z pewnością nie miało miejsca w omawianym postanowieniu.
Jako błędne w rozumowaniu Sądu można określić przyjęcie, że między obowiązkiem z art.
63 k.k. i 417 k.p.k. oraz art. 552 § 1 i 4 k.p.k., w aspekcie sposobu rekompensowania szkód
i krzywd wynikłych z niesłusznego tymczasowego aresztowania, zachodzi logiczny związek
zwany alternatywą rozłączną. Dokonana tu wykładnia systemowa nie znajduje bowiem
poparcia w wykładni językowej.
Co istotne, samo zadośćuczynienie, wobec niewspółmierności szkody niemajątkowej, ma
zrównoważyć negatywne przeżycia pokrzywdzonego. Takie stwierdzenie determinuje obowiązek
ustalenia zakresu tych negatywnych przeżyć oraz formy zadośćuczynienia i jego wyso-kości 16 .
Konsumpcja zadośćuczynienia powinna być rozpatrywana w odrębności od konsumpcji
odszkodowania, przysługują one obok siebie, co wyraźnie wynika z treści art. 552 k.p.k.
Na koniec zauważyć trzeba, że racjonalizowanie prawa nie jest rolą sądów. Sądy powinny
stosować prawo w jego treści nadanej przez organy władzy ustawodawczej, co wynika
z podziału kompetencji w systemie trójpodziału władzy. Próba tworzenia norm prawnych
w oparciu o praktykę stosowania prawa powinna się spotkać z krytyką.
PRZYPISY
1
2
3
4
5
W składzie: Przewodniczący: Prezes SN Lech Paprzycki; Sędziowie: SN Małgorzata Gierszon, SN Wiesław
Kozielewicz, SN Rafał Malarski, SN Roman Sądej, SN Andrzej Siuchniński (sprawozdawca), WSO del. do
SN Tomasz Artymiuk.
OSNKW 2007, nr 10, poz. 70, LexPolonica nr 1589178.
Uchwała pełnego składu Sądu Najwyższego z 14 listopada 2007 r., BSA I-4110-5/2007, „Biuletyn Sądu
Najwyższego” 2007, nr 11, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2008, nr 2 poz. 33, OSNC 2008, nr 4, poz. 42,
OSNKW 2007, nr 12, poz. 85, OSNKW 2008, nr 3 poz. 23.
Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 17 lipca 2007 r., III CZP 81/07, „Biuletyn Sądu Najwyższego”
2007, nr 7, OSNC 2007, nr 10, poz. 154.
Praktyka ta została uznana: za zgodną z prawem w orzecznictwie Izby Karnej Sądu Najwyższego – uchwała
składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Karna z 27 stycznia 2009 r., I KZP 23/08, „Biuletyn Prawa
Karnego” 2009, nr 1, OSNKW 2009, nr 2, poz. 11, OSNKW 2009, nr 3, poz. 19; za niezgodną w określonych
okolicznościach – postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z 27 stycznia 2009 r., I KZP 24/08,
OSNKW 2009, nr 2, poz. 12, s. 2; za niezgodną, ale niemającą wpływu na trwałość orzeczenia – uchwała

6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Sądu Najwyższego – Izba Karna z 28 października 2009 r., I KZP 19/09, OSNKW 2009, nr 11, poz. 92, s. 16;
i za niezgodną z prawem w świetle wielu orzeczeń Izby Wojskowej Sądu Najwyższego: wyrok Sądu
Najwyższego – Izba Wojskowa z 15 lutego 2008 r., WA 3/08, „Biuletyn Prawa Karnego” 2008, nr 4;
postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa z 29 listopada 2007 r., WZ 41/07, „Biuletyn Prawa
Karnego” 2008, nr 2, wyrok Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa z 12 grudnia 2007 r., WA 36/07,
LexPolonica nr 2155998.
Z uzasadnienia postanowienia: „Uzasadniony jest zatem pogląd, że ustawodawca, w przepisach prawa karnego
(art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k.), stworzył swoistą instytucję rekompensaty szkody na skutek «niewątpliwie
niesłusznego tymczasowego aresztowania», stanowiącą rodzaj restytucji, której zastosowanie wyklucza
późniejsze wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie za okres rzeczywistego pozbawienia wolności, który
został zaliczony na poczet kary”.
Pojęcie odpowiedzialności odszkodowawczej bogato omawia M. Kaliński, w: System Prawa Prywatnego, t. 6,
Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009, s. 13–16.
Z uzasadnienia postanowienia: „«zaliczenie», jako forma rekompensaty szkody, odrębna w porównaniu z innymi
gałęziami prawa i nieznana prawu cywilnemu, z uwagi na inny charakter stosunków, które ta gałąź prawa
reguluje, wyklucza skuteczne skorzystanie z materialnej formy naprawienia szkody przewidzianej w rozdziale
58 k.p.k.”.
Wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2002 r., III KKN 269/00, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2003, nr 7–8,
poz. 13; „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 7–8, poz. 4 – dodatek.
Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Karna z 20 czerwca 2000 r., I KZP 5/00, „Biuletyn Sądu Najwyższego”
2000, nr 6, s. 16.
Tak też Z. Sienkiewicz, M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, P. Hofmański, M. Kalitowski, A.
Kamieński., E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk,
L.K. Paprzycki., R.A. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, red. O. Górniok, Warszawa 2006.
Zob. art. 10 Konstytucji RP.
„Zmiana w art. 417 k.p.k. stanowi tylko o jego dostosowaniu do wypracowanej już od dawna w orzecznictwie
praktyki”.
Por. art. 87 Konstytucji RP.
Zob. P. Dzienis, Odpowiedzialność cywilna władzy publicznej, Warszawa 2006, s. 139.
P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007, s. 111.