pobierz plik (artykuł wraz przypisami) - LexisNexis

Nieodwracalne skutki prawne jako negatywna
przesłanka stwierdzenia nieważności decyzji
określona w art. 156 § 2 k.p.a. w odniesieniu do praw
słusznie nabytych
MGR ANNA KOWALSKA
DOKTORANTKA KRAKOWSKIEJ AKADEMII IM. A.F. MODRZEWSKIEGO
1. Prawa nabyte
Obowiązek ochrony praw nabytych należy do katalogu zasad konstytucyjnych, które nie zostały bezpośrednio
wymienione w Konstytucji RP 1 . Stanowi ona natomiast dyspozycję, której treść jest wywodzona w sposób
pośredni lub bezpośredni z innych zasad konstytucyjnych, które to zasady zostały literalnie wskazane w ustawie
zasadniczej.
Często wskazuje się bezpośredni związek zasady ochrony praw nabytych z zasadą demokratycznego państwa
prawnego 2 wskazaną w art. 2 Konstytucji.
Omawianą zasadę wywodzi się również z zasady państwa prawnego w sposób pośredni. Wielokrotnie
w swym orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny dochodził do zasady praw nabytych w sposób pośredni
(dwustopniowo). Z zasady wyrażonej w art. 2 Konstytucji wywodzi się zasadę zaufania obywateli do państwa
i prawa. Wyodrębnienie tej zasady daje możliwość wywiedzenia z niej zasady ochrony praw nabytych. Na
pośredni związek zasady ochrony praw nabytych z zasadą państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału
Konstytucyjnego wskazuje również B. Banaszak. Autor wskazał
na wyrok Trybunału Konstytucyjnego, w którym zwrócono uwagę na związek o charakterze instrumentalnym
pomiędzy zasadą zaufania obywateli do państwa (stanowiącą składową zasady państwa prawnego) oraz zasadą
ochrony praw nabytych 3 . Na stanowisko takie wskazuje również I. Wróblewska, omawiając treść zasady
państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Autorka stoi na stanowisku, że zasada ochrony
praw nabytych niejako zawiera się w zasadzie ochrony zaufania jednostki do państwa i prawa, w związku
z czym każde naruszenie pierwszej z wymienionych zasad stanowi jednocześnie naruszenie drugiej z nich.
Istotne jest jednak to, że nie każde naruszenie zasady ochrony zaufania do państwa i prawa jest naruszeniem
zasady ochrony praw nabytych 4 .
W literaturze wskazuje się też na związek zakazu retroakcji z zasadą praw nabytych. Związek ten ma
polegać na bezpośrednim wywodzeniu z zasady nieretroakcji, zasady praw nabytych 5 . Trybunał Konstytucyjny
w swoim orzecznictwie wyprowadza zasadę ochrony praw nabytych bezpośrednio z zasady państwa prawnego,
wskazując niejednokrotnie na odrębność zasady ochrony praw nabytych i zasady zaufania obywateli do
państwa i tworzonego w nim prawa 6 .
Zwraca się również uwagę na możliwość względnego stosowania zasad konstytucyjnych, w tym zasady
ochrony praw nabytych, w przypadku konieczności zapewnienia realizacji innych wartości istotnych z punktu
widzenia systemu prawa. Stanowisko takie dezawuują K. Działocha oraz S. Jarosz-Żukowska, którzy wskazują
niemożność ograniczenia stosowania zasady konstytucyjnej z uwagi na konieczność zapewnienia wartości
konstytucyjnych (trudno jest wskazać ich katalog), interesów czy też zasad słuszności 7 .
Zasada ochrony praw nabytych znajduje również potwierdzenie w art. 64 ust. 2 Konstytucji, odnoszącym się
do ochrony praw majątkowych 8 .
Istotę zasady praw nabytych stanowi zakaz arbitralnego ograniczania czy też znoszenia praw
podmiotowych, które przysługują jednostce na mocy przepisów. Respektowanie zasady praw nabytych nie
oznacza jednak niezmienności praw przysługujących jednostce. Dopuszcza się nie tylko modyfikację tych
praw, ale również ich ograniczanie czy pozbawianie, gdy przemawia za tym ważny interes społeczny 9 .
1.1. Prawa nabyte w drodze decyzji administracyjnej
W literaturze zwraca się niejednokrotnie uwagę na to, że zasada ochrony praw nabytych ma zastosowanie nie
tylko do aktów stanowienia prawa o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, ale również do aktów stosowania
prawa w drodze aktów administracyjnych, konkretyzujących uprawnienia jednostki. Podkreśla się zatem

związek omawianej zasady ze stabilnością decyzji administracyjnych. Wskazuje się też na stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego stwierdzające, że zasadą jest, iż prawa wynikające z decyzji administracyjnych stanowią prawa
słusznie nabyte. W związku z tym racjonalne jest oczekiwanie ich ochrony.
Zgodnie z art. 16 § 1 k.p.a. 10 decyzje, od których nie służy odwołanie w administracyjnym toku instancji, są
ostateczne. Uchylenie, zmiana lub stwierdzenie nieważności decyzji ostatecznych, jak również wznowienie
postępowania może nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w Kodeksie. W związku z tym wyrażona w tym
przepisie zasada trwałości decyzji ostatecznych, a co za tym idzie – przyznanych na ich mocy praw, nie jest
bezwzględna 11 .
Celem tej zasady jest ochrona porządku prawnego, jak również praw nabytych strony. Strona może działać
w zaufaniu do państwa, mając pewność co do stałości przyznanego jej uprawnienia lub nałożonego obowiązku.
Podstawy zasady trwałości decyzji ostatecznych tworzą: pewność obrotu prawnego oraz stabilność uprawnień
przyznanych przez decyzję 12 .
Przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego przewidują nadzwyczajne tryby weryfikacji decyzji
ostatecznych, takie jak tryb wznowienia postępowania administracyjnego (uregulowany w rozdziale 12 k.p.a.)
czy tryb uchylenia, zmiany lub stwierdzenia nieważności decyzji ostatecznej (uregulowany w rozdziale 13
k.p.a.). Możliwość wniesienia skargi na decyzję ostateczną do sądu administracyjnego przez prokuratora,
Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka przewiduje art. 53 § 3 ustawy o postępowaniu
przed sądami administracyjnymi 13 . W Kodeksie postępowania administracyjnego zawarta jest natomiast
instytucja wniesienia tzw. sprzeciwu prokuratorskiego. Zgodnie z art. 184 tej ustawy prokuratorowi służy prawo
wniesienia sprzeciwu od decyzji ostatecznej, jeżeli przepisy Kodeksu lub przepisy szczególne przewidują
wznowienie postępowania, stwierdzenie nieważności decyzji albo jej uchylenie lub zmianę.
Ponadto w polskim porządku prawnym znajdują się przepisy przewidujące możliwość stwierdzenia
wygaśnięcia decyzji ostatecznej. Przesłanki stwierdzenia wygaśnięcia decyzji zostały zawarte w art. 162 § 1 i 2
k.p.a. oraz w przepisach szczególnych, jak chociażby w art. 37 § 1 ustawy z 7 lipca 1994 r. – Prawo
budowlane 14 .
Problematykę praw nabytych w drodze decyzji administracyjnej omówiła M. Kurach 15 . Autorka wskazuje na
zasadę pacta sunt servanda jako podstawę wymogu respektowania praw nadanych decyzją, a co za tym idzie –
również zasady trwałości decyzji ostatecznych. Stanowisko to podziela M. Jackowski. Odnosząc się do
orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, wskazuje on, że prawa wynikające z decyzji administracyjnych co do
zasady stanowią prawa nabyte słusznie, a ich ochrona jest dodatkowo potwierdzona przez zasadę pacta sunt
servanda, która nakazuje respektować uprawnienia poszczególnych podmiotów wynikające z aktów
indywidualnych 16 . W związku z tym do praw nabytych na podstawie decyzji ostatecznych należy zaliczyć
przysporzenia w sferze materialnoprawnej, dopuszczające działania, zaniechania, dające podstawę do domagania
się określonych zachowań innych podmiotów, jak również określone obowiązki. Do sfery praw nabytych nie
zalicza się przy tym wszystkich podmiotowych skutków decyzji, a tylko powstające w sferze materialnoprawnej.
Do praw nabytych z decyzji administracyjnej zalicza się przysporzenia, które wynikają wprost z jej treści.
Źródłem praw nabytych mogą być decyzje uprawniające oraz zobowiązujące. M. Kurach podziela stanowisko
sądów administracyjnych, jakoby źródłem przysporzeń dla strony była każda merytoryczna decyzja kształtująca
jej sytuację prawną. Autorka zwraca również uwagę na to, że zgodnie z przyjętym orzecznictwem decyzje
odmowne nie stanowią źródła praw nabytych, ale jedynie wówczas, gdy postępowanie dotyczyło tylko jednej ze
stron lub wielu stron o wspólnych interesach. W omawianym opracowaniu wskazuje się również na podział
decyzji administracyjnych na decyzje procesowe (rozwiązujące skutek procesowy między organem i stroną) oraz
merytoryczne (wywołujące skutki w sferze materialnoprawnej). Źródłem praw nabytych mogą być jedynie
drugie z wymienionych aktów 17 .
Dla przedmiotu niniejszej pracy istotny jest podział na decyzje wywołujące skutki w sferze
administracyjnoprawnej oraz wywołujące skutki w sferze cywilnoprawnej. W drugiej z wymienionych grup
można wyróżnić decyzje wywołujące pośrednie oraz bezpośrednie skutki. Do decyzji stanowiących podstawę
nabycia praw zalicza się zarówno decyzje wywołujące skutki pośrednie, jak i bezpośrednie w sferze prawa
cywilnego. Podział ten został zaprezentowany przez M. Kurach. Na istnienie takiego podziału oraz na jego
skutki w sferze prawa cywilnego wskazuje też W. Chróścielewski 18 .
Zagadnieniami kształtującej roli aktu administracyjnego w sferze stosunków cywilnoprawnych zajmował się
W. Dawidowicz 19 . Wskazywał on na istniejące w prawie administracyjnym rozwiązania polegające na tym, że
akt administracyjny rodzi bezpośrednio stosunek cywilnoprawny, jak również na tym, że akt administracyjny
jest warunkiem dokonania czynności cywilnoprawnej. Bezpośredniość działania aktu administracyjnego czy też
szerzej czynności administracyjnej polega na tym, że skutki w sferze stosunków cywilnoprawnych można
porównać do umowy, gdyby ustawodawca przewidział możliwość jej zastosowania. Jeśli chodzi o wywieranie
skutków pośrednich, stosunek cywilnoprawny nie powstaje bezpośrednio na podstawie aktu administracyjnego.

Do zaistnienia skutków w sferze prawa cywilnego konieczne jest również dokonanie czynności cywilnoprawnej.
Innym istotnym podziałem, z punktu widzenia dalszych rozważań, jest podział na decyzje deklaratoryjne oraz
konstytutywne. Przyjmuje się, że rolą decyzji konstytutywnych jest tworzenie nowej sytuacji prawnej dla
jakiegoś podmiotu (wywołuje ona skutek ex nunc – od teraz). Decyzja o charakterze deklaratoryjnym ma
natomiast jedynie potwierdzać istnienie przyznanego wcześniej z mocy obowiązujących przepisów uprawnienia
(wywołuje skutek ex tunc – od wtedy).
M. Kurach wskazuje na to, że wielu przedstawicieli doktryny odmawia decyzjom o charakterze
deklaratoryjnym możliwości tworzenia praw nabytych. Według autorki podział ten jest nieostry. Decyzja
o charakterze deklaratoryjnym tworzy bowiem nową sytuację prawną dla strony i z momentem wydania takiego
aktu strona może powoływać się na uzyskane uprawnienia 20 .
Przykładem decyzji o charakterze deklaratoryjnym, która staje się źródłem uprawnień, jest decyzja wydana
na podstawie art. 73 ust. 3 ustawy – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną 21 .
Zgodnie z art. 73 ust. 1 tej ustawy nieruchomości pozostające w dniu 31 grudnia 1998 r. we władaniu Skarbu
Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego niestanowiące ich własności, a zajęte pod drogi publiczne,
z dniem 1 stycznia 1999 r. stają się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa lub właściwych jednostek
samorządu terytorialnego za odszkodowaniem. Stosownie natomiast do dyspozycji art. 73 ust. 3 tej ustawy
podstawę do ujawnienia w księdze wieczystej przejścia na włas-ność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu
terytorialnego nieruchomości, o których mowa w ust. 1, stanowi ostateczna decyzja wojewody.
Zgodnie z zapisem art. 3 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych 22 domniemywa się, że prawo jawne z księgi
wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Stosownie natomiast do dyspozycji art. 5 tej
ustawy w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą
uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych).
W orzecznictwie przyjmuje się, że tego rodzaju decyzja stanowi jedyny dowód potwierdzający nabycie
własności.
Należy zatem stwierdzić, że jakkolwiek skutek cywilnoprawny wywierany jest już przez sam fakt wejścia
w życie ustawy, to jednak do chwili uzyskania prawomocnej decyzji administracyjnej potwierdzającej nabycie
własności właś-ciciel nie może korzystać z przysługującego mu prawa własności.
1.2. Prawa słusznie nabyte
M. Jackowski zwraca uwagę, że konstytucyjnej ochronie podlegają jedynie „prawa słusznie nabyte”.
Wskazuje on, że zasada ochrony praw słusznie nabytych to wynik jednoczesnego zastosowania dwóch norm
konstytucyjnych: zasady sprawiedliwości społecznej oraz zasady ochrony praw nabytych. W przypadku kolizji
tych dwóch zasad, gdy prawa zostaną uznane za nabyte niezgodnie z zasadą sprawiedliwości społecznej, prawa
nabyte (niesłusznie) nie podlegają ochronie.
Prawa nabyte słusznie to takie, które zostały nabyte zgodnie z normami prawa. Są to prawa nabyte w drodze
działań, które nie naruszyły obowiązującego porządku prawnego. Ochrona praw, które zostały nabyte niezgodnie
z prawem, jest wykluczona. Organy państwa muszą mieć możliwość uchylenia praw, które nie zostały nabyte
słusznie (niezgodnie z prawem), nawet w przypadku, kiedy obywatel realizował te uprawnienia, działając
w zaufaniu do państwa. Słuszność nabycia praw odnosi się również do zasady równości. Autor wskazuje na
wyrażony kilkakrotnie pogląd Trybunału Konstytucyjnego, iż zasada sprawiedliwości społecznej powinna mieć
pierwszeństwo przed zasadami wyinterpretowanymi z zasady państwa prawnego. Stanowisko to jednak nie
zostało przyjęte w doktrynie, w szczególności z uwagi na ogólne sformułowanie zasady sprawiedliwości
społecznej. M. Jackowski stoi na stanowisku, że zasady sprawiedliwości społecznej oraz praw nabytych
powinny być pojmowane w sposób równorzędny. W przypadku wystąpienia między nimi kolizji należy dokonać
indywidualnego rozpatrzenia sprawy i rozważenia, która z tych zasad znajdzie pierwszeństwo zastosowania
przed drugą 23 .
W państwie prawnym jednostki powinny mieć pewność, że przyznane im zgodnie z prawem i zasadami
słuszności uprawnienia nie zostaną zniesione lub ograniczone bez uzasadnionej racji. Realizacja zasady zaufania
do państwa i prawa możliwa jest jedynie przy zagwarantowaniu podmiotom prawa trwałości słusznie nabytych
przez nie praw. Przedmiotem ochrony omawianej zasady konstytucyjnej są prawa nabyte zgodnie z ustawą
(jeszcze przed złożeniem wnios-ku o ich przyznanie) oraz prawa nabyte w drodze decyzji administracyjnych.
Należy mieć na uwadze, że ochroną konstytucyjną nie są objęte prawa, które zostały nabyte niesprawiedliwie 24 .
Tematyka praw nabytych została również poruszona przez D. Dudka, omawiającego wymienioną zasadę
w kontekście zasady nieretroakcji. Autor zwraca uwagę na to, że prawo, które zostało uzyskane, nie może być
odebrane ani zmodyfikowane w sposób niekorzystny dla adresata, ochrona ta przysługuje jednak tylko

w stosunku do praw, które zostały nabyte słusznie 25 .
2.
Instytucja stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej
Instytucja stwierdzenia nieważności decyzji ostatecznej ma charakter materialnoprawny. Sankcja
stwierdzenia nieważności dotyczy aktów administracyjnych, które zostały dotknięte kwalifikowanymi wadami.
Postępowanie w sprawie stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej opiera się na przesłankach
pozytywnych, enumeratywnie wymienionych w art. 156 § 1 pkt 1–6 k.p.a., oraz na przesłankach negatywnych
zawartych w art. 156 § 2 tej ustawy.
2.1. Pozytywne przesłanki stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej
Z uwagi na przedmiot rozważań nie będą w tym miejscu analizowane wszystkie pozytywne przesłanki
stwierdzenia nieważności decyzji ostatecznej. Jak wspomniano, zamknięty katalog przyczyn, dla których istnieje
możliwość stwierdzenia nieważności, ustawodawca wymienił w art. 156 § 1 k.p.a. Szczegółowe omówienie
każdej z nich mogłoby się stać tematem osobnego opracowania.
W kontekście zapisu art. 156 § 2 k.p.a. przesłanki pozytywne można podzielić na dwie grupy. Pierwszą
z tych grup stanowią przesłanki względne. Zaistnienie którejś z tych przesłanek daje możliwość wyeliminowania
ostatecznej decyzji administracyjnej z obrotu prawnego, jednak tylko w przypadku, gdy nie upłynęło 10 lat od
ogłoszenia decyzji lub od doręczenia jej stronie. Do tej grupy przesłanek stwierdzenia nieważności należą te,
które zostały wymienione w art. 156 § 1 pkt 1, 3, 4 oraz 7 k.p.a. Przesłankami tymi są: wydanie decyzji
z naruszeniem przepisów o właściwości, wydanie decyzji dotyczącej sprawy rozstrzygniętej już decyzją
ostateczną, skierowanie decyzji do osoby niebędącej stroną w sprawie oraz gdy wydana decyzja zawiera wadę
powodującą jej nieważność z mocy prawa. Zaistnienie jednej z wymienionych przesłanek stanowi powód do
wycofania decyzji z obrotu prawnego, jednak wyłącznie przed upływem 10 lat od jej ogłoszenia lub doręczenia
stronie. Upływ tego terminu powoduje, że wadliwą decyzję należy pozostawić w obrocie prawnym.
Drugą grupę przesłanek pozytywnych do stwierdzenia nieważności stanowią przesłanki bezwzględne do
stwierdzenia nieważności. Wystąpienie którejś z nich stwarza możliwość stwierdzenia nieważności decyzji bez
względu na upływ czasu 26 .
Kwestia istnienia wyżej omówionego podziału pozytywnych przesłanek stwierdzenia nieważności na względne
i bezwzględne była również przedmiotem rozważań B. Adamiak oraz J. Borkowskiego. Wskazują oni na
dyskusyjny charakter tego podziału. Stanowisko swoje argumentują tym, że w każdym przypadku wady
wymienione w art. 156 Kodeksu postępowania administracyjnego stanowią kwalifikowane naruszenie prawa.
Rozróżnianie tych wad na względne i bezwzględne może zatem stać w sprzeczności z zasadą legalizmu oraz
założeniem praworządności systemu administracyjnego 27 .
Wszystkie zawarte w art. 156 k.p.a. pozytywne przesłanki do stwierdzenia nieważności decyzji
administracyjnej stanowią wady kwalifikowane. Wady te są na tyle istotne, że ich wystąpienie daje, w przypadku
ich zbiegu z innymi wadami decyzji, pierwszeństwo zastosowania trybu właściwego dla stwierdzenia nieważności
decyzji ostatecznej. Zagadnienie to było przedmiotem rozważań w literaturze oraz orzecznictwie. Zgodnie ze
stanowiskiem przedstawionym przez B. Adamiak i J. Borkowskiego: „naruszenie wyłączności stosowania
określonego trybu nadzwyczajnego weryfikacji decyzji stanowi rażące naruszenie prawa, będące podstawą
stwierdzenia nieważności decyzji. Pierwszeństwo ma tryb najdalej idący, tj. tryb postępowania w sprawie
stwierdzenia nieważności. W razie wszczęcia trybów nadzwyczajnych pierwszeństwo ma zatem postępowanie
w sprawie stwierdzenia nieważności. Postępowanie wszczę-te np. w sprawie wznowienia postępowania […]
podlega zawieszeniu” 28 .
Dla dalszych rozważań istotne jest omówienie przesłanki wydania decyzji administracyjnej z rażącym
naruszeniem prawa. Jak wyżej wspomniano, wszystkie przesłanki stwierdzenia nieważności powodują, że akt
administracyjny stoi w jawnej sprzeczności z systemem prawa.
Z punktu widzenia słuszności nabycia praw, a zatem rodzaju wad decyzji, istotna jest przesłanka rażącego
naruszenia prawa. Została ona wskazana w art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a. i stanowi przesłankę do bezwzględnego
stwierdzenia nieważności.
Użyte przez ustawodawcę pojęcie „rażącego naruszenia prawa” budzi wiele kontrowersji w doktrynie. Jest to
pojęcie nieostre. Istotne jest wskazanie kryteriów, stanowiących o tym, jaki stopień naruszenia prawa stanowi jego
„rażące naruszenie”, a jaki jest lżejszym przypadkiem naruszenia prawa, stanowiącym jedynie przesłankę do
zastosowania innego trybu wyeliminowania decyzji z obrotu prawnego, np. w trybie jej uchylenia.
Z rażącym naruszeniem prawa mamy do czynienia, gdy stronie zostanie przyznane uprawnienie lub nałożony

zostanie na nią obowiązek wbrew literalnemu brzmieniu przepisu. Jednak i w zakresie takiej interpretacji
pojawiają się odmienne poglądy w doktrynie i orzecznictwie, na co wskazują B. Adamiak i J. Borkowski 29 .
Autorzy omawiają w tym przedmiocie stanowiska Naczelnego Sądu Administracyjnego, który za „rażące”
uważa takie naruszenie prawa, które powoduje powstanie skutków niebędących możliwymi do zaakceptowania
z punktu widzenia praworządności. NSA wskazuje jednocześnie, że ani oczywistość naruszenia, ani również
charakter naruszenia nie ma w tym względzie decydującego znaczenia. Ze stanowiskiem tym polemizują
B. Adamiak i J. Borkowski, wskazując, że nie ocena skutków społeczno-gospodarczych jest przesłanką do
stwierdzenia nieważności decyzji z rażącym naruszeniem prawa, a „dające się łatwo stwierdzić, wyraźne,
oczywiste, niewątpliwe, bezsporne, bardzo duże” naruszenie prawa 30 .
Przesłanką „rażącego” naruszenia prawa nie jest zatem jakiekolwiek jego naruszenie poważne, mające istotny
wpływ na wynika sprawy. Jest to zarazem naruszenie powodujące, że treść decyzji administracyjnej pozostaje
w oczywistej i wyraźnej opozycji do treści prawa, a charakter naruszenia sprawia, że decyzja taka nie może być
zaakceptowana jako akt administracyjny wydany przez organ praworządnego państwa. Chodzi tutaj o jasne
i niedwuznaczne naruszenie prawa, którego skutków dla strony niczym nie można usprawiedliwić 31 .
2.2. Negatywne przesłanki stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej
Negatywne przesłanki stwierdzenia nieważności zostały zawarte w art. 156 § 2 k.p.a. Pierwszą z tych
przesłanek stanowi kryterium upływu czasu. Nie można bowiem stwierdzić nieważności decyzji
administracyjnej po upływie 10 lat od jej ogłoszenia lub doręczenia stronie w przypadku, gdy wada decyzji
związana jest z wystąpieniem przesłanki wymienionej w art. 156 § 1 pkt 1, 3, 4 i 7 k.p.a. Z uwagi na zakres
tematyczny pracy, zagadnienie to nie zostanie poddane szczegółowemu omówieniu.
Drugą z przesłanek negatywnych do stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej jest kryterium
nieodwracalności skutków prawnych. Możliwość zastosowania tego kryterium stała się przedmiotem wielu
publikacji, jak również niejednokrotnie zagadnienie to było poruszane w orzecznictwie.
Organ przeprowadzający postępowanie w sprawie stwierdzenia nieważności decyzji ostatecznej w czasie
postępowania rozpoznawczego bada zarówno fakt wystąpienia przesłanek pozytywnych, jak i negatywnych.
W związku z tym organ ten musi rozważyć, czy w wyniku wydania wadliwej decyzji doszło do zaistnienia
nieodwracalnych skutków prawnych 32 .
Przesłanka ta odnosi się do zaistnienia każdej z przesłanek pozytywnych stwierdzenia nieważności.
B. Adamiak i J. Borkowski, przytaczając uchwałę Sądu Najwyższego z 28 maja 1992 r., III AZP 4/92 33 ,
wedle której: „odwracalność albo nieodwracalność skutku prawnego decyzji trzeba rozpatrywać, mając na
uwadze zakres właściwości organów administracji publicznej oraz ich kompetencje, tzn. umocowanie do
stosowania władczych i jednostronnych form działania. Jeżeli więc cofnięcie, zniesienie, odwrócenie skutków
prawnych decyzji wymaga takich działań, do których organ administracji publicznej nie ma umocowania
ustawowego, czyli nie może zastosować aktu administracyjnego, to wtedy właśnie skutek prawny decyzji będzie
nieodwracalny. […] Jest to nieodwracalność skutku prawnego, względna w tym znaczeniu, że odwrócenie tego
skutku jest prawnie niedostępne dla organu administracji publicznej działającego w granicach obowiązywania
norm prawa publicznego, w formach prawnych właś-ciwych dla tej administracji i w trybie postępowania
przypisanym tejże admini-stracji” 34 .
Kwestię nieodwracalności skutków prawnych należy brać pod uwagę jedynie w przypadku decyzji
administracyjnych o charakterze materialnoprawnym. Na brak potrzeby stwierdzania nieodwracalności skutków
procesowych decyzji administracyjnych wskazuje W. Chróścielewski 35 .
Niejednokrotnie w doktrynie i orzecznictwie wskazywano na konieczność odróżnienia skutków prawnych od
skutków faktycznych. Na ewolucję poglądów w tym przedmiocie wskazuje m.in. W. Chróścielewski 36 . Autor
przytacza m.in. pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z 18 listopada 1993 r., III AZP 23/93 37 , w której
stwierdzono, że: „zrealizowanie inwestycji na podstawie decyzji o pozwoleniu na budowę wyłącza
dopuszczalność stwierdzenia nieważności tej decyzji”. Z kolei wedle przytoczonej przez W. Chróścielewskiego
uchwały Sądu Najwyższego z 28 maja 1992 r., III AZP 4/92: „Wykonanie decyzji nakazującej rozbiórkę obiektu
budowlanego, dotkniętej wadami określonymi w art. 156 § 1 k.p.a., samo przez się nie oznacza, że decyzja ta
wywołała nieodwracalne skutki prawne”.
Kwestia nieodwracalności skutków prawnych pojawia się również w świetle rozróżnienia czynności
administracyjnych wywołujących skutki w sferze prawa cywilnego w sposób pośredni i bezpośredni. Ujęcie to
zostało omówione przez W. Chróścielewskiego 38 . Na możliwość zastosowania takiego kryterium wskazuje
również J. Goździewicz-Biechońska 39 oraz E. Śladkowska 40 .
U podstaw stwierdzenia nieodwracalności skutku prawnego w odniesieniu do aktu wywołującego skutki
w sferze prawa cywilnego tkwi to, że administracja nie dysponuje instrumentami do tego, aby tego rodzaju
skutek odwrócić. Szczególnie ma to miejsce w sytuacji, gdy decyzja administracyjna wywarła pośredni skutek

w sferze prawa cywilnego, tj. gdy stała się ona podstawą do dokonania czynności prawa cywilnego.
W. Chróścielewski zwraca też uwagę na istnienie sytuacji, gdy decyzja administracyjna dotknięta wadą
nieważności wywarła bezpośrednie skutki w sferze prawa cywilnego. Przykład, którym wspomniany autor się
posłużył dla zilustrowania tego zagadnienia, to wydanie decyzji o podziale nieruchomości, której konsekwencją
było zbycie powstałych na jej podstawie nieruchomości. Za istotny dla omawianego zagadnienia wskazano fakt
ujawnienia nowego stanu prawnego w księdze wieczystej. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia omawianej
już wcześniej zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W. Chróścielewski wskazuje, że w przypadku
gdy nie doszło jeszcze do wprowadzenia powstałych nieruchomości do obrotu ani ujawnienia nowego stanu
prawnego w księdze wieczystej, stwierdzenie nieważności takiej decyzji jest możliwe. Nie wywołała ona
bowiem nieodwracalnych skutków prawnych. Z kolei dokonanie obrotu powstałymi w wyniku podziału
nieruchomościami lub nawet już sam fakt ujawnienia podziału w księgach wieczystych jest podstawą do
stwierdzenia, że decyzja administracyjna wywołała nieodwracalne skutki prawne. Odwrócenie wywołanych
skutków jest bowiem niedostępne dla organów administracji publicznej 41 .
Nieodwracalność skutków prawnych, zdaniem W. Chróścielewskiego, może być rozpatrywana jako
bezwzględna lub względna. Bezwzględność w tym przedmiocie oznacza niemożność odwrócenia skutku
w ramach całego systemu prawnego. Nieodwracalność względna odnosi się natomiast do organu administracji
oraz podstaw prawnych jego działania w sprawach indywidualnych. Jednocześnie autor ten zwraca uwagę na
celowość rozróżnienia skutków względnych na skutki sensu stricto oraz sensu largo. Nieodwracalność skutków
sensu largo polegałaby na tym, że żadnemu organowi administracji publicznej nie byłyby przyznane
kompetencje do usunięcia skutków prawnych. Z kolei nieodwracalność skutków prawnych sensu stricto
polegać ma na tym, że kompetencje do odwrócenia skutku prawnego nie zostały przyznane ani organowi
prowadzącemu postępowanie w sprawie stwierdzenia nieważności decyzji, ani też organowi, w stosunku do
którego występuje on jako organ wyższego stopnia 42 .
Należy również wspomnieć, że zagadnienie skutków wyeliminowania z obrotu prawnego decyzji
administracyjnych, wywołujących pośrednie oraz bezpośrednie skutki w sferze prawa cywilnego, było również
przedmiotem rozważań W. Dawidowicza.
W przypadku czynności prawnej, z której bezpośrednio wynika skutek cywilnoprawny, „utrata mocy
obowiązującej przez akt administracyjny, z którego wynika bezpośrednio stosunek cywilnoprawny, powinna
skutkować również wygaśnięciem tego stosunku” 43 . W. Dawidowicz wskazuje też na możliwość poczynienia
dalszych rozważań w zależności od przyczyny wyeliminowania aktu z obrotu prawnego, w szczególności
sygnalizuje on możliwość wystąpienia różnych skutków w zależności od tego, czy przyczyną uchylenia decyzji
była jej wadliwość, czy też była to decyzja niewadliwa.
Jeśli natomiast chodzi o rozważania dotyczące wpływu uchylenia prawnej formy działania administracji
wywierającej pośrednie skutki w sferze prawa cywilnego, to można je podzielić w sposób następujący:
1) utrata mocy obowiązującej aktu po nabyciu przez niego cechy ostateczności, lecz przed dokonaniem
czynności cywilnoprawnej – akt warunkuje dokonanie czynności prawnej. Utrata przez niego mocy
obowiązującej pociąga za sobą skutek w postaci niemożności dokonania czynności cywilnoprawnej. W celu
dokonania tej czynności zainteresowany podmiot musi ponownie wystąpić do organu o wydanie stosownego
aktu;
2) utrata mocy obowiązującej aktu po dokonaniu czynności o charakterze cywilnoprawnym – akt został już
„skonsumowany”. Wobec wypełnienia przez niego już roli, jaką miał odegrać, nie należy dopatrywać się
dalszych zależności między obowiązywaniem aktu administracyjnego a dokonaną na jego podstawie
czynnością prywatnoprawną 44 .
W literaturze, jak również w orzecznictwie została też omówiona możliwość stwierdzenia nieważności
decyzji ad-ministracyjnej w części. Brak jest prze-pisów mówiących wprost o takiej moż-liwości. Stąd też
przyjmowano, że stwierdzić nieważność decyzji można jedynie co do jej całości. Stanowisko takie jednak
ewoluowało. Obecnie można odnaleźć w orzecznictwie oraz w literaturze stanowisko, jakoby stwierdzenie
nieważności tylko w części nie tylko nie było niezgodne z przepisami, ale również powinno ono stanowić
regułę działania w przypadku postępowania w sprawie stwierdzenia nieważności. Interpretacja taka została
wskazana przez K. Sobieralskiego 45 , który posłużył się uchwałą NSA z 23 lutego 1998 r., OPS 6/97 46 .
W uchwale tej skład siedmiu sędziów stanął na stanowisku, że: „dopuszczalne jest stwierdzenie nieważności
decyzji administracyjnej o przejęciu nieruchomości na własność państwa w części, która nie obejmuje
zbytych przez Skarb Państwa (lub gminę) lokali w budynku znajdującym się na tej nieruchomości”.
3. Stwierdzenie wystąpienia nieodwracalnych skutków prawnych a ochrona
praw nabytych

Z punktu widzenia wcześniejszych rozważań można wysunąć wniosek, że konstytucyjne prawo własności,
stanowiące również potwierdzenie zasady praw słusznie nabytych, podlega ochronie również z uwagi na
nieodwracalność skutku prawnego wywołanego przez decyzję administracyjną w sytuacji, gdy doszło do
dalszego obrotu nieruchomościami. Na słuszność takiego stanowiska wskazuje m.in. ww. uchwała NSA
z 23 lutego 1998 r., OPS 6/97. Wynika z niej bowiem, że nie stwierdza się nieważności decyzji administracyjnej
w części, która obejmuje ona już zbyte przez Skarb Państwa nieruchomości.
Należy przy tym mieć na uwadze, że w przypadku przejęcia nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na
podstawie decyzji wydanej w toku postępowania wywłaszczeniowego przeprowadzonego w trybie ustawy
o gospodarce nieruchomościami 47 zgodnie z dyspozycją art. 112 ust. 3 ustawy o gospodarce nieruchomościami
wywłaszczenie nieruchomości może być dokonane, jeżeli cele publiczne nie mogą być zrealizowane w inny sposób
niż przez pozbawienie albo ograniczenie praw do nieruchomości, a prawa te nie mogą być nabyte w drodze umowy.
Przesłanka ta jest warunkiem koniecznym do wszczęcia postępowania wywłaszczeniowego i została ona
bardziej szczegółowo opisana w art. 114. Wywłaszczenie nieruchomości może zatem mieć miejsce tylko
w sytuacji konieczności zrealizowania celu publicznego.
Zgodnie natomiast z art. 136 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami nieruchomość wywłaszczona nie
może być użyta na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, z uwzględnieniem art. 137, chyba że
poprzedni właściciel lub jego spadkobierca nie złożą wniosku o zwrot tej nieruchomości.
Stosownie natomiast do zapisu art. 137 ust. 2 ustawy, w razie powzięcia zamiaru użycia wywłaszczonej
nieruchomości lub jej części na inny cel niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, właściwy organ zawiadamia
poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercę o tym zamiarze, informując równocześnie o możliwości zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości.
Uregulowania ustawy o gospodarce nieruchomościami w znacznym stopniu ograniczają możliwość dalszego
obrotu nieruchomościami wywłaszczonymi na rzecz Skarbu Państwa. W związku z tym trudno jest w tej sferze
stwierdzić wystąpienie nieodwracalnych skutków prawnych uniemożliwiających stwierdzenie nieważności
decyzji wywłaszczeniowej.
Podobnie jest w sytuacji wywłaszczenia nieruchomości w trybie omawianej już ustawy z 13 października
1998 r. – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną.
Można zatem stwierdzić, że w przypadku wydania w ww. przedmiocie de-cyzji administracyjnej obarczonej
kwa-lifikowaną wadą skutek o charakterze cywilnoprawnym będzie odwracalny, a prawa nabyte niesłusznie
przez inne podmioty nie będą podlegały ochronie.
Jak wynika z wcześniej poczynionych rozważań, nie można uznać za prawa słusznie nabyte praw
wynikających z decyzji administracyjnych obarczonych wadą, będącą podstawą do stwierdzenia nieważności
tych decyzji. W tym kontekście szczególnie dotyczy to decyzji wydanych z rażącym naruszeniem prawa.
Nie może być bowiem prawem słusznie nabytym uprawnienie, które zostało nabyte w jawnej i oczywistej
sprzeczności z porządkiem prawnym. Uprawnieniem takim jest prawo wynikające w szczególności z decyzji
wydanej z rażącym naruszeniem prawa.
W związku z tym celowe jest rozważnie możliwości ochrony praw niesłusznie nabytych, jaką stwarza zakaz
stwierdzenia nieważności decyzji, która wywarła nieodwracalne skutki prawne.
Punktem wyjścia dla rozważań powinno być w tym wypadku zadeklarowanie przyjętej koncepcji
nieodwracalnych skutków prawnych.
Stojąc na stanowisku, że za punkt wyjścia powinno się przyjąć koncepcję nieodwracalnych skutków
prawnych o charakterze względnym sensu stricto zaprezentowaną już wcześniej, uznać należy, że mogą
zaistnieć sytuacje, w których pozostanie w obrocie prawnym decyzja przyznająca uprawnienia w sposób
sprzeczny z zasadą legalności.
W celu zilustrowania tego zagadnienia można posłużyć się interpretacją wskazaną we wcześniej przytoczonej
uchwale Sądu Najwyższego, III AZP 23/93. Sąd stanął w niej na stanowisku, że w przypadku zrealizowania
uprawnień wynikających z decyzji o udzieleniu pozwolenia na budowę nie można stwierdzić nieważności tej
decyzji, gdyż zaszły już nieodwracalne skutki prawne. Jak wcześniej wskazywano, jest to stanowisko
kontrowersyjne, w szczególności z uwagi na trudności w określeniu relacji między skutkami prawnymi
i faktycznymi.
Przy dokonywaniu oceny tego zagadnienia należy mieć na uwadze, że inwestor realizujący inwestycję
(uprawnienie wynikające z decyzji ostatecznej) działa w zaufaniu do organów państwa oraz do legalności, a co za
tym idzie – słuszności, uprawnień przyznanych mu w decyzji. Stwierdzić należy, że w sytuacji ziszczenia się
przesłanek pozytywnych do stwierdzenia nieważności pozwolenia na budowę w przypadku zrealizowania inwestycji
(niezależnie od tego, czy dojdzie do formalnego zakończenia procesu budowlanego) zachodzi nieodwracalny skutek
prawny.
Realizacja inwestycji stanowi taki skutek z tej przyczyny, że przywrócenie stanu pierwotnego jest

niedostępne zarówno dla organu prowadzącego postępowania w sprawie stwierdzenia nieważności pozwolenia
na budowę, jak również dla organu, który wydał decyzję poddaną trybowi nadzoru. Należy mieć bowiem na
uwadze to, że ani starosta (organ wydający decyzje o udzieleniu pozwolenia na budowę), ani też wojewoda
(organ wyższego stopnia w stosunku do starosty działającego jako organ administracji architektonicznobudowlanej)
nie dysponuje instrumentami administracyjnymi do przywrócenia stanu sprzed wydania decyzji.
Prawo budowlane, określające kompetencje tych organów w zakresie inwestycji budowlanych, nie daje im
uprawnień do nakazania inwestorowi rozbiórki obiektu budowlanego. W ramach kompetencji starosty
przyznanych mu w Prawie budowlanym mieści się w tym zakresie ewentualnie pozwolenie na rozbiórkę. Jednak
jest to przede wszystkim postępowanie prowadzone na wniosek inwestora. Ponadto decyzja będąca
zwieńczeniem takiego postępowania nadaje uprawnienie do dokonania rozbiórki, nie zaś nakaz wykonania
rozbiórki.
Należy również mieć na uwadze, że kompetencje w zakresie nakazania rozbiórki w omawianej sytuacji nie
przysługują również powiatowemu inspektorowi nadzoru budowlanego. Nie można bowiem w takiej sytuacji
wydać nakazu rozbiórki na podstawie art. 48 ust. 1 Prawa budowlanego, tj. kiedy obiekt wzniesiono bez
wymaganego pozwolenia na budowę.
Jak już wskazano, inwestor realizujący swoje uprawnienia na podstawie ostatecznej decyzji o udzieleniu
pozwolenia na budowę działa w zaufaniu do legalności przyznanych mu uprawnień. Stąd też w przypadku
wystąpienia w pozwoleniu na budowę wady kwalifikowanej, wymienionej w art. 156 § 1 k.p.a., nie można
stwierdzić, że budynek został wzniesiony nielegalnie, tzn. bez wymaganego pozwolenia na budowę. Dokonanie
takiego stwierdzenia naruszałoby podstawowe zasady konstytucyjne, takie jak zasada budowania zaufania do
organów państwa i stanowionego przez nie prawa, i umożliwiałoby potraktowanie inwestora jako przestępcy
budowlanego. Z punktu widzenia zasad państwa prawnego taka sytuacja jest niedopuszczalna i godzi
w podstawowe prawa jednostki.
Należy mieć na uwadze, że do chwili wyeliminowania decyzji z obrotu prawnego inwestor nie działa
w warunkach samowoli budowlanej. Brak jest zatem podstaw do nakazania mu rozbiórki obiektu budowlanego.
W związku z tym zrealizowanie inwestycji na podstawie ostatecznego poz-wolenia na budowę jest podstawą do
stwierdzenia wywołania przez tę decyzję nieodwracalnych skutków prawnych. W takiej sytuacji należy stwierdzić
wydanie decyzji z naruszeniem prawa, nie stwierdzając jednocześnie jej nieważności. Powoduje to, że w obrocie
prawnym pozostaje decyzja stojąca w jawnej sprzeczności z porządkiem prawnym. Z uwagi na nielegalność takiej
decyzji, szczególnie w przypadku ziszczenia się przesłanki rażącego naruszenia prawa, nie można stwierdzić, że
prawa z niej wynikające zostały nabyte słusznie.
Zakaz stwierdzenia nieważności w tym przypadku chroni inne wartości i zasady konstytucyjne. Jedną
z takich chronionych zasad jest zasada działania w zaufaniu do państwa i prawa. Wydaje się, że we wskazanym
przykładzie zasada ta będzie miała charakter nadrzędny w stosunku do zasady ochrony praw nabytych. Ochronie
podlegać będą bowiem wszystkie prawa wynikające z takiej decyzji, a nie jedynie prawa nabyte słusznie.
Istotnym argumentem przemawiającym za przyjęciem takiej tezy jest zasada bezpieczeństwa prawnego.
Zasadniczym jej elementem jest ochrona praw słusznie nabytych w wyniku decyzji administracyjnej.
Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia ochrony praw nabytych przy stosowaniu nadzwyczajnych trybów
weryfikacji decyzji ostatecznych jest to, że w przypadku wyeliminowania decyzji z obrotu prawnego poprzez jej
uchylenie, nie zaś stwierdzenie nieważności, zastosowania nie znajduje przesłanka negatywna wywarcia
nieodwracalnych skutków prawnych. W praktyce wiązać może się to z jednej strony z koniecznością
pozostawienia w obrocie prawnym decyzji administracyjnej, na mocy której prawa zostały nabyte rażąco
niesłusznie, natomiast z drugiej strony zachodzi konieczność uchylenia decyzji, w której nie znaleziono wad
kwalifikowanych, a prawa w jej drodze nie zostały nabyte w sposób rażąco sprzeczny z prawem. Z uwagi na
zastosowanie negatywnej przesłanki wywarcia nieodwracalnych skutków prawnych może się okazać, że
w korzystniejszej sytuacji znajdzie się strona, której prawa zostały nadane w drodze decyzji wydanej z rażącym
naruszeniem prawa.
Summary
Irreversible legal consequences as a negative prerequisite for declaring a decision to be invalid in
reference to justly acquired rights
A starting point for consideration was to characterize rights which were acquired by means of an administrative
decision, taking into account the rule of final decision permanence and the procedure of their verification.
In the next part of the work there was drawn special attention to the possibility of protecting only justly

acquainted rights i.e. the ones obtained without breaking the legal regulation in force.
Further on in the work there was discussed the institution of declaring an administrative decision to be invalid,
with special consideration given to a negative prerequisite of exerting irreversible legal consequences. In this
part there was a particular emphasis put on the analysis of the notion of ‘irreversible legal consequences’.
The aim of those considerations was to reveal the paradox of a legal possibility of protecting unjustly acquired
rights which is enabled by the ban on stating the invalidity of a decision if it has already exerted irreversible
legal consequences.
Key words: acquired rights, declaring a decision to be invalid, irreversible legal consequences.
Przypisy:
1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.
2 M. Jackowski, Ochrona praw nabytych w polskim systemie konstytucyjnym, Warszawa 2008, s. 59.
3 B. Banaszak, Zasada demokratycznego państwa prawnego, a kwestia praw i wolności jednostki, w: M. Jabłoński (red.), Wolności i prawa
jednostki w Konstytucji RP, Warszawa 2010, s. 308.
4 I. Wróblewska, Zasada państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego RP, Toruń 2010, s. 123, 124.
5 D. Dudek, Zasady ustroju III RP, Warszawa 2009, s. 173, 174.
6 M. Jackowski, Ochrona…, s. 60, 61.
7 K. Działocha, S. Jarosz-Żukowska, Wartości konstytucyjne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, w: J. Posłuszny, J. Buczkowski,
K. Eckhardt (red.), Studia z prawa konstytucyjnego: księga jubileuszowa dedykowana prof. zw. dr. hab. Wiesławowi Skrzydle, Rzeszów
2009, s. 93, 94.
8 M. Jackowski, Ochrona…, s. 60.
9 J. Goździewicz-Biechońska, Wadliwość decyzji administracyjnych w procesie inwestycyjno-budowlanym, Warszawa 2011, rozdz. 5.3.2,
publikacja w wersji elektronicznej, Lex dla Samorządu Terytorialnego.
10 Ustawa z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.
11 Tamże, rozdz. 5.3.2.
12 W. Czerwiński, Udział prokuratora w postępowaniu administracyjnym, Toruń 2009, s. 241.
13 Ustawa z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270.
14 Tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.
15 M. Kurach, Nabycie praw z mocy decyzji administracyjnej, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie. Zeszyty Studenckie” 2009, nr 2, s. 409–
427.
16 M. Jackowski, Ochrona…, s. 136. Na związek zasady ochrony praw nabytych z zasadą pacta sunt servanda wskazuje również I.
Wróblewska, Zasada państwa…, s. 126.
17 M. Kurach, Nabycie praw…, s. 420.
18 W. Chróścielewski, Pojęcie „nieodwracalne skutki prawne” w rozumieniu art. 156 § 2 k.p.a., w: M. Wierzbowski, J. Jagielski, A.
Wiktorowska, E. Stefańska (red.), Współczesne zagadnienia prawa i procedury administracyjnej. Księga jubileuszowa dedykowana Prof.
zw. dr. hab. Jackowi M. Langowi, Warszawa 2009, s. 81.
19 W. Dawidowicz, Polskie prawo administracyjne, Warszawa 2010, s. 56 i n.
20 M. Kurach, Nabycie praw…, s. 422, 423.
21 Ustawa z 13 października 1998 r. – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną, Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.
22 Ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.
23 M. Jackowski, Ochrona…, s. 94–98.
24 I. Wróblewska, Zasada państwa…, s. 122–128.
25 D. Dudek, Zasady ustroju…, s. 173, 174.
26 W. Chróścielewski, Pojęcie…, s. 75.
27 B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne, Warszawa 2009, s. 325.
28 Tamże, s. 298.
29 Tamże, s. 321 i 322.
30 Tamże, s. 322.
31 R. Hauser, A. Skoczylas, Przesłanki wzruszenia ostatecznych decyzji administracyjnych przewidziane w ustawach szczególnych, w: J.
Posłuszny, Z. Czarnik, R. Sawuła (red.), Instytucje procesu administracyjnego i sądowoadministracyjnego: księga jubileuszowa
dedykowana Prof. nadzw. dr. hab. Ludwikowi Żukowskiemu, Rzeszów 2009, s. 137, 138.
32 B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne…, s. 329.
33 OSNCP 1992, nr 12, poz. 211.
34 Tamże, s. 326.
35 W. Chróścielewski, Pojęcie…, s. 77.
36 Tamże, s. 77–80.
37 OSNCP 1994, nr 5, poz. 108.
38 Tamże, s. 81.
39 J. Goździewicz-Biechońska, Wadliwość decyzji…, rozdz. 3.3.1.
40 E. Śladkowska, Nieodwracalne skutki prawne uniemożliwiające stwierdzenie nieważności decyzji administracyjnej, „Roczniki
Administracji i Prawa. Teoria i Praktyka”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu, Rok VI, s. 119, 120.

41 W. Chróścielewski, Pojęcie…, s. 87, 88.
42 Tamże, s. 89.
43 W. Dawidowicz, Polskie prawo…, s. 56 i n.
44 Tamże, s. 56 i n.
45 K. Sobieralski, Nadzwyczajne tryby postępowania administracyjnego, Wrocław 2009, s. 143–144.
46 ONSA 1998, nr 2, poz. 40.
47 Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.