Obrońca a kłamstwo. Uwagi na tle karnoprawnych ... - LexisNexis

Iwona Gierula
Obrońca a kłamstwo. Uwagi na tle
karnoprawnych granic wykonywania obrony
1. Wstęp
Problem zasygnalizowany w tytule niniejszego artykułu wydaje się budzić jednoznacznie
negatywne skojarzenia. Na poziomie daleko posuniętej ogólności należy stwierdzić, że
adwokat nie ma prawa do posługiwania się kłamstwem. Takiego uprawnienia nie przyznaje mu
żadna ustawa. Inaczej zatem niż zagwarantowane obrońcy prawo do kontaktu z oskarżonym
czy prawo do podejmowania samodzielnych działań procesowych, kłamstwo nie wchodzi w
zakres czynności obrońcy jako przedstawiciela oskarżonego 1 . Także zasady etyki adwokackiej,
jak również orzecznictwo dyscyplinarne, zdecydowanie i słusznie piętnują wykonywanie
obrony za pomocą kłamstwa. Aby jednak precyzyjniej wypowiedzieć się na ten temat,
pamiętać należy, że obrońca działa w ramach szczególnego kontratypu – działania w ramach
obowiązku obrony 2 . Co oczywiste, nie wszystkie czynności podejmowane przez obrońcę będą
uznane za działanie w ramach kontratypu i również samo stosowanie kłamstwa nie zawsze
będzie za takie uznane.
Należy jednak pamiętać, że organy prowadzące postępowanie przygotowawcze oraz sąd nie
mogą – w zasadzie – wyciągać negatywnych konsekwencji wobec oskarżonego posługującego
się kłamstwem, którego obrońca jest szczególnego rodzaju pomocnikiem i przedstawicielem.
Niezależnie od różnic w poglądach doktryny w przedmiocie posiadania przez oskarżonego
„swoistego uprawnienia do kłamstwa” 3 , niewątpliwie istnieje obowiązek organów
postępowania tolerowania fałszywych wyjaśnień, o ile służą one wyłącznie własnej obronie.
Przeciwny wniosek stałby w sprzeczności z zakazem wymuszania na oskarżonym dostarczania
dowodów przeciwko sobie (art. 74 § 1 in fine k.p.k.) 4 . Za dopuszczalnością kłamstwa
oskarżonego przemawiają również przepisy oraz doktryna procedury karnej, która wprawdzie
uznaje za podstawę do zastosowania tymczasowego aresztowania „inny bezprawny sposób
utrudniania postępowania karnego” (art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k.), jednak nie zalicza do niego
złożenia wyjaśnień nieprawdziwych 5 . Argumenty na rzecz prezentowanego stanowiska
paradoksalnie odnaleźć możemy również w obszarze etyki. Przyznanie prawdy przez
oskarżonego jest z punktu widzenia moralności oczywiście zachowaniem najlepszym z
możliwych. Jednak w sytuacji szczególnego zagrożenia podstawowych dóbr życiowych, w
której znajduje się oskarżony, prawo nie może domagać się od niego swego rodzaju heroizmu 6 .
Co więcej, nie można tracić z pola widzenia praktycznego wymiaru problemu. Niewątpliwie
oskarżony jest najsłabszym ogniwem procesu karnego, niezależnie od winy lub jej braku.
Odczuwa realny strach, nierzadko jest tymczasowo aresztowany, co oznacza dolegliwość

porównywalną z odbywaniem kary pozbawienia wolności. Idąc dalej, należy zauważyć, że
wielu oskarżonych nie ma obrońcy, a już naprawdę nieliczni rozumieją zasady i język
procedury, z którymi spotykają się na sali rozpraw. Ponadto nie można nie wspomnieć o
rażącej dysproporcji środków posiadanych, z jednej strony, przez organy ścigania, za którymi
stoi cały aparat państwa, z drugiej zaś – przez jednostkę. W tej faktycznej sytuacji wyciąganie
jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec oskarżonego, który kłamie, a nawet więcej –
domaganie się od niego jedynie wyjaśnień prawdziwych, łamałoby podstawową dla całego
cywilizowanego świata zasadę procedury karnej nemo se ipsum accusare tenetur. Tym
bardziej, iż znalezienie się naprzeciw siebie tak odmiennie przygotowanych do procesu osób
jak oskarżony i prokurator czyniłoby podatny grunt dla wypowiedzi oskarżonego, którymi w
sposób niezamierzony, a nawet sprzeczny z prawdą materialną, mógłby obciążyć siebie
samego.
Czy jednak niemal bezsporna okoliczność, że oskarżony może bezkarnie kłamać (poza
przypadkami zniesławienia czy fałszywego oskarżenia innej osoby, niesłużącymi obronie 7 ) ma
jakiekolwiek znaczenie dla sytuacji prawnej mijającego się z prawdą obrońcy? Co więcej, czy
obrońca taki może zostać uznany za nielegalnie utrudniającego postępowanie karne, a więc
poplecznika, o którym mowa w art. 239 k.k., bądź sprawcą innego przestępstwa, które
penalizuje Kodeks karny?
Pytanie nie jest tylko teoretyczne. W ostatnich latach głośno było o postępowaniach
prowadzonych przeciwko znanym przedstawicielom palestry o utrudnianie postępowania
karnego, które szeroko relacjonowała ogólnopolska prasa 8 . Wywoływały one żywe
zainteresowanie nie tylko członków adwokatury, na co dzień podejmujących się obrony, ale i
ogółu społeczeństwa. Nawet kończąc się wyrokiem uniewinniającym albo umorzeniem
postępowania przygotowawczego, niewątpliwie podważały społeczne zaufanie do adwokataobrońcy,
przedstawiając go w złym świetle. Kazały również na nowo zapytać o granice
materialnoprawne i etyczne legalnego wykonywania obrony.
2. Dopuszczalne wypadki posłużenia się kłamstwem przez obrońcę
Zacznijmy jednak od przypadków możliwie najbardziej oczywistych. Pewne formy
zarówno „doradzania kłamstwa”, jak i wykorzystania przez obrońcę dowodów nieopartych
na prawdzie materialnej, są powszechnie uważane za dopuszczalne, jako mieszczące się w
ramach kontratypu działania obrońcy. W szczególności nie można uznać za poplecznictwo
udzielanie przez obrońcę rady oskarżonemu, aby ten nie przyznawał się do winy, choćby
przyznał się samemu obrońcy bądź odwołał swe poprzednie wyjaśnienia, w których przyznał
się do winy, nawet jeśli były one zgodne z prawdą 9 . Obrońca ma również prawo powoływać
się na wyjaśnienia, o których wie, że są nieprawdziwe, a także szukać potwierdzenia wersji
zaprezentowanej przez oskarżonego w toku przedstawiania innych dowodów i używać ich do
obalenia wersji oskarżenia 10 .
Moim zdaniem, za dopuszczalną w rozumieniu zarówno prawa materialnego, jak i etyki

adwokackiej, należy uznać również sytuację, w której obrońca pomaga oskarżonemu w
doprecyzowaniu wersji zdarzeń, która zostaje mu przedstawiona jako prawdziwa, nawet jeśli
w istocie taka nie jest. Za powyższą opinią przemawia § 15 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i
Godności Zawodu (dalej jako Kodeks Etyki Adwokackiej), zgodnie z którym „adwokat nie
ponosi odpowiedzialności za zgodność z prawdą faktów podanych mu przez klienta, powinien
jednak zachować umiar w formułowaniu okoliczności drastycznych lub mało
prawdopodobnych” 11 . Obrońca nie tylko nie ma obowiązku dochodzenia do prawdy, ale
nawet, moim zdaniem, nie powinien (co do zasady) pytać o nią swojego klienta. Jego rola
procesowa nie polega na jej ustaleniu.
Podobnie nie może prowadzić do odpowiedzialności obrońcy jego zachowanie polegające
na powoływaniu się na zeznania świadków, o których wprawdzie wie, że są fałszywe, lecz nie
on złożył wniosek o ich przesłuchanie. Dla oceny działania obrońcy istotne jest to, czego
dowiedział się z akt sprawy, nie zaś to, co wie z innych źródeł, choćby od oskarżonego.
Obrońca powinien oceniać wszystkie dowody w kontekście innych dowodów istniejących w
procesie, a także przedstawiać sądowi ich ocenę korzystną dla oskarżonego w świetle dyrektyw
oceny dowodów 12 . Kwestia ta wydaje się oczywista. Milczenie obrońcy w sytuacji istnienia w
materiale dowodowym zeznań świadczących o niewinności oskarżonego byłoby jaskrawym
wskazaniem przez obrońcę na ich fałszywość. Oznaczałoby to pośrednie działanie obrońcy na
niekorzyść oskarżonego, czego obrońcy czynić nie wolno.
Dla porządku należy wskazać, że powoływanie się na nieprawdziwe wyjaśnienia
oskarżonego czy zeznania świadków dopuszczalne jest we wszelkich pismach procesowych, w
tym środkach odwoławczych, mowie końcowej czy innych wystąpieniach obrońcy, choćby w
trakcie posiedzeń w przedmiocie stosowania środków zapobiegawczych.
Przedstawione powyżej kwestie dotyczyły dowodów osobowych, co do których obrońca
miał świadomość ich nieprawdziwości, nie pochodziły jednak od niego. Należy się jednak
zastanowić również nad odmienną sytuacją, tj. istnienia w procesie dowodów, np. z
dokumentów, które wprawdzie są fałszywe, jednak obrońca nie ma na ten temat wiedzy.
Kwestia ta była szeroko dyskutowana przy okazji postanowienia Prokuratury Apelacyjnej w
Łodzi o zawieszeniu znanych warszawskich adwokatów w prawach wykonywania zawodu.
Podstawą dla tej precedensowej decyzji było przedstawienie dokumentacji lekarskiej, która
zawierała twierdzenia sprzeczne z rzeczywistym stanem zdrowia klienta, o czym w ocenie
prokuratury obrońcy wiedzieli. W sprawie tej stanowisko zajęła Okręgowa Rada Adwokacka w
Warszawie, w uchwale której czytamy, iż „nie znajduje potwierdzenia w przepisach Kodeksu
postępowania karnego pogląd, jakoby na adwokacie ciążył obowiązek badania takich
dokumentów pod kątem ich zgodności ze stanem faktycznym, np. stanem zdrowia klienta”. Ze
stanowiskiem tym należy się zgodzić.
Okręgowa Rada Adwokacka słusznie podnosi, iż na adwokacie-obrońcy ciąży obowiązek
przedstawiania sądowi wszelkich otrzymanych od klienta dowodów świadczących na jego
korzyść, zaś odmowa przedstawienia sądowi takiej dokumentacji stanowiłaby delikt
dyscyplinarny naruszający podstawowe obowiązki obrońcy 13 . Nie można przecież domagać się

od prawnika, aby dysponował wiedzą z zakresu medycyny, psychiatrii czy ruchu drogowego,
która pozwalałaby mu weryfikować prawdziwość twierdzeń zawartych w dokumentach
sporządzanych przez odpowiednich specjalistów. W kontekście tego niewątpliwie słusznego
stanowiska należy jednak podkreślić, iż wszelkie świadome wprowadzanie przez obrońcę
dowodów z fałszywych dokumentów prowadzi do odpowiedzialności nie tylko dyscyplinarnej,
ale i karnej obrońcy, z pewnością wykraczając poza zakres kontratypu przyznanego obrońcy 14 .
3. Nakłanianie oskarżonego przez obrońcę do złożenia fałszywych wyjaśnień
lub wymyślania fałszywej wersji zdarzenia
Szczególnie problematyczna w doktrynie jest kwestia, czy można uznać za poplecznictwo
działania obrońcy, polegające na nakłanianiu oskarżonego do złożenia fałszywych wyjaśnień
lub nawet wymyślaniu dla oskarżonego fałszywej wersji zdarzenia. Niewątpliwie takie
zachowanie obrońcy uznać należy za naganne moralnie, nieuzasadnione i zasługujące w
pewnych wypadkach nawet na odpowiedzialność dyscyplinarną. Przepisy postępowania
karnego przyznają oskarżonemu, a co za tym idzie jego obrońcy, szeroką paletę uprawnień,
dlatego posługiwanie się kłamstwem, nawet w interesie oskarżonego, uznać należy za
szkodliwe i w gruncie rzeczy niepotrzebne dla osiągnięcia celu obrony. Wpływa również na
negatywne postrzeganie w społeczeństwie osoby adwokata, który powinien cieszyć się
publicznym zaufaniem.
Jednak dla rozstrzygnięcia postawionego problemu należy wyraźnie oddzielić
odpowiedzialność karną za poplecznictwo od odpowiedzialności dyscyplinarnej adwokataobrońcy
za naruszenie zasad etyki adwokackiej. Nie jest odkrycia odkrywcze stwierdzenie, iż
zakres czynów niemoralnych jest znacznie szerszy aniżeli zakres czynów przestępnych 15 .
Istnieje również szereg zachowań, sprzecznych z Kodeksem Etyki Adwokackiej, a co za tym
idzie rodzących odpowiedzialność dyscyplinarną, jednak niewypełniających znamion
przestępstw, w tym przestępstwa poplecznictwa. Czy zatem wyżej opisane zachowanie,
abstrahując od jego sprzeczności z etyką adwokacką, może uzasadniać odpowiedzialność za
poplecznictwo?
Należy zauważyć, że przeważają opinie, według których niedopuszczalne są działania
polegające na wymyślaniu dla oskarżonego nieprawdziwej wersji wyjaśnień. Autorem tej tezy
jest m.in. T. Grzegorczyk, który uważa, że prawo toleruje jedynie składanie nieprawdziwych
wyjaśnień, nie karząc za nie, co nie oznacza istnienia procesowego „prawa do kłamstwa”,
wymyślanie nieprawdziwych wyjaśnień nie może zatem wchodzić w zakres praw procesowych
obrońcy 16 .
Podobnie w opinii M. Cieślaka oskarżony nie ma prawa do kłamstwa, a skoro tak, to tym
bardziej nie ma takiego prawa obrońca. Idzie on jednak jeszcze dalej, uznając, iż obrońca nie
może świadomie działać na niekorzyść interesu społecznego. M. Cieślak jest również autorem
niezwykle kontrowersyjnego zdania, iż obrońca jest zobowiązany powstrzymać się od
dokonania pozytywnych czynności, które mogłyby być korzystne dla oskarżonego, ale

sprzeczne byłyby z interesem społecznym, a nawet zrezygnować z obrony w ogóle 17 .
Podobnie wypowiedział się W. Daszkiewicz, którego zdaniem, jeśli oskarżony przyzna się
obrońcy do popełnienia zarzucanego mu przestępstwa, nie chce zaś przyznać się przed sądem i
oczekuje od swego obrońcy prowadzenia obrony zmierzającej do uniewinnienia, wówczas obrońca
powinien skłonić oskarżonego, by cofnął zlecenie obrony. Zdaniem tego autora, sytuacja obrońcy
jest wówczas bardzo trudna, bowiem nie może on wbrew rzeczywistości i swojemu sumieniu
wnieść o uniewinnienie oskarżonego 18 .
Natomiast T. Gardocka, również będąc w opozycji do poglądu o dopuszczalności
omawianego zachowania adwokata, rozwija ten wątek w innym kierunku. W jej opinii, jeśli
obrońca sam wymyśliłby dla oskarżonego wersję zdarzenia, a następnie oskarżony przekazałby
ją sądowi, pełniąc niejako funkcję przekaźnika fałszywych treści pochodzących od obrońcy,
wówczas obrońca popełniłby karalne poplecznictwo. Autorka argumentuje, że w tym wypadku
to sam adwokat utrudnia postępowanie karne, bowiem jest on autorem nieprawdziwych,
zmyślonych wyjaśnień. W celu przypisania obrońcy przestępstwa poplecznictwa posługuje się
ona konstrukcją sprawstwa pośredniego, gdyż do zamierzonego skutku doprowadza działanie
innej osoby, będącej jednak wykonawcą czynności zaplanowanej i przygotowanej przez
sprawcę. W jej ocenie nie przeszkadza temu fakt, iż czynność jest podejmowana w interesie jej
wykonawcy, gdyż byt przestępstwa poplecznictwa nie jest zależny od istnienia po stronie
poplecznika interesu w utrudnianiu postępowania karnego 19 .
W kontekście tych i innych wypowiedzi doktryny odosobniony wydaje się pogląd P.
Kruszyńskiego, w opinii którego doradzanie przez obrońcę oskarżonemu, aby zastosował
prawnie dopuszczalny sposób obrony w postaci fałszywych wyjaśnień bądź nawet wymyślanie
fałszywej wersji zdarzenia, nie może być uznane za poplecznictwo 20 . Opisane działanie
obrońcy, choć niewątpliwie nieetyczne, objęte jest kontratypem działania obrońcy w zakresie
jego praw i obowiązków, a przez to nie może być działaniem kryminalizowanym. Naturalnie
dzieje się tak pod warunkiem, iż obrońca ogranicza się do sfery werbalnej. W żadnym
wypadku obrońcy nie wolno powoływać z własnej inicjatywy fałszywego świadka, fałszować
dokumentów bądź do tego nakłaniać. Każdy z wymienionych przypadków stanowi bowiem
samodzielne przestępstwo 21 .
Argumentów na rzecz tego stanowiska dostarcza również A. Wąsek, gdy słusznie podnosi,
że obrońca nie ma obowiązku działania na rzecz ustalenia prawdy materialnej w procesie
karnym (taki obowiązek spoczywa na organach procesowych – policji, prokuraturze, sądzie),
ale jego rola jako reprezentanta i pomocnika oskarżonego ogranicza się tylko do działania na
rzecz interesów oskarżonego. Jak twierdzi dalej, gdyby obrońca miał pełny obowiązek
przestrzegania prawdy, to wówczas jego działanie mogłoby być częstokroć niekorzystne dla
oskarżonego – sprawcy przestępstwa 22 .
Moim zdaniem, przychylić się należy do drugiego z zaprezentowanych stanowisk, z kilku
niżej wskazanych powodów, wśród których na szczególną uwagę zasługują argumenty mające
swoje źródło w praktyce wykonywania przez adwokata obowiązku obrony.
Za poglądem, że nie powinny być penalizowane działania obrońcy, polegające na

wymyślaniu fałszywej wersji wyjaśnień oskarżonego, w pierwszej kolejności przemawia
określenie granic legalności działania obrońcy w procesie karnym. Według stosunkowo
szeroko przyjętej w doktrynie definicji T. Gardockiej, granice te wyznacza prawo do obrony
oskarżonego 23 . W tej sytuacji wymyślenie dla oskarżonego fałszywej wersji zdarzenia byłoby
udzieleniem pomocy do legalnego działania oskarżonego, a zatem mieściłoby się w granicach
prawa do obrony.
Granice legalności działania oskarżonego w procesie określa się z kolei jako wyznaczone
poprzez zakaz naruszania przez oskarżonego jego obowiązków procesowych oraz
niewykonywanie obrony przy pomocy nowych przestępstw 24 . Powołując się na tę definicję, nie
można uznać zachowania adwokata wymyślającego dla oskarżonego fałszywą wersję zdarzenia
za działanie poplecznicze, albowiem tożsame zachowanie oskarżonego nie narusza jego
obowiązków procesowych, nie popełnia on również w ten sposób innego przestępstwa.
Jak słusznie wskazuje T. Gardocka, obrońca musi wspomagać swego klienta we wszelkich
przedsięwzięciach podejmowanych w celu obrony, które nie są zakazane przez prawo. Gdyby
się próbowało inaczej określić granice legalności działania obrońcy, a zwłaszcza gdyby
przyjąć, że wolno mu mniej niż samemu oskarżonemu, to wówczas pomoc, jakiej ma on
udzielać, stałaby się w pewnym momencie z konieczności iluzoryczna i niewykonalna 25 .
Kolejnych argumentów dostarcza próba odpowiedzi na pytanie, z jakiego rodzaju formą
popełnienia przestępstwa mielibyśmy ewentualnie do czynienia w wypadku omawianego
zachowania adwokata.
Gdyby obrońca sformułował fałszywą wersję zdarzeń, która następnie zostałaby przekazana
sądowi przez oskarżonego, mógłby, stosownie do wyżej przytoczonego poglądu T. Gardockiej,
zostać uznany za tzw. sprawcę pośredniego. Jednak ten rodzaj sprawstwa nie jest przewidziany
w Kodeksie karnym. Zastanówmy się zatem nad możliwością zastosowania do adwokata
konstrukcji zbliżonej, tj. sprawstwa kierowniczego. Polega ono na faktycznym panowaniu nad
przebiegiem oraz realizacją znamion czynu zabronionego. Zasadniczym elementem owego
panowania jest zaś to, że „od decyzji osoby kierującej popełnieniem czynu zabronionego przez
inną osobę zależy rozpoczęcie i prowadzenie, a ewentualnie także zmiana lub nawet
przerwanie całej bezprawnej akcji” 26 . Niewątpliwie zachowanie obrońcy nie spełnia cech
sprawcy kierowniczego.
Po pierwsze, oskarżony przekazujący sądowi wymyśloną przez obrońcę wersję zdarzeń nie
popełnia czynu bezprawnego. Po drugie zaś, adwokat nie ma możliwości przerwania czy
zmiany zachowania oskarżonego polegającego na składaniu takich wyjaśnień, jak również nie
od jego decyzji, lecz od suwerennej woli klienta zależy ich rozpoczęcie i dalsze składanie.
Czy można z kolei zachowanie adwokata zakwalifikować jako podżeganie lub
pomocnictwo, które doktryna prawa karnego uznaje za najbardziej zbliżone do teoretycznej
konstrukcji sprawstwa pośredniego 27 ?
Artykuł 18 § 2 k.k. mówi o nakłanianiu do czynu zabronionego, a składanie fałszywych
wyjaśnień przez oskarżonego, powtórzmy to raz jeszcze, nie jest czynem zabronionym. Ponadto
nakłanianie osoby, która ma już zamiar popełnienia przestępstwa, nie jest podżeganiem. Należy

tymczasem zauważyć, iż to sam oskarżony zwraca się do adwokata o pomoc w uniknięciu
odpowiedzialności karnej, a zatem trudno byłoby wyobrazić sobie sytuację, aby to sam obrońca
dopiero wzbudzał w nim zamiar ich złożenia.
Czynu obrońcy nie można też uznać za pomocnictwo, choć z pewnością udziela on „rady
lub informacji” oskarżonemu, bowiem, podobnie jak w przypadku podżegania, oskarżony nie
popełnia czynu zabronionego 28 .
Odpowiedzialność karna zarówno za podżeganie, jak i za pomocnictwo w popełnieniu
określonego czynu jest uwarunkowana tym, żeby czyn, do którego się nakłania lub który się
ułatwia, był zabroniony przez ustawę pod groźbą kary (art. 1 k.k.) 29 .
Należy wreszcie zwrócić uwagę na równie ważne, z punktu widzenia piszącej, argumenty,
mające swoje źródło w niełatwej praktyce wykonywania obrony. Bez wątpienia bowiem
uznanie kreowania przez obrońcę fałszywego stanu faktycznego za przestępne stanowiłoby
znaczne utrudnienie w jego pracy i mogłoby przyczynić się do osłabienia wzajemnego zaufania
w relacji adwokat – klient.
Z jednej bowiem strony, oskarżony bałby się powierzyć adwokatowi swą tajemnicę, wiedząc,
iż i tak nie otrzyma potrzebnej mu pomocy, o ile zdecyduje się na prezentowanie w sądzie
nieprawdziwej wersji zdarzeń. Oznaczałoby to rażące zawężenie prawa do obrony oskarżonego.
Mimo braku możliwości wyciągnięcia jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec
oskarżonego za jego kłamstwo, nie mógłby uzyskać on w tym zakresie porady od
profesjonalnego pełnomocnika. Truizmem jest przecież stwierdzenie, iż także oskarżony, który
kłamie, ma prawo do obrońcy podejmującego się jego obrony z całym należnym
zaangażowaniem. Kłamstwo oskarżonego nie jest bowiem podstawą do odmowy udzielenia mu
pomocy prawnej, stosownie do art. 28 Prawa o adwokaturze 30 .
Oskarżony, który chce skorzystać ze sposobu obrony polegającego na kłamstwie, może
oczekiwać od swojego obrońcy pomocy w tym kierunku. Jak daleko idącą pomoc w tym
zakresie uzyska, zależy w dużej mierze od etycznego nastawienia adwokata do kwestii
kłamstwa przy wykonywaniu obrony, jednak taka pomoc z jego strony nie powinna być
penalizowana.
Z drugiej strony, adwokat musiałby stale mieć się na baczności, bowiem trudno wyznaczyć
jakąkolwiek pewną granicę pomiędzy tym wszystkim, co należy zakwalifikować jako
udzielanie porady prawnej odnośnie do tego, jak oskarżony powinien się zachować, a
kreowaniem choćby elementów fałszywej wersji zdarzeń. Czy obrońca, który np. udzieli
pomocy w dopracowaniu spójnej wersji wyjaśnień oskarżonego, powinien obawiać się
odpowiedzialności karnej? Czy karalne miałoby być nakłanianie do fałszywych wyjaśnień, czy
tylko ich wymyślanie? Jak potraktować zachowanie obrońcy, który doradza fałszywą wersję
wydarzeń, pytany przez oskarżonego o najbardziej efektywny sposób obrony? Pytań można
postawić z resztą znacznie więcej.
Gdyby wszczęto postępowanie przygotowawcze przeciwko adwokatowi, dotychczasowy
klient byłby tymczasem w zasadzie jedynym świadkiem rzekomego popleczniczego działania
obrońcy. Adwokat natomiast miałby ograniczone możliwości obrony, ponieważ broniąc się we

własnej sprawie, nie mógłby ujawnić tajemnicy zawodowej 31 .
Podsumowując tę część rozważań, należy zauważyć, iż tak wąskie rozumienie kontratypu
działania adwokata nie służy żadnej ze stron, a w dalszej kolejności nie służy wymiarowi
sprawiedliwości. Stawianie adwokatowi przy wykonywaniu obrony ustawowych barier,
których oskarżony nie ma, a nawet więcej – pociąganie go do odpowiedzialności karnej w
takich wypadkach – nie sprzyja efektywności obrony oraz tworzeniu opartej na pełnym
zaufaniu relacji pomiędzy obrońcą a oskarżonym.
Adwokat-obrońca powinien otrzymać od ustawodawcy możliwość „komfortowego”
wykonywania swojego zadania, bez konieczności nieustannego zastanawiania się, czy jego czysto
werbalna rada w odniesieniu do wyjaśnień oskarżonego nie zostanie odebrana jako działanie
poplecznicze. Jak słusznie podnosi się w doktrynie, rolą adwokata nie jest szerzenie prawdy, lecz
urzeczywistnianie dla swoich klientów trudnej zasady równości wobec prawa 32 , jak również
zapewnienie równowagi i właściwego balansu między realizowaną przez prokuratora funkcją
oskarżycielską a funkcją obrony 33 .
W ocenie piszącej, niepenalizowane powinno być także zachowanie adwokata
doradzającego świadkowi-sprawcy przestępstwa złożenie nieprawdziwych zeznań co do
okoliczności mających znaczenie dla realizacji jego prawa do obrony. Fałszywe zeznania są w
tym wypadku legalne, stąd również pomoc ze strony adwokata w ich przygotowaniu nie
powinna być penalizowana 34 .
4. Penalizowane przypadki stosowania kłamstwa przez obrońcę
Oczywiście należy pamiętać, iż istnieje szereg sytuacji, gdy kłamstwo obrońcy przybierze
postać działania penalizowanego albo na podstawie art. 239 k.k. albo też na mocy innych
przepisów Kodeksu karnego. Do takich sytuacji z całą pewnością należy wprowadzanie przez
obrońcę elementów fałszowania stanu faktycznego poprzez wprowadzanie do niego
fałszywych dowodów 35 .
Podobnie za przestępstwo uznać należy nakłanianie klienta do fałszowania dowodów
rzeczowych 36 , jak również wszelką pomoc udzielaną w tym kierunku, a polegającą np. na
uzgadnianiu z klientem lub z osobami trzecimi treści owego fałszywego dokumentu. W
praktyce dotyczyć może to w szczególności treści zwolnień lekarskich czy zaświadczeń o
pobycie klienta za granicą 37 . Opisane zachowania adwokata wypełnią znamiona przestępstw
odpowiednio z: art. 270 § 1 k.k., art. 270 § 1 k.k. w zw. z art. 18 § 2 k.k. i art. 270 § 1 k.k. w
zw. z art. 18 § 3 k.k.
Należy w tym miejscu również zauważyć, iż obrońca, choć nie musi dysponować wiedzą
pozwalającą na weryfikację dokumentów sporządzanych przez specjalistów, nie powinien
pozostawać ślepy na wszelkie nieprawidłowości rzucające się w oczy rozsądnie myślącej
osobie. Może i powinien w tej sytuacji dopytywać klienta o ewentualne wszelkie wątpliwe w
jego ocenie treści, zanim przedłoży sądowi odpowiedni dokument.
Kryminalizowane zachowania adwokata w tym obszarze idą zresztą znacznie dalej.

Adwokat nie może bowiem nie tylko sam dopuszczać się wspomnianych zachowań, ale choćby
aprobować przestępnego sposobu obrony swojego klienta, który składa wniosek o
przeprowadzenie sfabrykowanego dowodu, fałszuje dokument lub dopuszcza się innych
przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości. Gdyby adwokat, posiadając wiedzę o
pochodzeniu dokumentu, powołał się na niego, niewątpliwie dopuściłby się przestępstwa 38 .
Bez wątpienia również nakłanianie lub pomocnictwo do złożenia fałszywych zeznań przez
świadka bądź choćby ich sugerowanie nie mieści się w granicach kontratypu działania obrońcy.
Niezależnie od tego, czy czynu dopuściłby się oskarżony czy obrońca, zrealizowane zostałyby
wówczas znamiona przestępstwa podżegania lub pomocnictwa do przestępstwa fałszywych
zeznań (art. 233 § 1 k.k. w zw. z art. 18 § 2 k.k. lub art. 233 § 1 k.k. w zw. z art. 18 § 3 k.k.) 39 .
Ponadto pomocnictwa do przestępstwa fałszywych zeznań dopuści się obrońca, który złoży
wniosek dowodowy o przesłuchanie „fałszywego” świadka 40 . Takie zachowanie należy
zakwalifikować z art. 233 § 1 k.k. w zw. z art. 18 § 3 k.k. Powyższe wnioski nie powinny
budzić wątpliwości, bowiem namowa do fałszywego zeznania jest nakłanianiem
(podżeganiem), zaś powołanie przez obrońcę jako świadka osoby, o której obrońca wie, że na
pewno będzie zeznawać niezgodnie z prawdą – ułatwianiem (pomocnictwem) popełnienia
przestępstwa fałszywych zeznań.
Opisane powyżej zachowania obrońcy, choć niewątpliwie utrudniają postępowanie karne,
nie będą kwalifikowane z art. 239 § 1 k.k., ponieważ powołane przepisy Kodeksu karnego
stanowią w stosunku do niego lex specialis 41 . Podżeganie lub pomocnictwo do fałszywych
zeznań czy fałszerstwa dokumentów są bowiem tylko jednym z wielu sposobów utrudniania
lub udaremniania postępowania karnego przez udzielenie sprawcy przestępstwa pomocy w
uniknięciu odpowiedzialności karnej.
Poplecznictwem jest natomiast nakłanianie oskarżonego przez obrońcę do składania
fałszywych wyjaśnień w interesie innej osoby aniżeli sam oskarżony. Kwestia ta została
rozstrzygnięta przez Sąd Najwyższy w uchwale z 9 stycznia 1964 r., VI KO 25/63 42 . Sąd
Najwyższy stwierdził w niej, że obrońca, który nakłania oskarżonego do złożenia wyjaśnień
obiektywnie nieprawdziwych i sprzecznych ze złożonymi poprzednio w tym samym
postępowaniu karnym wyjaśnieniami obciążającymi współoskarżonego, nie odpowiada za
podżeganie do przestępstwa. Odpowiedzialność ta jest przecież uwarunkowana tym, aby czyn,
do którego się nakłania, był „zabroniony pod groźbą kary przez ustawę”, a tymczasem
oskarżony (nakłaniany) może bezkarnie zmienić swe wyjaśnienia.
Obrońca natomiast może odpowiadać za pomaganie współoskarżonemu w uniknięciu
odpowiedzialności karnej, a więc za poplecznictwo. Obrońca w tym wypadku nie może powołać
się na działanie w ramach kontratypu wykonywania obowiązku obrony, albowiem kontratyp nie
rozciąga się na jego działanie w stosunku do współoskarżonego. W ocenie Sądu Najwyższego,
warunkiem tej odpowiedzialności jest bezpośredni zamiar sprawcy nakłonienia do mówienia
nieprawdy w interesie innej osoby aniżeli mocodawca – oskarżony.
Przedstawiony w powołanej uchwale pogląd zasadniczy został powszechnie przyjęty.
Natomiast uznanie konieczności działania w zamiarze bezpośrednim dla przypisania

odpowiedzialności zostało słusznie skrytykowane w piśmiennictwie, gdzie za dopuszczalny dla
przyjęcia bytu przestępstwa uznaje się zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny 43 .
Podobnie należy ocenić sytuację, gdy obrońca doradza lub wymyśla wersję wyjaśnień
oskarżonego połączoną z fałszywym oskarżeniem innej osoby, zniesławieniem lub zniewagą.
W tej sytuacji zachowanie obrońcy przybierze postać podżegania lub pomocnictwa do wyżej
wymienionych przestępstw 44 , niewątpliwie wykracza bowiem poza przyznany obrońcy
kontratyp.
Wyżej wskazane sytuacje nie powinny budzić większych wątpliwości. Jednak należy
zastanowić się również nad używaniem przez obrońcę kłamstwa niejako oderwanego od sfery
dowodowej, a zawartego w jego wypowiedziach ustnych lub pisemnych przed organami
ścigania lub przed sądem.
W mojej ocenie nie da się usprawiedliwić wypowiadania przez obrońcę jakichkolwiek
twierdzeń, które nie są oparte na materiale dowodowym wynikającym z akt sprawy i o których
obrońca wie, że są nieprawdziwe, tym bardziej, iż takie zachowanie pozostaje w jawnej
sprzeczności z Kodeksem Etyki Adwokackiej, który w § 11 wskazuje, że adwokatowi nie
wolno świadomie podawać sądowi nieprawdziwych informacji. Podobne stanowisko
prezentuje orzecznictwo sądowe.
Sąd Najwyższy słusznie uznaje, iż „jest dobrym prawem obrony oskarżonego mnożenie, a
nawet wyolbrzymianie na każdym etapie postępowania faktów i ich ocen, które pozwalają na
powątpiewanie w jego winę, pod warunkiem wszakże nieprzeinaczania faktów (lojalności
wobec faktów)” 45 . Podobny pogląd wypowiedział również Sąd Apelacyjny we Wrocławiu,
wskazując, że „za naganne uznać zwłaszcza trzeba świadome włączanie przez obrońcę
oskarżonego w treść swojej procesowej argumentacji nieprawdziwych twierdzeń o faktach i ich
przedstawianie jako zgodnych z rzeczywistością” 46 . W tym sensie adwokat na pewno kłamać
nie może. Ten rodzaj kłamstwa nie wynika w żadnym wypadku z jego roli procesowego
doradcy oskarżonego, jest również oderwany od prawa do obrony oskarżonego, które określa
granice legalnego wykonywania obrony. W tej sytuacji działanie obrońcy jest z pewnością
nieetyczne, a w konkretnej sytuacji procesowej może wypełnić również znamiona przestępstwa
poplecznictwa.
Podsumowanie
Podsumowując, pragnę podkreślić, że starałam się powyżej zaprezentować te wszystkie
działania adwokata, które polegają wprawdzie na posługiwaniu się kłamstwem, lecz ze
względu na ustawowy kontratyp działania w ramach obowiązku obrony nie powinny być
kryminalizowane. Wskazane zostały również i te, które mogą przybrać postać poplecznictwa
albo innego przestępstwa. Artykuł nie spełniłby jednak swojej roli, gdyby nie zasygnalizował
choćby odpowiedzi na pytanie, co w takim razie czynić powinien adwokat, aby nie tylko nie
odpowiadać karnie, ale i pozostać w zgodzie z wymaganiami etyki, własnego sumienia, a
zarazem efektywnie wykonywać obronę.

W mojej ocenie, nie chcąc krępować możliwości swojego działania, w wielu wypadkach
obrońca nie powinien pytać klienta o prawdę materialną. Brak wiedzy w tym kierunku
paradoksalnie służy temu, aby pomoc świadczona oskarżonemu była możliwie najbardziej
szeroka, a przez to efektywna. Choć zabrzmi to być może groteskowo, nie znając prawdy,
adwokat nie posługuje się kłamstwem, nawet de facto pomagając przy formułowaniu
nieprawdziwej wersji zdarzenia. W tej sytuacji może pozostać zarówno w zgodzie z własnym
sumieniem, jak i świadczyć oskarżonemu pomoc w sposób przez niego oczekiwany i
przynoszący wymierne rezultaty.
Oczywiście, pewne elementy stanu faktycznego powinny być przez obrońcę skonsultowane z
klientem, choćby po to, aby podjąć inicjatywę dowodową we właściwym kierunku, czy po to, by
zadawać świadkom „odpowiednie pytania”. Jednak w żadnym razie adwokat nie musi zadawać
generalnego pytania o winę lub jej brak. Przeciwnie, w pewnych sytuacjach przy podejmowaniu
się obrony można wyraźnie zaznaczyć, iż kwestii tej obrońca nie chce poruszać, albowiem
ustalenie jej nie jest jego zadaniem.
Przypomnijmy, dla obrońcy ważny jest materiał dowodowy i to, co z niego wynika, co
można podważyć, jak można pomóc klientowi. Istotna jest też świadomość tego, co podważyć
będzie niezwykle trudno. Pewne doświadczenie piszącej w tym zakresie wskazuje również, iż
oskarżeni w jakimś stopniu zdają sobie z tego sprawę. Chcąc uzyskać od swojego obrońcy
możliwie najbardziej efektywną obronę, rzadko traktują go jak spowiednika, częściej zaś,
niezależnie od swojej winy lub jej braku, podają się za osobę niewinną lub kwestii tej nie
poruszają w ogóle.
Ponadto adwokat ma stosunkowo szeroką paletę możliwości działań przynoszących
wymierny efekt, które również z etycznego punktu widzenia pozostają nienaganne, a o których
była mowa powyżej. Obrońca zdecydowanie może podejmować wszelkie czynności
zmierzające do mnożenia wątpliwości co do winy swojego mandanta, przedstawiać wersje
alternatywne zdarzenia czy komplikować ustalenia wersji niekorzystnej, nawet gdyby była
zgodna z prawdą materialną 47 . Posiada uprawnienie do doradzania oskarżonemu, aby ten
skorzystał z prawa do milczenia, prawa do odmowy odpowiedzi na pytania, nie przyznawał się
do winy czy odwołał swoje poprzednie wyjaśnienia. Może nadto powoływać się na materiał
dowodowy sprawy, nawet jeśli ma wiedzę na temat sprzeczności z prawdą materialną
wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka.
Obrońca dysponuje także inicjatywą dowodową i ma nieskrępowane prawo zadawania pytań
osobom przesłuchiwanym, stosownie do przyjętej linii obrony, w kierunku zmierzającym bądź do
uniewinnienia oskarżonego bądź do zaakcentowania okoliczności łagodzących. Nie narusza zasad
etyki również wówczas, gdy nakłania osoby najbliższe dla oskarżonego, do odmowy złożenia
zeznań czy pokrzywdzonego do zaniechania złożenia zawiadomienia o przestępstwie 48 .
Zdecydowanie nie ma obowiązku działania na rzecz ustalenia prawdy materialnej, jeżeli byłaby
ona niekorzystna dla jego klienta, w przeciwnym razie postąpiłby sprzecznie z art. 86 § 1 k.p.k.
W ocenie piszącej, te i inne możliwości działania obrońcy czynią realnym bycie zarówno
efektywnym, jak i etycznym, do czego każdy obrońca powinien zmierzać.

SUMMARY
Defense counsel and the lie. Remarks on limits of the lawful exercise a defense
The article discusses the practical problem of using a lie by an advocate during the exercise
a defense. Although it is not defense counsel’s right, in some cases this behavior is acceptable
because of action of the special repeal – the repeal of action under the duty to defend.
The paper presents both not punished examples of using a lie by a defense counsel, and
those that go beyond the lawful exercise of the defense. There are situations in which the
exercise a defense by using a lie may take the form of accompliceship or other crimes.
In particular a lot of space was devoted to the disputed problem of persuading the defendant
to submitting a false explanation, or inventing a false version of events. In the opinion of the
author such behavior is against the rules of ethics, but it should not be penalized. The summary
lists the behavior of defense counsel that will allow him to exercise a defense effectively, and
also according to the rules of ethics.
Przypisy:
1 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2004, s. 394.
2 T. Gardocka, Z problematyki granic legalnego działania obrońcy w procesie karnym, „Palestra” 1987, nr 3–4, s.
67; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2009, s. 295.
3 Za takim prawem opowiedzieli się m.in.: A. Wąsek, Z problematyki odpowiedzialności karnej obrońcy w
sprawach karnych, w: Problemy odpowiedzialności karnej. Księga ku czci profesora Kazimierza Buchały, red. Z.
Ćwiąkalski, M. Szewczyk, S. Waltoś, A. Zoll, Kraków 1994, s. 287, 298; P. Kruszyński, Granice legalności działania
obrońcy w procesie karnym, „Państwo i Prawo” 1989, nr 4, s. 71; inaczej m.in.: Ł. Pohl, Składanie nieprawdziwych
wyjaśnień przez oskarżonego w polskim postępowaniu karnym – szkic teoretycznoprawny, „Prokuratura i Prawo” 2006,
nr 6, s. 38; J. Potulski, Glosa do uchwały SN z 11 stycznia 2006 r., I KZP 49/05. Prawo do obrony a odpowiedzialność
za fałszywe oskarżenie; M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 276–278.
4 Tak m.in.: uchwała SN z 11 stycznia 2006 r., I KZP 49/05, LexPolonica nr 396952; T. Grzegorczyk, Kodeks
postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003.
5 P. Kruszyński, Granice..., s. 72.
6 Tamże, s. 71.
7 Uchwała SN z 11 stycznia 2006 r., I KZP 49/05, OSNKW 2006, nr 2, s. 12.
8 Między innymi: B. Wróblewski, Adwokaci Lwa R. z zarzutami, „Gazeta Wyborcza” z 6 października 2009; R.
Daszyński, Adwokat utrudniał pracę sądu, „Gazeta Wyborcza” z 23 lipca 2006; B. Wróblewski, Jacek Dubois
niewinny. Od kiedy obrońca broni, „Gazeta Wyborcza” z 21 marca 2011.
9 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 70; L. Gardocki, Prawo..., s. 295; P. Kruszyński, Granice..., s. 69; T.
Grzegorczyk, Komentarz do art. 82 k.p.k., Lex/el.; inaczej: R. Łyczywek, Glosa do uchwały SN z 9 stycznia 1964 r., VI
KO 25/62, OSPiKA 1964, nr 7–8, s. 344; R. Łyczywek, Granice obrony a przepisy postępowania karnego, „Nowe
Prawo” 1966, nr 7–8, s. 954.
10 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 70.
11 Uchwała nr 2/XVIII/98 – ze zmianami wprowadzonymi uchwałą Naczelnej Rady Adwokackiej nr 32/2005 z 19

listopada 2005 r.; więcej na ten temat w podsumowaniu artykułu.
12 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 72; L. Gardocki, Prawo..., s. 295; inaczej: R. Łyczywek, Granice
obrony…, s. 960.
13 Uchwała ORA w Warszawie z 14 października 2009 r., „Palestra” 2009, nr 11–12.
14 Więcej na ten temat w dalszej części artykułu.
15 A. Wąsek, Prawo karne – minimum moralności?, „Annales UMCS”, sectio G, Ius, vol. XXXI 1984, s. 35 i n.
16 T. Grzegorczyk, Komentarz…; podobnie: P. Kardas, Adwokat jako obrońca – funkcja publiczna czy usługa
prywatna, w: Adwokatura w systemie organów ochrony prawnej, Warszawa 2010, s. 97.
17 M. Cieślak, Polska procedura…, s. 276–278.
18 W. Daszkiewicz, Obowiązki obrońcy a jego osobiste przekonanie o winie oskarżonego, „Państwo i Prawo” 1957,
nr 1, s. 85.
19 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 70–71, podobnie: Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 9 stycznia 1964 r., VI
KO 25/63, oraz aprobujące glosy A. Kaftala, „Państwo i Prawo” 1964, nr 12, s. 1010, Z. Papierkowskiego, OSPiKA
1965, nr 3, s. 138, R. Łyczywka, OSPiKA 1964, nr 7–8, s. 344; tak również: L. Gardocki, Prawo..., s. 295.
20 Tak: P. Kruszyński, Granice..., s. 72–73; A. Wąsek, Z problematyki odpowiedzialności karnej obrońcy w
sprawach karnych, w: Problemy odpowiedzialności karnej. Księga ku czci profesora Kazimierza Buchały, red. Z.
Ćwiąkalski, M. Szewczyk, S. Waltoś, A. Zoll, Kraków 1994, s. 299; B. Kunicka-Michalska, w: Kodeks karny. Część
szczególna, t. II, Komentarz do artykułów 222–316, red. A. Wąsek, Warszawa 2005, s. 212.
21 Więcej na ten temat w dalszej części artykułu.
22 A. Wąsek, Prawo karne..., s. 296; inaczej wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 14 grudnia
2005 r., SK 22/05, OTK-A 2005, nr 11, poz. 135, w którego uzasadnieniu stwierdził, że na adwokacie ciążą
„obowiązki wobec sądu – w szczególności pomoc w dążeniu do wykrycia rzeczywistego przebiegu wydarzeń […]”.
23 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 68–69.
24 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1984, s. 259.
25 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 68.
26 Wyrok SN z 30 maja 1975 r., Rw 204/75, OSNKW 1975, z. 8, poz. 115.
27 L. Gardocki, Prawo..., s. 94.
28 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 70; J. Majewski, Granice dozwolonej obrony w procesie karnym a
ryzyko popełnienia przestępstwa przez adwokata wykonującego czynności obrończe, w: Adwokatura w systemie
organów ochrony prawnej, red. J. Giezek, Warszawa 2010, s. 60.
29 Uchwała SN z 9 stycznia 1964 r., VI KO 25/63, OSNKW 1964, z. 4, poz. 52.
30 Ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.
31 Uchwała ORA w Warszawie z 14 października 2009 r., „Palestra” 2009, nr 11–12.
32 R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2006, s. 157.
33 P. Kardas, Adwokat..., s. 98.
34 Tak również: J. Majewski, Granice…, s. 62; inaczej: D. Gruszecka, Kilka uwag o taktyce obrony i
odpowiedzialności karnej adwokata, w: „Wrocławskie Studia Erazmiańskie. Zeszyty studenckie. Prace prawnicze,
administratywistyczne i historyczne”, red. M. Sadawski, P. Szymaniec, Wrocław 2009, s. 97–98.
35 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 75; M. Cieślak, Polska procedura…, s. 251; T. Grzegorczyk,
Komentarz…; P. Kardas, Adwokat..., s. 97.
36 P. Kruszyński, Granice..., s. 73; A. Wąsek, Prawo karne..., s. 294.
37 R. Daszyński, Adwokat utrudniał….
38 P. Kruszyński, Z problematyki stanowiska obrońcy w polskim procesie karnym, „Problemy Praworządności”
1986, nr 8–9, s. 64–66; T. Grzegorczyk, Komentarz...
39 T. Gardocka, Z problematyki granic..., s. 72; P. Kruszyński, Granice…, s. 72; T. Grzegorczyk, Komentarz…
40 A. Wąsek, Prawo karne..., s. 302; P. Kruszyński, Granice..., s. 73.
41 P. Kruszyński, Granice..., s. 68.
42 OSNKW 1964, z. 4, poz. 52.

43 Z. Kubec, Glosa do wyroku z 28 czerwca 1958 r., IV KRN 645/58, „Państwo i Prawo” 1959, nr 4, s. 805–806; H.
Rajzman, Przegląd orzecznictwa SN w zakresie prawa karnego materialnego (I półrocze 1964 r.), „Nowe Prawo”
1964, nr 12, s. 1184; Z. Papierkowski, Glosa do uchwały z 9 stycznia 1964 r., OSPiKA 1965, nr 3, poz. 66.
44 J. Majewski, Granice…, s. 64; P. Kruszyński, Stanowisko prawne obrońcy w procesie karnym. Rozprawy
Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1991, s. 89.
45 Wyrok SN z 14 maja 1999 r., IV KKN 714/98, „Prokuratura i Prawo” 2000, nr 4, poz. 8.
46 Wyrok SA we Wrocławiu z 6 października 2005 r., II AKa 195/05, OSA 2006, z. 1, poz. 2.
47 P. Kardas, Adwokat..., s. 97.
48 Tak samo w przypadku prywatnego aktu oskarżenia czy wniosku o ściganie.