pobierz plik (artykuł wraz przypisami) - LexisNexis

Odwołanie testamentu
Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 28 stycznia 2009 r.
(IV CSK 355/08) 1
Odwołanie testamentu powoduje utratę jego skuteczności, której nie
odzyskuje on wskutek kolejnego odwołania.
Przywrócenie skuteczności pierwotnego powołania może nastąpić
jedynie w wyniku wyrażenia takiej woli przez spadkodawcę.
1. Przedmiotem glosy są tylko niektóre zagadnienia prawne (krótkie jej ramy). A oto stan
faktyczny sprawy. Sporządzono 4 kolejne testamenty: w pierwszym – z 16 września 1999 r. –
spadkodawczyni powołała do całego spadku spadkobierczynię A (Barbarę D.-K.), w drugim –
z 12 czerwca 2002 r. – odwołała w całości testament pierwszy oraz powołała do całego spadku
osobę B (uczestnika postępowania Ryszarda D.), w trzecim – z 4 grudnia 2002 r. odwołała
testament drugi z 12 czerwca 2002 r., a w czwartym testamencie – z 14 sierpnia 2003 r. –
spadkodawczyni do całego spadku powołała osobę A (wnioskodawczynię). Sądy Rejonowy i
Okręgowy uznały, że testament czwarty jest nieważny z powodu wady oświadczenia woli (art.
945 § 1 pkt 1 k.c.). Sąd Rejonowy orzekł, że co do spadku następuje dziedziczenie ustawowe.
Sąd Okręgowy przyjął, że odzyskuje moc prawną testament pierwszy (ważny) z 16 września
1999 r. i orzekł dziedziczenie testamentowe spadku przez wnioskodawczynię A. Zaś Sąd
Najwyższy przyjął, że testament pierwszy (z 16 września 1999 r.) nie odzyskuje mocy prawnej,
bo odwołanie odwołania testamentu nie przywraca mocy pierwotnemu (pierwszemu)
testamentowi, chyba że spadkodawca wyraził odmienną wolę (wprost lub w sposób
dorozumiany, czyli w drodze wykładni testamentu taki wniosek można wyprowadzić), a
ponieważ w testamencie odwołującym, według Sądu Najwyższego, nie wyrażono takiej woli
(ani wprost, ani pośrednio), to nie odzyskuje mocy pierwotny (pierwszy) testament z 16
września 1999 r., i orzeczenie Sądu Okręgowego Sąd Najwyższy uchylił i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania z powyższymi wytycznymi w tej sprawie, praktycznie przesądzając
sprawę w kierunku takim, jak orzekł Sąd Rejonowy (dziedziczenie ustawowe).
Moim zdaniem odzyskuje moc testament pierwotny (pierwszy) z 16 września 1999 r. i spadek
na podstawie testamentu notarialnego z 16 września 1999 r. powinna dziedziczyć
1 OSP 2011, nr 6, poz. 61, z glosą aprobującą J. Wiercińskiego.

wnioskodawczyni A (bowiem testatorka ani wprost, ani w sposób dorozumiany nie wyraziła
woli, że nie odzyskuje mocy pierwotny testament, a nawet można przyjąć, że wyraziła ona
wolę, iż odzyskać ma moc pierwotny testament (mimo nieważności testamentu czwartego z
powodu wady oświadczenia woli, art. 945 § 1 pkt 1 k.c.). Wszak w testamencie czwartym
(nieważnym z powodu wady oświadczenia woli) spadkodawczyni wyraźnie powiedziała, że ma
na podstawie tego nieważnego testamentu dziedziczyć wnioskodawczyni A, czyli w sposób
wyraźny, a w każdym razie w sposób co najmniej dorozumiany, wyraziła ona
(spadkodawczyni) wolę, że ma odzyskać moc pierwszy testament (pierwotny) z 16 września
1999 r. Treść obu testamentów (nieważnego czwartego z 14 sierpnia 2003 r. i pierwotnego, z
16 września 1999 r.) była ta sama, wskazywała wnioskodawczynię A jako spadkobiorczynię.
Nawet gdyby przyjąć koncepcję Sądu Najwyższego (i glosatora Jacka Wiercińskiego), że w
prawie polskim obowiązuje zasada, iż odwołanie odwołania testamentu (nie ma tu błędu
językowego) nie przywraca do mocy pierwotnego testamentu (pierwszego), chyba że odmienna
jest wola spadkodawcy (wyodrębnione dalej przeze mnie stanowisko 4.), to przecież treść
testamentu ostatniego i pierwszego wyraźnie wskazuje, że według spadkodawczyni testament
pierwotny z 16 września 1999 r. odzyskuje moc prawną, wynika to wprost z wykładni
zwłaszcza obu testamentów, a w każdym razie co najmniej w sposób dorozumiany (w drodze
wykładni obu testamentów, zwłaszcza czwartego, taki wniosek można wyprowadzić). Dlatego
dziwi fakt, że Sąd Najwyższy i glosator Jacek Wierciński nie przyjęli w tej sprawie stanowiska,
które zresztą sami w teorii reprezentują (wyodrębnione potem przeze mnie stanowisko
czwarte). W przeciwieństwie do Sądu Najwyższego i Jacka Wiercińskiego, wychodzę ze
stanowiska, że odwołanie odwołania testamentu przywraca do mocy testament pierwszy
(pierwotny, poprzedni), chyba że odmienna jest wola spadkodawcy. Z kolei Sąd Najwyższy i
wymieniony glosator – że odwołanie odwołania testamentu nie przywraca do mocy
pierwotnego testamentu, chyba że odmienna jest wola spadkodawcy. Czyli zasadniczo
wychodzimy z odrębnych założeń prawnych. W tym konkretnym stanie faktycznym Sąd
Najwyższy powinien jednak dostrzec dopuszczalny w przyjmowanym przez siebie modelu
wyjątek, bowiem odmienna wola spadkodawcy wynikała z treści testamentu odwołującego.
Spadkodawczyni w testamencie czwartym i pierwszym powołała do całego spadku tę samą
osobę (wnioskodawczynię A), czyli odzyskał moc testament pierwszy z 16 września 1999 r.,
wbrew temu co piszą Sąd Najwyższy i glosator orzeczenia, którzy błędnie, zinterpretowali ten
stan faktyczny.
2. Według Sądu Najwyższego i glosatora Wiercińskiego odwołanie testamentu: 1) jest
czynnością mortis causa, 2) skuteczną dopiero z chwilą otwarcia spadku, a nie odwołania, 3)
odwołanie powoduje ubezskutecznienie testamentu, 4) odwołanie odwołania testamentu nie
przywraca mocy testamentowi pierwotnemu, chyba że odmienna jest wola spadkodawcy
(wynikająca wprost z testamentu lub jego wykładni) (że ma odzyskać moc pierwotny
testament).
3. Możliwe są cztery zasadnicze modele teoretyczne co do odwołania odwołania testamentu:

1) Odwołanie odwołania testamentu przywraca do mocy pierwotny (poprzedni) testament
(zawsze).
2) Odwołanie odwołania testamentu nie przywraca do mocy pierwotnego (poprzedniego)
testamentu (zawsze).
4) Odwołanie odwołania testamentu przywraca do mocy pierwotny (poprzedni) testament,
chyba że odmienna jest wola testatora (wyrażona wprost lub w drodze wykładni
testamentu).
5) Odwołanie odwołania testamentu nie przywraca do mocy pierwotnego (poprzedniego)
testamentu, chyba że odmienna jest wola testatora (wyrażona wprost lub w drodze
wykładni testamentu).
Stanowiska pierwsze i drugie wzajemnie się wykluczają. Stanowisko trzecie jest modyfikacją
stanowiska pierwszego, zaś stanowisko czwarte jest modyfikacją stanowiska drugiego.
Stanowiska trzecie i czwarte idą w odmiennych kierunkach (stosunek rozłączności).
Nie jest jasne w orzecznictwie Sądu Najwyższego i doktrynie, czy odmienna wola
spadkodawcy musi wynikać wprost lub w drodze wykładni z testamentu odwołującego
(stanowisko A), czy też może wynikać także z okoliczności sporządzenia testamentu
odwołującego (stanowisko B). Oba stanowiska są prezentowane w doktrynie i orzecznictwie
Sądu Najwyższego. Stanowisko B jest szersze niż stanowisko A.
Nie podejmuję się w tym punkcie stanowiska odpowiedzi na pytanie, które z tych dwóch
stanowisk są trafne, wymagałoby to odrębnego opracowania. Zależy to od tego, jakie
okoliczności uwzględnia się przy wykładni testamentu, jeśli także okoliczności sporządzenia
testamentu, to trafne jest stanowisko B (jeśli nie, to trafne jest stanowisko A). Jeśli nie wolno
uzupełniać treści testamentu w drodze wykładni testamentu (a takie jest w zasadzie ustalone
stanowisko orzecznictwa Sądu Najwyższego i doktryny), to okoliczności sporządzenia
testamentu – w kwestii, czy „odżywa” pierwotny (poprzedni) testament – można by
uwzględniać tylko o tyle, o ile służą one wykładni tego, co w tej mierze („odżycia”
pierwotnego, poprzedniego testamentu), choćby w sposób niewyraźny, dorozumiany,
powiedział testator w testamencie odwołującym. Same natomiast okoliczności sporządzenia
testamentu (bez podstaw w treści testamentu wyraźnej lub dorozumianej) nie mogą stanowić
samodzielnej podstawy do ustalenia tego, czy poprzedni (pierwotny) testament odzyskuje moc,
czy nie. Jest to problem, który wykracza poza ramy krótkiej glosy. Odsyłam do moich
opracowań teoretycznych, w tym przede wszystkim do wykładni testamentu 2 .
Sąd Najwyższy w glosowanym tu postanowieniu z 28 stycznia 2009 r. oraz glosator tego
orzeczenia nie zajmują wyraźnego stanowiska odnośnie do dopuszczalnego źródła interpretacji
odmiennej woli spadkodawcy (A czy B), tak, że wstrzymuję się z ich oceną w tej mierze.
2 M. Niedośpiał, Testament – zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków–Poznań 1993, s.
167–190.

Odwołanie odwołania testamentu może być wyrażone wprost lub dorozumianie w testamencie
(oświadczenie woli) lub może być złożone w drodze działań o charakterze faktycznym (np.
zniszczenia dokumentu testamentu, spalenia go, podarcia, przekreślenia, oderwania jego
części). Oczywiście także w drugim wypadku jest to oświadczenie woli spadkodawcy o
odwołaniu testamentu złożone w sposób dorozumiany, per facta concludentia (por. art. 946 k.c.
w zw. z art. 60 k.c.). Złożenie oświadczenia woli o odwołaniu testamentu może zatem przybrać
postać testamentu odwołującego (art. 946, 947 k.c.) w sposób wyraźny (art. 946 k.c.) lub w
sposób dorozumiany (art. 947 k.c.) poprzedni testament lub innej niż testament czynności
prawnej mortis causa (jednostronnej, na wypadek śmierci, w postaci odwołania testamentu w
drodze działań faktycznych skierowanych na testament, jako dokument prawny, np. jego
zniszczenia, spalenia czy przekreślenia; art. 946 k.c.).
Moim zdaniem to, co powiedziano uprzednio o testamencie odwołującym (art. 946, 947 k.c.),
ma analogiczne („odpowiednie”) zastosowanie do odwołania testamentu w drodze działań
faktycznych innych niż testament („odwołanie faktyczne”). Aby nie zamazywać tego i tak
skomplikowanego zagadnienia, uprzednio pisano zazwyczaj o odwołaniu testamentu w drodze
nowego testamentu, ale, jak powiedziano, ma to analogiczne („odpowiednie”) zastosowanie do
odwołania w „drodze działań faktycznych” [ściślej: odwołania testamentu w drodze
jednostronnej czynności prawnej mortis causa innej niż testament, np. przekreślenie,
zniszczenie, spalenie dokumentu testamentu (testamentu w znaczeniu dokumentu prawnego, a
nie czynności prawnej)]. Akty „faktycznego” odwołania są skierowane na testament jako
dokument prawny, a nie na testament jako czynność prawną (fizycznie), ale prawnie są one
oświadczeniem woli innym niż testament i powodują odwołanie testamentu uprzedniego
(pierwotnego), czyli dotyczą prawnie (w istocie) odwołania testamentu uprzedniego
(poprzedniego) jako czynności prawnej.
Takie też jest moje stanowisko („odwołanie odwołania testamentu powoduje, że poprzedni
testament, jeśli tylko spełnia wszystkie przesłanki co do jego ważności, odzyskuje moc prawną,
chyba że odmienna jest wola spadkodawcy”). Podobnie też wystylizowany był § 2258 akapit
drugi k.c.n. (odwołanie odwołania testamentu) 3 . „Jeżeli testament późniejszy zostaje odwołany,
testament dawniejszy jest skuteczny tak samo, jak gdyby nie był uchylony” (§ 2258 akapit
drugi k.c.n.).
4. Jest bezdyskusyjne, że nie ma obecnie w polskim Kodeksie cywilnym przepisu, który
regulowałby odwołanie odwołania testamentu, w tym zasadniczy fakt, czy testament pierwotny
3 Por. bliżej M. Niedośpiał, Testament w polskim prawie cywilnym – zagadnienia ogólne, Kraków 1991, wyd. 1, s. 73–
98, Bielsko-Biała 1999, s. 71–96; tenże, Glosa do postanowienia SN z 8 stycznia 2002 r., I CKN 482/00, „Jurysta”
2003, z. 1, s. 13–16 – wraz z dalszą literaturą cytowaną w tych pracach. Por. także T. Justyński, Glosa do
postanowienia SN z 8 stycznia 2002 r., I CKN 482/00, „Państwo i Prawo” 2005, z. 11, s. 118 i n.; tenże, Glosa do
postanowienia SN z 28 stycznia 2009 r., IV CSK 355/08, „Państwo i Prawo” 2010, z. 12, s. 121–125; S. Wójcik, F.
Zoll, System Prawa Prywatnego, t. X, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, s. 340–342.

odzyskuje moc czy nie wskutek odwołania odwołania testamentu. Zagadnienie odwołania
odwołania testamentu jest przez to dyskusyjne w doktrynie i orzecznictwie polskim. Zdania w
doktrynie są podzielone, w orzecznictwie Sądu Najwyższego w zasadzie przyjęte jest
stanowisko, że odwołanie odwołania testamentu nie przywraca do mocy pierwotnego
testamentu, chyba że odmienna jest wola spadkodawcy (wyodrębnione uprzednio stanowisko
czwarte). I tak już pozostanie, stanowisko to jest i będzie sporne dopóty, dopóki nie
rozstrzygnie go ustawodawca. W projektowanym ewentualnym nowym kodeksie cywilnym
mogłaby znaleźć się norma prawna rozstrzygająca ten problem. Osobiście opowiadałbym się za
rozstrzygnięciem tej kwestii zgodnie ze stanowiskiem trzecim (odwołanie odwołania
testamentu powoduje, że poprzedni testament, jeśli tylko spełnia wszystkie przesłanki co do
jego ważności, odzyskuje moc, chyba że odmienna jest wola spadkodawcy). Byłoby to
podobne rozwiązanie jak w Kodeksie cywilnym niemieckim, obowiązującym na Ziemiach
Zachodnich RP (§ 2258 akapit drugi).
Nie zgadzam się z propozycjami glosatora J. Wiercińskiego, aby ten problem prawny
(odzyskania mocy przez pierwotny, poprzedni testament) rozwiązywać w drodze dwóch
odmiennych przepisów prawnych, pierwszego – regulującego odwołanie testamentu w drodze
testamentu, oraz drugiego – regulującego odwołanie testamentu w drodze działań faktycznych
(czyli innej niż testament czynności prawnej jednostronnej mortis causa). Oba te zagadnienia,
moim zdaniem, powinny być uregulowane w jednym przepisie prawnym na wzór § 2258 akapit
drugi k.c.n. Dopóki nie będzie wymienionego przepisu regulującego te kwestie, dopóty nie
będzie zgody w doktrynie i orzecznictwie i spór ten będzie rozmaicie rozstrzygany.
W moim przekonaniu w ocenie odzyskania mocy przez pierwotny (poprzedni) testament nie
jest potrzebny wyraźny przepis prawa. Skoro bowiem odwołanie odwołania testamentu
(zarówno w drodze testamentu, jak i „działań faktycznych”, czyli w tym ostatnim przypadku w
drodze innej czynności prawnej jednostronnej) jest czynnością mortis causa, to wywołuje ono
skutek prawny dopiero z chwilą otwarcia spadku, śmierci spadkodawcy, a nie skutek
natychmiastowy, ex nunc, z chwilą odwołania testamentu. Takie też jest zresztą stanowisko
Sądu Najwyższego w glosowanym postanowieniu oraz stanowisko J. Wiercińskiego. A skoro
tak, to do odzyskania mocy przez pierwotny testament nie jest potrzebny wyraźny przepis
prawny, wystarczy wykładnia ustawy i testamentu (np. art. 946, 947, 948 k.c.). Skoro oba
testamenty – odwołujący i pierwotny pozostają w mocy w chwili otwarcia spadku, to do
odzyskania mocy przez pierwotny testament nie jest potrzebny wyraźny przepis prawny.
„Odżywa” on automatycznie wskutek odwołania odwołania testamentu, chyba że odmienna
jest wola spadkodawcy (wyrażona wprost lub w sposób dorozumiany, czyli w ostatnim
wypadku – w drodze wykładni testamentu odwołującego). Tego oczywistego faktu nie
zauważa orzecznictwo Sądu Najwyższego (czego przykładem jest glosowane tu orzeczenie) ani
część doktryny, która przyjmuje, że odwołanie odwołania testamentu nie powoduje odzyskania
mocy („odżycia”) przez pierwotny testament (chyba że odmienna jest wola spadkodawcy), nie
dostrzega tego także powołany wielokrotnie glosator.

5. Jakie są skutki odwołania testamentu (art. 946, 947 k.c.)? Czy powoduje ono
ubezskutecznienie testamentu odwołanego, jego unicestwienie czy jego „unieważnienie”? Tym
nie zajmuję się w tej glosie (jest to bowiem odrębne zagadnienie prawne, nierozstrzygnięte
wprost przez Kodeks cywilny, i stąd sporne w doktrynie i w orzecznictwie Sądu Najwyższego 4 .
Odnotowuję tylko z obowiązku kronikarskiego, że Sąd Najwyższy w glosowanym
postanowieniu przyjmuje, iż odwołanie testamentu powoduje ubezskutecznienie testamentu.
Takie samo zdanie przyjmuje J. Wierciński. Moim zdaniem, odwołanie testamentu powoduje
unicestwienie testamentu. Na pewno odwołanie testamentu nie powoduje jego nieważności
(unieważnienia), bo na tle prawa polskiego, jak piszę w przytaczanych wyżej pracach, należy
odróżnić nieważność od bezskuteczności (unieważnienie od ubezskutecznienia), nie są to
pojęcia tożsame
6. Konkludując: orzeczenie Sądu Najwyższego i glosa J. Wiercińskiego są nietrafne.
Michał Niedośpiał
4 Por. bliżej M. Niedośpiał, Testament…