str 1 - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

10 I. Wprowadzeniedokumentami łacińskimi z polskimi wyrazami. Ich oczywistym mankamentem jest to,że nie są to teksty ciągłe, niemniej historyk języka nie może ich w żadnym wypadkulekceważyć. Konieczne jest wykorzystanie ich w takim zakresie, w jakim to możliwe.Trudności z ustaleniem chronologii Bogurodzicy i Kazań świętokrzyskich sprawiły,że nie zostały one uwzględnione w monograficznych opisach polszczyzny do końcaXIII wieku. Autor pierwszego opracowania na ten temat, J. Baudouin de Courtenay(1870), nie mógł uwzględnić Kazań świętokrzyskich, gdyż zabytek ten został odkrytyprzez A. Brücknera dopiero w 1890 roku (zob. Brückner 1891). Zabytek ten pominąłrównież autor książki powstałej przeszło sto lat później (Dunaj 1975a) 1 , w swojejpracy wykorzystał bowiem tylko dane z zabytków o pewnej chronologii. Decyzjaobu uczonych o ograniczeniu materiału do zabytków o pewnym czasie powstanianie budzi z punktu widzenia metodologii badań wątpliwości.Źródeł do dziejów polszczyzny przybywa w XIV wieku. Można je podzielić na dwiegrupy: a) dokumenty łacińskie zawierające polskie nazwy własne i znacznie rzadsze wyrazypospolite, b) rozmaite ciągłe teksty polskie. Ze względu na datowanie XIV-wieczneźródła można podzielić na: a) ściśle datowane, b) o dyskusyjnej chronologii.Dokumenty łacińskie powstałe w kancelariach książęcych, królewskiej, w klasztornychskryptoriach, w kancelariach sądów ziemskich itp. są ściśle datowane. Pozwalająone usytuować występujące w nich przykłady w czasie, a także, przynajmniejorientacyjnie, w przestrzeni.Teksty pisane po polsku można podzielić ze względu na charakter na dwie grupy:a) roty przysiąg sądowych, b) zabytki należące do literatury religijnej. Te pierwsze,ściśle datowane i dokładnie zlokalizowane, pisane językiem zbliżonym do lokalnegojęzyka mówionego, pozwalają szczególnie dobrze wychwycić zróżnicowanie ówczesnychdialektów języka polskiego. Chronologię zabytków literackich można dokładniesprecyzować tylko wyjątkowo. Takim tekstem jest tzw. Pieśń wielkanocna (Krystusz martwych wstał je), której najwcześniejszy przekaz został zapisany w Gradualepłockim w 1365 roku. Orientacyjnie (ale dość pewnie) ustala się chronologię wspaniałegoi niezwykle cennego zabytku piśmiennictwa polskiego, mianowicie Psałterzafloriańskiego (część I datuje się na koniec XIV, pozostałe – II i III – na początekwieku XV). Dość prawdopodobne jest określenie chronologii tzw. Fragmentu Łopacińskiego(koniec XIV wieku) (zob. Wydra, Rzepka 1980). Największe wątpliwościbudzi ustalenie chronologii wspomnianych dwóch najstarszych zabytków literaturyreligijnej, mianowicie Bogurodzicy (dwóch pierwszych, najstarszych zwrotek) i Kazańświętokrzyskich. Szczególnie dużą rozbieżność wykazują propozycje dotyczącechronologii Bogurodzicy (od XII, a nawet XI, do pierwszej połowy XIV wieku).Pewne tu jest tylko datowanie najstarszego zachowanego odpisu (1409 r.). Kontrowersjebudzi również datowanie Kazań świętokrzyskich (wiek XIII – pierwsza połowaXIV wieku). W wypadku tych dwóch zabytków nie można orzec z całą pewnością,czy reprezentują one język XIII czy też pierwszej połowy XIV wieku.1Fonetyką języka polskiego przed wiekiem XIV zajęła się również M. Sulisz (1976). Mankamentemjej pracy było to, że nie oparła się ona na fotokopiach dokumentów, zgromadzonych przez historyków,tylko na ich przedrukach (zob. Dunaj 1977b).