VI MANTIK ÇALIŞTAYI KİTABI

Giriş
Bu yazının amacı formel ontoloji alanında kullanılan ve bilgiyi biçimsel
olarak temel ifade etme yöntemlerinden biri olan Betimleyici Mantıkları (DL) 1
tanıtmaktır. Yazının ilk bölümünde Betimleyici Mantık ile ontoloji arasındaki
yakın ilişkiyi açıklayarak ontolojinin pek çok işlevsel uygulama alanında kullanılan
betimleyici mantıkların ontoloji açısından önemine değinilecektir. Betimleyici
mantıklara kısa bir giriş yaparak, Birinci-Basamak Yüklemler Mantığı
ile arasındaki ilişki anlatılacak, ardından betimleyici mantıkların biçimsel tanımları
kapsamlı olarak ele alınacaktır. Bölümün sonunda betimleyici mantığın
notasyonunu ve betimleyici mantık çeşitlemelerini oluşturan mantık etiketleri
tanıtılacaktır. İkinci bölümde betimleyici mantıkların dört aşama halinde gelişen
evrimi anlatılacaktır. Bu tarihçede, formel ontolojinin çeşitli uygulama
alanlarına da değinilecektir. Üçüncü bölümde özel betimleyici mantık sistemleri
tanıtılacaktır.
1. Ontoloji ve Uslamlama
Ontolojiyi oluşturan öğelerin ne olduğuna dair pek çok tanım yapılmıştır
ve belki de -en azından bilgisayar bilimcileri tarafından- en iyi bilinen tanım
Gruber tarafından ortaya konulmuştur: “ontoloji, kavramsallaştırmanın açıkça
belirtilmesidir.” 2 Bu bağlamda, kavramsallaştırma dünyaya dair soyut bir modelin
belirli anlamda ve bakış açısında tanımlanması anlamına gelmektedir. Bu
biçimde tanımlandığında, ontoloji dünyayı oluşturan kavramların, bu kavramların
özelliklerinin ve bu kavramlar arasındaki ilişkilerin tanımlanması anlamına
gelmektedir.
Ontolojiler bilgi yönetimi, bilişim sistemleri, tıbbi-bilişim ve elektronik ticaret
gibi giderek artan önemli uygulama alanlarına sahiptir. Son zamanlarda
hatırı sayılır bir ilgi artışının yaşandığı uygulama alanı olan Anlamsal Ağ (Semantic
Web)’de ontolojiler, anahtar bir rol üslenerek, etmenler arasında ortak
terminoloji kurar. Böylece, farklı etmenlerin ortak bir anlambilimsel biçimlendirme
[semantic markup] kullanmasını sağlar.
Ontolojideki kavramsallaştırmaların ifade edildiği temel araç ya da başka
bir deyişle ontolojinin dili, mantık dilidir. Ancak, ontolojinin etkili kullanımı
sadece iyi tasarlanmış ve iyi tanımlanmış bir mantık dili gerektirmez. Buna ek
olarak, mantık dili uslamlama araçları tarafından da desteklenmelidir. Bu ne-
1 “Description Logics”in Türkçe karşılığı olarak “Betimleyici Mantık” çevirisini temel kabul
ediyoruz (Bkz. Mantık Terimleri Sözlüğü, s. 165).
2 Bu tanım daha sonra “ortak kavramsallaştırmanın biçimsel olarak tanımlanması” olarak
da yorumlanmıştır. Bkz. Gruber (1993). “Kavram” ve “Konsept” kelimeleri eşanlamlı
kelimelerdir. Yazıda Betimleyici Mantıklara ait “kavramları” karşılayan terim olarak
“konsept” kullanımını, ontolojide ve daha genel olarak felsefede yaygın kullanımına denk
gelen karşılığı olarak “kavram” kullanımı tercih edilmiştir.
19