BIM DAKLI - COPËZA MALLI

Bim Dakli
Copëza malli
1

2

Bim Dakli
COPËZA MALLI
Kujtime, rrëfime
Onufri
3

Përktheu nga italishtja
Ardjana Braja, Hasim Braja
Redaktoi e përgatiti për botim
Tomorr Plangarica
© Shoqata ADE Elbasan, 2017
Financues
Rudin Dakli
ISBN 978-9928-226-53-2
PRINTED AND BOUND IN ALBANIA BY ONUFRI
Rr. “Konferenca e Pezës”, Nr. 71, Kodi Postar 1027, Tiranë;
Tel & Fax 00355 42 220 017 / 270 399
www.onufri.com; E-mail: info@onufri.com
4

PASQYRA E LËNDËS
Parafjalë .....................................................................................7
Pjesa e parë: Kujtime
Fëmijëria: Periudha e shkollës fillore ............................................11
Adoleshenca: Periudha e gjimnazit ...........................................79
Vitet e rinisë: Periudha e luftës ................................................119
Kujtime, mall dhe makthe ......................................................173
Jeta profesionale .....................................................................187
Letra e Xhulias .......................................................................201
Letra e Biankës ......................................................................203
Pjesa e dytë: Rrëfime
Zogu i shqiponjës ...................................................................207
Fqinjët ................................................................................... 221
Fyelli fluturues ....................................................................... 227
Një tufë pushi e verdhë ..........................................................241
Kopshtorja .............................................................................247
Dallëndyshet e shtëpisë ......................................................... 265
Kaliajt .................................................................................... 283
Nën hijen e rrapave ................................................................309
Pasthënie (për Copëza malli, Kujtime, rrëfime, të Bim Daklit –
shkruar nga T. Plangarica) ......................................................337
5

PARAFJALË
Në vitet e pasnëntëdhjetës, në ngutjen e natyrshme për t’i kapërcyer
kufijtë ngushtues të moralit të imponuar përmes modelit të « njeriut të
ri », e ndërgjegjësuam jo aq sa duhet faktin se drejt së ardhmes, drejt
një bote tashmë pa kufizime jemi më të denjë e më të vlertë kur bartim
edhe cilësitë më të mira të kultivuara në brezni në mjedisin familjar
e atë qytetar, të cilat na shfaqen si tregues domethënës të përkatësisë
sonë ; e për ta bartur atë përmasë, duhen modelet që na ndihmojnë ta
përftojmë atë.
Ajo ngutje e fillimit, pa e përftuar edhe këtë përmasë, parametrat
e së cilës kanë të brendashkruar ndjenjën e repektit e dashurisë për
familjen, të qytetarisë, të dashurisë e respektit për tjetrin, për natyrën
dhe mjedisin ku rritesh e formohesh, po na vonon tragjikisht në
lëvizjen tonë drejt së ardhmes.
Në atë pjesë të përkatësisë që lidhet me familjen, vendlindjen e
mjedisin, kujtimet e Daklit mund të marrin natyrshëm status reference,
si profile domethënëse përvoje e përjetimi; dhe është një domethënie
ngulmuese që përftohet e përçohet përmes tyre, duke e sfiduar largësinë e
imponuar ndaj objektit të dashuruar ; e për më tepër, duke i dhënë edhe
një tjetër përmasë më konkrete vetë konceptit të përkatësisë : individi
a individët i përkasin jo thjesht një mjedisi që lidhet e përcaktohet
nga qoka hapësinore në të cilën ata dhe paraardhësit e tyre veçse
7

kanë rastisur aty të pranishëm, pa bartur ndonjë vlerë tjetër, por, më
së tepërmi, i përkasin atij mjedisi nëse bartin dhe rrezatojnë atë çka
është kultivuar aty si vlerë, si frymë, të cilat ata i kanë përvetësuar
vetvetishëm dhe i rrezatojnë në përditshmërinë e tyre, në mënyrën e të
menduarit e të vepruarit.
Kujtimet e rrëfimet e Daklit na theksojnë pikërisht këtë ide, madje
na e modelojnë një variant të kësaj përmase.
Kujtimet dhe rrëfimet e Daklit, duke qenë një ditiramb për
vendlindjen, e po ashtu tejet të adresuara në një mjedis familjar e në
një qytet të caktuar, për nga patosi që i përçon, veçantitë që priren të
nxjerrin në pah në lidhje me atë mjedis në kohëra të caktuara, për nga
pikëvështrimet në pasqyrim, për nga natyra e interpretimeve në lidhje
me treguesit që e ngjizin një vlerë qytetëruese në kohërat moderne,
për nga stili e etosi i synuar e përftuar, përvijojnë një model që priret
t’i shpërthejë kufijtë e një mjedisi familjar e lokal, e të përkojë me çdo
prirje për adhurim të përkatësisë, në çdo vend a kohë qoftë.
Në një botë të prirur natyrshëm drejt globales e globalizmit,
kjo mënyrë këndvështrimi në fakt nuk pengon, por veçse e ndihmon
individin a komunitetin të jetë edhe më i plotësuar në endjet e
detyruara në hapësirat më globale… e ky plotësim nuk pret të përftohet
përmes traktateve filozofike a sociologjike që do ta zgjonin e 6nxisnin
këtë përkujdesje; në fakt, mjaftojnë edhe copëza përmallimi si këto
rrëfime që të na zgjojnë ; e në zgjim, të na vetëdijësojnë sërish për atë
çka jemi e si mund të bëhemi më të mirë.
(Fragmente nga Pasthënia e këtij botimi,
shkruar nga T. Plangarica)
8

Pjesa e parë
KUJTIME
9

FËMIJËRIA
Periudha e shkollës fillore
Atë vit të largët 1911, ndërsa po i kalonte 86 vjeçët e vdekja s’do
vononte t’i trokiste, gjyshi, Ibrahim Dakli, kishte gjithnjë pranë
gruan e tij, Fatushin, vajzën, Alemshahun ( e njohur nga të gjithë
me emrin Shahu) dhe dy djemtë, Hysenin dhe Ahmetin. Po i
linte në kushte ekonomike shumë të mira, pa probleme mes tyre
dhe në harmoni e të qetë në familjet që kishin krijuar. Që të tre
ishin të martuar por, ndërsa Shahu (që banonte në një shtëpi aty
afër nesh) dhe Ahmeti kishin fëmijë dhe përjetonin gëzimet e
dashurisë së fëmijëve e jetës bashkëshortore, babai im, Hyseni,
më i madhi i fëmijëve, dhjetë vite më parë kishte humbur dy
vajza të porsalindura dhe, më pas, edhe gruan, dhe kishte mbetur
vetëm me një vajzë. Për fat të mirë, duke vijuar normalisht jetën
në një familje të madhe e me mentalitetin përkujdesës që nxitet
natyrshëm në këto raste, nuk i kishte ndjerë vështirësitë e jetës së
përditshme për vajzën dhe për vete, meqenëse për të dhe vajzën
kujdeseshin e ëma dhe nusja e vëllait. Pas vdekjes së gruas dhe një
periudhe të gjatë si burrë i ve, nuk kishte dashur të rimartohej,
megjithë nxitjet e dashamirësve të tij. Midis të tjerave, arsyeja
11

kryesore duhet të ketë qenë kujtimi i dhimbshëm i humbjes së
atyre tri jetëve, dhe sidomos i humbjes së gruas së dashur dhe të
re. Më pas, ndërsa i kishte vdekur edhe i ati, këmbënguljet u bënë
më të shpeshta, duke sjellë edhe një motiv të ri, ndonëse dytësor,
për të pasur një fëmijë që t’i trashëgonte emrin, siç ishte zakoni
dhe si veprohet edhe sot në vende të ndryshme të botës. Por ende
nuk ndihej i gatshëm: para se të vendoste, kaluan edhe katër vite
të tjera. Më në fund u dorëzua. Ishte pikërisht nëna ime gruaja e
përzgjedhur, plot 24 vite më e re se ai, e zgjedhur nga familjarët e
tij (atëherë, si edhe në ndonjë rast të kohëve të fundit, martesat i
rregullonin prindët a familjarët).
Pak kohë pas ceremonive filloi periudha e shtatzanisë dhe
lindën shpresat se mund të lindte dhe të jetonte një fëmijë (një
vajzë ose, edhe më mirë, një djalë, ashtu siç urohej dhe dëshirohej
nga të gjithë). Por fati e solli që bebja e lindur të mos ishte djalë e,
për më tepër, e porsalindura të vdiste pas pak ditëve jetë. Më pas
qe një tjetër shtatzani pa fat, që përfundoi njëlloj si e para, duke
lënë sërish mbrapa brengën dhe trishtimin për fundin pa fillim të
së gjorës krijesë të vogël.
Në ato vite, si edhe më përpara, numri i fëmijëve që vdisnin
pas pak ditëve jetë ishte shumë i lartë. Megjithatë kjo nuk e
pakësoi dhimbjen, pështjellimin dhe shqetësimin e nënës dhe
familjarëve, meqenëse kjo kishte ndodhur edhe gjatë martesës së
mëparshme. Prandaj shtatzania e tretë u zhvillua në një atmosferë
ankthi, duke shpresuar gjithnjë që, më së paku, do të ndërpritej
seria e humbjeve të krijesave të gjora. Dhe, fatmirësisht, kështu
ndodhi. E për më tepër, fëmija i porsalindur ishte djalë: pikërisht
unë. Nuk kisha shëndetin dhe forcën e një Herkuli, megjithatë i
kalova mirë javët e rrezikshme.
Emri im njihej pothuajse nga të gjithë përpara se unë të
ngjizesha dhe të lindja. Por po ta shohësh thellë-thellë, vënia e
emrit ndoqi një rit, por vetëm kaq: asnjëherë, dhe askush nga
12

familjarët nuk më ka thirrur Ibrahim, madje as kushërinjtë dhe
miqtë, si ata shqiptarë, edhe italianët. Për të gjithë unë njihesha
si: Bim, Bimi ose Bimçe. Ata që më kanë njohur vetëm në
marrëdhënie pune, më thërrisnin Dakli. Pra, emri Ibrahim ishte
i destinuar të qëndronte vetëm në regjistrin e gjendjes civile dhe
në dokumentet zyrtare (siç edhe ndodhi praktikisht). Tani, emrat
turq ose arabë, si edhe i imi, përdoren gjithnjë e më pak, sepse
janë zëvendësuar nga emra shqiptarë dhe, në një pjesë të vogël,
edhe nga emra perëndimorë; prandaj, të paktën në Shqipëri, emri
Ibrahim është thuajse në zhdukje.
Më tregonin se ditën kur linda, në familje dhe te të afërmit
kishte konfuzion dhe ankth, si dhe një lloj hutimi në veprime e
qëndrime. Gjyshja, gjithnjë e kujdesshme për veten, për veshjen
dhe paraqitjen, dukej si pothuaj e pakrehur me shaminë e kokës në
krahë dhe jo në kokë si zakonisht, dhe me rroba të përzgjedhura pa
kujdes. Ndërsa Xhemja, shërbyesja besnike e mamasë, sapo mori
vesh lajmin e lindjes, kishte vrapuar me ngut prej lagjes së saj të
varfër e të largët, për t’i qëndruar asaj pranë. Ajo thoshte që gjatë
rrugës i dukej se gurët e kalldrëmit shkëlqenin dhe buzëqeshnin
(duke vënë buzën në gaz, i kujtoja shpesh ato fjalë të saj: duhej
ta kishte përjetuar atë ndjesi, ngaqë pak më parë duhet të kishte
rënë shi dhe në atë çast kishte dalë dielli). Më pas javët kaluan
pa probleme. Gjatë muajve dhe viteve në vazhdim i përballova
me sukses sëmundjet e fëmijërisë: arrita të shpëtoj bile edhe nga
malarja, që ishte përhapur meqë kishte mjete të pamjaftueshme
mbrojtëse. Para se të shfaqej Fliti, gjatë natës mbroheshim, vetëm
pjesërisht, duke fjetur në brendësi të xhibelluk-ut. Ilaçet, shurupi i
ëmbël, vaji i urryer i peshkut (merlucit) dhe kujdesi i veçantë për
ushqim i mamasë, më ndihmuan të përballoj ndonjë sëmundje
dhe të mbërrij në moshën e shkollës.
Prej asaj periudhe, në vijimësi, prindërit e mi patën tri vajza
dhe katër djem, asnjë humbje të lindjeve përgjatë viteve. Babai
13

vdiq në vitin 1945, në moshën 72 vjeç, pa njohur dhe pësuar atë
që regjimi komunist i bëri familjes sonë. (Fig. 1) Ndërsa mamaja
i mbylli sytë përfundimisht në moshën 94 vjeçare e disa muaj, në
vitin 1991, kur po shuhej edhe regjimi komunist (Fig. 2). Ashtu
siç lutej çdo natë para se të flinte, i la gjallë të gjithë të dashurit e
folesë së saj, më i riu i të cilëve ishte 54 vjeç.
Ardhja ime në jetë, meqë ndërpreu një seri vdekjesh të foshnjeve,
u konsiderua fatsjellëse. Për këtë arsye, e ngaqë isha edhe
fëmija i parë, jam trajtuar me një farë kimeti, duke përjashtuar këtu
ndonjë goditje në prapanicë që nëna ime, që aq shumë më donte
dhe e doja, nuk ma kursente, siç do ta them më vonë. Ndërsa babai
nuk na ka prekur kurrë as mua, as motrat dhe vëllezërit.
Duke besuar se bota ishte e gjitha e imja, u binda dhe fillova
të shkoj në shkollë sapo kisha mbushur 5 vjeç (Fig. 3). Për ditën
e parë të shkollës, nëna më përgatiti si për ndonjë festë të madhe
por, kur erdhi kushëriri që do të më shoqëronte, më gjetën të
fshehur te hambari: sigurisht, nuk kisha ndonjë dëshirë të madhe
për të shkuar atje. Atëherë nuk e kuptoja rëndësinë e atyre hapave
të parë të rrugës së gjatë që do më çonte të përballoja jetën në
kushte nga më të ndryshmet. Tani nuk arrij ta kuptoj pse aq
nxitim për të më futur në shkollë. Mbase ngaqë dija të lexoja dhe
të shkruaja ndonjë fjalë?! Pyes veten, pse babai im, megjithëse nuk
kisha mbetur në asnjë lëndë, më detyroi të përsërisja si klasën e
dytë ashtu edhe të pestën, rast befasues dhe pak i besueshëm për
ata që më njihnin dhe që e merrnin vesh. Arsyeja e përsëritjes,
më thonin, ishte shëndeti im jo shumë i mirë. Unë vetë nuk e
kundërshtova këtë gjë, madje e mora me mospërfillje. Por, kur sjell
në mendje ngjarjet e mëpastajme, si ato vetjake, edhe ato përtej
vetes, si për shembull, marrjen e pushtetit nga komunistët, punën
interesante që gjeta në Itali, familjen që pata fatin të krijoja, etj.,
duhet t’i jem mirënjohës babait tim që bllokoi për ato dy vite
rrjedhën e studimeve që kisha filluar.
14

Ngjarjet e ndryshme, të zakonta e të pazakonta, më kanë
nxitur vazhdimisht kureshtjen dhe më kanë shtyrë të mendoj
jo pak herë për natyrën dhe nivelin e arsimit të asaj kohe, duke
dashur të kuptoj më mirë po ashtu edhe sjelljen time dhe rezultatet
e mia në shkollor, herë pozitive, herë-herë të pakënaqshme. Më
kanë ndihmuar që të krijoj një përfytyrim e ide sa më të plotë, si
kujtimet e mia, ashtu edhe dëftesat prej të cilave kanë humbur
vetëm ajo e klasës së parë fillore dhe e së parës të mesme.
Në vazhdim do të tregoj ngjarjet dhe rezultatet e jetës sime
shkollore, një pjesë të jetës gjatë fëmijërisë, si edhe ndodhì të
lidhura me të.
Gjatë shtatë viteve të shkollës fillore (pesë të rregullta dhe dy
të përsëritura) kalova në dy shkolla: në Plotore, – më e kompletuara
dhe për një farë periudhe e vetmja në qytetin tim – ku bëra
klasën e parë dhe të dytë fillore dhe, pas tri vitesh, dy herë të
pestën, dhe në Ushtrimore (Fig. 4, 5). Kjo e fundit u themelua në
vitin 1923, me një klasë të vetme dhe një mësues, u plotësua më
pas në vitin 1927 me katër klasa, pikërisht në të njëjtin vit kur
unë isha regjistruar si përsëritës “vullnetar” në klasën e dytë. Ajo
shërbente edhe si qendër ushtrimi dhe praktike për maturantët
e shkollës Normale. Mbase, duke pasur parasysh këtë, të gjithë
mësuesit e saj ishin zgjedhur midis të diplomuarve në Austri. Pra,
ata kontribuan për ta bërë atë të përshtatshme si për nxënësit e
shkollës, edhe për maturantët. Kështu, për shembull, midis shumë
aktiviteteve të pëlqyeshme, në ditët e bukura filluan t’i çonin
nxënësit hera-herës në fusha e livadhe, për t’i njohur më mirë dhe
për të vlerësuar Natyrën. Në klasën e dytë hoqën katër lëndë, që
bëheshin në shkollën fillore Plotore. Midis lëndëve të hequra ishte
Besimi: një çlirim i vërtetë për nxënësit. Në fakt, gjatë atyre pak
javëve që u mbajt si lëndë, mësuesi, një hoxhë aspak simpatik, na
detyronte të lexonim shkronjat dhe ato pak fjalë (besoj se ishin
arabe), duke ndjekur me gishtin tonë çdonjërën prej shkronjave.
15

Mjerë ai që gabonte, sepse ai, shumë i shpejtë, si grerëz e tërbuar,
e shponte me penë. Një sadist i vërtetë!
Një nga lëndët e tjera që u hoqën, qe Mësim Shikimi: besoj se
e kanë kuptuar se për moshën e nxënësve të asaj klase nuk kishte
kuptim, ndoshta mund të kishte qenë e vlefshme vite më vonë.
Një ekzagjerim do t’i quaja katër lëndët që lidheshin me
shkrimin, që jepeshin në të dyja shkollat, pra: Lexim shkrimi;
Shkrim dhe drejtshkrim; Bukurshkrim; Forma e jashtme e shkrimit.
Kjo të bën të mendosh se ai që e kishte ideuar programin, ishte
tërhequr nga kultura e Lindjes së Mesme dhe Azisë Lindore.
Një mësim tjetër që nuk e kuptoja dhe ende nuk e kam të
qartë se ç’synonte në atë klasë (me atë formë “të thjeshtëzuar” për
klasën e dytë fillore), ishte Morali. Por për çfarë morali bëhej fjalë?
Në të pestën (Plotore), i njëjti mësim u bë pak më i qartë: Edukatë
morale dhe qytetare (ende i paqartë për pjesën e quajtur “moral”,
por për t’u lavdëruar për pjesën “qytetare”, e cila shumë vite më
vonë do të nevojitej shumë).
Tek Ushtrimorja, programet e klasës së dytë dhe të tretë
ishin më të përshtatshme për djemtë (vajzat kishin shkollën e
tyre): Punë dore, Tregim, Lexim dhe poezi, Këngë, Gjimnastikë, më
shumë lëndë bazë, si Gramatikë, Aritmetikë, Diktim, etj. Në të
katërtën, ndoshta në bazë të udhëzimeve të ministrisë, numri i
lëndëve pësoi një rritje të ndjeshme: nga nëntë plus dy (Sjellje
dhe Zell) tek e treta u bënë gjashtëmbëdhjetë plus dy: shkrimi,
futej me detyrim, me katër lëndët e zakonshme. Ndërkohë nuk
ishte më mësimi i Edukatë morale dhe qytetare, i zëvendësuar nga
një lëndë e re: Mësim mbi Shtetin. Të tjerat ishin të zakonshmet:
Aritmetika, etj., etj. Lëndët tek dy të pestat fillore të Plotores ishin
të njëjta dhe shumë të thjeshtëzuara, por edhe këtu kishte dy të
reja: tri shënime mbi sjelljen, ose Sjellja, Zelli dhe Forma e jashtme
(mendoj se bëhej fjalë përsëri për sjelljen). Duket se programuesit
ishin munduar të gjenin sa më tepër tregues, deri në hollësi e
16

ngjyrime jo fort të dukshme të qëndrimeve të individit. E reja e
dytë ishte një lëndë tjetër: Bujqësi, ndoshta e kotë për nxënësit e
qytetit, që në të njëjtën kohë studionin Histori natyre dhe Dituri
natyre.
Duke parë të gjitha dëftesat, del se rezultatet që kisha arritur,
duhet t’i kishin kënaqur prindërit dhe natyrisht edhe mua, edhe
pse ata nuk ma kanë shprehur shumë dhe unë vetë nuk isha shumë
i ndërgjegjshëm për këtë. Megjithatë ka një përjashtim: rezultatet
e klasës së pestë (të pjesës së parë të klasës së pestë) janë më të
këqijat e shtatë viteve. Në fakt, e mbylla atë vit me tri rezultate
mjaftueshëm, te Mësim i gjuhës shqipe, Aritmetikë dhe gjeometri,
si edhe Edukatë morale dhe qytetare. Në të njëjtën dëftesë, sjellja
është nota 1 – shkëlqyeshëm. Gjithashtu, si në dëftesën e klasës
së katërt, edhe në atë të klasës së pestë të përsëritur, në të gjitha
lëndët kisha merituar notën 1. Në fund, në të gjithë jetën shkollore
– në shkollën fillore e të mesme – te sjellja kisha rezultatin 1 ose
“ekzemplar”. Prandaj nuk e shpjegoj dot se si, në fillim të klasës
së pestë (në atë pjesë të parë), kisha zbritur aq poshtë edhe në
Edukatë morale dhe qytetare. Pyes veten: mësuesi nuk ishte i aftë
të jepte mësim dhe të vlerësonte? Ishte shumë i ashpër? Apo
rezultatet vareshin nga fakti që nuk ndjehesha aq mirë me të?
Në atë moshë, gjykimi ishte i thjeshtë: mësuesi konsiderohej
ose i mirë, ose i keq. Pas shumë vitesh, unë nuk e kujtoj se si e
gjykoja atë mësues, nëse ishte jokompetent, sipërfaqësor... Ndërsa
e kujtoj për mrekulli që e konsideroja shumë të mirë, më të mirin
e mësuesve, Ahmet Duhanxhiun, e klasës së katërt Ushtrimore, një
nga ata që kishte mbaruar studimet në Austri… dhe nuk gaboja,
siç do ta them edhe më vonë.
Mësimdhënia në shkollat fillore të asaj periudhe vuante
nga mungesa e librave të vlefshëm (vetëm më 1922-in u botua
Abetarja e Aleksandër Xhuvanit, sigurisht midis të parave me
vlerë shkencore), po ashtu vuante edhe nga ndryshimi i beftë i
17

programeve dhe mësuesve (për mua, edhe i shkollave). Kjo nuk
ndihmonte sigurisht në formimin e nxënësve.
Sipas meje, them që mungonte pak edhe vëmendja ndaj
nxënësve (dhe këtë pohim e mbështes edhe në një rast vetjak). Në
fakt, në kalimin nga një klasë në tjetrën, nuk janë kujdesur as të
shohin datën time të lindjes, meqenëse në dëftesa duken plot tri
data (madje edhe dy të tjera në gjimnaz): 1916, 1919, 1920. Për fat
të keq, as familjarët e mi nuk e kanë vënë re: ndoshta vijonte ende
një moskujdesje e indiferencë ndaj dokumenteve, e trashëguar
nga administrata e para vitit 1912.
Nga përsëritjet e klasave nuk kam pasur asnjë përfitim: i kam
kaluar të dyja me notën mesatare 1.46-1.47. Edhe përmirësimi në
përsëritjen e së pestës, që është thelbësor, nuk është për t’u marrë
parasysh (ose mund të merret parasysh veçse pjesërisht, si rezultat
i dallimit të vlerësimit të dy mësuesve).
Deri në klasën e tretë fillore nuk kam kujtime të festimeve të
mëdha. Megjithatë kujtoj disa aspekte që lidhen me ceremonialin
e synetllëkut, që u krye në muajt e pushimit përgjatë kalimit nga
klasa e dytë e Plotores në të dytën e Ushtrimores. Në fakt, mua më
detyruan ta bëja synetin. Them më detyruan, sepse nuk kujtoj që
ndonjë të më ketë pyetur nëse isha apo jo dakord, apo që të më
ketë shpjeguar qëllimin. Ndoshta duhen vënë në dukje dy motive
thelbësore. Së pari, në ato kohë ai praktikohej te fëmijët e një
pjese të madhe të popullsisë së botës; dhe së dyti, i tillë ishte stili
i jetës dhe dukuri të tilla shfaqeshin edhe si norma sociale (për
pjesën e popullsisë myslimane). Si për aspektin e përgjithshëm,
ashtu edhe për atë që lidhet me mjedisin ku unë jetoja, gjykoj se
është me njëfarë interesi të flas pak më gjatë për këtë.
Për operacionin, di tashmë që myslimanët nuk e konsiderojnë
të detyrueshëm, por që është mirë të bëhet, gjithsesi, për të
përmirësuar higjienën e trupit. Ndërsa ai është i detyrueshëm
për hebrenjtë, që e praktikojnë te fëmijët e porsalindur prej tetë
18

ditësh, për të paraqitur shenjën e aleancës së tyre me Jehovain.
Duket se ato e kanë marrë nga egjiptianët dhe këta nga popuj
të tjerë; kështu zinxhiri i lidhjeve humb në rrjedhën e kohërave.
Operacione të ngjashme, me variante edhe përgjakëse dhe për
qëllime të ndryshme, praktikohen edhe nga disa popuj primitivë
të Afrikës, Australisë dhe Amerikës.
Duke përmbledhur, them se ato janë ndërhyrje (kirurgjikale)
të vogla ose të mëdha që bëjnë pjesë në ritet që shënojnë kalimin
e subjektit në një jetë të re, qoftë si individ natyror, qoftë si individ
kulturor (human, në kuptimin më të evoluar të fjalës), ose si kalim
nga fëmijëria në komunitetin shoqëror.
Për të përmbyllur argumentin, duhet thënë që disa popuj i
detyrojnë edhe vajzat të bëjnë një operacion të tillë.
Në kohën time (po e quaj të tillë atë kohë, ato vite të hershme),
pjesën e kirurgut e bënte gjithnjë berberi (i cili bënte edhe punën e
dentistit: të dhimbte dhëmbi? … ai të eliminonte shkakun … duke
të hequr dhëmbin… pa anestezi: ... e tmerrshme!!!). Megjithatë
duhet thënë që zanati i atyre që ishin të specializuar për këtë
ndërhyrje të veçantë, duhet të ishte i vlefshëm, meqenëse nuk është
dëgjuar asnjëherë për hemorragji, infeksione ose anomali. Si mjet
mbrojtjeje ndaj infeksioneve a hemorragjisë përdornin një pluhur –
të cilit nuk ia njoh përbërjen – që, duke parë rezultatet, ishte tejet i
efektshëm. Në përvojat e tyre si dentistë, ata u zëvendësuan shpejt
nga specialistët, mjekët dentarë, si dhe teknikët e diplomuar; nuk e
di nëse u bë ky zëvendësim edhe për synetin dhe kur u bë.
Mëngjesin e ditës së synetit dhe në orët e para të mbasdites
së asaj dite, familjarët, kushërinjtë dhe miqtë më të afërt dërgonin
çdonjëri një lloj dhurate shumë të dukshme: një dash të madh
të bardhë me dy mollë, mundësisht të kuqe, të vëna në brirë, një
pasqyrë të vogël me disa vija zbukurimi gjithnjë të kuqe. Përveç
tyre, drejtpërdrejt për djemtë kishte edhe dhurata të veçanta. Ishin
edhe paratë që jepeshin pas operacionit; pra, të ftuarit mbërrinin
19

dhe ishin gati për festë. Në çastin kur berberi duhet të kryente
ndërhyrjen, djali i vogël hutohej, e shpesh bënte zhurmë dhe
rrëmujë. Prerja, në përgjithësi, nuk ishte e dhimbshme. Menjëherë
pas saj, djali vendosej në shtrat, i mbështetur në shpinë. Nga ai çast,
bëhej “i vëzhguari i veçantë”; duhej të qëndronte gjithnjë i shtrirë
mbi kurriz dhe me një jastëk midis gjunjëve, për t’i mbajtur pak lart
për më shumë se 48 orë. Kur mbaronte operacioni, fillonte festa.
Enkas për atë ngjarje, mamatë tona qepnin rroba të reja për
djalin e çarçafë të rinj për shtratin e tij, lanin dhe hekurosnin perdet
dhe sistemonin në veçanti vendet ku do bëheshin ceremonitë dhe
festimet. Një ose dy ditë më parë kishin përgatitur ëmbëlsirat
dhe mezet; këto të fundit, të bëra me copa mishi të skuqur, qofte,
gjoks pule, mëlçi, japrak, vezë të ziera, djathëra, bukë të thekur,
etj. Vakti kryesor i të ngrënit e të festuarit ishte në përgjithësi
darka që hahej pas ngjarjes. Atë ditë, gjatë fazave të ndryshme të
përgatitjes së llojeve të shumta të ushqimeve që do të shërbeheshin
(katër, pesë ose më shumë pjatave), atmosfera në shtëpi ishte pak
e rrëmujshme, por e gëzueshme.
Po burrat, çfarë pune bënin për festimet, përpara dhe gjatë
këtyre të fundit? Praktikisht asgjë, ishin vetëm të gatshëm të
festonin, nën tingujt e këndshëm të melodive të këngëve të qytetit
dhe të hidheshin, vetëm ose dorë për dore, tre, katër ose edhe më
shumë, në vallet popullore. Pinin raki me bollëk – ndonjëri pinte
sa bëhej tapë – duke e shoqëruar me meze të shijshme.
Në njëfarë ore përgatitej darka. Ashtu si për fazën përpara,
edhe për këtë ndiqej mënyra e të shtruarit alla-turka. Uleshim
në tokë, mbi qilima dhe shilte, përreth një sofre. Vetëm një
lugë; gishtërinjtë zëvendësonin pirunin dhe thikën. Asnjë pjatë:
ushqimi merrej me lugë drejtpërdrejt nga enët e mëdha që
silleshin në sofër. Në përgjithësi fillohej me një supë të plotë dhe
mbarohej me hoshaf, një lëng i ëmbël me kumbulla të thata të
ziera. Nga ky i fundit, për të shmangur “larjen” e lugëve brenda,
20

futej luga vetëm një herë; merrej kafeja turke duke pirë duhan,
laheshin duart dhe mysafirët largoheshin, shpesh ndonjëri edhe
duke ecur me vështirësi, duke folur me vete ose duke kënduar.
Një ditë më pas bënin festë edhe gratë, natyrisht në një formë
më të thjeshtë. Por për to nuk kishin mbaruar ende punët që i
prisnin, meqenëse duheshin larë të gjitha ato që ishin përdorur
ditët më përpara, duhej të kthehej shtëpia në gjendje normale
dhe të vëzhgohej fëmija deri në shërimin e tij. Nga ajo që është
përshkruar, mund të thuhet që meshkujt lindnin me fatin që do
të ishin të privilegjuar. Kur bëheshin kryefamiljarë, detyra e tyre
kryesore ishte të mbronin pjesëtarët e familjes dhe t’u gjenin atyre
mjetet mbështetëse. Ajo që mbetej më pas, ishte pushimi, bisedat,
lojërat, festat, kënaqësitë, etj. Ndërsa për gratë, edhe festat që
bëheshin (si në praninë e të afërmve dhe miqve të ngushtë, ashtu
edhe ato që bëheshin vetëm me familjarët), parakuptonin më së
shumti vetëm punë nga mëngjesi në darkë. Ndërsa në rastet e
fatkeqësive, nëse humbnin ndonjë prej njerëzve të familjes, gratë
mbylleshin në shtëpi, visheshin me të zeza dhe nuk merrnin pjesë
në asnjë festë për shumë vite; ndërkohë që për burrat kthehej
shpejt jeta normale.
Poeti shqiptar, A.Z. Çajupi, para vitit 1908, e trajton kështu
fatin e burrave në një nga poezitë e tij, nga e cila po sjell më poshtë
vetëm një pjesë.
Burrat nënë hije
lozin kuvendojnë,
Pika që s’u bije
se nga gratë rrojnë.
Gratë venë ndë arë,
dhe në vreshta gratë,
ngrihen që pa gdhirë,
këthehen në natë.
21

Copëza malli, Kujtime, rrëfime është një udhëtim në periudha
të ndryshme të jetës së autorit ; udhëtim në fëmijërinë e tij në vitet
1920, kur ai kryente arsimin fillor në qytetin e tij të lindjes -
Elbasan, ndërsa në familjet qytetare shqiptare po nxitej me forcë
fryma e arsimimit ; në vitet e rinisë (në vitet 30 e ’40), ndërsa
rrëfyesi është nxënës në Gjimnazin e Tiranës, e më tej student në
Universitetin e Firences ; janë periudha të mbushura me ngjarje
e ndodhi në të cilat ai përjeton zhvillimet sociale, ideologjike e
politike të kohës, ndërsa vendi i tij ndien rreziqet dhe agresivitetin
e aventurës fashiste e përfshihet në lëvizjen për çlirim; ndërsa
Italia po përshkonte kurbën ngjitëse e zbritëse të aventurës fashiste
e po pësonte tronditje të thellë pas dështimit të asaj aventure
që shkaktoi Luftën e Dytë Botërore. Kujtimet përzgjaten edhe pas
Luftës, ndërsa autori mbeti në Itali dhe bëri një karrierë të
shkëlqyer si inxhinier zbatues dhe kërkues shkencor pranë
qendrave kërkimore e laboratorëve të indrustrisë kimike. Gjithsesi,
përgjatë kujtimeve e rrëfimeve rrëfyesi mbetet kryesisht në
hapësirat e rrëfimit të mbresave e gjurmëve që lidhen me përjetimet
intime e vetjake të lidhura me familjen, miqtë e të afërmit.
Hera-herës rrëfyesi hedh mbi shpatulla mantelin e sociologut,
historianit e njohësit të pasionuar të faunës e florës, njohje që i
bëjnë edhe më tërheqëse rrëfimet dhe kujtimet e tij.
ISBN 978-9928-226-53-2
9 789928 226532
www.Onufri.com
Piktura në kopertinë ©
Zef Kolombi,
Rrugë në Elbasan, 1938
Çmimi 1500 lekë