KADARE VEPRA POETIKE

KADARE
VEPRA POETIKE
vepra poetike
i

ISMAIL KADARE
ii

VEPRA POETIKE
Ismail Kadare
VEPRA POETIKE
Zgjedhje e autorit
Onufri
iii

ISMAIL KADARE
Përgatiti për botim:
Enxhi Hudhri
Korrektore:
Afërdita Cesula
© Onufri, 2018
Të gjitha të drejtat e botimit, në gjuhën shqipe,
brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë,
i takojnë Shtëpisë Botuese Onufri
ISBN 978-9928-226-94-5
PRINTED AND BOUND IN ALBANIA BY ONUFRI
Rr. “Konferenca e Pezës”, Nr. 71, Kodi Postar 1027, Tiranë;
Tel & Fax 00355 42 220 017 / 270 399
www.onufri.com; E-mail: info@onufri.com

Në këtë vëllim përmblidhet vepra poetike e Kadaresë,
krijuar midis viteve 1957 dhe 2005. Vjershat dhe poemat
janë nxjerrë nga librat “Ëndërrimet”, “Shekulli im”,
“Përse mendohen këto male”, “Motive me diell”, “Koha”
dhe “Ftesë në studio”. Një pjesë, që s’kanë qenë përfshirë
në këto libra, janë nxjerrë nga shtypi periodik si dhe nga
vëllimi i shtatë i veprës së plotë të vitit 2009. Gjashtë
vjersha, që botohen për herë të parë, janë nxjerrë nga
arkivi personal i shkrimtarit.

GJYSMË SHEKULLI POEZI
Parathënie nga Sadik Bejko
Asnjëherë nuk dihet si lind shkrimtari. Epoka, vendi, familja mund të
thonë diçka mbi të. Prapëseprapë, ato nuk mund të na e thonë dhe atë
tjetrën. Si ndodh që po nga ai mjedis, qoftë dhe nga po e njëjta familje,
vijnë në jetë dhe individë të tjerë, të cilët mund të jenë gjithkushi, por
kurrë nuk do ta kenë fatin e veçantë, fatin që të bëhen emra të shquar
në letërsi?
Megjithatë, qoftë për traditën e deritashme në paraqitjen e një libri,
qoftë për arsyen se ky vëllim sjell përmbledhjen më të plotë të të gjithë
krijimtarisë poetike të Ismail Kadaresë nga fillimet e deri më sot, janë
të pashmangshme në këtë parathënie disa të dhëna të përgjithshme mbi
jetën dhe mbi poezinë e autorit.
Ismail Kadare, sot shkrimtar i njohur në radhë të parë për prozën,
prej vitesh ka shkruar e botuar disa përmbledhje me vjersha e poema.
Madje, deri te botimi i romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur, më 1963,
njohjen e tij më të madhe në Shqipërinë e kohës e ka pasur si poet.
Në shënimet në fund të këtij vëllimi, veç të tjerash, jepen të dhëna
për librat poetikë të botuar prej tij, për historikun e krijimit të shumë
vjershave e poemave dhe për ndërhyrjet e bëra herë pas here ndër vite,
prej autorit, në disa nga tekstet e tyre. Një befasi e këndshme për lexuesin
janë mbi një gjysmë duzine poezish të moshës së rinisë, që për herë të
parë shohin dritën e botimit.
Poezia shqiptare e kohës, veç folklorizmit të realizmit socialist,
kishte edhe një përbërës të folkut fshataresk, atë të një poezie të quajtur
me frymë popullore. Në vitet ’60, Kadare vjen me një poezi të revoltës
ndaj këtij klorofili poetik, me një poezi qytetare, jo aq në kuptimin social
vii

PARATHËNIE
të fjalës, sesa në atë të rebelimit gjuhësor dhe tematik. Sikurse dihet, në
letërsi, çlirimi dhe risitë kryesore vijnë prej gjuhës.
Duke e parë sot, vëmë re se nga të gjithë shkrimtarët shqiptarë të
brezit të tij, ai është i vetmi që ka lindur në qytet. E themi këtë, sepse në
të gjithë krijimtarinë e tij dhe për atë që po shkruajmë, për poezinë e tij,
qyteti do të ketë vendin e vet mbizotërues. Ai mund të quhet poeti i parë
shqiptar i metropolit, i qytetit. Themi i qytetit si qytetërim, si kulturë, si
universalitet. Në këtë do të luante rol, pa dyshim, vetë fakti që familja dhe
shtëpia e tij ishin ndër më të vjetrat e Gjirokastrës. (Gjatë meremetimeve
të shtëpisë së Kadarenjve, ku shkrimtari u lind e u rrit, do të zbulohej e do të
botohej në shtyp pllaka e gdhendur, ku shënohej viti i ndërtimit, 1677, bashkë
me emrat e mjeshtrave. Kjo datë dëshmonte se shtëpia ishte ndër rezidencat
private më të vjetra në Ballkan, që kishte mbetur në këmbë gjer në ditët
tona.) Tema e qytetit, ardhur me bërthama gjuhësore krejtësisht vetjake,
me filozofinë e përsëritjes ciklike të kohëve, të mitikes dhe të modernes,
me respektimin e mjeteve poetike të gjithëkohshme, gradualisht e bëri
poezinë e tij të kthjellët në strukturat e saj, të ndjeshme ndaj formave
poetike të tilla, si: vargu, rima, kadenca. Kështu, respekti ndaj një
tradite poetike shqiptare e botërore u gërshetua me risitë, duke u dhënë
kristalizim të dyja prirjeve të tij rinovuese, asaj në gjuhë dhe asaj në
përmbajtje.
U diplomua për letërsi në Universitetin e Tiranës dhe, pasi kreu
studimet pasuniversitare në Moskë, u vendos përfundimisht në Tiranë.
Këtu ai ka shkruar veprat e tij në poezi e në prozë, vepra që i dhanë
emër, sidomos romanet që janë botuar gjerësisht kudo në botë.
Një poezi vlerësohet për ato që thotë, por ndonjëherë më shumë
edhe për ato që nuk i thotë drejtpërsëdrejti. Karakteristik për këtë lloj
të thëni, midis shumë të tjerësh, është vargu Pa formë është qielli, si tru
idioti, një varg i shkëputur nga poezia Vjeshtë tiranase, botuar më 1957,
në gazetën Zëri i rinisë. Vargu Pa formë është qielli, si tru idioti na çon
në fillimet e krijimtarisë së autorit. Të shkruaje kështu atëherë ishte e
pazakonshme. Ky varg madhështor për atë qiell socialist, jo rastësisht
është vënë në krye dhe në fund të kësaj poezie. Mbase ai kërkonte një
viii

VEPRA POETIKE
pamje tjetër të botës, një tjetër qiell krejtësisht të ndryshëm nga ai pa
formë dhe si tru idioti.
Për herë të parë në një libër kjo vjershë do të botohej, e përkthyer
rusisht, në vëllimin Lirika, botim i Izdatelstvo inostrannoj literaturi,
Moskë, 1961. Ky imazh, që qielli i Tiranës, qielli i kësaj bote, qielli rozë
dhe i ndezur socialist, na qenka jo i tillë, por pa formë dhe si tru idioti,
bëri që David Samojllovi të shkruante në parathënien e librit se Ismail
Kadare ka ndikime nga modernizmi perëndimor. Kritika dhe vetë
Kadareja kanë treguar që ky botim në gjuhë të huaj e vuri atë në një
nyjë dramatike. Ose duhet të pranonte një kritikë të tillë, ose nuk do t’i
botohej libri. Natyrisht, autori, në një moshë fare të re atëherë, zgjodhi
këtë të fundit, botimin e librit dhe kritikën, kritikë që në atë kohë mund
t’i sillte pasoja jo të vogla.
Ndryshe nga ç’ndodh rëndom, nga ajo që shumë shkrimtarë ia nisin
duke shkruar vargje, Kadareja fillimet e tij në letërsi i ka pasur në prozë.
Ai do të shkruajë një roman që kur ishte në gjimnaz, që në adoleshencën
e tij. Më pas do të vinin vjershat. Libri i parë Frymëzimet djaloshare dhe
libri tjetër Ëndërrimet botohen që kur ishte nxënës dhe më pas student.
Më pas do të vinin librat Shekulli im, Përse mendohen këto male, si dhe
përmbledhje të zgjedhura poetike.
Por pas njëfarë kohe, edhe pse atëherë e mbanin të suksesshëm si
poet, gradualisht Kadareja do të tërhiqet nga poezia. Botimet e vëllimeve
poetike prej tij sa vinte, bëheshin më të rralla. Kritika dhe vetë Kadareja
e kanë shpjeguar arsyen e një dukurie të tillë.
Poezia ka qenë krenaria e gjithë kampit socialist. Ajo është propaganduar
si arritje e madhe, si avangarda e të gjitha arteve. Kadareja ka qenë
për të kundërtën. Poezia, sipas tij, ka qenë më entuziastja, më militantja,
më realsocialistja e të gjithë artit të botës komuniste. Ka qenë i vetmi
zhanër, ku taksa që paguanin shkrimtarët ishte më e detyrueshmja. Në
çdo vëllim do të kishte patjetër vjersha politike. Kjo gati u zyrtarizua:
në çdo vëllim do t’u këndohej partisë, socializmit, kongreseve, gjë që
nuk ndodhte me zhanret e tjera letrare. Mburrja me numrin e lartë të
botimeve në poezi, me tirazhet e larta qindramijëshe ishte karakteristikë
ix

PARATHËNIE
për të gjitha vendet komuniste. Në fakt, poezia e realizmit socialist ka
qenë e kundërta e artit. Jo vetëm për frymën e saj propagandistike, por
edhe se është anormale për një vend që të ketë kaq botime në poezi dhe
në një poezi që ka qenë më naivja, më e prapambetura, më konfuzja. Në
vendet e përparuara është normale që poezia të botohet sa më pak.
Kështu, pas librit Shekulli im, librat e tjerë, si Motive me diell dhe
Koha, vijnë me ndërprerje të gjata në vite. Madje, Kadareja atëherë është
qortuar për mendjemadhësi, ngaqë nuk po botonte më poezi.
Një përmbledhje e poezive të tij, botuar në Francë, mbyllet me
poezinë Krishtlindjet në New York. Ai deklaroi se kjo do të ishte poezia
e tij e fundit. Pas tetë vjetësh, ai ka shkruar poemën Tirana në dimër,
mars-prill 2005, një gjë krejt e re dhe, si gjithmonë, ai thotë se kjo do të
jetë poema e fundit.
Pakënaqësia ndaj letërsisë shqipe të kohës, sidomos ndaj poezisë,
Ismail Kadarenë e çon gjer te një ndryshim i klimës në veprat e tij. Siç e
ka shpjeguar në një nga intervistat e tij, ai i uli në disa gradë temperaturat
e vendit të vet. Shtoi mjegullat, retë, shirat, acarin, thua se edhe nga
ana klimaterike e gjeografike po përpiqej që ta tërhiqte Shqipërinë në
thellësi të kontinentit europian.
Ky nuk ishte veçse fillimi. Në poezinë programatike Monolog,
(1984), ftohja dhe zymtia e klimës arrijnë kulmin:
Në natën plot acar një zjarr desha të ndez
Por, nata ish e ftohtë, ah, ç’tmerr i zi që ish,
Ndaj që të mbahej gjallë ky zjarrth n’atë rrebesh
Diçka përherë kërkonte, kërkonte vazhdimisht.
Ndaj si shtegtari murg, që shkarpat mbledh në terr,
Unë hidhja n’atë zjarr gjymtyrët pa pushim.
Por ishin pak ato, ndaj fill pas tyre rresht
Mbi të nisa të hedh copëra të shpirtit tim.
x

VEPRA POETIKE
Në strofat e fundit poezia bëhet krejt tragjike, ndër më tragjiket e
pesimistet e letërsisë shqipe:
I lodhur nganjëherë kam thënë: shuhu pra,
Në qoftë se nuk të duan, të bjerë natë e pafund.
Të verbtit sytë tuaj kështu ndoshta do t’jenë
Në terrin absolut pa shqetësim kurrkund.
Po prapë diçka më shtynte të ngrihem si somnambul,
Si murgu shkretimtar që shkarpat verbtaz mbledh,
Dhe sipër zjarrit prap’ të hedh gjymtyrët akull
Dhe copërat një nga një të shpirtit tim të hedh.
“Monolog”, (1984)
Mbase kjo poezi shpreh dramën e lashtë të moskuptimit me vendin
e vet të shumë brezave shkrimtarësh e poetësh shqiptarë në shekuj. Ky
moskuptim zë fill që me poetin e parë përfaqësues të letërsisë sonë, me
peshkopin Pjetër Budi, me peshkopin tjetër, Frang Bardhi, leksikografi i
parë shqiptar, e gjer te peshkopi F. Noli, i cili, më 1924, kur u largua pa
kthim nga atdheu, e anatemoi popullin e tij nëpërmjet zërit të Moisiut
biblik: Skllevër, bij skllevërish, s’e meritoni, / se liri s’doni.
Shumë prej poezive të Ismail Kadaresë kanë qenë bërthama të
veprave të tij të ardhshme në prozë. Poema Rrugëve të Moskës do ta
çojë te romani Muzgu i perëndive të stepës, poezia Piramida e Keopsit
do të sillte më pas romanin Piramida, poezia Kali i Trojës paralajmëron
romanin Përbindëshi.
Por tek ai ka ndodhur edhe procesi i kundërt. Meqë ky roman nuk
u botua, ndalimi i tij lind vjershën e gjatë Laokoonti, një nga krijimet më
të rëndësishme të tij.
xi

PARATHËNIE
*
Shqipëria i ka takuar qytetërimit bujqësor. Në një qytetërim të tillë,
sado punëtor dhe i ndershëm të jesh, rrezikon të vdesësh për bukën
e gojës (Ernest Gellner). Misër, misër, do të klithë Migjeni më 1930,
shëllirë dhe misër përnatë, do të pohojë Kadare më 1970.
Ky ka qenë realiteti ynë.
Megjithëse në kushte të tilla, shkrimtarët shqiptarë, që nga Marin
Barleti, që shkroi vetëm latinisht, nga Pjetër Bogdani, De Rada, Naim
Frashëri, Fishta, Noli, Poradeci, Migjeni, Kadare etj., me veprat e tyre
më të mira, i kanë dhënë këtij vendi një letërsi që është në nivelin e
kontinentit të cilit i përkasin. Jeta personale e shumë prej këtyre
shkrimtarëve ka qenë tragjike, por letërsia e tyre ka mbijetuar.
Komunizmi e zëvendësoi realitetin e kërkesave për më shumë bukë
me ofertën simbolike të një shoqërie të mrekullisë. Të uriturit, tashmë,
në vend të misër, misër, ulërinin: ne jemi të lumtur, rroftë komunizmi.
Shqipërisë, përveç fatit të hidhur, i ra në pjesë një ironi edhe më e hidhur:
duke qenë një nga vendet më të varfra në botë, i duhej që këtë varfëri ta
shiste si lumturinë më të madhe.
Shkrimtarëve, poetëve dhe prozatorëve të atëhershëm u ishte vënë
si detyrë që këtë situatë me kokëposhtë, fantazmagorinë tragjike të
varfërisë, ta paraqitnin sa më të bukur: duhet ta shijonim varfërinë si
realitet të mrekullisë. Një detyrë e vështirë kjo, në mos e pamundur.
Realiteti që nuk ekzistonte, duhej shpikur, duhet të krijohej sipas
dëshirës së zyrtarëve të sistemit. Një situatë postmoderne kjo? Jo, ky
ishte realizmi socialist.
Një shkrimtar si Migjeni mund ta sulmonte hapur fatalitetin
mortor në të cilin jetonte. Një shkrimtar si Kadareja, të cilit zyrtarisht i
ofrohej një realitet simbolik, surreal, parimisht, në teori, duhet ta quante
të bukur atë, kur, në fakt, e dinte që ishte vrasës.
Të shkruaje atëherë, ishte një lojë me rrezik. Lojë në telin e hollë,
fijet e të cilit i mbante të tendosura dikush tjetër.
Por kësaj loje, kësaj joshjeje, i janë nënshtruar të gjithë shkrimtarët
xii

VEPRA POETIKE
në kohërat e mungesës së lirisë. Në praktikën krijuese, këta shkrimtarë
hiqeshin sikur me dëshirën e tyre të plotë po zbatonin rregullat, kur,
në të vërtetë, në shumicën e rasteve i shkelnin ato me të dyja këmbët.
Naim Frashëri jetoi si nëpunës i lartë i Perandorisë Otomane, por
si poet e anatemoi atë si rrallëkush, me të gjithë fuqinë e artit të tij.
Shkrimtarët e mëdhenj në kohëra të vështira këtë kanë bërë. Ata kanë
jetuar në dy realitete njëherësh, në atë të përkohshmin, ku ishin të
detyruar të merrnin frymë, dhe në atë të përjetshmin, ku talenti i tyre
i kishte përcaktuar të mbeteshin si të përjetshëm. Ky është paradoksi:
të jetosh palirinë dhe të jesh i lirë në përjetësinë e artit.
Thelbin e kësaj të vërtete e ka shprehur shkëlqyeshëm studiuesi
dhe shkrimtari i shquar disident, Arshi Pipa, në një portretizim që i
ka bërë Kadaresë në fillim të viteve ’80. “Nuk dyshoj se Kadare është një
shkrimtar heretik... Dallimi midis një rebeli dhe një heretiku është se i pari
e shpreh zemërimin e tij në mënyrë spazmodike, i cili mund të përmblidhet
pas pak, kurse heretiku është i qëndrueshëm në kundërshtimin e tij... Duke
jetuar në një shoqëri besimtarësh, ai duhet të veprojë jashtë rregullave dhe
riteve të saj. Por ndërgjegjja e tij i kundërshton qëllimet e besimit të saj,
duke bërë sikur u shërben dijeve në fjalë. Ndërsa është trupërisht pjesë e asaj
shoqërie, ai jeton shpirtërisht jashtë saj”.
Nëpër këtë rrugë ka kaluar edhe Kadare. Veç të tjerash, veç talentit,
ai ka pasur edhe fat. Mund të thuash se ka qenë shkrimtari më me fat i
letërsisë shqipe.
*
Në vitet ’30 të shekullit që shkoi, oxhakfshirësi i vetëm i qytetit të
Gjirokastrës kuturisi që t’i dërgonte një letër Rokfelerit, bankierit më të
madh të të gjithë botës së atëhershme. Letra, sipas dëshmive të kohës
dhe të kronikës së Baftjar Dobit, Gjirokastra jonë, ishte pak a shumë si
më poshtë:
“Jetoj në qytetin e Gjirokastrës, në Shqipëri, e cila është në Ballkan dhe
xiii

PARATHËNIE
Ballkani është në Europë. Meqë ky qytet për tridhjetë vjet po më pranon si
oxhakfshirësin e vetëm të tij, mendoj se jam punëtor i mirë dhe njeri i ndershëm.
Prapë jam aq i varfër, sa nuk i martoj dot dy vajzat e mia. Më kanë thënë se
ju i ndihmoni njerëzit. Borxh nuk ma keni, por, po mundët, më ndihmoni me
ca para, me aq sa të martoj dy vajzat e mia.”
Edhe vetë oxhakfshirësi e kishte harruar këtë letër të shkruar nën
dëshpërim, kur, pas dy muajsh, erdhi përgjigjja nga Amerika. Lajmi i
ardhjes së letrës nga Rokfeleri ra si bombë në qytetin e Gjirokastrës, por
rezultati qe zhgënjyes. Bankieri i madh nga Nju-Jorku shkruante:
"I dashur..., që banon në Gjirokastër, qytet në Shqipëri, në Ballkan, i
cili është në Europë. Letra jote më ka vënë në mendime. Me të vërtetë më ka
vënë në mendime. E kuptoj fort mirë hallin tënd. Por nga llogaritë e mia mbi
shumën e parave që kam, ndarë për numrin e gjithë të varfërve në botë, më
del se ty të takojnë pesë dollarë, të cilat po i vë në këtë zarf.
Me nderime,
Rokfeler”
Në vitet ’50, po në këtë qytet, Ismail Kadare, djali ende adoleshent
i një nëpunësi të gjykatës, kishte shkruar një roman dhe donte të bëhej
shkrimtar. Nuk dihet, por instinkti mbase e mësoi atë djalë që në kohën
e tij pëlqeheshin më shumë vjershat, sesa romanet. Ndaj, vjershat që
shkroi, ua nisi revistave dhe gazetave të kryeqytetit. Dhe ato u pëlqyen.
Kur ishte në vitin e tretë të gjimnazit, Ismail Kadare botoi librin e
parë me poezi. Kur ishte student i vitit të dytë, botoi poemën Princesha
Argjiro dhe një libër me poezi. Më 1961, student në Moskë, botoi të
parin libër të tij në gjuhë të huaj.
Kadareja vazhdonte të shkruante prozë, tregime dhe romane, por
botonte vetëm poezitë. Mbase, ai instinkti i qytetit të tij i thoshte se
kësaj bote, botës Lindore, i shkonin për shtat më shumë poezitë, sesa
proza. Një novelë e hershme e tij, Ditë kafenesh, sa u botua, u kritikua e
u ndalua. Më vonë iu ndalua romani Përbindëshi. Ka pasur romane të
tijat që janë botuar dhjetë apo njëzet vjet më pas nga ç’i kishte shkruar.
Ndonjëri është botuar edhe dyzet vjet më pas nga koha kur u shkrua
(Qyteti pa reklama).
xiv

VEPRA POETIKE
Fill pas mbarimit të studimeve, vjen romani Gjenerali i ushtrisë së
vdekur, (1963), i cili, që me botimin e parë në Paris, u shpall libër botëror.
Si duket, ajo bota tjetër, Perëndimi, pëlqente më shumë prozën e tij.
Kjo bota tjetër dinte dhe t’i peshonte gjërat në bankën ndërkombëtare
të vlerave. (Rokfeleri në vitet tridhjetë i kishte shkruar bashkëqytetarit
të tij oxhakfshirës se në llogaritë dhe në numrat e tij ai mbante
parasysh gjithë botën.) Mbase, Ismail Kadaresë i eci fati në këtë botë,
ku po botoheshin njëri pas tjetrit gati të gjitha romanet e tij apo mbase
Gjirokastra, në këtë rast, nuk po zgjaste dorën e lypësit për ndihmë, por
po hynte me vlerat e saj në portat e botës së madhe. Proza, romanet e tij,
u vlerësuan në ngritje prej saj. Me kohë, filluan kandidimet për “Nobel”-
in, mori disa nga vlerësimet më të shquara në botë, si çmimin e madh
britanik “The Man Booker International Prize 2005”.
*
Poezitë e para të këtij libri shënojnë vitin 1957. Poezia e fundit, më
saktë, poema e fundit në këtë libër, Tirana në dimër” i përket vitit 2005.
Pra, kemi mbi pesëdhjetë vjet poezi, ndryrë në një libër si ky që kemi
në dorë.
Nga imazhet e para veçojmë ato nga poezia Fusha shtrihet e errët:
Fusha shtrihet e errët tutje.
Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë.
Diku larg vetëtin, bie shi....
Një situatë fshehtësie, ngjethëse, e mbarsur me krim, me natën
dhe me shiun si sfond. Një sfond i gatshëm për cilëndo shfaqje të së
mbrapshtës, të krimit, të fatkeqësisë, sado rëndë dhe vuvët që të ngjizen
ato.
xv

PARATHËNIE
Prej këndej vjen kjo poezi, prej të tilla situatash, situata me një
lehtësi e mundësi krimi midis.
Mbas gati njëzet e pesë vjetësh nga poezia Vjeshtë tiranase, (1975),
ku qielli është pa formë dhe si tru idioti, prapë një poezi me motivin e
vjeshtës. Këtë herë nxjerrë nga romani Koncert në fund të stinës.
Në qiell ja u nis një tufë rosash t’egra.
I fundmi ar i vjeshtës u shua e më s’u ndez.
Dhe dimri po afron me grinë e tij funebre.
Me ngricë e me acar dhe një plenum në mes.
“Afrim dimri”, (1981)
Në këtë libër ka shumë poezi për vjeshtën, për dimrin... Një
shqetësim, një preokupim i vazhdueshëm për grinë funebre, për vjeshtën
në gjithë kampin socialist.
Por, larg të gjitha mesazheve, ne mund t’i referohemi poezisë, vetëm
asaj çfarë është dhe mbetet të jetë edhe sot e gjithë ditën poezia si e tillë,
poezia në vetvete.
Një poet, një poezi maten mbase nga prodhimi me anë të gjuhës i
një lloj diturie që është e ndryshme nga ajo e prozës (Harold Bloom). Një
dituri kjo që është e re, origjinale, por edhe tepër fluide për t’u formuluar
në caqet e arsyetimit logjik. E lexojmë atë, e pëlqejmë dhe kaq u mjafton
poetit, poezisë.
Disa të tjerë, meqë letërsia është gjuhë, vlerësojnë organizimin
gjuhësor, shprehësinë e lartë që fiton gjuha në penën e një poeti.
Dikush vlerëson imazhet e reja, krejt origjinale e të pahasura te
poetët e tjerë paraardhës.
Dikush tjetër, duke i marrë të dyja bashkë, organizimin gjuhësor
dhe begatinë e imazheve, vlerëson atë që quhet stil, një mënyrë e re e të
vështruarit të botës, në mos, krijimin e një realiteti të ri, krejt origjinal,
krejt të vetin. Këtë realitet artistik të ri, sa e ndeshim, themi: po, ky është
i Migjenit, është i Lasgushit... i Kadaresë.
Një nga tiparet më të dukshme të stilit të Kadaresë, siç u tha më
xvi

VEPRA POETIKE
lart, është zymtia e klimës. Në Shqipërinë e Kadaresë (Shqipëria reale ka
mesatarisht treqind ditë të plota me diell në vit) pothuaj vazhdimisht bën
mot i keq.
Në përbërje të stilit të Kadaresë hyn simbolika e malit, e malësorit
tradicional shqiptar, simbolika e qytetit (Tiranë, Nju-Jork, Paris, Moskë,
Amsterdam, Elsinor, Helsinki, Pekin, Romë, Athinë, Jeruzalem, Stamboll,
Frankfurt, Gjakovë, Prishtinë, Gjirokastër etj.), më tej, ndërfuten dhe disa
nga mitet më thelbësore të njerëzimit (Troja, tragjeditë antike, piramida,
Kali i Trojës, Laokoonti, akullnaja, Saharaja, fushata mongole, Hamleti,
Ledi Makbeth, Nata, Ferri, Parajsa...).
Shkrimtarin e shquar një popull i vogël si ky i yni, nuk e lind përditë.
Vepra e tij është përgatitur gjatë nga ky popull, shumë kohë më përpara
sesa ajo të shkruhej. Kur popujt e vegjël ndeshin në një shkrimtar të
tillë, ata vënë re në veprat e tij diçka nga filozofia e tyre e mbijetesës së
mundimshme, por edhe një filozofi të mbijetesës së gjithë njerëzimit në
shekuj.
Duke folur për poezinë e tij, asnjëherë nuk duhet të harrojmë
Kadarenë prozator. Nuk mund t’i ndajmë. Shënimet në fund të këtij
libri (sado që ato, për mendimin tim, nuk mjaftojnë, sepse meritojnë një
studim të gjerë, një studim më vete) tregojnë atë që Kadareja i prozës
dhe ai i poezisë janë i njëjti autor.
Me po të njëjtin merak që kërkon ndërtimi i një romani, Kadareja
ulet i përkushtuar dhe në kompozimin e një poezie lirike, e cila shpesh
nuk i kalon as njëzet vargje ose, po kështu, përthyhet përunjësisht në
thurjen e një poeme të shkurtër, e poemave të tilla, si: Lokomotiva, Antena,
Tirana në dimër, Rrugëve të Moskës... duke përmendur këtu vetëm disa nga
poemat e tij më mjeshtërore, poemat më të spikatura artistikisht.
Kthjelltësia e derdhur në një gjuhë fare të lirshme, pa asnjë sforcim,
vërehet që te lirikat e librit Ëndërrimet, por edhe te poezitë e viteve
të studimeve në Moskë, prej së cilave po përmendim Edhe kur kujtesa,
Kthimi në Moskë, Llora, etj. Kjo mjeshtëri e tejdukshmërisë gjuhësore
vërehet edhe te pamjet e natyrës në Tiranë, ku vjeshta si luaneshë
krifëverdhë ruan ditët e fundit nga dimri, te poezia Mall, që është bërë aq
xvii

PARATHËNIE
popullore edhe në ditët e sotme, mbase për atë tjetërsim të qelqtë, por
prapë tjetërsim, të njeriut nga njeriu në një mjedis kryeqytetas. Muret
janë të qelqta, por sot njeriu dhe natyra rreth tij, njeriu dhe e natyrshmja
si përvojë, si komunikim, janë ngjethshëm e rreptësisht larg njëri-tjetrit,
janë të papërputhshëm fizikisht e shpirtërisht:
Ca pika shiu ranë mbi qelq.
Për ty unë befas ndjeva mall.
Jetojmë të dy në një qytet,
Dhe rrallë shihemi, sa rrallë.
Disa nga kryeveprat e tij të mëpasme, si poezitë: Kristal, Dreri, Pas
darke, Monolog, Akullnaja, Mundja e ballkanasve, Në studion dimërore, etj.,
shënojnë një tjetër nivel mjeshtërie. Në këto poezi merr rëndësi tonaliteti.
Ndeshim në një tonalitet të zymtë, të ngrysët, tragjik e, prapë, shumë intim.
Organizimi gjuhësor dhe ai kompozicional janë të karakterit klasik, por
ndjeshmëria, krejt moderne, është aq e hollë, pothuaj fare e brishtë. Është
po ai Kadare që mëton kthjelltësi e qartësi gjuhe, por, përtej fjalëve, në
këto poezi diçka është ngjeshur aq thellë e aq mjeshtërisht, sa edhe trysnia
që ngjiz kristalet. Ndjesia e dikurshme e hapësirave pa fund, tashmë ia
ka lënë vendin një dramaticiteti të mbyllur me thekse nga tragjikja. Tej
rreptësisë së formës poetike, në realitetin e gjithçkasë poetike të kësaj
kohe, shfaqet një dhembje e grumbulluar prej kohërash pa fund, prej
kohërash të përmasave biblike. Organizimi gjuhësor pëson një ngjeshje
jo të zakonshme. Ngjeshjen e gjenezave që çojnë në krijimin e botëve
të reja. Një ndjesi tjetër të pushton, një ndjesi e kozmikes. Vijnë pengje
tragjike të një mistike, të cilat, sado thekshëm e ngushtësisht intime të
ngjajnë, aq dhe të përbotshme janë. Dhe, përmbi gjithçka të tillë, lartohet
një imagjinatë e ndezur, një imagjinatë e sovranes, një fantazi që rreket të
na e japë në pëllëmbë të dorës atë që përjetojmë, por që nuk e rrokim dot
kurrë me shqisat tona. Dhe nuk do t’i prekim dot, se jemi të kufizuar, të
paaftë për të kuptuar realitetet tona intime. Kështu jemi. Ndaj na duhet
arti, jo dhe aq shumë si art për veten e tij, por si një alternativë për atë çka
xviii

VEPRA POETIKE
logjika jonë njerëzore shpeshherë është krejt e paaftë, shpeshherë nuk na
hyn shumë në punë për të kuptuar kush jemi dhe ku po vemi.
Në vargjet që po sjellim më poshtë, shpaloset fataliteti i humbjes,
i moskuptimit dhe paradoksalisht e njëkohshëm edhe hapja ndaj tij,
rrokja brenda vetes e gjer jetësimi nga hiri i këtij moskuptimi të humbjes.
Kështu ndodh që një nga shfaqjet e jetës sonë të rëndomtë, këto realitetet
tona të brishta, fare natyrshëm në humnerimin e dhembjes shndërrohen
dhe në të ndërlikuara, në një ndërlikueshmëri mistike:
...Ti do të vish këtu dhe në mos ardhsh.
Qofsh si muzikë, si pikëllim apo si kryq
Unë do të njoh e do të çohem vrik.
Dhe si ai që guaskës perlën ia merr,
Nga muzika, kryqi a vdekja do të të nxjerr.
“Në studion dimërore”, (1985)
Poezia e I. Kadaresë e ripohoi veten, duke dalë nga shekulli im në
shekullin e ri, në shekullin XXI. Te një nga kryeveprat e tij më të fundit,
Tirana në dimër, ashtu si dhe te Krishtlindjet në New York, ai iu kthye
temës së tij të ngulët, temës së qytetit. Një qyteti sa si realitet i prekshëm,
po aq dhe si realitet mistik... qyteti si arketip i lëvizjes rrethore që të
kthen pas tek evokimi i Dante Aligierit dhe i njëmbëdhjetërrokëshit të
tij, qyteti si përgjegjësi ndaj së përjetshmes dhe së përkohshmes, ndaj
unit universal të poetit të madh dhe unit të veçantë të kombit të tij...
ndaj një bote intime të papërmbushur kurrë, ku imazhet dhe përbërësit
tanë më jetikë dhe më themelorë ndeshen me hijen e plotfuqishme të
vdekjes në sfond... Dhe një energji gjuhe, një imagjinatë e aftë sa të
ndërkallë gjer në përditshmëritë tona imazhet danteske. Kështu, nën
tonalitetin maestoso të një universaliteti herë-herë përçmues për të
sotmen, po për një të sotme jo kryekëput të papërfillur, jo totalisht të
xix

PARATHËNIE
parespektuar, vijnë te kjo poema e tij e fundit, sot për sot, tek Tirana
në dimër, përkohësitë dhe përjetësitë tona të një dite, të një pasditeje,
të një nate në kryeqytetin me reklamat e bankave, me jetën e rrugës,
të kafeneve, me imazhin e kryetarit të bashkisë dhe të presidentit të
shtetit, me imazhin e vdekjes së dy mbretëreshave gjer dje të mërguara
nga ky vend. Vijnë këto të përziera dantealigiershëm, ashtu si dimri,
ashtu si Tirana jonë në dimër, ashtu si harkimi i heshtur i riciklimit
historik, shpirtëror dhe biologjik brenda pluhurisë së rrëmujshme të
ajrit të përditshmërisë sonë.
Poeti është virtuoz në përdorimin e planit imagjinativ në poezi.
Fantazia e tij është e pashtershme për prodhimin e imazheve. Në këtë
lojë me imagjinatën, pronari është ai. E vë në punë kur i duhet dhe sa i
duhet, pa e tepruar dhe pa e shpërdoruar atë. Ky racionalizim, ky ledh ndaj
dalldisë së imagjinatës, është parim krijues i Kadaresë. Jo vetëm gjuhën,
por edhe fantazinë, siç është thënë, ai i përdor si magjistari duart .
Të tilla janë imazhet e freskëta të një poeme erotike si ajo e
Rrugëve të Moskës, ku një vajze, më shumë sesa emrin, duhet t’i dish
numrin e saktë të telefonit. E po ashtu imazhi i të verbërve në Paris,
ekranet e lodhura nga krimet që u pasqyruan mbi ta natën që shkoi,
vajzat që i puthim pa i dashur, plazhet e gjera të pluguara me kujtime
si poemat gjashtëmbëdhjetërrokëshe të Naim Frashërit, telefoni që, kur
nuk na vjen e dashura, ngjan si një i vdekur i rënë përmbys, bubullima e
plagosur që ikën nga mesi i qiellit gri të alpeve në dhjetor, gjersa të gjejë
një shpellë për të vdekur. Pasuria imagjinative e kësaj poezie të tundon të
përmendësh imazhe pa fund, por, siç e thamë, Kadare është shkrimtari
që e mban nën kontroll imagjinatën e vet. Pra, duhet t’i themi ndal
vetes në këtë arratisje nëpër imazhet e pafundme të tij.
*
Çështja që mund të ngjallë kureshti është ajo se si lexoheshin këto
poezi në kohën që u shkruan dhe si lexohen sot.
Poezia e Kadaresë, për ne që e kemi lexuar atë nën diktaturë,
xx

VEPRA POETIKE
të sillte shijen e lirisë, të drejtpeshimit. Le të marrim poemën
Rugëve të Moskës. Kjo poemë sjell energjinë e një qyteti të madh,
atmosferën e një jete të çliruar nga ngushtësirat, rrugicat e Ballkanit,
të Gjirokastrës, sjell marramendjen e lumtur në një metropol pa anë
e fund dhe të një dashurie pa fund e fillim, një shumësi dashurish,
shlirje e ndërrim, lënie përgjysmë e rifillim; një klimë dashurie, rinie
dhe qyteti. Dhe, dhe… një përkohësi e kithët që i nëpërshkon të
gjitha: le të gëzojmë! Gaudiamus igitur, juventus est (të gëzojmë, sa
jemi të rinj), siç thoshte latini.
Këtu, në qytetet tona, sa të shihnin me një vajzë, opinioni, prindi,
sekretari i partisë të kapnin për zverku dhe të thoshin: martohu.
Në kombinatet dhe në aksionet, në kantieret e ndërtimit të
hidrocentraleve dhe të hekurudhave të atëhershme kishte plasur një
dashni e një shpëlarësi fare pa timon e pa frena, por që mbulohej e fshihej
me shamitë e kuqe dhe me S-të e kuqe, shenjat e sulmuesve socialistë
dhe aksionistë. Ndërkohë, në librat e gazetat e ditës ne ende lexonim një
poezi libreske psherëtimash (ah, o sy të bukur), një poezi betimesh për
dashuri të përjetshme. Në këtë klimë, Kadareja i pari do të shkruante:
Ndarja erdhi,
Po iki larg prej teje.
Asgjë e jashtëzakonshme,
Veç ndonjë natë
Gishtat e dikujt do pleksen në flokët e tu
Me të largëtit gishtat e mi, me kilometra të gjatë.
“Edhe kur kujtesa”, (1961)
Ajo që mbetet për t’u thënë e për t’u rithënë është habia se si
erdhën në liri këto poezi të kohës së diktaturës. Pse ato ende janë po
aq të freskëta sa dhe pesëdhjetë vjet më parë, në kohët kur u shkruan?
*
xxi

PARATHËNIE
Kadareja ka një novelë të titulluar Kalorësi me skifter. Paradigma e
kalorësit të ftuar në një festë është domethënëse për ata shkrimtarë të
ftuar nga komunizmi për të qenë kalorës të sofrës së artit të tij. Kalorësi
i zymtë hynte në darkën e të ftuarve me një mëdyshje mespërmes: ishte
kurth apo ishte vlerësim për të kjo ftesë? Sigurisht që ishte kurth, kurthi
i vdekjes së tij si autor. Në këtë festë, kalorësin e kishin thirrur vetëm që
ta asgjësonin.
Në poezi, ftesa për të kaluar nëpër kurthe të tilla ka qenë më vdekjeprurësja.
Shumë shkrimtarë që i besuan kokë e këmbë kësaj feste, vdiqën
bashkë me komunizmin. Në rastin më të mirë, prej tyre kanë ardhur në
ditët tona pjesë a pjesëza të një krijimtarie pa shpirt.
Kalorësit që nuk iu shmangën ftesës, vetëm për ta respektuar në
dukje atë dhe për ta vrarë në thelbin e saj, mbetën. Erdhën në botën
këndej, në kohën e sotme. Kadareja ishte një nga ata kalorës të vdekjes
që doli përtej portave të saj. Akademia Franceze, në ditën që e pranoi
anëtar të saj, shkrimtarin që vinte nga një diktaturë (dhe çfarë diktature!),
e quajti atë prokuror i diktaturave.
Ai e kishte kaluar me shumë finesë festën e vdekjes. Dhe kështu
vjen edhe sot me këto poezi.
Disa poema dhe pjesë të tyre mbetën andej, nuk arritën te ne, se
i përkisnin zonës së vdekjes, taksës për festën e vdekjes, nëpër të cilën
ai kaloi. Ato që mbijetuan, dhe këto janë pjesa më e madhe dhe më
thelbësore e poezisë së tij, ja tek i kemi, te ky vëllim, kurse në serinë
e veprës së tij të plotë, mban numri fatidik 7. Erdhën. Me provën e
vdekjes, që u rrëshqet si shiu e nata prej supeve.
Diskutimi i sotëm, që shpeshherë ka nxjerrë krye, diskutimi që
ti si kalorës i vdekjes nuk duhet të vije më për këndej, nuk duhet të
radhiteshe ndër të gjallët, duket se nuk ka më vlerë. E kundërta, po të
provohej dot, ajo se si e kalove luginën e vdekjes dhe se si na i solle kaq
poezi dhe poema, kaq tregime dhe romane me vlerë universale, do të
ishte më domethënëse.
Si i solli këto poema?
xxii

VEPRA POETIKE
Më mirë le t’i lexojmë ato. Po na pëlqyen, misioni i poetit është
kryer.
Pjesa tjetër, pyetjet me si dhe me përse, le të na mbeten neve mbi
shpinë. Neve që bëjmë pyetje të tilla, të cilat çojnë te përgjigjja që mbase
këto poezi dhe autorët e tyre nuk duhet të kishin ardhur prej diktaturës
në liri. Merret me mend se ç’humbje e madhe do të kishte qenë kjo. Ky
libër, veç të tjerash, pohon artin e pavdekshëm, të atij arti që krijohet
sipas të njëjtave ligje, qoftë në liri, qoftë në mungesë të saj.
xxiii

VEPRA POETIKE

VEPRA POETIKE
ÇAJLD HAROLD
Kalanë e Tepelenës unë e pashë;
E shkretë ishte, bedenat pa njeri,
As rojë, as shtiza; emri Ali Pashë,
Më nuk kumbon. Por heshtje. Qetësi.
Nuk pashë un’ as zjarre sipër kullash,
As kuaj, as llambadhe mbi xhami,
Por pashë te libraria anës udhës
Si blinte “Çajld Haroldin” një fëmi.
1957
3

ISMAIL KADARE
MOTIVE STUDENTESKE
1. Në tavolinën e studimit
Sonte tok me fletoret lash’ mënjanë
Priftët e ngrysur q’i shfletoj çdo natë:
Buzukun, Budin, Bardhin e Bogdanë.
Mbi grushte kokën ç’e mbështeta gjatë...
Më falni, o të vjetër famulltarë,
Tani që shndriti hëna plot mendime;
Në shqip, un’ nipi juaj, disa radhë
Do shkruaj për të parën miken time.
2. Poesia et narratus *
Ti për mua mendohesh, më shkruan,
Kur e qetë n’oborr bie nata.
Kur e vetme, plot ëndrra ti ruan
Si rrëzohet në kopsht gjeth’ i thatë.
Ti mendohesh, kur hija vjeshtishte
Mbulon kopshtin dhe fryn erë e ftohtë...
Kurse unë në orë të latinishtes
Të mendohem për ty gjej kohë.
1957
* Poezi dhe prozë. (Lat.)
4

VEPRA POETIKE
ËNDËRR
Në Venera larg un’ u gjenda mes gjumit papritur;
Në qiellin e mbrëmjes po digjeshin yjt’ duke ndritur;
Qëndroja i vetëm i humbur në mes të shkëmbinjve
Dhe shihja së largu si toka po endej mes yjve.
Dhe toka shndriste si yll në mes yjve të tjerë,
Në qiellin e errët shkëlqente ajo ndajnatëherë.
Drejt saj un’ sytë i ngrita dhe krahët drejtova
I thirra asaj edhe ty... Dhe befas u zgjova.
Po gdhinte dhe Venera ndrinte që larg nga dritarja,
Un’ fjalët që thamë kujtova, ndër mend më ra ndarja.
Më thell’ ndjeva dhembjen e ndarjes: Të dy në një botë
Më t’bukurat ditë larg shokut humbasin më kotë.
1957
5

ISMAIL KADARE
ZHURMË E SHIUT...
Zhurmë e shiut në pullaze
Vjeshtës s’ka të sosur;
Si mendim i dashurisë
Kur të ka brengosur.
Shiu veç të vë në gjumë
Erërat kur fryjnë...
Po mendim i dashurisë
S’të lë të mbyllsh synë.
1957
6

VEPRA POETIKE
U ZUNË RRUGËT
U zunë rrugët me dëborë,
Afër teje s’mund të vi.
Rri dritareve me orë,
Në mendime futur rri.
Era zë të ulërijë;
Gjithë rrugët mbenë shkret...
Bora s’ka ndërmend të shkrijë.
Ti, siç duket, nuk më pret.
1957
7

ISMAIL KADARE
FUSHA SHTRIHET E ERRËT
Fusha shtrihet e errët tutje.
Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë.
Diku larg vetëtin, bie shi.
Un’ tek udha kam dalë edhe rri.
Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë,
Sikur ruajn’ mos vish ti që tutje.
1957
8

VEPRA POETIKE
PELLGU
Një ditë në fushë shëtisnim,
Dhe ja, te ky pellg mu në fund
Të qeshur të dy ne u pamë
Në ujët që era lëkund.
Tani erdha prap’ tek udha,
Bredh tutje me mallin në gji.
Por pellgu është tharë... siç duket,
Që veten mos shoh në vetmi.
1957
9

ISMAIL KADARE
PUSHIME DIMRI
Në udhëtim
U nisa për në qytetin tim,
Pushimet të kaloj.
Janari rreth shfryn me thëllim,
Drejt jugut udhëtoj.
Pas xhamash shoh qiellin pus;
Nis bora qëmëton.
Vrapon i yni autobus,
Furtuna s’e ndalon.
Një plakë kam përbri. Ajo
Mendon me siguri:
Makina s’ndal, se ashtu do
E madhja perëndi.
Dhe një student politeknik
Përpara meje rri,
Dhe mekanizmit motorik
I ka besim ai.
10

VEPRA POETIKE
Por unë zotin s’e pranoj,
Fizikë mirë s’di;
Më mbetet, pra, që të besoj
Një tjetër shkak tani;
Nuk ndal makina un’ mendoj
Sepse po më pret ti...
Fizikë s’di, zotin s’pranoj,
Besoj në dashuri!
Takim me plakat
Lagje e vjetër, shtëpi guri
Të stilit të shkuar.
Un’ po vija në shtëpi
Me valixhe në duar.
Rrugës duke vërshëllyer
Plakat kur më panë
Nëpër porta në mes tyre
Fshehura seç thanë:
11

ISMAIL KADARE
“Ky ësht’ djali i filanit,
Thonë se bën bejte...”
Un’ kaloja dhe këndoja
Një këngë me vete.
Ngrija kokën dhe kërkoja,
Diku një dritore.
“Nuk sheh mirë, duket...” thanë
Plakat ndër oborre.
Lagje e vjetër, shtëpi guri
Të stilit të shkuar...
Un’ po vija në shtëpi
Me valixhe në duar.
Nëpër shtëpi
Ja, hap një derë, mbyll një derë
Dhe endem kot nëpër shtëpi.
Për ty mendoj në çdo penxhere,
E pas çdo dere t’kërkoj ty.
Por ti je larg... edhe dëbora
Tani në rrugët zbardh kudo;
Ajo për ty më flet çdo orë,
Më flet me erërat ajo.
12

VEPRA POETIKE
Tani u ngrys. Diku dritares
Dëgjon ti shiun nëpër xham,
E më kujton e humbur fare,
E më thërret që larg ku jam.
Mërzitesh. Shiu i paprerë
Troket n’oborrin tënd tani...
Ti hap një derë, mbyll një derë
Dhe endesh kot nëpër shtëpi.
Vargje të shuara
Në muret e shtëpis’ sime
Për ty vargje kisha shkruar
Dhe kur vija për pushime
S’ngopesha duke lexuar.
Prapa dyersh, pas dritaresh
Ato rrinin e më prisnin
Edhe unë si kusari
Ç’ecja rrëzash së shtëpisë.
13

ISMAIL KADARE
Por kur erdha kësaj here
Asnjë s’gjeta zemërthyer,
Nëna ime me gëlqere
Gjith shtëpinë kishte lyer.
Seç kërkoj un’ rrëzë muresh,
Po s’kupton gjë ti, moj nënë...
Ku e dije ti se neve
Njëri-tjetrin kishim lënë?
1957
14

VEPRA POETIKE
RETË
Mes maleve tutje prej tokës lindore,
Seç ra një ushtar nën plumbat mizore.
As kryq nuk i vunë, s’e shtinë në tokë,
As nënë e as motër s’iu gjendën mbi kokë.
Veç retë që vinin që larg nga vatani
E panë dhe e njohën e zunë të qanin.
1957
15

ISMAIL KADARE
VJESHTË TIRANASE
Pa formë është qielli, si tru idioti.
Mërzitshëm trotuaret shiu i qull.
Një kalimtar, një ombrellë, gjëmon moti.
Një biçikletë kthesën merr me vrull.
Pa formë është qielli, si një mendim idioti.
1957
Në këtë vëllim përmblidhet vepra poetike e Kadaresë,
krijuar midis viteve 1957 dhe 2005. Vjershat dhe poemat
janë nxjerrë nga librat “Ëndërrimet”, “Shekulli im”,
“Përse mendohen këto male”, “Motive me diell”, “Koha”
dhe “Ftesë në studio”. Një pjesë, që s’kanë qenë përfshirë
në këto libra, janë nxjerrë nga shtypi periodik si dhe nga
vëllimi i shtatë i veprës së plotë të vitit 2009. Gjashtë
vjersha, që botohen për herë të parë, janë nxjerrë nga
arkivi personal i shkrimtarit.
ISBN 978-9928-226-94-5
9 789928 226945
www.Onufri.com
Piktura në ballinë
© Bashkim Ahmeti
16
Çmimi 2000 lekë