Świat w słowach i obrazach klasa 8

JĘzyk polski 

Świat w słowach i obrazach 

podręcznik 

szkoła podstawowa 

8

Witold Bobiński 

JĘZYK POLSKI 


podręcznik 

szkoła podstawowa 

8

Spis 

treści 

6 O podręczniku 

7 Z PRZEWODNIKA CZYTELNIKA: NA TROPACH PRZYJEMNOŚCI CZYTANIA 

10 Stanisław Lem – Dzienniki gwiazdowe. Podróż dwudziesta (fragment) 

14 Biblia 

POCZĄTKI SŁOWA 

14 Stary Testament – Księga Rodzaju: Wygnanie z raju 

20 Stary Testament – Księga Rodzaju: Dzieje Noego, Potop 

26 Stary Testament – Księga Rodzaju: Wędrówka do Ziemi Obiecanej 

32 INFOGRAFIKA: Świat Homera 

34 Homer – Iliada (fragmenty) 

43 O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu 

44 Poszukiwanie Świętego Graala. Przygody pana Parsifala 

52 Wielkie opowieści ludzkości SPRAWDZIAN 

W KRÓLESTWIE NARRATORA 

56 ŚWIAT W GABINECIE LUSTER, CZYLI O POWIEŚCI 

60 Jonathan Swift – Podróże Guliwera (fragmenty) 

72 POGRANICZA REALIZMU 

76 SZTUKA PATRZENIA: Diego Velázquez – Panny dworskie 

80 Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz. ZADANIA DO LEKTURY 

93 Henryk Sienkiewicz 

94 Quo vadis. ZADANIA DO LEKTURY, 102 Latarnik. ZADANIA DO LEKTURY 

105 Stefan Żeromski – Syzyfowe prace. ZADANIA DO LEKTURY 

111 Ernest Hemingway – Stary człowiek i morze. ZADANIA DO LEKTURY 

115 Melchior Wańkowicz – Tędy i owędy (fragmenty) 

123 Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego (fragmenty) 

132 Éric-Emmanuel Schmitt – Oskar i pani Róża. ZADANIA DO LEKTURY 

135 Aldous Huxley – Nowy wspaniały świat (fragmenty) 

115 Świata odbicia w literaturze SPRAWDZIAN

REFLEKSJA O NASZYM ŚWIECIE 

148 Marek Miller – Reporterów sposób na życie (fragmenty) 

150 Michał Olszewski – Życie przed potopem (fragmenty) 

159 Pierre Lévy – Drugi potop (fragmenty) 

166 Czytelnika zwykle złości, kiedy w tekście brak spójności. ZESTAW ZADAŃ 

172 Ryszard Kapuściński – Imperium (fragmenty) 

182 Leszek Kołakowski – Mini-wykłady o maxi-sprawach: O podróżach 

188 Świat nie jest czarno-biały, czyli hipoteza i kontr argument. ZESTAW ZADAŃ 

191 Krzysztof Varga – Kocham papier, czyli wyznania zdychającego mamuta 

196 Warsztaty publicystyczne SPRAWDZIAN 

W GŁĄB MYŚLI I UCZUĆ 

200 PRZEPIS NA INTERPRETACJĘ 

203 Jan Kochanowski 

204 Pieśń II z Ksiąg pierwszych, 206 Pieśń IX z Ksiąg wtórych, 

208 Pieśń XXV z Ksiąg wtórych 

212 Adam Mickiewicz 

212 Stepy akermańskie, 215 *** (Nad wodą wielką i czystą…) 

217 Juliusz Słowacki 

218 Hymn, 221 Testament mój 

224 Marian Hemar 

224 Maryla (fragment), 227 Teoria względności (fragmenty) 

230 Jerzy Liebert 

230 O rzeczach, 232 Morze i wino 233 *** (Uczę się ciebie, człowieku…) 

234 Krzysztof Kamil Baczyński 

235 Piosenka, 237 Lasem, 238 Przypowieść, 241 Biała magia 

243 Czesław Miłosz 

244 Który skrzywdziłeś, 246 Tak mało, 248 Piosenka o końcu świata, 251 Dar 

253 Tadeusz Różewicz 

254 Jak dobrze, 255 Prawa i obowiązki, 257 Przyszli zobaczyć poetę 

261 Zbigniew Herbert 

262 O dwu nogach Pana Cogito, 264 Modlitwa Pana Cogito – podróżnika 

268 Sprawozdanie z raju, 271 Dusza Pana Cogito 

273 Jan Sztaudynger 

273 *** (Miły czytelniku…), Kocham, *** (Nic tak…), *** (Polska A…), 

*** (Z grama…), 274 Bajka o cyniku, Bez złudzeń, Cel uświęca środki, 

Czas (III), Dla kariery, Jeszcze, Legenda (I), Dwulicowy, Łaska, 

Ona do niego, porzuconego, Pierwsze pytanie, Pomnik, Spędzanie czasu,

Sumienie grało, 275 Rajska depesza, Święto kobiet i święto mężczyzn, 

Władza, Wzajemność, W epoce gaduł, Samokrytyka fraszkopisarza 

278 Stanisław Jerzy Lec – Myśli nieuczesane (wybór) 

282 Jarosław Marek Rymkiewicz 

282 Ogród w Milanówku, pieśń nocnego wędrowca, 

285 Ogród w Milanówku, sen zimowy 

288 Stanisław Barańczak 

289 Pan tu nie stał, 291 Łzy w kinie, 293 Widokówka z tego świata 

290 CZYTELNIK POMIĘDZY SPRZECZNOŚCIAMI – O CZYTANIU WIERSZY 

(NIE TYLKO STANISŁAWA BARAŃCZAKA) 

301 Bob Dylan 

302 Odpowiedź unosi wiatr, 304 Pukam do nieba wrót 

305 Klucze do poetyckich światów SPRAWDZIAN 

ŚWIAT NA SCENIE I EKRANIE 

310 INFOGRAFIKA: Teatr 

312 Sławomir Mrożek – Na pełnym morzu (fragmenty) 

320 SZTUKA PATRZENIA: René Magritte – Zamek w Pirenejach 

323 Jerzy Kawalerowicz – Quo vadis (fragment scenopisu) 

328 OD WIERNOŚCI DO ZDRADY, CZYLI O ADAPTACJI FILMOWEJ 

334 Marek Hendrykowski – Skrzyżowanie mimo wszystko, 

czyli filmowe hybrydy gatunkowe 

338 MONTAŻ, CZYLI ZAGĘSZCZANIE FILMOWEGO ŚWIATA 

342 KINO MÓWI POETYCKO 

344 Przybyłem, zobaczyłem, oceniłem i… napisałem recenzję. ZESTAW ZADAŃ 

346 CO SIĘ STANIE Z FILMEM? A Z KINEM? 

348 Sztuka sceny i sztuka ekranu SPRAWDZIAN 

W ŚWIECIE KULTURY POPULARNEJ 

352 INFOGRAFIKA: Telewizja wczoraj i dziś 

354 CZYM JEST KULTURA POPULARNA? 

355 REKLAMA, CZYLI O SZTUCE NAMAWIANIA 

357 Jan Miodek – Co lubię i czego nie lubię (w reklamie) (fragmenty) 

360 ŚWIAT W MEDIACH – REALNY CZY WYKREOWANY? 

363 Przez medialne światy SPRAWDZIAN 

365 Słowniczek terminów literackich i kulturowych 

374 Źródła ilustracji

6 

O podręczniku 

278 

Stanisaw 

Jerzy Lec 

STANISAW JERZY LEC 

info:(1909–1966) – poeta, 

satyryk, twórca najsynniejszych polskich 

aforyzmów. Naprawd nazywa si Stanisaw 

Jerzy de Tusch-Letz, by synem 

barona i pochodzi ze spolonizowanej 

rodziny ydowskiej, która otrzymaa 

szlachectwo od Habsburgów. 

yciorys mia dziwny i ciekawy. 

Dziecistwo spdzi w Wiedniu, nastpnie 

mieszka we Lwowie i kilka 

lat w Warszawie. Mimo szlacheckiego 

pochodzenia od wczesnej modoci 

sympatyzowa z komunizmem, pisa do 

lewicowych gazet. Z radoci przyj 

wkroczenie Sowietów do Lwowa w 1939 

roku, chwali Stalina. Uwiziony przez 

hitlerowców, uciek z niewoli w mundurze 

niemieckiego onierza. Dziaa 

w konspiracji, walczy w partyzantce 

i w wojsku polskim zorganizowanym 

przez komunistów (LWP). Po wojnie 

zosta urzdnikiem polskiej ambasady 

w Wiedniu, na dwa lata wyemigrowa 

ZANIM PRZECZYTASZ! 

do Izraela, potem wróci do Warszawy 

i tam osiad. Przez kilka lat wadze 

komunistyczne nie chciay publikowa 

jego wierszy i aforyzmów. Najsynniejsze 

zbiory krótkich, zaskakujcych wierszyków 

Leca to Myli nieuczesane i Myli 

nieuczesane nowe. 

Przed lektur wybranych aforyzmów Stanisawa Jerzego Leca zapoznaj si z zamieszczonym 

komentarzem. S to przykadowe analizy czterech utworów mogce stanowi wskazówk 

w czytaniu kolejnych. Nie sposób oczywicie omówi wszystkich – stosowanych przez Leca 

– sposobów komponowania aforyzmów. Trzeba po prostu wyruszy po przygod czytania. 

JAK CZYTA MYLI NIEUCZESANE? WSKAZÓWKI INTERPRETACYJNE 

Przede wszystkim – czyta uwanie i wielokrotnie kad z nich. S to bowiem byskotliwe, 

przemylane, precyzyjnie uoone konstrukcje zdaniowe, które wymagaj od czytelnika spostrzegawczoci, 

umiejtnoci kojarzenia i niekonwencjonalnego mylenia. 

Czas teraniejszy to czas spenienia reportera. By […] wiadkiem zdarze, tropi 

je w ich dzianiu si. Ale to take, a moe przede wszystkim, umiejtno efektywnego 

dziaania w owych zdarzeniach, umiejtno przeywania iwidzenia wicej ni 

inni lub tego, czego inni nie chcieliby zobaczy. Ta gotowo dziaania, podatno 

emocjonalna i intelektualna, pozwala spenia si w czasie teraniejszym. Reporter 

szybko pisze i szybko jest drukowany. Jego pragnienie to pragnienie przygody i jej 

zarejestrowanie – to wydrukowany reporta. 

CZYTAM I ROZUMIEM 

Wymie co najmniej cztery cechy 

1 reportau, o których wspomina 

autor w pierwszym akapicie. 

Atrakcyjno reportau jest – 

2 zdaniem autora – zjawiskiem 

A charakterystycznym dla kilku 

ostatnich lat. 

B staym, obserwowanym od dawna. 

C minionym. 

Z komentarza autora wynika, 

3 e reporta bez ludzkiego bohatera 

A stanowi jedn z odmian tego 

gatunku. 

B nie byby reportaem. 

C byby reportaem niepenym. 

Nazwij rodzaj aktywnoci reportera, 

4 która poprzedza pisanie samego 

tekstu. 

Wybierz sformuowania trafnie 

5 nazywajce cechy dobrego 

reportera. 

otwarto na niespodzianki, 

zaskoczenia, ociao, wraliwo, 

spostrzegawczo, umiejtno 

poetyzowania, energiczno 

Refleksja o naszym wiecie, strona 

pytania 

i polecenia 

POZNAJ GATUNEK 

– REPORTA 

Zapoznaj si ze skrótow denicj 

6 reportau i j rozwi – dodaj te 

cechy gatunku, które moesz wywie 

z tekstu Marka Millera. 

DEFINICJA 

Reporta – gatunek 

publicystyczno-literacki 

o charakterze sprawozdania 

zwydarze, których autor by 

wiadkiem lub uczestnikiem. 

W reportau obok elementu 

informacyjnego wystpuj te 

oceny, reeksje, komentarz 

odautorski. Wyrónia si reporta 

radiowy, telewizyjny, lmowy, 

literacki, teatralny, foto graczny. 

 

149 

76 

SZTUKA PATRZENIA 

Info – przydatne wiadomości 

(m.in. o autorach dzieł). 

Zanim przeczytasz – wskazówki 

ułatwiające odbiór tekstów 

literackich. 

Pytania i polecenia – 

uporządkowane zestawy zadań 

do tekstów. 

Definicja – notki wyjaśniające 

znaczenie pojęć. 

Sztuka patrzenia – informacje 

i wskazówki dotyczące mądrego 

odbioru dzieł plastycznych. 

W gb my li i uczu , strona 

CZYTELNIK POMIDZY 

SPRZECZNOCIAMI 

– o czytaniu wierszy (nie tylko Stanisawa 

Baraczaka) 

Zdarza si czsto, e poezja jest mocno zwizana z biogra jej autora, 

e wyrasta bezporednio zokolicznoci i klimatu czasów, wjakich 

y twórca. Tak jest wanie z wierszami Stanisawa Baraczaka. Dla 

wspóczesnego modego czytelnika, który nie zna polskiej rzeczywistoci 

lat 70. i80. XX wieku, to poezja – miejscami – zagadkowa. Kade wielkie 

dzieo przerasta jednak swój czas i po latach ujawnia nowe znaczenia. Tak wa- 

nie przydarza si niezwykym wierszom Baraczaka, wktórych warto jednak 

odnale take echa nieodlegej przeszoci. 

wiat modoci Baraczaka, 

pocztków jego dojrzaego ycia, by w Polsce 

czasem braku wolnoci politycznych, braku 

demokracji, braku towarów w sklepach, jednej 

i tej samej partii rzdzcej, jednego ocjalnego 

jzyka sczcego si z jednakowych 

gazet, radia itelewizji. By to czas, w którym 

twórczo artystyczna podlegaa cenzurze, 

czyli ograniczeniom i kontroli dokonywanym 

przez wadze. Wiersze Baraczaka zlat 60., 

70. i czciowo 80. to gos czowieka yjcego 

wanie w takim wiecie. Czowieka, który podziemnego wydania tomiku 

Okadka i karta tytuowa 

si buntowa, ale zarazem si ba, tskni do 

wierszy Baraczaka 

zmiany, ajednoczenie w ni nie wierzy. Te 

sprzecznoci znalazy wyraz w poezji, która jest rodzajem pamitnika z tych czasów 

– niekiedy wstrzsajcego, rzadziej dowcipnego, jest niemal dokumentem tej 

przecie niedawnej epoki. 

Czy to znaczy, e poezja Stanisawa Baraczaka jest zdominowana przez polityk? 

Nie, bo gdyby tak byo, dzi pozostaaby martwa. Tymczasem moemy w tych 

wierszach odnale nas samych, bo i w nas obecne s lki i odruchy buntu, nadzieje 

i chwile rezygnacji. yjc w wolnym kraju, cenimy sobie wolno, ale i boimy si jej. 

Podró do wiata tej poezji rozpocznijmy tak, jak rozpoczynamy dzie – od przebudzenia. 

Bohater wiersza powie, e czuje si w tej chwili 

„Zbudzony w jeszcze gbszy sen, bo w jaw”. 

›› Zbudzony w jeszcze gbszy sen 

295 

od autora 

188 

zestaw 

zada 

WIAT NIE JEST 

CZARNO-BIAY, 

czyli hipoteza i kontr argument 

STAWIANIE HIPOTEZY 

Nasze sdy i stwierdzenia nie zawsze s kategoryczne, pewne, jednoznaczne. 

1 Przeciwnie – czsto bywaj obarczone wtpliwociami z powodu naszej 

niewiedzy (lub wiedzy niepenej). Wtpliwo czy niepewno sdów wynika te 

z nieprzemylenia problemu, poprzedza jego analiz. Jak zatem formuowa tezy 

niepewne, wymagajce uzasadnienia, prawdopodobne, czyli hipotezy? Mona: 

– zaznaczy niepewno stwierdzenia przez uycie sformuowa osabiajcych lub 

usuwajcych jednoznaczno, np. wydaje mi si, e… (lub bezosobowo: wydaje 

si prawdopodobne…); skaniam si ku stwierdzeniu, e…; zaryzykowaabym / 

zaryzykowabym stwierdzenie (tez), e…; moliwe, e… 

Kategoryczno sdu dodatkowo osabi zastosowanie w roli orzeczenia czasownika 

móc, np. Skaniam si ku stwierdzeniu, e kino domowe moe odebra widzów 

kinu tradycyjnemu; 

– zestawi swoj niepewn tez z tez przeciwn lub przynajmniej nie cakiem 

zgodn, np. W przyszoci kino domowe moe wygra rywalizacj z kinem 

tradycyjnym, ale te wcale nie musi si okaza zwycizc tego wspózawodnictwa. 

Konfrontacja przeciwnych tez moe nastpi w zdaniu zoonym, w formie 

antytezy* z przyimkiem: ale, lecz, jednak, natomiast. Mona te zestawi dwa 

oddzielne zdania; 

– zasygnalizowa tymczasowo tezy, jej próbny charakter przez rozpoczcie zdania 

od sów: zaómy, e…; przypumy, e…; umówmy si, e…; przyjmijmy zaoenie, 

e…; np. Przypumy, e kino domowe odcignie mioników sztuki lmowej 

od kina tradycyjnego; 

– po prezentacji swego sdu doda zdanie: To tylko hipoteza (przypuszczenie). 

sprawdzian 

W gb my li i uczu , strona 

KLUCZE DO POETYCKICH WIATÓW 

I 

Przeczytaj fragmenty dwóch komentarzy poety Adama Zagajewskiego 

i odpowiedz na pytania zamieszczone pod tekstem. 

[…] obrona poezji to nie jest obrona pewnej profesji, ksiek, ksigar, 

bibliolów, egzaltowanych czytelników, spotka autorskich dla dwudziestu osób; 

to nie jest nawet obrona poetów, poniewa poeci od poezji s oddaleni tak 

samo – nieomal – jak prawnicy od prawa czy przewodnicy górscy od oboków. 

Obrona poezji to obrona czego, co tkwi w czowieku, fundamentalnej zdolnoci 

dowiadczania cudownoci wiata, odkrywania boskoci w kosmosie i w drugim 

czowieku, w jaszczurce i w liciach kasztanów, dziwienia si i zastygania na 

dug chwil w tym zdziwieniu. Jeeli ta zdolno uwidnie, rasa ludzi bdzie 

nadal istniaa, ale gorzej, sabiej, inaczej ni przez tysiclecia, kiedy nie byo 

cywilizacji, która by poezji – w tej czy innej postaci – nie umieszczaa w samym 

centrum prac ludzkich. 

›› A. Zagajewski W cudzym piknie, Kraków 2000 

Czym jest poezja, nie wiemy na szczcie zbyt dokadnie, i wcale nie musimy 

wiedzie na sposób analityczny 1 ; adna denicja (a jest ich tyle) nie umie 

sformalizowa 2 tego ywiou. I ja te nie mam ambicji denicyjnych. Jest jednak 

co kuszcego w tym, by zobaczy poezj w owym ruchu „pomidzy” – jako 

jeden z kilku najwaniejszych wehikuów porywajcych nas w gór […]. 

Potrzebujemy poezji, tak samo jak potrzebujemy pikna (cho podobno s 

w Europie kraje, w których to ostatnie sowo jest surowo zakazane). Pikno nie 

jest dla estetów, pikno jest dla kadego, kto szuka powanej drogi; jest apelem, 

obietnic moe nie szczcia, jak chcia Stendhal, ale wielkiej, niekoczcej si 

wdrówki. 

›› A. Zagajewski Obrona arliwoci, Kraków 2002 

Poezja w rozumieniu 

1 Adama Zagajewskiego jest 

A czynnoci pisarsk. 

B ogóem napisanych wierszy. 

C cech ludzkiego ducha. 

1 analityczny – tu: precyzyjny. 

2 sformalizowa – uj w form, dokadny ksztat. 

strona 

305 

Od autora – teksty, które autor 

tego podręcznika odważył się 

napisać sam. 

Zestaw zadań – ćwiczenia uczące 

skutecznej komunikacji 

i tworzenia wypowiedzi. 

Sprawdzian – zestawy poleceń 

umożliwiające sprawdzenie 

wiedzy i umiejętności po dziale. 

Wyrazy zapisane tłustym drukiem – wyrazy, 

na które trzeba zwrócić szczególną uwagę. 

Wyrazy opatrzone gwiazdką*– wyrazy, które zostały 

objaśnione w Słowniczku terminów literackich 

i kulturowych na końcu podręcznika. 

Pamiętaj, 

Zadania z zaciemnionymi miejscami 

– zadania wymagające uzupełnień, które powinny 

zostać zapisane w zeszycie. 

by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych 

w podręczniku zapisywać w zeszycie przedmiotowym.

Z przewodnika czytelnika, strona 

Z PRZEWODNIKA CZYTELNIKA: 

na tropach przyjemności czytania 

Wdzisiejszych czasach, nazywanych często erą rewolucji cyfrowej, 

raz po raz docierają do nas informacje o upadku czytelnictwa. 

Wyniki badań społecznych pokazują, że niewielu 

Polaków ma regularny kontakt z książką. Z drugiej strony, 

co tydzień ukazują się nowe tytuły, bestsellery 1 osiągają milionowe nakłady, 

na spotkania ze znanymi pisarzami przychodzą tłumy czytelników. Na pewno 

książka nie zajmuje dziś tak wiele miejsca w życiu ludzi jak dwadzieścia, 

trzydzieści lat temu. Wielu nastolatkom, ale i dorosłym, korzystanie z internetu, 

czatowanie, oglądanie filmów wydają się przyjemniejsze i łatwiejsze niż 

spotkanie z książką. Czytanie przestało więc być masowe, ale za to stało się 

modne. Nie za każdą modą warto podążać, ale za tą – jak najbardziej! 

Czy umiemy czytać? 

To pytanie pozornie jest pozbawione sensu – przecież każdy nastolatek i dorosły 

potrafi składać litery i łączyć wyrazy w zdania! Naukowcy, którzy badają pracę ludzkiego 

mózgu, alarmują jednak, że pokolenia wychowane przed ekranami telewizorów, 

komputerów, laptopów i smartfonów mają kłopot z przeczytaniem nawet jednej 

strony tekstu. Wielu z nas zapomniało – albo nigdy się nie przekonało – czym jest 

przyjemność czytania. Co to więc znaczy: czytać z przyjemnością? 

Krok pierwszy – starać się zrozumieć 

Opowieść, której nie rozumiemy, drażni nas. Podobnie wiersz czy film albo nawet 

obraz, w którym nie możemy się doszukać znaczenia. Chęć zrozumienia jest więc 

całkiem naturalna. W każdym tekście, nie tylko literackim, „ktoś” do nas mówi. Ten 

„ktoś” – w epice: narrator – nie jest rzeczywistą osobą, lecz postacią jak gdyby wyłaniającą 

się z tekstu. Czasem ujawnia się wyraźnie, kiedy indziej się skrywa. Należy 

do świata opowieści albo nie. Warto sobie stawiać pytania, które dotyczą tej postaci: 

czy wiemy, kto do nas mówi? Czy to uczestnik zdarzeń, jeden z bohaterów, obserwator, 

a może przypadkowy świadek? Ile wie o świecie, który przedstawia? Czy 

można mu w pełni zaufać, czy wyczuwamy brak szczerości lub żartobliwy ton? I jak 

wobec tego mamy odbierać jego relację? 

Świat, który poznajemy w powieści, opowiadaniu, wierszu, może nam się wydać 

podobny do rzeczywistego lub od niego odmienny. Warto się zastanowić, co decyduje 

o tym, że tak go postrzegamy. Co sprawia, że ufamy opowiadanej historii i bez 

7 

od autora 

1 

bestseller – książka sprzedawana w bardzo dużej liczbie egzemplarzy.

8 

oporów zanurzamy się w jej świat? Albo inaczej: dlaczego przedstawiony świat 

wydaje nam się niewiarygodny, skąd bierze się nasz dystans do niego? Książkowe 

światy bywają najróżniejsze, sposoby opowiadania również, często się zdarza, że 

nasz sposób czytania – styl odbioru – z jakichś powodów nie pasuje do typu opowieści, 

którą poznajemy. Może na przykład szukamy w książkowej historii odbicia 

rzeczywistego świata, a należałoby potraktować ją jak fantazję z ukrytym sensem? 

Każdy tekst literacki wymaga szczególnego sposobu czytania, który odbiorca tworzy 

w trakcie poznawania opowieści. Wypracowanie odpowiedniej metody to jakby 

odnalezienie klucza do książki, który sprawia, że czytanie staje się przyjemnością. 

Krok drugi – rozpoznawać problem 

Warto sobie co jakiś czas stawiać pytania: o czym jest ten tekst? Jakie sprawy są 

ważne dla bohaterów? Czy te sprawy są ważne również dla nas? Jeśli nie są – to 

może powinny być? Co ten utwór (powieść, opowiadanie, wiersz) mówi istotnego 

(ciekawego, zaskakującego) o świecie, o życiu, o ludziach? Postarajmy się w trakcie 

czytania formułować odpowiedzi i wracajmy do nich po lekturze. W ten sposób będziemy 

mieć kontrolę nad swoim czytaniem, będziemy „rozmawiać z książką”. Czytanie 

zacznie mieć dla nas sens, zacznie nam się podobać. Nawet wtedy, gdy sama 

książka nas nie przekona, staniemy się mądrzejsi – o nowe myśli oraz o styl odbioru, 

który zastosowaliśmy. Każda kolejna opowieść sprawi, że będziemy wiedzieć więcej 

– o świecie, o sobie albo o jednym i drugim. 

Krok trzeci – porównywać z innymi tekstami 

Zdarza się, że kiedy czytamy książkę lub oglądamy film, mamy wrażenie, że coś 

podobnego już kiedyś poznaliśmy. To reakcja odruchowa – człowiek zawsze odbiera 

świat, odwołując się do swoich poprzednich doświadczeń. Ów odruch jest bardzo 

pożyteczny, bo pomaga budować system wiedzy o naszym otoczeniu. Kiedy patrzymy 

na skalistą górę, średniowieczną katedrę czy dzieło malarskie, automatycznie poszukujemy 

w pamięci podobnych doświadczeń. Jeśli je odnajdziemy, odbiór tego, co 

nowe, przychodzi nam łatwiej, jeśli nie – pojawia się zdziwienie i rodzą się pytania. 

Dobrze jest stawiać je sobie przy każdym spotkaniu z książką czy innym tekstem: co 

nam to przypomina, czy już kiedyś coś podobnego czytaliśmy? Czy można jakoś 

nazwać ten nowy tekst (film)? Czy podoba nam się bardziej niż to, co już znamy? 

Dlaczego tak lub nie? Ta wewnętrzna mowa czytelnika / widza rodzi się w nas 

samorzutnie, ale warto ją wzmacniać, nagłaśniać, rozwijać. Rozmowa z samym sobą 

porządkuje pierwsze wrażenia, pomaga formułować opinie, oceny. Czasem odruch 

porównywania pojawia się pierwszy, jeszcze zanim coś nam się spodoba lub nie, 

zanim poznamy bohaterów i ich świat. To całkiem naturalne. 

Opisane kroki mogą się przeplatać – ważne, żeby z żadnego nie rezygnować i pamiętać, 

że istotne jest także konfrontowanie naszych wrażeń z doświadczeniami czytelniczymi 

innych ludzi.

Z przewodnika czytelnika, strona 

9 

Norman Rockwell (czytaj: rokłel) Willie Gillis 

w college’u (czytaj: łyli gilis w koledżu; 1946) 

Krok czwarty – porozmawiać z przyjaciółmi 

To jakby dalszy ciąg rozmowy z samym sobą, którą czytelnik czy widz prowadzi 

od początku swego spotkania z dziełem. Zdarza się, że książka albo film zaczynają 

żyć dopiero w fazie rozmowy, dyskusji z innymi czytelnikami czy widzami. Dlaczego 

tak się dzieje? Bo w rozmowie poznajemy inne punkty widzenia i jesteśmy zmuszeni 

formułować, precyzować własne stanowisko. Często właśnie dopiero wtedy się 

przekonujemy, co naprawdę myślimy o przeczytanej albo obejrzanej opowieści. Nie 

trzeba dodawać, że taka rozmowa to już czysta przyjemność. 

Czytanie, podobnie jak spotkanie, jest wydarzeniem. Może być bardziej lub mniej 

udane, przyjemne, intrygujące. W trakcie każdego spotkania, każdej rozmowy obowiązują 

nas pewne zasady, musimy podejmować starania, być aktywni. Inaczej rozmowa 

się nie uda. Podobnie jest z czytaniem. Udane spotkanie skłania do następnego, 

mniej udane zaś wcale nie musi zniechęcać nas do kolejnych. 

Przeczytajmy fragment jednego z opowiadań Stanisława Lema i zapis wewnętrznej 

mowy czytelnika, która jest relacją ze spotkania z tekstem. To tylko przykładowa 

forma takiego spotkania, każdy czytelnik kształtuje je na swój sposób. Ważne, aby do 

takich spotkań dochodziło jak najczęściej.

52 

sprawdzian 

WIELKIE OPOWIEŚCI LUDZKOŚCI 

I 

Przeczytaj 

podany tekst i odpowiedz na zamieszczone pod nim pytania 

(1.–8.). 

„Egipt” to nazwa magiczna. Wybieram się – być może – w podróż życia, 

choć to tylko dwutygodniowe wakacje w kraju faraonów. Nie znoszę latania 

i w samolocie ogarnia mnie zwykle paraliż intelektualny, ale po dwóch godzinach 

podróży z zachwytem zaczynam gapić się przez okno – Morze Śródziemne. 

Tuż za brzegami Macedonii ukazuje się jedna z odnóg ogromnego akwenu: 

Morze Egejskie. Nazwę zawdzięcza legendarnemu władcy Aten, Egeuszowi, 

który miał się rzucić do morza na widok czarnego żagla rozpiętego na okręcie 

powracającego z Krety Tezeusza. Nim Kreta pojawi się na trasie mej wędrówki, 

dostrzegam na powierzchni niebieskiego bezmiaru jasnoszare kształty o ostrych 

konturach – jakby garść kamieni rzuconych z Peloponezu. To Cyklady, a wśród 

nich pięciokątna Naksos z przecinającym ją wzdłuż górskim garbem. Czy to 

właśnie tu Tezeusz porzucił Ariadnę? Naokoło Naksos wyrastają inne, mniejsze 

wyspy – gdzieś między nimi musiał kluczyć Eneasz 1 , poszukujący wraz z garstką 

Trojan nowego życia. Kto wie, czy trasa jego wędrówki nie przecinała się 

ze szlakami Odyseusza – dwaj mityczni antagoniści krążyli po tych samych 

lazurowych wodach i wśród tych samych skalistych wysp ich zamierzchłego 

świata… Czy tego, który właśnie majestatycznie przepływa pode mną, 

zawieszonym między niebem a ziemią? Dlaczego w widzialnym, realnym świecie 

poszukuję bohaterów i zdarzeń z innej, mitycznej rzeczywistości? Jak wielu z nas 

– ulegam sile kulturowej sugesi, działaniu literackiej magii, która od tysiącleci 

ożywia ludzką wyobraźnię – „Odyseją”, „Eneidą”, Starym Testamentem, 

a przecież także „Podróżami Guliwera”, „Przypadkami Robinsona Crusoe”… 

To dzięki literackim obrazom wędrówki stała się ona tak nośnym motywem 

symbolicznym – figurą ludzkiego losu. Ujmuje bowiem jego esencję, zasadę 

główną, czyli zmienność, nadzieję, wychylenie w przód… 

Pode mną srebrno-złota egipska pustynia, z lewej w oddali długi jęzor Morza 

Czerwonego i lśniący w słońcu półwysep Synaj… 

1 

Eneasz – jeden z obrońców Troi, bohater Iliady oraz eposu rzymskiego poety Wergiliusza pt. Eneida. 

Eneasz, chroniony przez bogów, uszedł z Troi w momencie jej upadku i po długiej, dramatycznej i wypełnionej 

niezwykłymi przygodami wędrówce dotarł do brzegów Italii. Założyciel Rzymu – Romulus – miał 

być potomkiem Eneasza.

Począ tki sł owa, strona 

53 

1Tekst na s. 52 jest 

A opowieścią o zdarzeniach. 

B zapisem refleksji wywołanych zdarzeniem. 

C opisem przeżyć wewnętrznych. 

2Wymień co najmniej pięć motywów* znanych ci z wielkich dzieł literackich 

starożytności (postacie, miejsca), o których jest mowa w tekście. 

3Które z wymienionych przez ciebie postaci i miejsc łączą się z motywem 

podróży? Przypomnij, jaki był cel każdej wędrówki oraz jej finał. 

4Odszukaj w tekście dwa sformułowania charakterystyczne dla języka 

poetyckiego. Jaką pełnią funkcję (co wnoszą do tekstu)? 

• Przywołaj wykorzystane przez autora pytanie retoryczne* i wyjaśnij jego rolę 

w tekście. 

5Dlaczego autor tekstu określa Odyseusza i Eneasza jako mitycznych antagonistów 

(tu: przeciwników, wrogów). Wykorzystaj przypis i znajomość Iliady. 

6Wskaż fragment, w którym autor próbuje wyjaśnić przyczyny swego 

szczególnego zainteresowania krainą oglądaną z pokładu samolotu. 

7Jak rozumiesz sformułowanie „figura ludzkiego losu”? Zastąp pojęcie „figura” 

odpowiednimi – według ciebie – sformułowaniami wybranymi spośród podanych. 

➽ kształt, skrótowe ujęcie, zarys, metafora 

8Narrator* tego tekstu – według ciebie – wybiera się w podróż po słońce, wodę 

i łyk egzotyki czy po coś innego? Uzasadnij w kilku zdaniach swoją opinię. 

II 

Najdawniejsze dzieła literatury światowej często ukazują współistnienie 

dobra i zła. Przyjrzyj się temu elementowi świata przedstawionego* 

w poznanych utworach i rozstrzygnij poniższe kwese. 

• Czy jest to pokojowe współistnienie, czy walka, rywalizacja? Podaj przykłady. 

• Czy w Biblii, mitach greckich i legendach arturiańskich dobro i zło zostały 

przedstawione podobnie, czy odmiennie? Weź pod uwagę na przykład to, przez co 

lub przez kogo są reprezentowane. 

III 

Co szczególnie zainteresowało cię w Biblii, Iliadzie i legendach arturiańskich? 

Czy uważasz, że mówią one coś istotnego także dla nas, przekazują prawdę 

o nas, ludziach z przełomu II i III tysiąclecia? 

(Odpowiedź na drugie pytanie rozwiń w formie rozprawki).

54 

IV 

Biblia jest napisana charakterystycznym, łatwym do rozpoznania językiem. 

9Spróbuj bliżej określić ten język za pomocą przymiotników. Możesz skorzystać 

ze słów zamieszczonych poniżej lub podać swoje propozycje. 

➽ potoczny, dostojny, poważny, humorystyczny, naukowy, starodawny, uroczysty 

Uzasadnij swoją opinię o stylu biblijnym. 

10 Weź pod uwagę: 

• budowę składniową zdań (proste? złożone?), 

• charakterystyczne sformułowania i zwroty, 

• słownictwo. 

Wymień kilka charakterystycznych cech języka, które można zauważyć 

11 we fragmentach Iliady i legend o rycerzach Okrągłego Stołu. 

V 

Połącz pojęcia: biblijny, mityczny, legendarny z podanymi rzeczownikami 

(nie wszystkie ze wszystkimi, utwórz na przykład osiem połączeń). 

• Wyjaśnij znaczenie utworzonych połączeń wyrazowych. 

W razie trudności zajrzyj do słowników: języka polskiego, wyrazów bliskoznacznych. 

➽ postać, zdarzenie, tradycja, scena, bogactwa, wątek, skarb, przedmiot 

VI 

Wyjaśnij pochodzenie oraz znaczenie podanych wyrażeń. Postaraj się 

zastosować je w zdaniach, które nie będą miały związku ze źródłem 

pochodzenia. 

• zakazany owoc 

• jabłko niezgody 

• ziemia obiecana 

• czuć się jak w raju 

• zasiąść przy okrągłym stole

W królestwie narratora, strona 

55 

W królestwie 

narratora 

Rafał Olbiński Drzewo (1995)

56 

od autora 

ŚWIAT W GABINECIE LUSTER, 

czyli o powieści 

Kiedy przyglądamy się wypełnionym po brzegi półkom księgarskim, 

nie zawsze sobie uświadamiamy, że ogromna większość 

książek to powieści*. A jeszcze większa część – bogatsza o opowiadania*, 

baśnie*, bajki*, nowele* i inne gatunki – należy do 

epiki*, świata, w którym rządzi narrator*. Tak naprawdę jednak nad światem 

książki w każdym momencie panuje jej autor, choć książkowy „opowiadacz”, 

który odsłania przed nami świat przedstawiony*, nie jest autorem. Mimo że 

narrator ma zazwyczaj pewne cechy autora, to przecież nim nie jest: wiemy na 

przykład, że Stanisław Lem nie jest astronautą Ijonem Tichym, a Daniel Defoe 

(czytaj: difoł) – Robinsonem. No dobrze, a jeśli narrator pozostaje anonimowy 

i opowiada w pierwszej osobie? Oznacza to jedynie, że bierze udział w akcji*, a nie, 

że jest osobą rzeczywistą. Pozostaje nadal postacią fikcyjną, poruszającą się w fikcyjnym 

świecie. Podobnie (choć może wyraźniej) fikcyjną postacią jest narrator trzecioosobowy, 

czyli obserwator umieszczony poza obrębem świata przedstawionego. 

Kto nadal miałby kłopoty z odróżnieniem narratora od autora, niech sobie wyobrazi 

napisaną przez kobietę książkę, w której osobą opowiadającą jest mężczyzna. Dzieje 

literatury znają wiele takich (i odwrotnych) przykładów. 

Dlaczego tak wiele mówimy o narratorze? Bo to właśnie jego obecność kwalifikuje 

utwór do epiki, której jednym z wielu gatunków jest powieść. A ona nas teraz interesuje 

z racji swego królowania w świecie literatury współczesnej. 

Powieść jest „dzieckiem” pewnego nawyku ludzkości. Ten nawyk to 

odwieczna mania opowiadania. 

Już prehistoryczni twórcy opowiadali w obrazkowych historiach o polowaniach, bitwach, 

uroczystościach. Do dziś można oglądać stworzone wówczas malowidła naskalne. 

Najsławniejsze dzieła literatury starożytnej to właśnie opowieści. Już 1500 lat p.n.e. 

w Babilonii przekazywano sobie historie o legendarnym królu Gilgameszu i jego niezwykłych 

przygodach. Staroindyjskie księgi Wedy (ok. 2500–500 r. p.n.e.) zawierają 

opowieści o duchach i demonach. Opowieściami są też mity Su merów, Egipcjan, 

Greków, Rzymian, Indian. Wreszcie Iliada i Odyseja, przypisywane ślepemu poecie 

Homerowi (tradycja głosi, że śpiewał je, akompaniując sobie na instrumencie), to 

ułożone regularnym wierszem opowieści, poematy epickie, czyli eposy*. Późniejsi 

Grecy (III–II w. p.n.e.) układali już przygodowo-podróżniczo-miłosne romanse 

(utwory narracyjne pisane wierszem lub prozą), dziś uznawane za najdawniejsze 

powieści. Od tej pory literatura nieustannie sięga po te popularne tematy, a czytelnicy 

wciąż oczekują przygód, zaskakujących zdarzeń, wzruszających historii, czyli ciekawej 

fabuły*. Jej obecność w utworze to druga, po obecności narratora, cecha epiki.


57 

Do utworów o charakterze romansu powrócili twórcy średniowieczni opiewający 

(wierszem) dzielność i dokonania bohaterów z rycerskiego stanu. Popadali przy tym 

zwykle w wielką przesadę, z którą rozprawił się słynny pisarz hiszpański Miguel de Cervantes 

(czytaj: migel de serwantes) Saavedra w powieści Don Kichot (czytaj: kiszot). 

Jego prześmiewczy utwór jest również przykładem (i to znakomitym) dawnej powieści. 

Jak widzimy, te dawne utwory (pisane już prozą, nie wierszem) oprócz wątków 

przygodowych zawierały też akcenty krytyczne, naśladując – ośmieszały, czyli parodiowały 

inne utwory. W XVI i XVII wieku miejsce bohatera rycerza zajęli łotrzykowie 

i obieżyświaty, pojawiły się też powieści ukazujące życie dworskie (najczęściej perypetie 

miłosne), a także mieszczańską codzienność. Nadal powracano do motywu* 

podróży z przygodami, choć w powieściach Jonathana Swifta (czytaj: dżonatana słifta) 

czy Daniela Defoe nie brak filozofii, psychologii i rozmaitych pisarskich starań, 

by skłonić czytelników do refleksji. W wieku XVIII powieść ukazywała coraz częściej 

obraz czasów, 

w których była tworzona – np. styl życia 

jakiejś grupy społecznej, reprezentowanej 

w powieści przez wybranych bohaterów. 

Codzienność, życiowe kłopoty 

i radości, wielkie problemy społeczne 

– to tematy powieści społeczno-obyczajowej 

ukształtowanej w XIX wieku. 

Właśnie wtedy powieść stała się ostatecznie, 

i do dziś nieodwołalnie, najpopularniejszym 

gatunkiem literackim. 

Powieść dziś 

odznacza się ogromnym bogactwem 

tematów, a co się z tym wiąże – odmian 

gatunkowych. Są powieści podróżnicze, 

sensacyjne, kryminalne, 

wojenne, psychologiczne (ukazujące 

głównie wewnętrzne życie bohatera). 

Przeszłość i przyszłość to sceneria powieści 

historycznych i fantastycznonaukowych. 

Zdecydowana większość 

powieści współczesnych to „zwierciadła 

przechadzające się po gościńcu”, 

Grupa łowców – malowidło naskalne 

(ok. 7500 r. p.n.e.)

58 

Scena z życia rycerskiego (turniej) 

na ilustracji średniowiecznej 

mówiąc słowami Stendhala 1 . „Zwierciadła” 

czego? Oczywiście świata, 

którego rozmaite fragmenty i sprawy 

odbijają się na kartach powieści. Czasem 

jest to zwierciadło krzywe i wówczas, 

zamiast powieści realistycznej, 

otrzymujemy zamierzoną karykaturę 

rzeczywistości. Bardzo często jest to 

zwierciadło, które odbija jedynie to, 

o czym chcą czytać największe rzesze 

czytelników. Autor powieści rezygnuje 

wtedy z „prawdy życia” i swoich ambicji, 

by tylko dostarczyć czytelnikom 

rozrywki. Tak powstaje literatura popularna, 

masowa, rozrywkowa, do 

której należy dziś ogromna większość 

twórczości pisarskiej. Po powieści należące 

do literatury wysokiej, wymagającej 

od odbiorcy wysiłku i skupienia, 

nie sięga tak wielu czytelników. 

Powróćmy do księgarni, od której 

zaczęliśmy nasze rozważania. Biorąc 

do ręki poszczególne książki, powinniśmy 

już się orientować, 

co jest powieścią, 

a co nią nie jest. Upewni nas co do tego obecność prozatorskiej narracji*, fabuły, 

może też rozmiary utworu. Fabuła powieści jest obszerna, często wielowątkowa. 

W powieści, która jest obrazem swojej epoki, czas fabuły obejmuje zazwyczaj dłuższy 

okres, choć trudno dopatrzyć się w tej kwestii jakiejś reguły. To, rzecz jasna, nie 

wszystko, co można powiedzieć o powieści jako gatunku; napisano o niej i napisze 

się jeszcze wiele naukowych rozpraw. Wiadomości zamieszczone w tym tekście wystarczą 

jednak do tego, by z ich pomocą nazwać, skomentować i ocenić powieści, 

które bierzemy do ręki. Pozwolą także uświadomić sobie, w jaki sposób powieść została 

„królową literatury”. A dlaczego nią została? No cóż, tajemnica tkwi w naturze 

człowieka, który lubi przenosić się w czasie i przestrzeni, opuszczać dotykalną rzeczywistość 

i w świecie przedstawionym przeżywać rozmaite zdarzenia, które może 

nie zawsze, ale przynajmniej na ogół dobrze się kończą. 

1 

Stendhal (czytaj: stędal; właśc. Marie-Henri Beyle, czytaj: mari ąri bejl; 1783–1842) – francuski pisarz, prekursor 

realizmu.


1Wymień gatunki epickie 

wspomniane w artykule i te, które 

pamiętasz z wcześniejszej nauki. 

2Przepisz do zeszytu i uzupełnij 

zdanie: Narrator* pierwszoosobowy 

jest jednocześnie zdarzeń, ten 

zaś, który opowiada w trzeciej osobie, 

poza . 

3Wśród wymienionych cech 

literatury wskaż te, po których 

rozpoznasz utwór epicki. 

A obecność narratora 

B występowanie dialogów* 

C monolog* o charakterze wyznania 

D obecność fabuły* 

E występowanie środków stylisty cznych 

4Przepisz do zeszytu i uzupełnij 

zdanie: Poprzednicy powieści*, 

a więc , , to opowieści 

pisane ; dopiero w XVI wieku 

pojawiła się powieść pisana . 

5Wskaż te cechy, które charakteryzują 

powieść realistyczną. 

➽ prawdopodobieństwo zdarzeń, 

elementy fantastyki*, postacie bogów 

i bóstw, świat przedstawiony* podobny 

do świata rzeczywistego, świat 

przedstawiony o cechach wykrzywionej 

rzeczywistości 

SPRAWDZAM, CZY WIEM 

6Zakwalifikuj powieści: W pustyni 

i w puszczy, Robinson Crusoe, Ten 


pytania 

i polecenia 

obcy, Krzyżacy do odpowiednich odmian 

gatunkowych. Uzasadnij swoją decyzję. 

7Przeczytaj fragment tekstu 

i odpowiedz na pytania. 

• Kim jest narrator i w której osobie się 

wypowiada? 

• Co wie na temat świata przedstawionego? 

Jak można określić tę wiedzę? 

Usłyszałem około siebie niewyraźny 

szmer, ale w położeniu, w jakim 

byłem, mogłem widzieć tylko 

słońce. Wtem poczułem, że się 

coś porusza po mojej lewej nodze 

i lekko postępując po piersiach, 

zbliża ku brodzie. Jakież było moje 

zdziwienie, gdym ujrzał osóbkę 

malutką, ludzką, nie więcej jak 

sześć cali wysoką, z łukiem i strzałą 

w ręku i kołczanem na ramieniu! 

Postrzegłem w tym samym czasie 

przynajmniej ze czterdziestu innych 

tegoż rodzaju. 

›› Jonathan Swi Podróże Guliwera 

UKŁADAM TEKST 

8Na podstawie tekstu Świat 

w gabinecie luster… sformułuj 

prostą i zwięzłą definicję powieści. 

➳ 

59

76 

SZTUKA PATRZENIA


77 

Diego Velázquez 

Panny dworskie 

CO WARTO WIEDZIEĆ? O AUTORZE: Diego Velázquez (1599–1660) 

pochodził z hiszpańskiej Sewilli, gdzie spędził pierwsze dwadzieścia 

kilka lat życia. Kolejne niemal czterdzieści przeżył w Madrycie jako 

nadworny malarz króla Hiszpanii, Filipa IV (sporządził prawie trzydzieści 

portretów nieudolnego monarchy). Uwieczniał na płótnach 

życie dworskie, ale pełnił też funkcję szambelana i marszałka dworu. 

Milczący i flegmatyczny artysta ugiął się pod nadmiarem obowiązków 

– umarł z przepracowania. Tydzień później zmarła jego żona. 

O TWÓRCZOŚCI: Jak Caravaggio (czytaj: karawadżdżio) we Włoszech, 

tak Velázquez w Hiszpanii był mistrzem światłocienia (poznał dzieła 

mistrzów włoskich podczas dwóch długich podróży po Italii). Znawcy 

bardzo wysoko cenią kunszt Velázqueza jako portrecisty (ludzie 

stanowili główny temat prac malarza), miłośnicy jego dzieł podziwiają 

umiejętność oddania blasku odbijającego się światła, sfałdowania 

materii, puszystości włosów czy ledwo widzialnego grymasu twarzy. 

Zagadkowość kilku płócien Velázqueza budzi niesłabnące zainteresowanie 

wśród oglądających jego obrazy. 

JAK PATRZEĆ NA OBRAZ? Ważne pytanie. Niektórzy turyści zwiedzający 

madryckie muzeum Prado patrzą bowiem na Panny dwor- 

skie (Dwórki, hiszp. Las Meniñas, czytaj: las meninias), stojąc… 

tyłem do obrazu i spoglądając w małe lusterko kieszonkowe. Dlaczego? 

– wspomnimy o tym przy końcu rozważań. Z lusterkiem 

czy bez – trzeba ten obraz oglądać uważnie i z namysłem. Gdzie 

znajdują się postacie, co się rozgrywa przed naszymi oczami, co się 

właśnie stało lub zaraz może stać? 

(OD)TWORZENIE HISTORII. Z pozoru wszystko wydaje się proste: 

przed nami sala madryckiego zamku, może pracownia malarza 

(postać z pędzlem to sam Velázquez). Dziewczynka w centrum to 

pięcioletnia córka pary królewskiej, Małgorzata Teresa, w otoczeniu 

Diego Velázquez (czytaj: welaskes) Panny dworskie (1656)

78 

panien dworskich (wśród nich jest też karlica). Widoczny w głębi mężczyzna zdaje 

się czekać na kogoś. Na kogo? Może na parę królewską, która niezbyt wyraźnie 

odbija się w lustrze zawieszonym obok drzwi? Wszystkie postacie na obrazie (z wyjątkiem 

jednej – której?) na coś lub na kogoś patrzą. Na co spoglądają malarz, księżniczka, 

jej dwie towarzyszki, mężczyzna w głębi, w końcu – odbita w lustrze para 

królewska? Na nas, widzów? Żarty na bok, zapewne na Filipa IV i jego żonę, którzy 

pozują Velázquezowi (oni sami patrzyliby więc na swoje odbicie). Wygląda na to, że 

my – widzowie – spoglądamy jak gdyby ich oczami. Zauważmy, że od opisu sytuacji 

pokazanej na obrazie przeszliśmy do tworzenia domysłów na jej temat. A przecież 

to nie koniec pytań, bo czy to na pewno król i królowa pozują malarzowi, a nie ich 

córeczka, którą przyszli w tych okolicznościach zobaczyć? 

TYTUŁ, CZYLI TEMAT. Tytułowe panny dworskie nie wyczerpują tematyki obrazu. 

Są na nim jeszcze malarz, para królewska, mężczyzna w głębi… Jest światło, 

które dobiega do sali z trzech stron (skąd? jak to malarz pokazał?), pozostawiając 

w półmroku wnętrze pomieszczenia. Jest zagadka młodego stosunkowo wyglądu 

Veláz queza, który w czasie malowania Panien dworskich zbliżał się do sześćdziesiątki. 

Może to sam artysta jest głównym bohaterem obrazu – jako arystokrata szczycący 

się tak wysoką pozycją społeczną, że to jemu przychodzi namalować, a więc w jakimś 

sensie i stworzyć, i unieśmiertelnić króla? Czy postawa i wyraz twarzy malarza potwierdzają 

taką hipotezę? Jego sylwetka jest najokazalsza, a cała postać zdaje się władać 

rzeczywistością za pomocą pędzla. No tak, ale w ten sposób pomijamy centralną 

postać księżniczki i jej towarzyszki uwiecznione w tytule, który świadczy o tym, że 

to one były modelkami malarza. Tylko czy artysta ustawia modelki tyłem do siebie, 

by malować je z przodu? 

TAJEMNICA OBRAZU. Wydaje się podwójna: co maluje uwieczniony przez siebie 

Velázquez i co w istocie przedstawia dzieło zatytułowane Panny dworskie? 

„Obraz w obrazie” malowany przez nadwornego artystę jest dużych rozmiarów 

(318 x 276 cm). Domyślamy się, że mógł to być portret pary królewskiej lub księżniczki 

(która – rozkojarzona nadejściem rodziców – odwraca się od malarza), ale żadnej 

z tych hipotez nie potrafimy przekonująco uzasadnić. A druga tajemnica? Częściowo 

jest wyjaśniona – obraz pokazuje panny dworskie. Czy nie przedstawia jednak czegoś 

jeszcze? Zwróćmy uwagę na skierowane ku nam spojrzenia postaci: przecież na widok 

pary królewskiej księżniczka, dwórki i malarz powinni się uśmiechnąć. Tymczasem 

oni wszyscy z powagą i zainteresowaniem spoglądają na coś, co ich zaintrygowało, 

przykuło ich wzrok. Spoglądają na… siebie. Na swoje lustrzane odbicie! 

JAK TO ROZUMIEĆ? Niektórzy badacze omawianego obrazu powiadają: Velázquez 

umieścił przed sobą i grupą postaci ogromne lustro. To, co namalował, to lustrzane 

odbicie, lustrzany obraz. Czyli iluzja, nieprawda, przekłamanie. Można to interpretować 

jako artystyczne potwierdzenie niemożności odzwierciedlenia świata w sztuce. 

Realistyczny sposób przedstawiania nie gwarantuje obrazu rzeczywistości – zawsze 

bowiem otrzymamy tylko jej złudę, iluzję.


79 

A może te rozważania nie mają sensu? Może nie ma żadnej tajemnicy obrazu, tylko 

porusza nas urok kompozycji i postaci zanurzonych w półcieniu? Może. Znawcy 

życia Velázqueza zwracają jednak uwagę, że był on leworęczny, na obrazie natomiast 

trzyma pędzel w prawej ręce. Chyba że…, chyba że to, co widzimy, jednak jest 

lustrzanym odbiciem rzeczywistości, więc naprawdę księżniczka patrzy w prawo, 

a artysta maluje lewą ręką… Teraz już wiadomo, dlaczego zwiedzający w madryckim 

Prado patrzą na obraz, spoglądając na jego lustrzane odbicie. Chcą zobaczyć, 

jak było naprawdę! Jakież to dziwne, że jedno odbicie odkształca rzeczywistość, ale 

odbicie odbicia ją przywraca… 

1Wskaż element obrazu, który budzi twoje największe zainteresowanie 

lub najbardziej ci się podoba (to może być zarówno postać, jak i kolorystyka 

czy kompozycja). Zapisz wrażenia (może także refleksje), jakie wywołuje wskazany 

element. 

2Zastanów się, czy widoczne na obrazie lustrzane odbicie pary królewskiej 

podważa czy umacnia zamieszczoną w tekście hipotezę interpretacyjną. 

Uzasadnij swoje zdanie. 

3Wyobraź sobie, że przedstawiona na obrazie chwila jest elementem pewnego 

ciągu zdarzeń (coś przed nią nastąpiło, coś się po niej wydarzy). Napisz krótkie 

opowiadanie inspirowane obrazem Panny dworskie.

80 

Adam 

Mickiewicz 

info: 

ADAM MICKIEWICZ 

(1798–1855) – poeta i dramatopisarz 

uznawany za jednego z najznakomitszych 

twórców w dziejach polskiego 

pisarstwa. Jego barwna postać i genialne 

dzieła do dziś fascynują nie tylko znawców 

literatury. 

Dzieciństwo (zwane przez niego sielskim, 

anielskim) spędził w drobnoszlacheckim 

dworku w rodzinnym Zaosiu i pobliskim Nowogródku, 

gdzie chodził do szkoły. Młodość 

pisarza to studia literackie na Uniwersytecie 

Wileńskim, a potem posada nauczyciela 

w Kownie. Nie był to już okres sielski, ale 

burzliwy. Zakochany w siostrze przyjaciela, 

Maryli Wereszczakównie, Mickiewicz ciężko 

przeżył jej małżeństwo z kim innym. Niektórzy 

twierdzą, że poeta (i student) celowo upozował 

się na cierpiętnika, bo tylko miłość nieszczęśliwa 

uchodziła wówczas za prawdziwą. 

Kolejne doświadczenie nie miało nic 

z udawania – władze carskie osądziły 

Mickiewicza i kilkunastu jego przyjaciół za 

uczestnictwo w tajnym Towarzystwie Filomatów. 

Filomaci wierzyli w potęgę nauki, 

wartość przyjaźni i siłę młodości, do której 

Mickiewicz zwracał się w swej Odzie do 

młodości: „dodaj mi skrzydła!”. Doskonalili 

swą wiedzę, rozprawiali o przyszłości kraju, 

przygotowywali się do walki o jego niepodległość. 

Zesłany wraz z innymi w głąb Rosji 

Mickiewicz odwiedził Petersburg i Odessę, 

nawiązywał przyjaźnie, przeżywał miłostki. 

Znano go już jako autora Ballad i romansów, 

powieści poetyckiej Grażyna i dramatu 

Dziady (cz. II i IV). W Rosji powstały słynne 

Sonety krymskie. Dzięki pomocy przyjaciół 

Rosjanie wystarali się poecie o paszport, 

Mickiewicz mógł więc opuścić Rosję i wyruszyć 

w podróż po Europie. 

Bawił w Niemczech, Szwajcarii, we Włoszech, 

zwiedził Sycylię. W czasie powstania 

listopadowego (1831) dotarł do Wielkopolski, 

napisał wtedy Redutę Ordona. Niedługo 

później w Dreźnie powstała III część 

Dziadów. W 1832 roku Mickiewicz niemal 

na całą resztę życia osiadł w Paryżu. Wierzył 

w rychły przewrót w Europie i odzyskanie 

przez Polskę niepodległości. Pisał o tym 

artykuły w redagowanej przez siebie gazecie 

„Pielgrzym Polski”. Tęsknota za krajem 

i nadzieja związana z jego wyzwoleniem 

skłoniły poetę do napisania Pana Tadeusza, 

ostatniego wielkiego dzieła wieszcza. 

Na utrzymanie licznej rodziny (sześcioro 

dzieci) pozwalały Mickiewiczowi dochody 

z wykładów literatury w Lozannie i Paryżu. 

Twórczość literacka ustępowała teraz 

miejsca działalności politycznej. Mickiewicz 

namawiał papieża, by stanął na czele


81 

wolnościowego powstania ludów Europy, we włoskiej Lombardii zorganizował legion 

polski, towarzyszył tworzeniu podobnych oddziałów w czasie wojny Anglii, Francji 

i Turcji przeciw Rosji. W Stambule nagle zachorował, najpewniej na cholerę. Niespodziewana 

śmierć poety wzbudziła nawet pogłoski o jego otruciu. Ciało Mickiewicza, 

którego już za życia uznano za genialnego twórcę, pochowano we Francji. W 1890 

roku przeniesiono trumnę do katedry wawelskiej, przy której witały poetę i zarazem 

żegnały tysiące Polaków. 


• Znajdź w dostępnych źródłach przykłady profesjonalnej recytacji fragmentów Pana Tadeusza. 

Wysłuchaj ich. 

• Zapoznaj się z tłem historycznym poematu Mickiewicza – wykorzystaj informacje zamieszczone 

w podręczniku i w innych źródłach. 

info: 

Akcja poematu PAN TADEUSZ toczy się na Litwie w latach 1811 

i 1812, 16 lat po ostatnim rozbiorze Polski. Litwa jest wówczas pod 

zaborem rosyjskim; skrawek wolnego państwa stanowi utworzone w 1807 roku 

przez Napoleona Księstwo Warszawskie, mające własną armię, nad którą naczelne 

dowództwo sprawuje książę Józef Poniatowski. Jest to okres przygotowań Napoleona 

do wyprawy wojennej na Rosję, z czym Polacy wiążą duże nadzieje na odzyskanie 

niepodległości. Na Litwę docierają wiadomości o wydarzeniach w Europie i udziale 

Polaków w kampaniach napoleońskich. Przynoszą je byli żołnierze Legionów Polskich 

walczących we Włoszech i zakonni kwestarze (mnisi z zakonów żebrzących). 

‣ Europa w czasach napoleońskich

82 

pytania 

i polecenia 

➳ 

PAN TADEUSZ 

Zadania do lektury 


1Wyjaśnij, jak rozumiesz pełny tytuł 

poematu: Pan Tadeusz, czyli ostatni 

zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 

1811 i 1812. Jaką treść zapowiada? 

• Które słowo (słowa) z tytułu wydaje 

(wydają) ci się szczególnie ważne? Dlaczego? 

2Z jakiej perspektywy czasowej narrator* 

opowiada o wydarzeniach – z krótkiego 

czy długiego dystansu? Wskaż słowa, które 

o tym świadczą. 

• Co narrator sądzi o właścicielu 

gospodarstwa opisywanego na początku 

pierwszej księgi? Zacytuj słowa, które 

wyrażają jego opinię. 

• Odszukaj w tekście poematu kilka innych 

przykładów relacji, w której narrator ocenia 

bohaterów. 

SPÓR Z LEGENDĄ W TLE 

3Przedstaw zamek będący przedmiotem 

sporu między Sędzią Soplicą i Hrabią. 

Omów: 

A jego położenie, 

B dzieje własności zamku i dóbr ziemskich 

Horeszków, 

C przyczyny zainteresowania Hrabiego 

posiadłością, 

D strony procesu i jego historię. 

4W rozmowie z Gerwazym Hrabia 

zwierza się z zamiaru zawarcia ugody 

z Sędzią. Z jakich powodów chciał tak 

uczynić? Jak reaguje na te informacje 

Gerwazy? 

5W swej opowieści Gerwazy 

przedstawia Hrabiemu postać Jacka 

Soplicy. Wybierz te określenia, które 

pasują do wizerunku Jacka nakreślonego 

przez sługę Horeszków. 

➽ bogacz, przywódca rodu Sopliców, 

awanturnik, spokojny, porywczy, biedak, 

dumny, skromny, rozsądny, fantasta 

(bierze swe fantazje za rzeczywistość) 

6Oceń prawdomówność Gerwazego 

opowiadającego Hrabiemu historię 

Jacka Soplicy. W jaki sposób można 

zweryfikować wiarygodność relacji 

Klucznika? 

• Jakie intencje kierują Gerwazym 

w rozmowie z Hrabią? Co o tym 

świadczy? 

7Jaki portret Stolnika maluje w swej 

opowieści Gerwazy? Zacytuj kilka 

sformułowań i dołącz do nich swój 

komentarz. 

• Sprawdź w słowniku różne znaczenia 

słowa legenda i oceń, czy Gerwazy 

w swojej relacji buduje legendę Stolnika. 

Jak rozumiesz zwrot budować czyjąś 

legendę? 

8Nazwij reakcje Hrabiego na opowieść 

Klucznika. Możesz wybrać kilka 

określeń spośród podanych i dodać swoje. 

➽ gniew, wzruszenie, poczucie dumy, 

smutek, rezygnacja, zdecydowanie, 

przerażenie


83 

Które słowa i zachowania Hrabiego 

świadczą o tych reakcjach? Co 

zdecydowało o takim odbiorze 

opowieści Gerwazego? 

9Powołaj się na głosy różnych postaci 

(a także narratora) i sformułuj swoje 

zdanie na temat praw do zamku jednej 

i drugiej strony. Przedstaw argumenty 

wspierające twoją tezę. 

Omów plan Gerwazego w kwesi 

10 zamku – kieruj się podanymi 

wskazówkami: 

A zaniechać… (czego?) 

B przeprowadzić… (co?) 

C odebrać… (komu? co?) 

• Jak oceniasz zgodność tego 

pomysłu z prawem? W odpowiedzi 

wykorzystaj przywołany fragment tekstu 

popularnonaukowego. 

W trakcie długiej rozmowy 

11 z Sędzią ksiądz Robak namawia 

Soplicę do ugody z Hrabią. Jakimi 

argumentami chce przekonać Sędziego? 

Których ważnych argumentów nie 

wyjawia? Dlaczego? 

Józef Wilkoń, ilustracja do 

księgi I Pana Tadeusza (1963) 

Przypomnij sobie naradę 

12 w Dobrzynie – które 

(czyje) wypowiedzi uważasz za 

najbardziej przekonujące, najmocniej 

uargumentowane? Dlaczego? Które 

zaś są twoim zdaniem dyskusyjne, 

nieprzemyślane? 

info: 

[…] już w momencie opublikowania Pana Tadeusza sens słowa [zajazd 

– przyp. aut. podr.] musiał nastręczać trudności, skoro swe Objaśnienia 

do poematu rozpoczął autor od eksplikacji 1 „ostatniego zajazdu”. I zgodnie z wiedzą 

o dawnym prawie oraz jego procedurach wskazał, że zajazd był zbrojną egzekucją 

wyroku wydanego przez sąd, któremu wszakże osądzony nie chciał się podporządkować. 

Zajazdy stanowiły nieformalne przedłużenie procedur sądowych i należały do 

obyczajowości szlacheckiej. Zarazem poeta podkreśla, że wraz z psuciem się obyczajów 

publicznych w Rzeczypospolitej mnożyły się zajazdy i zwiększał się w nich udział 

przemocy. Gwałt i przemoc cechują też zajazd na Soplicowo. 

›› Jarosław Marek Rymkiewicz i in. Mickiewicz. Encyklopedia 

1 

eksplikacja – wyjaśnienie znaczenia (sensu).

84 

pytania 

i polecenia 

➳ 

Jakie nastroje i emocje okazały 

13 się najsilniejsze w trakcie narady 

w Dobrzynie? Powiedz, do jakich decyzji 

doprowadziły. 

Wskaż okoliczności, które 

14 sprawiły, że zajazd na Soplicowo 

odbył się bez rozlewu krwi. Wybierz 

przyczyny spośród podanych. 

A Hrabia wziął w areszt domowników, 

ubiegłszy szlachtę, która dotarła 

później. 

B Sędzia Soplica wybłagał łagodne 

traktowanie siebie i swych gości. 

‣ Józef Wilkoń, ilustracja do Pana 

Tadeusza (1963) 

C Telimena uprosiła Hrabiego, by 

zaniechał przemocy. 

D Szlachta zainteresowała się 

gromadzeniem jedzenia 

i ucztowaniem. 

E W zajeździe przeszkodzili Moskale. 

Księgę VIII Zajazd zamykają 

15 słowa: „I taki miał koniec zajazd 

ostatni na Litwie”. Właśnie: jaki? Co 

właściwie się wydarzyło w Soplicowie? 

Czy można powiedzieć, że spór, będący 

jednym z kluczowych wątków akcji, 

doczekał się finału? Tak, nie? Co na to 

wskazuje? 

Opowieść rannego księdza 

16 Robaka, którą przekazuje on 

Sędziemu, niekiedy określa się mianem 

spowiedzi Jacka Soplicy. Oceń trafność 

takiego sformułowania. Wykorzystaj 

fragmenty tekstu. 

Podczas swej opowieści Jacek 

17 Soplica wypowiada słowa: 

„Jak łatwo może człowiek popsuć 

szczęście drugim / W jednej chwili, 

a życiem nie naprawi długim!”. 

O kim myślał bohater, wypowiadając 

te słowa? Której z pozostałych postaci 

mogą one dotyczyć? 

Jak sądzisz, dlaczego Jacek 

18 Soplica przybrał nazwisko 

Robak? Co miało oznaczać to miano? 

„Zły przykład dla Ojczyzny, 

19 zachętę do zdrady, / Trzeba było 

okupić dobremi przykłady, / Krwią, 

poświęceniem się…” – mówi Jacek 

Soplica w swej opowieści. Jak rozumiesz


85 

te słowa? Co było złym przykładem 

i zachętą do zdrady? W jaki sposób 

bohater okupił swoje winy? (Wymień co 

najmniej trzy okoliczności). 

Dokonaj bilansu życia Jacka 

20 Soplicy. Czy twoim zdaniem 

bohater poniósł życiową klęskę, czy 

mógł umierać spokojny i szczęśliwy? 

Napisz na ten temat rozprawkę. 

ŻYCIE TOWARZYSKIE 

I UCZUCIOWE. POSTACIE KOBIET 

Przeczytaj fragment 

21 z księgi I Gospodarstwo, 

mówiący o wrażeniach Tadeusza po 

pierwszym dniu w Soplicowie. Wyjaśnij, 

skąd się brało samopoczucie bohatera, 

jakie to wypadki „rozbierał myślą” 

i dlaczego słowo „ciocia” szczególnie go 

drażniło. 

Tadeusz z kilku gośćmi poszedł do 

stodoły, 

A czuł się pomieszany, zły i niewesoły, 

Rozbierał myślą wszystkie dzisiejsze 

wypadki: 

Spotkanie się, wieczerzę przy boku 

sąsiadki, 

A szczególniej mu słowo „ciocia” koło 

ucha 

Brzęczało ciągle jako naprzykrzona 

mucha. 

W zacytowanym fragmencie 

22 narrator informuje o zamiarach 

Telimeny. O jakich „źwierzach dwóch” 

mowa w tym fragmencie i co miałoby 

znaczyć ich ułowienie? 

Wojski, chlubnie skończywszy łowy, 

wraca z boru, 

A Telimena w głębi samotnego dworu 

Michał Elwiro Andriolli, ilustracja 

do księgi V Pana Tadeusza (1881) 

Zaczyna polowanie. Wprawdzie 

nieruchoma 

Siedzi z założonemi na piersiach rękoma, 

Lecz myślą goni źwierzów dwóch; szuka 

sposobu, 

Jak by razem obsaczyć i ułowić obu. 

W trakcie rozmowy, w której 

23 Sędzia proponuje Tadeuszowi 

poślubienie Zosi, młody bohater 

z przekonaniem powiada: „pani 

Telimena nie odda mi Zosi”. Skąd 

się bierze u Tadeusza przekonanie 

o nieprzychylności Telimeny w tej 

sprawie? 

Wyjaśnij znaczenie słów 

24 Tadeusza wypowiedzianych do 

samego siebie: „Cóż ona winna, że się ja 

pomylił?”. O czyim braku winy i o jakiej 

pomyłce mówi bohater?

86 

pytania 

i polecenia 

➳ 

Przerysuj do zeszytu schemat 

25 obrazujący relacje towarzyskie 

i uczuciowe pomiędzy czworgiem 

postaci. Uzupełnij go o opis oraz 

stosowne strzałki. Możesz wybrać 

określenia z listy i dodać własne. 

Zosia 

Hrabia 

Tadeusz 

Telimena 

➽ zainteresowanie, zauroczenie, 

namiętność, miłość, tęsknota, niechęć 

W księdze I Gospodarstwo 

26 narrator* opowiada: „Takie 

DEFINICJA 

I Obyczaj – przyjęty w jakiejś 

społeczności i utrwalony tradycją 

sposób postępowania. Obyczaje 

mogą łączyć się zarówno z życiem 

codziennym, jak i sytuacjami 

odświętnymi, uroczystymi. 

były zabawy, spory w one lata / Śród 

cichej wsi litewskiej”. Wymień kilka 

przykładów rozrywek (lub po prostu 

sposobów przyjemnego, interesującego 

spędzania czasu), którym oddają się 

bohaterowie Pana Tadeusza. Które 

z tych zajęć są nadal bliskie Polakom, 

które zaś odeszły w przeszłość lub 

utraciły atrakcyjność? 

Przyjrzyj się życiu, które toczy się 

27 w soplicowskim dworze. Jakich 

reguł przestrzegają domownicy i goście? 

Do jakich obyczajów przykładają wagę? 

‣ Franciszek Kostrzewski Grzybobranie (ok. 1860) 

– ilustracja do Pana Tadeusza


87 

W poemacie Mickiewicza 

28 występują dwie 

pierwszoplanowe postacie kobiece. 

Przeczytaj informacje o sytuacji kobiet 

w XIX wieku i wyjaśnij, czy i w jakim 

stopniu w zachowaniach i codzienności 

obu bohaterek można znaleźć 

odbicie XIX-wiecznych realiów. Które 

z omawianych w tym tekście zjawisk 

dotyczą Zosi, a które – Telimeny? 

info: 

W dziewiętnastym wieku 

scenariusz życia każdej 

kobiety był taki sam – wyjście za mąż 

oraz zostanie matką było najważniejszym 

i jedynym jej celem. Dziewczęta 

nie wyobrażały sobie innej drogi. Zresztą 

trudno się dziwić, skoro życie nie rysowało 

wtedy przed nimi żadnych innych 

dróg. Jedyną karierą, jaką mogły zrobić, 

było wyjść dobrze za mąż, by następnie 

błyszczeć w towarzystwie majątkiem, nazwiskiem 

i pozycją swego męża. Kobiety 

marzyły więc o zawarciu związku, tak 

jak dzisiaj marzy się o dobrej posadzie, 

naukowych sukcesach czy popularności 

w mediach. Lęk, by nie zostać 

starą panną, był ogromny. Tym bardziej 

że w tamtych czasach nie tolerowano 

odmienności, […] drwiono ze starych 

panien i kawalerów. […] Jeszcze gorsza 

była ich pozycja na wsi, gdzie nikt nie 

liczył się ze słowami i emocji nie trzymał 

na wodzy. […] 

Ponadto zawarcie związku małżeńskiego 

było jedynym sposobem na wyjście 

z rodzinnego domu i na uwolnienie 

się spod kurateli rodziców. Rodzice sprawowali 

nad życiem młodej dziewczyny 

absolutną kontrolę. […] Dziewczęta nie 

mogły chodzić same po ulicach, jedynie 

w asyście służących, kogoś z rodziny lub 

koleżanek. Samotne spacery opinia publiczna 

uznawała za prowokujące. […] 

W czym obie bohaterki różniły się od 

typowych przedstawicielek płci żeńskiej 

z XIX stulecia? 

• Wykorzystaj poniższy fragment książki 

Agnieszki Lisak do własnych refleksji na 

temat społecznej i obyczajowej sytuacji 

kobiet w XIX wieku. W jakim stopniu 

współczesna sytuacja kobiet różni się od 

tej, którą opisuje autorka książki i którą 

znasz z kart Pana Tadeusza? 

Podobny pośpiech towarzyszył zresztą 

mężczyznom. W dawnych pamiętnikach 

możemy przeczytać zwierzenia, że panna 

tak się spodobała młodzieńcowi, iż bez 

zbędnego namysłu zapragnął się z nią ożenić. 

W dziewiętnastym wieku młodzi ludzie 

nie spotykali się ze sobą dla samej przyjemności 

bycia z drugim człowiekiem i spędzania 

z nim czasu. Jeżeli kawaler interesował 

się panną, było oczywiste, że chce się z nią 

żenić. […] 

W celu zwiększenia matrymonialnych 

szans córek wielu rodziców kładło nacisk 

na ich edukację, posyłając na kosztowne 

stancje. Była to edukacja przez małe „e” 

[…]. Trwała średnio od dwóch do sześciu 

lat. Przy czym do szkół sześcioklasowych 

uczęszczała elita. Zdobyta w tym okresie 

wiedza musiała wystarczyć kobietom na całe 

życie. „Regulament pensyi i szkół płci żeńskiej 

z 1810 roku” zwracał uwagę, że nauki 

mają być dawane dziewczętom „do stopnia 

w życiu potrzebnego, nie zaś dla próżnego 

okazania obszernych i wysokich wiadomości”. 

Uczono więc dziewczynki pisać pięknym 

pismem, szyć, grać na fortepianie. Zdobywały 

też wiadomości praktyczne o wagach 

i miarach, zachowaniu zdrowia, cenach 

produktów, sprzętów stołowych, naczyń 

kuchennych, wysokości płacy służących. 

Wszystko zaś po to, by w małżeństwie radzić 

sobie z robieniem zakupów i wydawaniem 

pieniędzy. Gorzej było z rachunkami. […]

88 

pytania 

i polecenia 

➳ 

Takich przedmiotów, jak: historia, 

geografia, biologia uczono w zakresie 

podstawowym, pokutował bowiem pogląd, 

że „uczona kobieta rzadko uszczęśliwia 

męża”. […] Dziewczynki z bogatych 

rodzin uczono dodatkowo tajemnic 

toalety, czyli tak zwanej tualetowej sztuki, 

aby w przyszłości mogły olśniewać swym 

wyglądem. Do tego trzeba dodać cały 

wachlarz min i póz właściwych prawdziwej 

damie. Trzeba było wiedzieć, kiedy 

oblać się pąsem, kiedy dostać migreny, 

a kiedy ataku duszności, nie mówiąc już 

o prawie spontanicznych omdleniach. Te, 

które nie chciały uczyć się manier, trudnej 

sztuki ulegania, spuszczania oczu i oblewania 

się pąsem, czekała surowa kara, 

[…] a mianowicie staropanieństwo. 

›› Agnieszka Lisak Miłość, kobieta 

i małżeństwo w XIX wieku 

WIELKA HISTORIA W MAŁYM 

SOPLICOWIE 

Przeczytaj krótki fragment księgi I 

29 Pana Tadeusza i wyjaśnij, kto 

jest jego bohaterem. Jaki obraz świata 

się wyłania z przytoczonego fragmentu? 

Takie były zabawy, spory w one lata 

Śród cichej wsi litewskiej, kiedy reszta 

świata 

We łzach i krwi tonęła, gdy ów mąż, bóg 

wojny, 

Otoczon chmurą pułków, tysiącem dział 

zbrojny, 

Wprzągłszy w swój rydwan orły złote 

obok srebrnych, 

Od puszcz libijskich latał do Alpów 

podniebnych, 

Ciskając grom po gromie [...]. 

W dwóch ostatnich księgach 

30 poematu do Soplicowa wkracza 

wielka historia. Kto ją reprezentuje i jaki 

‣ Kadr z filmu Pan Tadeusz, 

reż. Andrzej Wajda (Polska 1999)


89 

nastrój wśród bohaterów wywołuje 

to wydarzenie? W odpowiedzi 

wykorzystaj fragmenty utworu. 

Przypomnij sobie koncert 

31 Jankiela (zamieszczony 

w podręczniku do klasy siódmej). 

Czy można powiedzieć, że w owym 

koncercie odbija się wielka historia? 

Uzasadnij swoje zdanie, wykorzystaj 

fragmenty utworu. 

Porównaj wymowę zakończenia 

32 ostatniej księgi Pana Tadeusza 

z nastrojem, jaki przebija z tekstu 

historyków o sytuacji mieszkańców 

Polski i Litwy na początku XIX wieku. 

Czy można powiedzieć, że Mickiewicz 

w swoim dziele zafałszował historię? 

MOJE ODCZUCIE, MOJE 

WRAŻENIA 

Jak ci się czytało Pana 

33 Tadeusza? Nazwij swoje 

wrażenia wywołane poetyckim 

językiem utworu – regularnością 

wersów*, rymami, obecnością 

średniówki*. 

• Wskaż te fragmenty, które czytało 

ci się łatwiej, i te, które sprawiały 

trudność. Postaraj się określić 

przyczyny tych wrażeń czytelniczych. 

Pan Tadeusz jest poematem 

34 epickim, czyli obszernym, 

fabularnym utworem wierszowanym. 

Co – twoim zdaniem – poetycka forma 

wnosi do opowieści o zdarzeniach? 

(Innymi słowy – w jaki sposób 

zmieniłby się Pan Tadeusz, gdyby 

fabułę opowiedzieć prozą?) 

• Wskaż fragmenty utworu, które 

wydają ci się najbardziej poetyckie, 

i takie, gdzie ta poetyckość jest – 

według ciebie – mniej wyraźna, 

jakby zagłuszona. Postaraj się 

wyjaśnić, w czym tkwią przyczyny 

twojego wrażenia – zwróć uwagę na 

środki artystyczne*, styl opowieści, 

obrazowość. 

info: 

W przeddzień wojny z Rosją [w 1812 roku – przyp. aut. podr.] Napoleon, 

zapewniając o swej woli odbudowy całego królestwa 1 , zabiegał 

o przychylność Polaków. Nie znalazło to większego odzewu za Niemnem, gdzie 

z nieufnością spoglądano na gwałtowne przeobrażenia w księstwie 2 . Wojska polskie 

wykrwawiły się w kampanii rosyjskiej, zwłaszcza broniąc odwrotu wielkiej armii. Po 

wkroczeniu na teren księstwa wojsk rosyjskich w początku 1813 roku ks. Józef zdecydował 

się na wyprowadzenie reszty wojsk do Napoleona. W bitwie pod Lipskiem korpus 

polski uległ całkowitemu zniszczeniu, jego wódz znalazł śmierć w nurtach Elstery 

(18 X 1813). Niedobitki wojska wróciły do kraju. Wraz z nimi szła legenda zwycięskiej 

walki i nadzieja odbudowy ojczyzny czynem zbrojnym. 

›› Michał Tymowski, Jan Kieniewicz, Jerzy Holzer Historia Polski 

1 

Chodzi o państwo polskie w granicach przedrozbiorowych. 

2 

Mowa o Księstwie Warszawskim, państwie utworzonym przez Napoleona z ziem utraconych na rzecz Prus 

w czasie drugiego i trzeciego rozbioru Polski oraz skrawków ziem zagarniętych przez zaborców w czasie 

pierwszego rozbioru. Było to państwo całkowicie zależne od Napoleona i podporządkowane Francji.

90 

pytania 

i polecenia 

➳ 

MYŚLĘ, WIĘC JESTEM 

Jaki obraz Polaków (czy to w ogóle 

35 trafne określenie?) wyłania się 

z opowieści o ostatnim zajeździe na Litwie? 

Wśród wypowiedzi licznych 

36 komentatorów Pana Tadeusza 

(badaczy literatury, ale też zwykłych 

czytelników) od wielu lat pojawiają się dwa 

warianty interpretacji dzieła (odczytania 

jego sensu). 

A Pan Tadeusz to obraz przeszłości, nieco 

upiększony przez oddalenie i tęsknotę 

autora. 

B Świat Pana Tadeusza to wizja 

przyszłości, obraz odzyskanej ojczyzny. 

Za którą wersją interpretacji się 

opowiadasz? Dlaczego? Opracuj swoje 

stanowisko, zgromadź argumenty. 

PAN TADEUSZ JAKO EPOPEJA 

Pan Tadeusz to jedyne polskie 

37 dzieło, które określa się jako 

epopeję (patrz: s. 42). Postaraj się znaleźć 

w tekście i fabule poematu te elementy, 

które pozwalają nazwać w ten sposób 

utwór Mickiewicza. 

• Dla kogo wydarzenia historyczne 

wspomniane w Panu Tadeuszu miały 

kluczowe bądź przełomowe znaczenie? 

Dlaczego? 

• Jak należałoby określić społeczność, 

którą portretuje poemat Mickiewicza? 

Czy nazwa Polacy jest właściwa? Tak, nie, 

dlaczego? 

Jedną z cech stylu Pana Tadeusza 

38 jest obecność porównań 

homeryckich (patrz: s. 42). Przeczytaj kilka 

przykładów użycia tego środka językowego 

z dwóch początkowych ksiąg epopei 

Mickiewicza i odpowiedz na pytania. 

Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem 

(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę 

Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę 

I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu 

Iść za wrócone życie podziękować Bogu), 

Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono. 

Bo biegła bardzo szybko, suwała się raczej, 

Jako osóbki, które na trzykrólskie święta 

Przesuwają w jasełkach ukryte chłopięta. 

Odstrychnęli od siebie mimowolnie głowy, 

Jako wierzchołki drzewa powiązane społem, 

Gdy je wicher rozerwie; 

Bo na Litwie myśliwiec jak okręt na morzu, 

Gdzie chcesz, jaką chcesz drogą, buja po przestworzu! 

Czyli jak prorok patrzy w niebo, gdzie w obłoku 

Wiele jest znaków widnych strzeleckiemu oku, 

Czy jak czarownik gada z ziemią, która, głucha 

Dla mieszczan, mnóstwem głosów szepce mu do ucha.


91 

• Porównanie składa się z dwóch 

członów (coś jak coś). Jakie proporcje 

panują między pierwszym i drugim 

członem w porównaniu homeryckim? 

• Czy zastosowanie takiego porównania 

czyni opis mniej lub bardziej 

rzeczywistym, mniej lub bardziej 

plastycznym, obrazowym? Rozjaśnia czy 

zaciemnia obraz opisywanego zjawiska? 

• W jaki sposób obecność porównań 

homeryckich wpływa na tempo akcji*? 

ZESTAWIAM TEKSTY – POEMAT 

I ADAPTACJĘ FILMOWĄ 

Obejrzyj adaptację filmową Pana 

39 Tadeusza w reżyserii Andrzeja 

Wajdy. W jaki sposób twórcy udało się 

przenieść na ekran dzieło, w którym 

jest tak niewiele dialogów? Przecież 

postacie filmowe muszą ze sobą 

rozmawiać. Napisz, jak reżyser rozwiązał 

ten problem, i oceń jego pomysł. 

Zwróć uwagę na to, czy film dobrze się 

ogląda, czy akcja rozwija się w ciekawy 

i zrozumiały sposób. 

info: 

ANDRZEJ WAJDA 

(1926–2016) to znany 

w świecie polski reżyser filmowy, w kraju 

doceniony również jako wybitny twórca 

spektakli teatralnych. Jest autorem ponad 

40 filmów kinowych i telewizyjnych 

i jednym z najsłynniejszych reżyserów 

w dziejach polskiego kina. Specjalnością 

Wajdy stały się adaptacje wybitnych 

dzieł literatury polskiej (Popioły, 1965; 

Wesele, 1973; Ziemia obiecana, 1974; 

Panny z Wilka, 1979; Pan Tadeusz, 

1999; Zemsta, 2002) oraz filmy 

poruszające temat polskich przemian 

społeczno-politycznych w XX wieku 

(Człowiek z marmuru, 1976; Człowiek 

z żelaza, 1981; Wałęsa. Człowiek 

z nadziei, 2013). W 2007 roku Andrzej 

Wajda nakręcił Katyń – film opowiadający 

o tragedii polskich oficerów 

zamordowanych z rozkazu władz 

sowieckich na początku II wojny światowej. 

W 2009 roku powstał najbardziej 

eksperymentalny obraz Wajdy – Tatarak 

– połączenie swobodnej adaptacji 

opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza 

i relacji o autentycznych zdarzeniach. 

Ostatnim dziełem Andrzeja Wajdy są 

Powidoki (2016), opowieść o konflikcie 

niepokornego artysty z niedemokratyczną 

władzą, która chce kontrolować 

wszystkie dziedziny życia ludzi. W roku 

2000 reżyser został laureatem Oscara 

(nagrody Amerykańskiej Akademii Filmowej) 

za całokształt twórczości. Jako 

twórca teatralny Wajda jest autorem 

wybitnych adaptacji scenicznych sztuk 

Sofoklesa, Williama Szekspira, Stanisława 

Wyspiańskiego czy utworów Fiodora 

Dostojewskiego.

92 

pytania 

i polecenia 

➳ 

Porównaj fabułę* filmu Wajdy 

40 i poematu Mickiewicza. Jakie 

dostrzegasz różnice w treściowej 

zawartości obu tekstów kultury? Czym 

się różni kompozycja fabuły w utworze 

literackim i w filmie? 

• Czy modyfikacje wprowadzone przez 

Wajdę sprawiają, że wymowa filmu jest 

inna niż wymowa poematu? Uzasadnij 

swoją opinię, powołaj się na wybrane 

fragmenty i cechy obu tekstów kultury. 

Który wątek* fabularny uzyskał 

41 w filmie najmocniejszy wyraz: 

historia miłosna, spór o zamek, losy 

Jacka Soplicy, wątek wielkiej historii? 

A może wszystkie wątki zostały przez 

Wajdę zrównoważone? Uzasadnij swoją 

opinię – powołaj się na wybrane sceny, 

ujęcia, środki filmowego opowiadania 

zastosowane przez reżysera (np. 

rodzaje ujęć, punkty widzenia, warstwę 

dźwięków, muzykę). 

Jaki nastrój dominuje w filmie: 

42 sielski, beztroski, pogodny, 

smutny, ponury? Jak oceniasz wymowę 

filmu – jako optymistyczną czy 

pesymistyczną? Co o tym decyduje? 

‣ Kadr z filmu Pan Tadeusz, reż. Andrzej Wajda (Polska 

1999). Od lewej: Michał Żebrowski jako Tadeusz, Grażyna 

Szapołowska w roli Telimeny, Andrzej Seweryn jako Sędzia

W głąb myś li i uczuć , strona 

199 

W głąb myśli 

i uczuć 

Claude Monet (czytaj: klod mone) Topole nad rzeką Epte

200 

od autora 

PRZEPIS NA INTERPRETACJĘ 

Czy istnieje jeden – uniwersalny i zawsze skuteczny – sposób czytania 

wierszy* lirycznych? Taki, który otwiera drzwi do sensu, znaczenia, 

myśli, rzadko przecież wyrażonych bezpośrednio? Odpowiedź 

przyda się zarówno temu, kogo do kontaktów z wierszami skłaniają 

okoliczności (np. szkoła), jak i miłośnikowi poezji. Zastanówmy się zatem, jak 

odkryć tajemnicę wiersza, 

czyli dokonać jego interpretacji. Codziennie odbieramy i interpretujemy mnóstwo 

docierających do nas sygnałów i wypowiedzi, np. plakaty i slogany reklamowe, 

tytuły artykułów, teksty piosenek, filmy fabularne. Gdy nazywamy nasze 

przeżycia wywołane przez tekst, obraz, film – już w tym momencie interpretujemy 

dzieło (coś nas śmieszy, bawi, smuci, wzrusza, drażni, intryguje, kusi, 

odpycha, podoba nam się lub nie). Taką pierwszą, intuicyjną, emocjonalną 

interpretację powinniśmy jednak wesprzeć świadomym poszukiwaniem znaczeń 

dzieła. Można zacząć od tego, by starać się 

uchwycić coś charakterystycznego, 

cechę utworu, która wyda się nam dominująca, ciekawa, zaskakująca itp. Spróbujmy 

dostrzec to „coś” w wierszu Bolesława Leś miana Kochankowie: 

Ledwo dziewczyna przyszła z daleka – 

Dreszcz go obleciał skrzydlaty. 

Zatrzepotała martwa powieka – 

I z grobu wyjrzał na światy. 

„Dobrze, żeś przyszła! Gniję daremnie, 

Własnego niepomny cienia! 

Gdziem jest, że oto – nie ma mnie we mnie? 

Są tylko moje cierpienia. 

Powiedz – schylona ponad mogiłą – 

Śpiącemu w mogił obłędzie – 

Gdzie się podziewa to, co mną było, 

A nigdy mną już nie będzie?” – 

Nic nie odrzekła w trwodze dziecięcej, 

Lecz martwa padła na wrzosy. 

Pewno kochała o wiele więcej, 

Niż myślał – kusząc niebiosy. 

Padła w ustroniu ojesieniałem, 

Gdzie kwiatom – straszno różowieć – 

By kochankowi całym swym ciałem 

Dać tę jedyną odpowiedź!

John Everett Millais (czytaj: dżon ewret 

milei) Ofelia (1851–1852). Czy dostrzegasz 

motywy łączące to dzieło z cytowanym 

wierszem Leśmiana? Czy bohaterka obrazu 

mogłaby wypowiadać słowa wiersza? 


201 

Czym wiersz Leśmiana może zwrócić naszą uwagę? To zależy od wrażliwości i spostrzegawczości 

czytelnika. Nietrudno zauważyć regularną budowę, rytm, rymy*, obecność 

narracji*, niezwykłe sformułowania. Kompozycja może nasuwać skojarzenia ze 

znanymi gatunkami (bajka*? pieśń*? ballada*?), a dokładniejsze zbadanie tekstu powinno 

doprowadzić do odrzucenia błędnych hipotez. Ktoś, kogo zainteresuje motyw* 

tematyczny nieszczęśliwej miłości, zaryzykuje śmiałe porównanie wiersza do melodramatu. 

Odnajdzie pewne jego cechy (miłość tragiczna, dramat zakończenia), ale – być 

może – doświadczy też uczucia niedosytu. Coś istotnego pozostanie przecież poza taką 

interpretacją, np. wyraźny nastrój grozy i tworząca go warstwa słowna (na przykład?). 

Inny czytelnik może więc dostrzec w tekście motywy właściwe dla horroru, literackiej 

grozy. Załóżmy nawet, że jeden i ten sam czytelnik zwróci uwagę na większość wymienionych 

cech, a dodatkowo dostrzeże w wierszu zarys minitragedii, a nawet dokona 

(w wyobraźni) scenicznej lub filmowej adaptacji* tekstu. Czy wtedy stworzy już własną 

interpretację? Zapytajmy tak: czy odszukanie cech tekstu (analiza) wyjawi jego tajemnicę? 

Na pewno do niej zbliży, ale interpretator powinien sobie zadać jeszcze jedno pytanie: 

Czym dla mnie jest ten tekst? 

Czy kompozycja, język, środki artystyczne* sprawiają, że się wzruszam, poddaję 

nastrojowi, zachwycam, zamyślam? Jakie refleksje budzi we mnie tak właśnie ukształtowany 

utwór? Może takie, że miłość istnieje też poza granicą śmierci, albo przeciwnie 

– że czasem do śmierci prowadzi. A może w wierszu ujawnia się przekonanie, że pośmiertne 

zaświaty nie są puste, że wypełnia je jakiś inny byt, choć przecież wywodzący 

się z życia tu i teraz? Sformułowanie własnej hipotezy, wyjaśniającej cel ukształtowania 

utworu (nadania mu tego, a nie innego kształtu), jest istotą interpretacji. 

Hm… ale czy interpretację kiedykolwiek można uznać za dokonaną, zakończoną, 

zamkniętą? A jeśli kolejny czytelnik odnajdzie w wierszu cechy, których inni nie dostrzegli? 

Jeśli przekonująco wywiedzie z nich inne znaczenia? No cóż, wtedy będzie 

autorem innego odczytania utworu i dowiedzie, że

202 

interpretacji może być wiele 

i mogą one współistnieć. Wybór drogi interpretacji może się jednak okazać nietrafny, 

jeśli myśl czytelnika zastąpią luźne domysły, niezwiązane z tekstem dywagacje. Taką 

nietrafną interpretacją byłby, na przykład, domysł, że słowa wiersza wypowiada tylko 

jedna osoba (postaraj się wykazać niesłuszność tego sądu). 

Czy jest więc uniwersalny klucz do liryki? Wydaje się, że takiego magicznego narzędzia 

nie ma, można natomiast polecić pewien sposób postępowania. Po prostu – 

trzeba poddać się działaniu wiersza 

i odszukać w nim to, co nas intryguje. Można przyjrzeć się sytuacji, wyraźnym motywom*, 

osobie mówiącej, językowi, wybranym sformułowaniom, warstwie brzmieniowej, obrazowości, 

układowi graficznemu – zależnie od tego, ku czemu kieruje nas nasza wrażliwość. 

Umysłom bardziej konkretnym proponuję uproszczony schemat interpretacji 

w formie okręgu ze „stacjami”. Każda z nich może stanowić punkt wyjścia interpretacji. 

Kto mówi? 

(sytuacja, portret 

psychologiczny) 

O czym? (O kim?) 

(temat wypowiedzi) 

Po co? 

(cel wypowiedzi 

wynikający z jej 

ukształtowania) 

Do kogo? 

(portret odbiorcy, jego 

związek z osobą mówiącą) 

Jak? 

(kształt, forma tekstu, 

kompozycja, język, środki 

artystyczne, oddziaływanie 

na czytelnika) 

Pamiętajmy: interpretacja jest naszą odpowiedzią na czytany tekst, odpowiedzią 

naszej wrażliwości i myśli. Zawsze będzie hipotezą opartą na przesłankach – dostrzeżonych 

przez nas cechach tekstu. Czasem będzie spójna, czasem wewnętrznie 

sprzeczna i fragmentaryczna. Gotowego przepisu na nią nie ma, są tylko wskazówki: 

czytać, czytać wielokrotnie, słuchać siebie, zastanawiać się, kojarzyć, przypominać 

sobie, powracać do tekstu… 

pytania 

i polecenia 

➳ 

MYŚLĘ, WIĘC JESTEM 

1Przedstaw swoją interpretację wiersza* 

Bolesława Leśmiana Kochankowie. 

Skorzystaj z rysunku koła interpretacyjnego 

(zacznij w dowolnym miejscu).

Jan 

Kochanowski 


203 

info: 

JAN KOCHANOWSKI 

(1530–1584) – jeden 

z najwybitniejszych twórców w całych 

dziejach literatury polskiej, poeta, dramatopisarz, 

tłumacz. 

Przyszedł na świat w Sycynie (ziemia 

radomska) w średniozamożnej rodzinie 

szlacheckiej. Od 14. roku życia studiował 

na znakomitych uniwersytetach: 

w Krakowie, Padwie (trzykrotnie), 

Królewcu (dzięki hojności księcia Prus, 

Albrechta Hohenzollerna – tego, który 

złożył słynny hołd pruski). Zwiedził 

Włochy i Francję, poznał kulturę ówczesnej 

Europy. Po kilkuletnim pobycie na 

dworach możnowładców małopolskich 

został jednym z sekretarzy Jego Królewskiej 

Mości Zygmunta II Augusta. 

Interesował się wówczas polityką, towarzyszył 

królowi podczas podpisywania 

aktu unii lubelskiej (1569). 

Wcześniej przyjął niższe święcenia 

kapłańskie i uzyskał nawet tytuł proboszcza. 

Zrzekł się jednak tych godności 

i wziął ślub z Dorotą Podlodowską. 

Osiedlił się wówczas w dziedzicznym 

Czarnolesie, gdzie pędził żywot szczęśliwego 

ojca licznej rodziny. Rodzinne 

szczęście zmąciła śmierć córek: najpierw 

Urszulki, później Hanny. W kilka 

lat później atak serca zakończył życie 

poety. 

Swoje pierwsze utwory Kochanowski 

pisał jako student. Powstawały po łacinie, 

której poeta nigdy w swej twórczości 

nie porzucił (łacina była wówczas 

międzynarodowym językiem ludzi 

wykształconych). Dziś jednak pamiętamy 

go przede wszystkim jako autora 

pisanych po polsku Pieśni i Fraszek, 

Epitafium Jana Kochanowskiego w kościele 

w Zwoleniu (ok. 1610) 

tworzonych przez całe życie. Spod pióra 

poety wyszła Odprawa posłów greckich, 

pierwsza i jedyna polska tragedia pisana 

na wzór dramatów antycznych. Kochanowski 

słynie dziś też jako autor Trenów, 

poświęconych zmarłej córeczce Urszulce, 

oraz zbioru poetyckich tłumaczeń 

biblijnej Księgi Psalmów zatytułowanego 

Psałterz Dawidów. Obszerna twórczość 

Kochanowskiego nie tylko wzbogaciła literaturę 

polską o nowe gatunki wiersza, 

lecz także przyczyniła się do powstania 

nowoczesnego języka polskiego.

204 

PIEŚŃ II Z KSIĄG PIERWSZYCH 

Serce roście 1 patrząc na te czasy! 

Mało przed tym 2 gołe były lasy, 

Śnieg na ziemi wyższej łokcia 3 leżał, 

A po rzekach wóz nacięższy zbieżał. 

Teraz drzewa liście na się wzięły, 

Polne łąki pięknie zakwitnęły; 

Lody zeszły, a po czystej wodzie 

Idą statki i ciosane łodzie. 

Teraz prawie 4 świat się wszystek śmieje, 

Zboża wstały, wiatr zachodny wieje; 

Ptacy sobie gniazda omyślają, 

A przede dniem śpiewać poczynają. 

Ale to grunt wesela prawego 5 , 

Kiedy człowiek sumnienia całego 6 

Ani czuje w sercu żadnej wady, 

Przeczby 7 się miał wstydać swojej rady 8 . 

Temu wina nie trzeba przylewać 

Ani grać na lutni, ani śpiewać; 

Będzie wesół, byś chciał, i o wodzie, 

Bo się czuje prawie na swobodzie. 

Ale kogo gryzie mól zakryty 9 , 

Nie idzie mu w smak obiad obfity; 

Żadna go pieśń, żadny głos nie ruszy; 

Wszystko idzie na wiatr mimo uszy. 

Dobra myśli 10 , której nie przywabi, 

Choć kto ściany drogo ujedwabi, 

Nie gardź moim chłodnikiem chruścianym, 

A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym! 


Pomyśl, jakim doświadczeniem dla ludzi 

XVI wieku były ostre zimy i upalne 

lata. Czy pory roku, ze wszystkimi 

swymi przejawami, oddziaływały na 

ówczesnych tak samo jak dziś na nas? 

Richard Redgrave (czytaj: riczard 

redgrejw) Przebudzone sumienie 

(XIX w.). Czy sumienie ukazane przez 

malarza można utożsamiać z czystym? 

1 

roście – dawna forma czasownika rośnie. 

2 

mało przed tym – do niedawna, jeszcze niedawno. 

3 

łokieć – dawna miara długości wynosząca 576 milimetrów. 

4 

prawie – słusznie, prawdziwie. 

5 

prawy – prawdziwy. 

6 

sumnienia całego – o czystym sumieniu. 

7 

przecz – dlaczego. 

8 

rada – tu: radość, zadowolenie. 

9 

kogo gryzie mól zakryty – kogo dręczy niepokój. 

10 

dobra myśli – radości (wyrażenie w formie wołacza).


1Upewnij się, że rozumiesz wiersz i wiesz, 

co znaczą poszczególne sformułowania 

i słowa. Wskaż fragmenty, które – mimo 

przypisów – trudno zrozumieć. 

2Wyobraź sobie sytuację, w której 

nadawca wygłasza swój monolog*. 

W jakich okolicznościach (gdzie? kiedy?) 

mogłyby zostać wypowiedziane słowa 

wiersza? 

3Odszukaj w wierszu fragment, w którym 

osoba mówiąca bezpośrednio wyraża to, 

co czuje. 

• Jakie to uczucie – pozytywne czy 

negatywne? Nazwij je. 

• Co jest źródłem tego stanu 

emocjonalnego? 

4Osoba mówiąca porównuje dwie 

osoby: 

A kogoś, kto jest „sumnienia całego”, 

B tego, którego „gryzie mól zakryty”. 

Scharakteryzuj krótko obie postacie. 

• Czy z tekstu wiersza można wywnioskować, 

którą z nich jest sam nadawca wypowiedzi? 

MYŚLĘ, WIĘC JESTEM (CZYLI JAK 

WŁAŚCIWIE ROZUMIEM WIERSZ?) 

5Jaki charakter ma, według ciebie, 

Pieśń II? Możesz wybrać więcej niż jedną 

z podanych propozycji. 

A Wiersz jest diagnozą (rozpoznaniem) 

pewnych stanów ducha i związanych 

z nimi zachowań. 

B Utwór ma charakter pouczający – postać 

mówiąca wskazuje, jak należy postępować. 

C Tekst jest rodzajem prośby, błagania. 

Zilustruj swoje stanowisko wybranymi 

fragmentami utworu. 


pytania 

i polecenia 

PRZYGLĄDAM SIĘ TEKSTOWI 

(I SZUKAM W NIM OBRAZU) 

6Spójrz na utwór oczami rysownika lub 

malarza. 

• Która część wiersza jest bardziej obrazowa 

i dlaczego? Czy obraz poetycki* można byłoby 

przekształcić w dzieło malarskie? Jeśli tak, to 

dzięki czemu? 

• Jak nazwiesz pozostałą, mniej obrazową, 

część wiersza? Możesz wybrać przywołane 

określenia lub zaproponować własne. 

➽ refleksyjna, opisowa, dialogowa, 

narracyjna, filozoficzna, mądrościowa 

7Rozwiń wnioski z zadania 6. 

• Sprawdź, w jakiej relacji względem 

siebie pozostają wydzielone części wiersza. 

Czy dostrzegasz między nimi jakieś 

podobieństwo albo jakąś odpowiedniość? 

• Postaraj się wyjaśnić, jaką rolę odgrywa 

część obrazowa w stosunku do reszty 

utworu (czy coś ułatwia, czyni wyraźniejszym, 

a może jest tylko ozdobnikiem?). 

UKŁADAM TEKST 

8Wybierz jeden z tematów i opracuj go 

w formie wypowiedzi pisemnej. 

A Filozofia życia według Jana Kochanowskiego 

– czy wciąż aktualna? (rozprawka) 

B W Pieśni II Kochanowskiego padają słowa, 

że „człowiek sumnienia całego […] się 

czuje prawie na swobodzie”. Czy istotnie 

czyste sumienie ma jakikolwiek związek 

z wolnością? (dowolna forma wypowiedzi) 

➳ 

205

206 

PIEŚŃ IX Z KSIĄG WTÓRYCH 

Nie porzucaj nadzieje, 

Jakoć się kolwiek dzieje: 

Bo nie już słońce ostatnie zachodzi, 

A po złej chwili piękny dzień przychodzi. 

Patrzaj teraz na lasy, 

Jako prze zimne czasy 

Wszystkę swą krasę 1 drzewa utraciły, 

A śniegi pola wysoko przykryły. 

Po chwili wiosna przyjdzie, 

Ten śnieg z nienagła zyjdzie, 

A ziemia, skoro słońce jej zagrzeje, 

W rozliczne barwy znowu się odzieje. 

Nic wiecznego na świecie: 

Radość się z troską plecie, 

A kiedy jedna weźmie moc nawiętszą 2 , 

Wtedy masz ujźrzeć odmianę naprędszą. 

Ale człowiek zhardzieje, 

Gdy mu się dobrze dzieje; 

Więc też, kiedy go Fortuna 3 omyli, 

Wnet głowę zwiesi i powagę zmyli 4 . 

Lecz na szczęście wszelakie 

Serce ma być jednakie; 

Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, 

To da, to weźmie, jako się jej widzi. 

Frans Francken (czytaj: franken) 

Alegoria Fortuny (pocz. XVII w.). Który 

fragment z Pieśni IX mógłby służyć za 

podpis pod obrazem? 

Ty nie miej za stracone, 

Co może być wrócone: 

Siła Bóg może wywrócić w godzinie, 

A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie. 

1 

krasa – piękno, uroda. 

2 

weźmie moc nawiętszą – przeważy. 

3 

Fortuna – bogini starożytnych plemion italskich, patronka przeznaczenia, szczęścia, nieszczęścia; także los, dola. 

4 

powagę zmyli – straci swoją powagę, spokój.

MOJE WRAŻENIA I WYOBRAŻENIA 

1Wyobraź sobie sytuację, w której 

mogłyby zostać wygłoszone słowa 

Pieśni IX. 

• Czy są one kierowane do słuchacza, 

czy osoba mówiąca zwraca się do 

siebie? 

• Gdzie mogłyby zostać wypowiedziane 

słowa wiersza? 

• Kto może je wypowiadać? 

Wskaż fragmenty utworu, które 

potwierdzają twoje przypuszczenia. 

2Czy wiersz wydaje ci się obrazowy, 

czy raczej refleksyjny? A może 

dostrzegasz w nim oba aspekty? Zacytuj 

wybrane fragmenty na potwierdzenie 

swojego stanowiska. 

PRZYGLĄDAM SIĘ TEKSTOWI 

3Odszukaj w wierszu rady oraz 

aforyzmy (złote myśli) wraz 

z argumentami, które je wspierają. 

• Jak nazwiesz pozostałe pare utworu 

Kochanowskiego? 

4Przyjrzyj się budowie strof. 

Czy dostrzegasz w nich coś 

charakterystycznego? 

• Zastanów się i wybierz jedno 

z proponowanych stwierdzeń: 

A Konstrukcja strof nie ma żadnego 

uzasadnienia w ich treści. 

B Konstrukcja strof jest powiązana z ich 

myślową zawartością. 

Twój wybór nie powinien pozostać 

bez uzasadnienia – w pracy nad tym 

poleceniem pomocne mogą się okazać 

rozważania z zadania 2. 


pytania 

i polecenia 

POZNAJĘ OSOBĘ MÓWIĄCĄ, 

CZYLI – Z KIM MAM 

DO CZYNIENIA 

5Zabaw się w psychologa i spróbuj 

scharakteryzować dokładniej 

osobę mówiącą. Wybierz odpowiednie 

określenia z podanych lub zaproponuj 

własne. 

➽ optymista, pesymista, człowiek 

wierzący, ateista, człowiek 

doświadczony (niedoświadczony) 

życiowo, opanowany, nadwrażliwy, 

ponurak, człowiek pogodnego 

usposobienia 

• Swoją diagnozę uzasadnij konkretnymi 

fragmentami tekstu. 

• Postaraj się przedstawić receptę na 

życie, którą stosuje postać mówiąca. 

Skąd radzi czerpać siłę, nadzieję, spokój? 

BAWIĘ SIĘ TWÓRCZO 

I PRZEKŁADAM TEKST 

6Wyobraź sobie, że masz przedstawić 

tekst Pieśni IX w formie: 

A pantomimy lub 

B wideoklipu*. 

Wybierz jedną z propozycji i opracuj: 

ruch sceniczny, gesty, mimikę postaci 

i ich kosumy, a także podkład muzyczny 

lub zawartość kadrów filmowych i tło 

muzyczne. 

➳ 

207

Język Polski 


O podręczniku 

238 


Rady i wskazówki w sprawie czytania: 

• Przygotuj się na spotkanie z utworem nieco zagadkowym, wymagającym dużego skupienia, 

pracy wyobraźni i zarazem logicznego myślenia. 

• W czasie czytania otwórz się na wszystkie swoje skojarzenia, sprawdzaj rozmaite tropy, 

na przykład podobieństwa utworu do innych tekstów. 

• Nie zrażaj się, jeśli poczujesz bezradność wobec pewnych fragmentów wiersza*. Skomentuj 

ich oddziaływanie na twoją psychikę – wyobraźnię, samopoczucie, nastrój. 

PRZYPOWIEŚĆ 

Matce 

Pan Bóg uśmiechnął się i wtedy powstała ziemia, 

podobna do jabłka złotego i do zwierciadła przemian. 

Po niej powoli się sączą zwierząt dojrzałe krople 

wstępując z wód w powietrza – drgające srebrem – stopnie. 

A śpiew najcichszego z ptaków zamienia się w miękki obłok 

i wtedy powstają chmury do ziemi i gwiazd podobne. 

MOJE ODCZUCIA, 

MOJE WRAŻENIA 

Opisz swoje pierwsze wrażenie 

1 po przeczytaniu (wysłuchaniu) 

wiersza*. Czy twoją reakcją jest 

wrażenie wizualne, czy może wysiłek 

myślowy w celu zrozumienia tekstu? 

• Jaka cecha utworu sprawia, że twoje 

wrażenie jest właśnie takie? 

Wysłuchaj uważnie tekstu wiersza 

2 (najlepiej z zamkniętymi oczami). 

Pomyśl, jaka dziedzina sztuki mogłaby 

najwierniej odtworzyć zawartość 

Piosenki o końcu świata. Dlaczego? 

• Przedstaw skrótowo kształt takiego 

dzieła. 

PRZYGLĄDAM SIĘ TEKSTOM 

Zaproponuj kilka określeń dla 

3 języka, jakim Miłosz napisał 

Piosenkę o końcu świata. Zacytuj te 

fragmenty wiersza, które uzasadniają 

twoje propozycje. Weź pod uwagę 

tytuł wiersza – czy zaskakuje? Jak go 

rozumiesz? 

• Porównaj język wiersza i poznanych 

fragmentów biblijnych. Sformułuj 

wniosek w brzmieniu, które uznasz za 

słuszne: Język Piosenki… kopiuje 

/naśladuje język biblijny/nawiązuje 

do/jest przeciwieństwem języka 

biblijnego. Wyjaśnij, dlaczego tak 

sądzisz. 

Zapoznaj się z denicjami 

4 parafrazy i aluzji literackiej. 

Zdecyduj, czy Piosenkę o końcu 

świata można określić za pomocą 

którejś z nich. Przedstaw 

argumenty. 


pytania 

i polecenia 

DEFINICJA 

Parafraza to swobodna 

przeróbka (lub swobodny 

przekład) utworu, w której 

za pomocą odmiennych 

środków zachowano wyraźne 

podobieństwo do pierwowzoru. 

Przekształcenia mogą dotyczyć 

treści, stylu czy gatunku; całości 

utworu lub jego części. 

Aluzja literacka – 

nawiązanie do innego utworu 

literackiego, który staje się 

ważnym elementem interpretacji 

tekstu zawierającego aluzję 

(odniesienie się nie wprost 

do kogoś lub czegoś). 

Postaraj się rozwiązać problem: 

5 Co Piosenka o końcu świata 

ma wspólnego z poezją? 

Czy w ogóle nią jest? 

• Pytania pomocnicze: 

Czy utwór jest napisany językiem, 

jaki codziennie stosujemy w mowie? 

Czy gdyby zlikwidować podział 

na wersy* i strofy, otrzymalibyśmy 

całkowicie niepoetycką prozę? 

➳ 

249 

320 

SZTUKA PATRZENIA 

René Magritte (czytaj: magrit) Zamek w Pirenejach (1959) 

Zanim przeczytasz 

to wskazówki, które 

ułatwiają odbiór tekstów 

literackich. 

Uporządkowane pytania 

i polecenia pomagają 

rozwikłać tajemnice 

utworów. 

Sztuka patrzenia uczy 

mądrego odbioru dzieł 

plastycznych. 

360 

od autora 

ŚWIAT W MEDIACH 

– realny czy wykreowany? 

Oto pewnego dnia budzimy się w świecie bez środków masowej 

informacji. Nie działa radio ani telewizja, przerwane są łącza 

internetowe, nie ukazują się gazety. I co się dzieje? Pozornie nic, 

żyjemy, ale… No właśnie, ale nie wiemy, co się wydarzyło na 

świecie i w kraju, nie znamy prognozy pogody, kursu walut, wyników giełdowych, 

sportowych… Koszmar. Nieświadomi jesteśmy wszystkich bliższych 

i dalszych katastrof, klęsk, wypadków, zamachów, dymisji, podwyżek, obniżek, 

zmian w rządzie, sporów w komisjach i dziesiątków innych zdarzeń. 

Koszmar? A może raczej błogosławieństwo? Słodka niewiedza, błogi spokój 

nieświadomości, nerwy nienarażone na starganie… Co jest więc naturalnym 

stanem człowieka: pływanie w zalewie informacji czy w morzu informacyjnej ciszy? 

Internet to wynalazek lat 90. XX wieku, telewizje satelitarna i kablowa są blisko 

dziesięć lat starsze. Pierwsze telewizory pojawiły się w latach 30. XX wieku, odbiorniki 

radiowe – dziesięć lat wcześniej. Najstarszym środkiem masowej informacji są 

gazety, powszechne od XIX wieku, wydawane regularnie od 1609 roku. A wcześniej? 

‣ Świat w mediach: realny 

czy wykreowany? 

zestaw 

zadań 

166 

CZYTELNIKA 

ZWYKLE ZŁOŚCI, 

kiedy w tekście brak spójności 

A Spójność to cecha tekstu, która czyni go całością: 

• jednorodną, 

• uporządkowaną, 

• wewnętrznie powiązaną. 

B Spójność ułatwia lekturę i sprawia, że treść staje się bardziej przekonująca. 

Jest zaletą pożądaną w każdym typie wypowiedzi, zwłaszcza w tekstach 

argumentacyjnych, problemowych, publicystycznych. 

Ujawnia się w dwóch aspektach tekstu: 

• w jego zawartości znaczeniowej (taka spójność to koherencja); 

• w jego strukturze (budowie). 

Spójność znaczeniowa to łączność tematyczna zdań i fragmentów tekstu, sprawia, 

że wypowiedź niesie ze sobą logiczną, pełną informację. Spójność strukturalna to 

powiązanie fragmentów tekstu specjalnymi wyrażeniami, które określa się jako 

wskaźniki zespolenia. Ogólnie można powiedzieć, że im większa łączność między 

zdaniami i fragmentami tekstu, tym większa jego spójność. 

C Przez wyrażenie „fragment tekstu” rozumiemy akapit – cząstkę wyodrębnioną 

gracznie i rozpoczynającą się wcięciem od nowej linii. Jeden akapit jest na ogół 

poświęcony jednej myśli (kwesi, sprawie). 

Zanalizuj podział na akapity w artykule Pierre’a Lévy’ego Drugi potop 

1 (patrz: s. 159–162). Poszczególnym akapitom przyporządkuj hasła sygnalizujące 

ich treść. 

Lista haseł: 

– Wprowadzenie kategorii Noego epoki cyberprzestrzeni. 

– Rozwinięcie kategorii bomby atomowej i nawiązanie do księgi Genezis. 

– Utożsamienie Noego ze współczesnym człowiekiem. 

– Wprowadzenie kategorii bomby i drugiego potopu (informatycznego). 

– Porównanie arki z pierwszego i drugiego potopu. 

348 

sprawdzian 

SZTUKA SCENY I SZTUKA EKRANU 

Na s. 320 możesz obejrzeć obraz René Magrie’a Zamek w Pirenejach. 

I 1 Wykorzystaj to dzieło do napisania scenki dramatycznej Na pełnym 

morzu 2. Kieruj się podanymi niżej wskazówkami. 

A Świat przedstawiony ulokuj w świecie obrazu. 

B Bohaterami uczyń postaci z jednoaktówki Mrożka Na pełnym morzu. 

C Przyjmij konwencję (sposób przedstawienia świata) groteskową lub 

fantastycznonaukową. 

D W scence zamieść kilkunastozdaniowy dialog i didaskalia (tekst poboczny). 

• Zastanów się, w jaki sposób za pomocą scenograi teatralnej można przedstawić 

sytuację pokazaną na obrazie. Zaproponuj odpowiednie tło, dekoracje, rekwizyty 

(w formie opisu lub rysunku). 

Wyobraź sobie, że przygotowujesz inscenizację wybranych scen z Quo vadis 

2 Henryka Sienkiewicza. Wykorzystaj scenopis Jerzego Kawalerowicza (patrz: 

s. 323–326) i zaproponuj sceniczną wizję fragmentu walki Ursusa z turem. Pamiętaj 

jednak, że na deski sceny teatralnej nie możesz wprowadzić tak wielkiego zwierzęcia. 

Swoją propozycję przedstaw w postaci samych didaskaliów zawierających: 

A opis scenograi, 

B ciąg następujących po sobie zdarzeń. 

Oto fragmenty akcji (patrz: fabuła*) trzech lmów (w formie 

II 3 streszczenia). Rozpoznaj gatunek każdego z lmów. Sprawdź, czy jest 

to gatunek klasyczny, przykład połączenia gatunków, czy hybryda 

gatunkowa. 

A Zakochany młodzieniec podejrzewa brak wzajemności ze strony wybranki. 

Załamany postanawia zwierzyć się sąsiadowi, psychologowi, i prosić go 

o podtrzymanie na duchu. Po całej nocy zwierzeń wychodzi pokrzepiony od 

sąsiada, który mówi: „Przez całą noc pochlebiałem sobie, że przyszedłeś z tym do 

mnie, technika budowlanego, a nie do tego psychologa, co mieszka obok”. 

B Wysoko postawiony pracownik rmy tytoniowej zostaje zwolniony z pracy. 

Jednocześnie wpada na trop skandalicznego procederu rmy: dodawania do 

tytoniu narkotyków wzmagających uzależnienie. Postanawia wyjawić tajemnicę, 

rma grozi mu procesem, zastrasza rodzinę, nasyła płatnych zbirów. 

Komentarze od autora 

zaciekawiają zjawiskami 

kultury. 

Zestawy zadań uczą 

skutecznej komunikacji 

i tworzenia wypowiedzi. 

Sprawdziany po działach 

umożliwiają sprawdzenie 

wiedzy i umiejętności. 

wsip.pl 

sklep.wsip.pl 

infolinia: 801 220 555

Świat w słowach i obrazach klasa 8

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?