182005 Preprint polski_montaz

2019 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY 

ZAPOWIEDŹ PODRĘCZNIKA 

1.1

LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY 

JĘZYK POLSKI LICEUM I TECHNIKUM 



LICEUM I TECHNIKUM 

ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY 

Poznaj podręczniki 

i materiały 

na rok szkolny 

2019/2020 

Najnowsza oferta WSiP została 

przygotowana specjalnie z myślą 

o nauczycielach szkół ponadpodstawowych, 

którzy będą uczyć od 2019 r. wg nowej 

podstawy programowej*. Naszym celem jest 

dostarczenie nauczycielom wiedzy na temat 

zmian w oświacie oraz wyposażenie ich 

w narzędzia ułatwiające pracę z nową 

podstawą programową. 

W najbliższym czasie otrzymasz: 

Egzemplarz testowy 

Reforma 2019 

2019 

NA DOBRY START 

PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

1 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

1.1 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

1.1 

1 

JĘZYK POLSKI ● OBLICZA EPOK ● MULTIBOOK 



JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 1 

MULTIBOOK 

Poradnik nauczyciela 

NA DOBRY START 

Egzemplarz testowy 

podręcznika 

Podręcznik dopuszczony 

do użytku szkolnego 

Multibook – wersja 

demonstracyjna 

Ponadto do Twojej dyspozycji: 

BONUS 

100-LECIE 

ODZYSKANIA 

NIEPODLEGŁOŚCI 

PRZEZ POLSKĘ 

okiem 

twórców 

komiksu 

JESZCZE RAZ W POLSCE 

MATERIAŁ METODYCZNY: 

Fragment komiksu 

ze scenariuszem lekcji 

na 100-lecie odzyskania 

niepodległości 

Scenariusz lekcji 

na 100-lecie odzyskania 

niepodległości 

Spotkania 

z ekspertami 

E-konferencje 

przedmiotowe 

Bieżące wsparcie 

Twojego konsultanta 

edukacyjnego 

Dołącz do programu 

Zapewnij sobie już teraz bezpieczeństwo i komfort pracy! 

Zapisując się do programu zyskasz narzędzia i materiały, które dostarczą Ci wiedzę, ułatwią pracę 

z nową podstawą programową oraz uatrakcyjnią Twoje lekcje. 

Szczegóły wewnątrz – s. 20 

* art. 47 ust. 1 pkt 1 lit. c, d i g ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo Oświatowe (Dz. U. z 2017 r., poz. 59, 949 i 2203) 

Skontaktuj się z konsultantem edukacyjnym WSiP i dowiedz się więcej!

Drodzy Nauczyciele 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SPIS TREŚCI 

 

3 

4 

 

8

Sytuacja 

 

od roku 

2019/2020 

(z dnia 14 grudnia 

 

 

 

CO TO OZNACZA W PRAKTYCE? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PRZEPROWADZIMY CIĘ PRZEZ WSZYSTKIE LATA REFORMY! 

3-letnie liceum 

4-letnie technikum 

4-letnie liceum 

5-letnie technikum 

 

2019/2020 

1 2 3 4 5 6 7 8 

1 1 2 3 4 

2020/2021 

1 2 3 4 5 6 7 8 

1 2 2 3 4 

2021/2022 

1 2 3 4 5 6 7 8 

1 2 3 3 4 

2022/2023 

1 2 3 4 5 6 7 8 

1 2 3 4 4 

2023/2024 

1 2 3 4 5 6 7 8 

1 2 3 4 5 

2

Reforma z WSiP 

5 powodów, dla których 

 

 

Pewność 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jakość 

Bezpieczeństwo 

 

 

 

 

 

Profesjonalizm 

 

 

 

 

 

Bieżące wsparcie 

 

 

 

 

 

* nowa podstawa programowa 

3

Analiza nowej podstawy programowej 

ANALIZA PORÓWNAWCZA PODSTAW PROGRAMOWYCH 

DO JĘZYKA POLSKIEGO 

Z 2012 I 2018 ROKU 

Podobieństwa: 

Podstawy zostały napisane językiem wymagań i podzielone na wymagania ogólne (które jednak w PP z 2018 roku 

w istocie są obszarami kształcenia) i szczegółowe. Wymagania dotyczą wiedzy i umiejętności na koniec etapu 

(obowiązujących na maturze). W tabelach zamieszczono podział na poziom podstawowy i poziom rozszerzony, 

nie ma podziału na klasy. 

Różnice: 

1. Wymagania ogólne 

PP 2012 PP 2018 

Trzy wymagania ogólne: 

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich 

informacji (podzielone na grupy wymagań: 1. Czytanie 

i słuchanie, 2. Samokształcenie i docieranie do informacji, 

3. Świadomość językowa), 

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury (podzielone na 

grupy wymagań: 1. Wstępne rozpoznanie, 2. Analiza, 3. Interpretacja, 

4. Wartości i wartościowanie), 

III. Tworzenie wypowiedzi (podzielone na grupy wymagań: 

1. Mówienie i pisanie, 2. Świadomość językowa). 

2. Wymagania szczegółowe 

Kształcenie literackie i kulturowe 

Cztery wymagania ogólne (a właściwie obszary kształcenia): 

I. Kształcenie literackie i kulturowe (podzielone na podobszary: 

1. Czytanie utworów literackich, 2. Odbiór tekstów 

kultury), 

II. Kształcenie językowe (podzielone na podobszary: 1. Gramatyka 

języka polskiego, 2. Zróżnicowanie języka, 3. Komunikacja 

językowa i kultura języka, 4. Ortografia i interpunkcja), 

III. Tworzenie wypowiedzi (podzielone na podobszary: 1. Elementy 

retoryki, 2. Mówienie i pisanie), 

IV. Samokształcenie. 

PP 2012 PP 2018 

Nacisk położony na analizę i interpretację tekstu kultury. 

Ważną rolę odgrywa umiejętność określania własnych przeżyć 

przez odbiorcę utworu. W analizie wyszczególniono 

konwencje literackie, środki wyrazu artystycznego, cechy 

utworów charakterystyczne dla różnych epok, sposoby 

kreowania świata. W interpretacji uczeń ma znajdować elementy 

znaczące w utworze, wykorzystywać konteksty, porównywać 

funkcjonowanie tych samych motywów, odczytywać 

treści alegoryczne i symboliczne. Za istotne uznano 

uwzględnianie w interpretacji wartości. Na poziomie rozszerzonym 

dodatkowo uczeń powinien dokonać interpretacji 

porównawczej, uwzględnić aspekty związane z tradycją, 

rozpoznać style charakterystyczne dla różnych epok, symbole, 

aluzje, parodię, a więc umieścić dzieło w rozmaitych 

kontekstach. 

Wyraźny podział na literaturę i inne teksty kultury. Istotną 

rolę odgrywają historia literatury (wyeksponowana na 

pierwszym miejscu) oraz poetyka i genologia, w obrębie 

których wymieniono wiele bardzo szczegółowych treści. 

Interpretację ściśle połączono z wiedzą literaturoznawczą. 

Teksty kultury zostały ograniczone do publicystyki i teatru, 

inne dziedziny twórczości występują zbiorczo jako „pozaliterackie 

teksty kultury” (dołączono jednak listę zalecanych 

dzieł teatralnych i filmowych, a więc film – niewymieniony 

w treści dokumentu – jest zalecany jako poznawany tekst 

kultury). Również odbiór pozaliterackich tekstów kultury 

podporządkowano wiedzy z zakresu historii, filozofii i estetyki. 

Na poziomie rozszerzonym uwzględnia się znacznie pogłębioną 

wiedzę z zakresu historii kultury, estetyki, poetyki 

i teorii kultury. 

4 AUTOR: Krzysztof Biedrzycki


2. Wymagania szczegółowe 

Kształcenie językowe 

PP 2012 PP 2018 

Wiedza o języku została określona jako świadomość językowa, 

a więc kategoria szersza, obejmująca nie tylko samą 

teorię, lecz także umiejętność właściwego posługiwania się 

językiem. Nacisk położono na rozwój zasobu leksykalnego 

uczniów, pojawiają się elementy stylistyki, teorii znaku, teorii 

komunikacji oraz kultury języka. Na poziomie rozszerzonym 

omawia się funkcje języka, językowy obraz świata, 

miejsce polszczyzny wśród innych języków, wprowadza się 

umiejętność rozpoznawania retorycznej organizacji tekstu, 

porównuje się tekst linearny z hipertekstem oraz podkreśla 

samoświadomość ucznia w zakresie własnych kompetencji 

językowych. 

Tworzenie wypowiedzi 

Obecna jest gramatyka – fleksja, słowotwórstwo i składnia, 

które połączone zostały z umiejętnością tworzenia wypowiedzi. 

W rozbudowanym podobszarze „zróżnicowanie 

języka” wyeksponowana została stylistyka (również w kontekście 

historycznym), ponadto pojawiło się wymaganie dotyczące 

wartościującego charakteru języka. Rozbudowano 

również podobszar komunikacji językowej i kultury języka, 

zawierający wymagania z zakresu teorii znaku i komunikacji, 

a także etyki, etykiety i poprawności języka. Szczegółowy 

charakter mają wymagania zapisane w podobszarze „ortografia 

i interpunkcja”. Na poziomie rozszerzonym wiedzę 

o języku uzupełniono o różne aspekty teorii języka (semiotyka, 

teoria komunikacji, elementy kognitywistyki) oraz rozbudowano 

o zagadnienia z zakresu stylistyki. 

PP 2012 PP 2018 

Wymienionych jest kilka form tekstu pisanego i mówionego, 

które uczeń powinien opanować. Szczególną uwagę zwrócono 

na: formę wypowiedzi, sposób budowania argumentacji, 

umiejętne użycie perswazji, redakcję tekstu własnego oraz 

różne działania na tekście cudzym. Na poziomie rozszerzonym 

wprowadzono wymagania dotyczące podstawowych 

umiejętności z zakresu adiustacji tekstu. 

Samokształcenie 

Wyeksponowano zasady retoryki (argumentacja, perswazja, 

stosowanie środków retorycznych, elementy etyki). Uczeń 

powinien opanować 9 gatunków wypowiedzi pisemnej, 

w tym kilka gatunków użytkowych. Szczegółowo wymienione 

zostały procedury tworzenia tekstu. Na poziomie rozszerzonym 

wprowadzono pogłębione zasady retorycznej organizacji 

tekstu. Uczeń powinien też umieć napisać esej, reportaż 

i felieton oraz dokonać interpretacji porównawczej. 

PP 2012 PP 2018 

Wymagania szczegółowe dotyczące samokształcenia i docierania 

do informacji (poszukiwanie i selekcjonowanie potrzebnej 

literatury, umiejętność korzystania ze słowników 

i tworzenia baz danych) zostały włączone w dział wymagania 

ogólnego Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych 

w nich informacji. Na poziomie rozszerzonym podkreślona 

jest umiejętność samodzielnego doboru lektury i uzasadnienia 

wyboru. 

Wymagania dotyczą poszukiwania informacji w różnych 

źródłach (nie tylko w literaturze przedmiotu), samodzielnego 

porządkowania informacji, selekcji źródeł itd. Obejmują 

one również samodzielną realizację projektu. Na poziomie 

rozszerzonym uczeń powinien sięgać po literaturę naukową 

i włączać się w życie kulturalne szkoły i regionu. 

5


3. Lista lektur 

PP 2012 PP 2018 

Uczeń powinien przeczytać nie mniej niż 13 pozycji książkowych 

i wybrane przez nauczyciela utwory o mniejszej 

objętości. Bezwzględnie wszystkich obowiązuje znajomość 

utworów opatrzonych gwiazdką (5 długich utworów, z czego 

1 może być czytany we fragmentach, oraz kilka krótszych 

wierszy i opowiadań). Lektury literackie oraz inne teksty 

kultury należy wybrać z listy utworów dołączonej do dokumentu. 

Na poziomie rozszerzonym decyzja o liczbie lektur 

i tytułach wybranych z zamieszczonej listy należy do nauczyciela. 

4. Warunki realizacji 

Lista lektur obowiązkowych obejmuje kilkadziesiąt pozycji. 

Są wśród nich pozycje rozbudowane (książkowe – 21 tytułów), 

fragmenty długich utworów (22 tytuły), opowiadania 

(9 tytułów) oraz wiersze. Oprócz tego obowiązuje przeczytanie 

dwóch pozycji (w całości lub we fragmentach) z listy 

lektur dodatkowych lub wskazanych przez nauczyciela. Do 

dokumentu dołączono listę filmów i zarejestrowanych spektakli 

teatralnych zalecanych do obejrzenia (nie jest sprecyzowane, 

ile z nich należy wybrać) oraz książek naukowych do 

samokształcenia. Na poziomie rozszerzonym lista obejmuje 

kolejne kilkadziesiąt pozycji, w tym 10 tytułów książkowych 

w całości, 11 tytułów we fragmentach, opowiadania, eseje, 

wiersze (w tym poematy i cykle) oraz teksty z aktualnej prasy 

literackiej. 

PP 2012 PP 2018 

Ogólnie zarysowane są cele kształcenia polonistycznego na 

IV poziomie edukacji. Przedstawione jest tło psychologiczne 

(sylwetka ucznia), a także zadania nauczyciela polegające 

na formowaniu humanistycznych postaw młodzieży. Nie 

ma konkretnych zaleceń dotyczących układu treści (wobec 

czego np. nie jest niezbędny chronologiczny układ lektur) 

ani rozkładu materiału w podziale na klasy. We wskazówkach 

metodycznych podkreślone jednak zostało, że świadomość 

historycznoliteracka powinna zostać podporządkowana 

analizie i interpretacji tekstu kultury (nie tylko literackiego) 

i wynikającej z lektury refleksji. Z tym mają być powiązane 

wszystkie aktywności językowe (tak związane z odbiorem, 

jak z tworzeniem wypowiedzi) i świadomość językowa, która 

powinna służyć opanowaniu narzędzia opisywania i rozumienia 

świata. 

5. Co jest nowe (względem PP z 2012)? 

• Oddzielenie kształcenia literackiego od kształcenia kulturowego. 

• Postawienie na pierwszym miejscu historii literatury. 

• Konieczność zachowania na lekcjach układu chronologicznego literatury. 

• Zalecenie omawiania w ostatniej klasie literatury powstałej po 1945 roku. 

• Wyeksponowanie retoryki. 

• Wprowadzenie wiedzy gramatycznej do dydaktyki polonistycznej w liceum i technikum. 

• Znaczne rozszerzenie listy lektur obowiązkowych. 

Podkreślony zostaje fakt, że obligatoryjny jest chronologiczny 

układ treści. Ważne jest budowanie historycznoliterackiej 

świadomości uczniów. Znajomość dziedzictwa ma służyć 

aktywnemu uczestnictwu w kulturze, a zwłaszcza interpretacji 

dzieł literackich i innych tekstów kultury (w preambule 

podkreślony został afirmatywny stosunek do dziedzictwa). 

Punktem odniesienia ma być współczesne doświadczenie 

ucznia, dlatego zaleca się, żeby całą czwartą klasę w liceum 

oraz czwartą i piątą w technikum poświęcić na poznawanie 

literatury po 1945 roku (traktowanej jako literatura współczesna). 

Kompetencje językowe rozumiane są jako umiejętności 

komunikacyjne, oparte jednak na wiedzy o mechanizmach 

języka, zwłaszcza wiedzy gramatycznej. Podkreśla się 

konieczność integracji kształcenia językowego i literackiego. 

6


6. Co się zmieniło? 

Nauczyciel stracił swobodę w planowaniu procesu dydaktycznego i doborze lektur. 

Zmieniła się hierarchia lektur obowiązkowych: bezwzględnie obowiązkowe na poziomie podstawowym w PP 2012 opowiadania 

Brunona Schulza w PP 2018 są obowiązkowe tylko na poziomie rozszerzonym, dopuszczana w PP 2012 do czytania we 

fragmentach (ale możliwa też do czytania w całości) powieść Ferdydurke Witolda Gombrowicza w PP 2018 przeznaczona jest 

do lektury tylko we fragmentach. 

7. PP a ramowy plan nauczania 

PP 2012 PP 2018 

Na poziomie podstawowym przewidziano co najmniej 360 

godzin w cyklu (średnio 4 godziny w tygodniu), a na poziomie 

rozszerzonym – co najmniej 600 godzin (6–7 godzin 

w tygodniu). Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że pierwsza 

klasa nowego liceum/technikum to trzecia klasa dawnego 

gimnazjum, gdzie w całym cyklu minimalna liczba godzin 

wynosiła 450, a więc w każdej klasie (również trzeciej) średnio 

po 5 godzin. 

8. Ramowy plan nauczania a treści z PP 

Na poziomie podstawowym przewidziane są 4 godziny tygodniowo 

w każdej klasie (a więc w pierwszej klasie godzina 

mniej niż w trzeciej gimnazjum). Na poziomie rozszerzonym 

dyrektor ma do dyspozycji po 8 godzin tygodniowo na kilka 

przedmiotów, możliwe jest zatem utrzymanie 6–7 godzin 

przeznaczonych na język polski, zależne to jest jednak od 

decyzji dyrektora. 

PP 2018 dla liceum/technikum jest znacznie bardziej rozbudowana względem PP 2012. To zrozumiałe, skoro obejmuje 4 lata (5 

lat), poprzednia obejmowała zaś 3 (4) lata. To jednak wszystkiego nie tłumaczy. Liczba lektur i wpisanych do PP wymagań jest 

nieproporcjonalnie większa. Równocześnie została zmniejszona sumaryczna liczba godzin przeznaczonych na język polski. 

9. Wpływ zmian na pracę nauczyciela 

a. Nauczyciel traci większość swobody w układaniu programu nauczania, w przeważającej mierze będzie musiał się dostosować 

do rygorystycznych wymogów PP. 

b. Duża liczba lektur i rozbudowane treści PP 2018 spowodują, że dużym wyzwaniem będzie opracowanie optymalnego 

rozkładu materiału. 

c. 7–8 rozbudowanych lektur w roku szkolnym oznacza praktycznie omawianie co miesiąc jednej lektury. Jeśli się weźmie 

pod uwagę inne teksty (fragmenty, opowiadania, wiersze), kształcenie językowe, tworzenie wypowiedzi, zwłaszcza ćwiczenie 

umiejętności retorycznych, na omówienie obszernej lektury będzie można przeznaczyć co najwyżej 4–6 godzin 

lekcyjnych: trudno zatem spodziewać się kształcenia twórczej interpretacji (o czym mowa we wskazówkach i zaleceniach) 

i swobodnej rozmowy o tekstach. Tym większa odpowiedzialność spoczywa na nauczycielu, który będzie musiał roztropnie 

gospodarować czasem i czytanymi tekstami. 

d. Poszczególne wymagania trzeba tak łączyć, żeby dało się je wspólnie realizować podczas lekcji (np. interpretacja tekstu, 

argumentacja, ćwiczenie umiejętności retorycznych). 

e. Warto opracować zasadę współpracy z nauczycielami innych przedmiotów (np. historii, historii sztuki, historii muzyki, 

filozofii, kultury antycznej, WOS, informatyki), żeby ekonomicznie podzielić się treściami nakładającymi się w poszczególnych 

przedmiotach. 

7

Nowa podstawa programowa – wsparcie WSiP 

 

 

 

ZMIANA 

W PRAKTYCE 

WSPARCIE WSiP 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• bogactwo kontekstów 

 

 

 

 

 

ZMIANA 

 

 

 

 

 

 

W PRAKTYCE 

 

 

 

WSPARCIE WSiP 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ZMIANA 

 

ranga 

 

 

 

 

 

 

 

W PRAKTYCE 

 

 

 

 

WSPARCIE WSiP 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8

LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2019 

Nowa 

podstawa 

programowa 

od 2019 / 2020 

 

 

 

2019 

1.1 

 

 

 

1.2 

W SERII RÓWNIEŻ 

2019 

2019 

2019 

2019 

2019 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 

2.2 

3.1 

3.2 

4

2019 

 

 

 

1.1 

 

 

 

1. Co to znaczy zrozumieć tekst? 

7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama 

9. Co tekst mówi o ludzkich emocjach, funkcji sztuki, stosunkach rodzinnych i hierarchii domowej? Jak to 

wpływa na sens całego fragmentu? 

WARTOŚCI I POSTAWY 

10. Czy dostrzegasz we fragmencie Odysei wartości estetyczne? Uzasadnij, z czego to wynika, jakie cechy i znaczenia 

tekstu wpływają na Twoją opinię. 

11. Wyjaśnij, jakie postawy (trwałe cechy osobowe) reprezentują Penelopa i Telemach. 

12. Oceń postawy bohaterów. Czy uważasz je za wartościowe, warte naśladowania? Przedstaw argumenty 

uzasadniające Twoje zdanie. 

13. Czy patriarchalna postawa Telemacha (uznająca dominującą rolę mężczyzny w życiu społecznym i rodzinnym) 

byłaby uznana za wartościową we współczesnym świecie? Uzasadnij swoje zdanie na ten temat. 

9. Znajdź wszystkie fragmenty, w których Abraham mówi: „oto jestem”. O jakiej cesze bohatera świadczą, 

według Ciebie, te słowa? 

10. Wytłumacz, co to znaczy, że patriarcha „boi się Boga”. 

11. Przedstaw wymowę poznanej historii, formułując ogólny nakaz postępowania człowieka wobec Boga. 


12. Uległość czy heroizm? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje zdanie na temat 

postawy Abrahama. Pamiętajcie o uzasadnianiu opinii. 

13. Jaki wizerunek Boga wyłania się z biblijnej historii Abrahama? Uzasadnij swoje zdanie. 

WYPOWIEDŹ PISEMNA 

14. Czy słowa duńskiego filozofa Sorena Kierkegaarda (czytaj: kirkegorda), że „wiara właśnie tam się zaczyna, gdzie 

myślenie się kończy” są prawdziwe? Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentów Księgi Rodzaju. 

Penelopa i Telemach (Aleksandra 

Cwen i Paweł Smagała), sceny 

z przedstawienia Odyseja w reż. 

Krzysztofa Garbaczewskiego 

(premiera 15.11.2009), Teatr im. Jana 

Kochanowskiego, Opole 

Adaptacja Odysei Homera w reżyserii 

Krzysztofa Garbaczewskiego daleko 

odchodzi od oryginału. Żadna 

z homeryckich postaci nie jest w niej 

oczywista, każda w jakiś sposób 

szokuje. Przede wszystkim w tej 

sztuce prawie w ogóle nie ma Odysa. 

Jej głównym bohaterem jest Telemach 

– pozbawiony ojcowskiej opieki, 

a przez to niepełny, zlękniony, wciąż 

szukający przynależności. Subiektywna 

perspektywa, fragmentaryczność, 

liczne dygresje, mieszanie stylów 

i gatunków, a także cytaty z innych 

dzieł literatury tworzą całkiem nową 

Odyseję. 

? Co sądzisz o tego typu 

interpretacjach dzieł klasyków? 

Uważasz je za odkrywcze, 

wartościowe, wnoszące coś do 

oryginału, czy też za nieuprawnione? 

Uzasadnij swoje zdanie. 

Brendan Powell Smith, The Brick Bible, 2001–2015. Projekt polegający na przedstawianiu historii ze Starego i Nowego 

Testamentu za pomocą konstrukcji z klocków lego. Początkowo fotografie scen biblijnych były umieszczane w Internecie, 

później wydano je także w formie książkowej. 

? Jak oceniasz projekt The Brick Bible? Czemu Twoim zdaniem służy takie przedstawienie Biblii? 

? Znajdź inne przykłady mieszania sacrum i profanum we współczesnej kulturze. Czy te przykłady są profanacją świętych 

treści? Uzasadnij swoją opinię. 

? Porównaj ilustrację z The Brick Bible ze słynnym obrazem Leonarda da Vinci (s. 39) ukazującym tę samą scenę. Jak kultura 

popularna przetwarza motywy biblijne wykorzystane wcześniej przez twórców z innych epok? 

9 

35

I 

 

 

 

 

 

Fernando Vicente, Vanitas, XXI w. 

? Przyjrzyj się ilustracji. Co jest marnością 

zdaniem jej twórcy? 

D 

 

 

 

 

 

Biblia w skróconej wersji, reż. Szymon Turkiewicz (premiera 2.11.2011), Teatr Scena Współczesna, Warszawa 

Biblia do dziś inspiruje twórców, czego przykładem jest pełen satyry i humoru spektakl ukazujący w nieco krzywym 

zwierciadle dzieje czterdziestu czterech postaci ze Starego i Nowego Testamentu. Historia biblijna została przez twórców 

przedstawienia zanurzona we współczesności: Dawid z Goliatem walczą na ringu bokserskim, król Salomon odpowiada 

na pytania dziennikarzy, a narodziny Jezusa są emitowane na żywo za pośrednictwem Jeruzalem TV. 

? Wyszukaj kilka nawiązań do Biblii we współczesnej kulturze. Określ, jaką pełnią funkcję. 

R 

Marc Chagall 

(czytaj: mark szagal), 

Ofiarowanie Izaaka, 

1960–1966, Musée National 

(czytaj: mjuze nasjonal) Marc 

Chagall, Nicea 

Żydowski malarz, urodzony 

na Białorusi, przedstawił 

w tle ukrzyżowanie Jezusa, 

zapowiedziane – w sensie 

teologicznym – przez ofiarę 

Izaaka. 

? Poszukaj malarskich 

nawiązań do ofiarowania 

Izaaka, pochodzących 

z różnych epok. Porównaj te 

przedstawienia 

(użyte kolory, 

sposób obrazowania itp.). 

Sformułuj wnioski. 

T 

 

 

 

 

 

11

2019 

 

 

 

1.1 

 

 

 

Biblijne źródła europejskiej 

5 kultury 

STARY 

TESTAMENT 

p.n.e. VI V IV III II I I n.e. 

∙ język hebrajski, 

∙ język grecki 

∙ język grecki (7 ksiąg), 

∙ język aramejski (fragmenty) 

NOWY 

TESTAMENT 

undamentem kultury śródziemnomorskiej są cy- 

które przed tysiącami lat rozkwitały 

Fwilizacje, 

w basenie Morza Śródziemnego: Żydów, zamieszkujących 

tereny dzisiejszego państwa Izrael, oraz Greków 

i Rzymian, których kolebką były odpowiednio: Półwysep 

Bałkański z leżącymi nieopodal wyspami oraz 

Półwysep Apeniński. Do wciąż żywych źródeł kultury 

śródziemnomorskiej należą Biblia oraz filozofia 

i sztuka starożytnej Grecji i antycznego Rzymu. Kultury 

grecko-rzymska i judaistyczna zainspirowały 

nowe cywilizacje. Obecnie kultura śródziemnomorska 

dominuje w Europie, obu Amerykach, Australii i północnej 

Azji. 

U ŹRÓDEŁ TEKSTU 

Czas powstawania Biblii obejmuje ponad tysiąc lat, 

a jej księgi spisywano (od VI w. p.n.e.) w trzech językach: 

hebrajskim, aramejskim i greckim. Biblia jest księgą 

świętą dla dwu wielkich religii monoteistycznych – judaizmu 

i chrześcijaństwa, ale jej redakcje, układ oraz 

zawartość ksiąg różnią się od siebie – dlatego mówimy 

o Biblii hebrajskiej i chrześcijańskiej. W obrębie 

WIEDZIEĆ WIĘCEJ 

Według badaczy Jezus mówił językiem aramejskim. 

W słynnym, choć kontrowersyjnym filmie 

Pasja aktorzy wypowiadają swoje kwestie właśnie 

po aramejsku. Obecnie język ten umiera – posługują 

się nim na co dzień nieliczni mieszkańcy 

Syrii, Iraku i Libanu. 

chrześcijaństwa Biblia katolicka różni się także od protestanckiej 

i prawosławnej (różnice te dotyczą kilku 

ksiąg Starego Testamentu). 

KSIĘGI BIBLIJNE 

Teologia chrześcijańska uznaje, iż Stary Testament 

jest opowieścią o przymierzu Boga z Izraelem, zaś Nowy 

Testament mówi o przymierzu wysłannika Boga – 

Mesjasza – z wszystkimi ludźmi. Słowo testament t ozna- 

cza po łacinie właśnie „przymierze”, „umowę”. 

księgi historyczne 

mówiące 

o dziejach 

Izraela i Jezusa 

(np. Pięcioksiąg 

Mojżeszowy, 

Ewangelie) 

BIBLIA 

księgi dydaktyczne 

(mądrościowe) 

zawierające treści 

filozoficzne, 

teologiczne, 

moralne (np. 

Księga Hioba, 

Listy Apostolskie) 

księgi prorocze 

zapowiadające 

wydarzenia 

(np. Księga 

Daniela, 

Apokalipsa 

Świętego Jana) 

Pasja, film w reż. Mela Gibsona, 2004, ukazuje ostatnie 

godziny życia Jezusa: od modlitwy w Gaju Oliwnym 

p0 męczeńską śmierć. 

SACRUM I PROFANUM 

Słowo biblia pochodzi od liczby mnogiej greckiego wy- 

razu biblion – zwój papirusu, księga. Słowo to zostało 

przyswojone przez wszystkie niemal języki świata. 

Żydzi i chrześcijanie uznają Biblię za księgę natchnioną, 

przez którą Bóg mówi do ludzi za pośrednictwem powołanych 

przez siebie pisarzy i proroków. Dla ludzi 

wierzących Biblia zawiera zatem słowa święte. W języku 

hebrajskim wyraz święte oznacza to, co „oddzielone”, 

„całkiem inne”. Aby rozgraniczyć sferę boską, „całkiem 

inną”, od tego, co ludzkie, używamy łacińskiego pojęcia 

sacrum. Obejmuje ono rzeczywistość spraw boskich, 

dostępną ludziom nie w pełni, jakby z oddali. Natomiast 

obszar codziennych, zwykłych doświadczeń człowieka, 

spraw rzeczywistych i materialnych określamy – w opozycji 

do sacrum – jako profanum. 

Anna Świderkówna 

Rozmowy o Biblii (fragment) 

[1] Przede wszystkim wszakże – o czym się zbyt 

często zapomina – Biblia to jedyne w swoim rodzaju 

zjawisko w dziejach naszej kultury, którego wpływ 

i rozmaite echa odnajdujemy na każdym kroku w naszej 

sztuce, literaturze, sposobie myślenia, a nawet 

w nawykach językowych. Wpływowi temu ulegają 

bezwiednie również ludzie pragnący jak najbardziej 

zdecydowanie odciąć się od wszelkiego dziedzictwa 

chrześcijańskiego czy w ogóle religijnego. Mówimy 

nieraz na przykład o „faryzejskiej obłudzie” lub o „ludziach 

dobrej woli”, nie zastanawiając się wcale nad 

pochodzeniem tych wyrażeń. A Władysław Gomułka 1 

5. Biblijne źródła europejskiej kultury 

STYL I PRZESŁANIE 

Biblia mówi często językiem obrazowym, nie pojęciowym. 

Pisarze biblijni w sposób charakterystyczny dla 

swojej kultury – danego miejsca i czasu – przekazują 

wyobrażenia o pochodzeniu człowieka, jego istnieniu 

w świecie, relacjach z Bogiem i innymi ludźmi. Biblię 

uznaje się za księgę uniwersalną, odpowiadającą na pytania 

o sens życia, śmierci, miłości i cierpienia, przekazującą 

ogólne prawdy filozoficzne i moralne. Już od 

starożytności teologowie i filozofowie religijni odnajdują 

w Biblii nie tylko sens dosłowny i alegoryczny, lecz 

także sens moralny (co czynić) i anagogiczny (dokąd 

dążyć). Dla dawnych i współczesnych twórców Biblia 

jest niewyczerpanym źródłem inspiracji. Dialog z nią 

– niekiedy mający charakter dyskusji czy nawet kontestacji 

– trwa w kulturze elitarnej i popularnej. 

O TWÓRCY 

ANNA ŚWIDERKÓWNA (1925–2008) – tłumaczka, 

specjalistka m.in. w zakresie filologii klasycznej, 

papirologii (nauki o tekstach starożytnych) oraz 

biblistyki (nauki o Biblii). Jest autorką słynnego 

cyklu książek przybliżających wiedzę o Biblii (1994– 

2000): Rozmowy o Biblii, Rozmów o Biblii ciąg 

dalszy i Rozmowy o Biblii. Nowy Testament oraz 

książki Biblia a człowiek współczesny (2005). 

powiedział nawet kiedyś: „Jak mówi przysłowie, nie samym chlebem człowiek żyje”, i na pewno zdziwiłby 

się bardzo, gdyby mu ktoś wytknął, że cytuje tu wcale nie polskie przysłowie, ale Pismo Święte, i to aż 

trzy jego księgi naraz (Mt 4,4; Łk 4,4; Pwt 8,3). Nie ma na to żadnej rady: jeśli chcemy zrozumieć siebie 

i świat, w jakim żyjemy, to musimy sięgnąć do jego korzeni, nie tylko antycznych, lecz także biblijnych. 

[2] Przez dwadzieścia wieków naszej ery nie było innego dzieła literackiego, które by miało tak licznych 

czytelników, żadnego nie przepisywano, a później nie wydawano drukiem tak wiele razy, żadnego nie 

tłumaczono na tyle języków. Ale też jednocześnie trzeba sobie jasno powiedzieć, że naszych czasach 

[w XX w.] Biblia bywała też „księgą zakazaną”, uznawaną za taką – paradoksalnie – nieraz ze zgoła przeciwstawnych 

powodów. 

1Władysław Gomułka – działacz komunistyczny w Polsce, przywódca partii komunistycznej w latach 1943–1948 i 1956–1970; w tym drugim okresie 

faktycznie rządził krajem. Ateista, zwolennik twardego kursu wobec Kościoła. Gomułka zwalczał chrześcijaństwo, gdyż według ideologii komunizmu religia to 

„opium dla ludu”, komuniści traktowali wyznania religijne jako konkurencję dla swoich przekonań. 

24 

25 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ramki 

i 

 

 

przypomina lubiane przez 

uczniów kolorowe karteczki 

 

 

powtarzalnej strukturze

ANALIZA 

1. Znajdź różnice między Biblią a opowiadaniem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. 

a) Wskaż zdarzenia niezgodne z biblijnym pierwowzorem. 

b) Skonfrontuj wiedzę narratora opowiadania i narratora biblijnego. 

c) Opisz różnice w odczuciach bohaterów. 

2. Nazwij emocje, których doświadcza Abraham. 

O jakich cechach patriarchy świadczą? Czym różni 

się Abraham Herlinga-Grudzińskiego od postaci 

biblijnej? 

3. Jakim rodzajem aluzji literackiej jest Ofiarowanie 

wobec fragmentu Księgi Rodzaju – nawiązaniem 

do tytułu, motywu, wybranych elementów czy całości 

świata przedstawionego? Odpowiedź uzasadnij. 

4. Wymień różnice, jakie dostrzegasz między językiem 

współczesnego przekładu Biblii (s. 32) 

a językiem opowiadania Herlinga-Grudzińskiego. 

INTERPRETACJA 

5. Wyjaśnij przyczyny zmian, które dokonały się 

w Abrahamie po powrocie z kraju Moria. 

6. Jaka jest wymowa całości opowiadania w stosunku 

do religii i jej nakazów? 


7. „Historia ofiarowania Izaaka budzi we mnie lęk 

i najgłębszy niepokój co do intencji Boga” – mówił 

w Rozmowach w Neapolu Gustaw Herling-Grudziński. 

Jak Ty oceniasz intencje Boga przedstawione 

w tej historii? Czy można je usprawiedliwić? 

8. Jak sądzisz, czy Abraham, poświęcający swojego 

syna w imię posłuszeństwa wobec Boga, zasługuje 

na szacunek czy na potępienie? 

POJĘCIA KLUCZOWE 

ALUZJA LITERACKA – nawiązanie do innego 

utworu literackiego; aluzja może być mniej lub 

bardziej wyraźna w zależności od intencji nawiązania 

i jego wyobrażonego odbiorcy; aluzja jest ukryta 

wtedy, gdy jej sens ma dotrzeć tylko do wybranych 

czytelników. Nawiązania do innego utworu mogą 

mieć różny zakres i dotyczyć: tytułu innego tekstu, 

wybranych motywów lub elementów świata 

przedstawionego albo całości świata tego tekstu, 

jego stylistyki i kształtu wersyfikacyjnego. Aluzja 

literacka jest zawsze przejawem odniesienia utworu 

do tradycji literackiej – w postaci kontynuacji, 

pogłębienia, ale także krytyki, a nawet negacji. 

APOKRYF (gr. apókryphos – ukryty) – tekst 

niekanoniczny, czyli nienależący do ustalonego 

w danej religii zbioru ksiąg biblijnych. Apokryfy 

Starego i Nowego Testamentu przedstawiają treści 

niewystępujące w Biblii, dopowiadają wątki ukryte 

(stąd nazwa). Opisują także biblijne zdarzenia 

z innej niż Biblia perspektywy (np.dopisują dzieje 

jakiejś postaci biblijnej) lub prezentują odmienne 

wersje tych wydarzeń. Terminu apokryf używa się 

również na określenie utworu o niepewnej autentyczności, 

falsyfikatu. 

P 

 

 

 

 

 

W 

 

 

 

 

 

KSIĘGA KOHELETA 


przez człowieka świadomego, że przybliża się ku śmier- 

ci i że nie znalazł dotąd sensu w swoim życiu. 

Z 

 

 

 

sięga Koheleta należy do ksiąg mądrościowych, a tak- 

Kże wraz z Pieśnią nad Pieśniami, Księgami: Rut, Es- 

tery i Lamentacją – do tzw. Megillot (Pięciu zwojów). Występują 

one w tradycji judaistycznej obok siebie, gdyż są 

powiązane charakterem liturgicznym – czyta się je w czasie 

pięciu największych świąt żydowskich. Na lekcji poznamy 

początek Księgi Koheleta ukazujący wizję losu człowieka 

i przyjrzymy się budowie składniowej tego fragmentu. 


Księga Koheleta powstała prawdopodobnie w III w. p.n.e. 

Jej autor jest nieznany; długo uważano, iż był nim 

Salomon. Treść księgi przypomina staroegipski, starszy 

o co najmniej kilka wieków, Dialog zrozpaczonego ze swoją 

duszą. Utwór ten zawiera skargę na los wypowiadaną 

FORMA GATUNKOWA 

Księga Koheleta stanowi wierszowany wywód filozoficzny 

– nieskrępowane systematyczną formą wykładu rozmyślania 

zawierające zbiór aforyzmów i refleksji o dużym 

ładunku subiektywizmu i emocji. 

KONTEKST RELIGIJNY 

Kohelet (z hebrajskiego) to „człowiek przemawiający na 

zgromadzeniu”. Rolą takiej osoby było opowiadanie, nauczanie, 

przemawianie, stąd najbliższe w polszczyźnie 

wydaje się słowo „kaznodzieja” (ten, kto naucza, wygłasza 

kazania, zwykle pełniąc zarazem funkcje kapłańskie). 

Tytuł Księga Eklezjasty, jakim obdarzył tę część Biblii 

Czesław Miłosz, odwołuje się do greckiego słowa o tym 

samym znaczeniu, którego użył także Jakub Wujek w staropolskim 

tłumaczeniu ksiąg biblijnych. 

MINIPRZEWODNIK 

FRAZEOLOGIZMY BIBLIJNE (BIBLIZMY) 

MATUZALEMOWY 

WIEK (albo: matuzalowy wiek, 

matuzalemowe/matuzalowe lata 

)– 

sędziwy wiek. Matuzalem, 

dziadek Noego, dożył według Biblii 969 lat (Rdz 

5,25 

–27). 

KOLOS NA GLINIANYCH NOGACH (albo: olbrzym na 

glinianych nogach) – potęga oparta na kruchych podstawach, 

JUDASZOWE SREBRNIKI (albo: judaszowskie srebrniki) 

– zapłata za zdradę. Za wydanie Jezusa Judasz Iskariota 

otrzymał trzydzieści srebrnych monet, równowartość 

niewolnika (Mt 26,14–16). 

WIEŻA BABEL– zamęt, chaos, wielojęzyczne (wielokulturowe) we) 

zbiorowisko ludzi. Frazeologizm wywodzi się z legendy UMYWAĆ RĘCE – nie chcieć brać za coś 

o pysznych budowniczych, którzy konstruowali wieżę mającą odpowiedzialności. Piłat, na 

miestnik rzymski w Jerozolimie, 

dosięgnąć nieba; Bóg zaś „pomieszał im języki”, by nie mogli umył ręce przed wydaniem Jezusa 

na ukrzyżowanie 

się porozumieć i dokończyć budowy (Rdz 11,1–8). 

i powiedział do Żydów: „Nie jestem winny 

krwi tego 

EGIPSKIE 

CIEMNOŚCI – nieprzeniknione ciemności; Sprawiedliwego. To wasza rzecz” (Mt 27, 24). 

jedna z plag, kt 

órymi Bó 

g ukarał Egipt (Wj 10,21–23). NIEWIERNY TOMASZ – osoba nieufna, chcąca wszystko 

HIOBOWA WIEŚĆ (albo: hiobowa wiadomość) – dokładnie sprawdzić; niedowiarek. Tomasz, jeden 

wiadomość o klęskach. Hiob usłyszał od posłańców 

wieści z apostołów, który był nieobecny, gdy zmartwychwstały Jezus 

o utracie bogactw i śmierci dzieci (Hi 1,13–19). 

ukazał się uczniom, nie dowierzał ich relacjom, chciał na 

własne oczy zobaczyć ślady gwoździ i włożyć palec w ranę 

na przebitym boku Jezusa (J 20, 24–29). 

D 

Miniprzewodniki 

 

 

 

13

2019 

 

 

 

1.1 

 

 

 

Biblia w literaturze i kulturze 

POWTÓRZENIE I SPRAWDZENIE WIADOMOŚCI 

STARY TESTAMENT 

• 46 ksiąg 

• język hebrajski 

• język grecki (7 ksiąg) 

Księga Rodzaju (Rdz) 

•V / IV w. p.n.e. 

•księga historyczna 

• głównie teksty narracyjne, m.in. historia Abrahama 

• motywy: ofiary, ufności i lęku 

Księga Hioba (Hi) 

• VI / IV w. p.n.e. 

•księga dydaktyczna (mądrościowa) 

•poemat religijno-filozoficzny 

• lamentacja 

• motywy: ufności i lęku, cierpienia 

Księga Koheleta (Koh) 

• III w. p.n.e. 

• księga dydaktyczna (mądrościowa) 

•wierszowany wywód filozoficzny 

•vanitas („marność nad marnościami, wszystko 

marność”) 

•motywy: marności, przemijania 

Księga Psalmów (Ps) 

• XI–III w. p.n.e. 

•poezja biblijna: psalmy błagalne, pochwalne, 

dziękczynne, ufności i dydaktyczne (mądrościowe) 

•motywy: ufności, miłosierdzia, cierpienia 

Pieśń nad Pieśniami (Pnp) 

•VI / III w. p.n.e. 

•poemat liryczny, dialog 

• motyw miłości 

• charakter alegoryczny: miłość Oblubieńca 

i Oblubienicy jako obraz związku Chrystusa 

z Kościołem lub duszy człowieka z Bogiem 

BIBLIA 

spisywana 

od VI w. p.n.e. do I w. n.e. 

NOWY TESTAMENT 

• 27 ksiąg 

•język grecki 

•język aramejski (fragmenty) 

Ewangelie: wg św. Mateusza (Mt), wg św. Marka 

(Mk), wg św. Łukasza (Łk), wg św. Jana (J) 

• I w. n.e. 

•księgi historyczne (dzieje Jezusa) 

•m.in. alegoryczne przypowieści (parabole) 

o charakterze dydaktycznym: o siewcy, 

o talentach,o pannach roztropnych, 

o synu marnotrawnym 

•motywy: cierpienia, miłosierdzia, miłości 

Apokalipsa Świętego Jana (Ap) 

•I w. n.e. 

•księga prorocza 

• wizja końca świata 

• motywy: zniszczenia, cierpienia 

•symbole: czterej jeźdźcy Apokalipsy 

Noe trzymający 

arkę, posąg 

z katedry gotyckiej 

w Kolonii 

? W której z ksiąg 

biblijnych opisano 

tę postać? Z jaką 

historią możesz ją 

powiązać? 

PRZYPOMNIJ SOBIE 

•KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 

aforyzm s. 52 

alegoria s. 58 

aluzja literacka R s. 43 

anafora s. 74 

apokryf R s. 43 

biblizmy s. 27 

inwersja s. 34 

lamentacja s. 46 

metafora poetycka s. 58 

motywy biblijne s. 77 

obrazowanie apokaliptyczne s. 74 

parafraza R s. 40 

paralelizm składniowy i znaczeniowy s. 51 

podmiot zbiorowy s. 65 

porównanie s. 58 

SPRAWDŹ SIĘ 

1. Objaśnij pojęcia sacrum i profanum. 

powtórzenie s. 46 

problematyka egzystencjalna s. 8 

reinterpretacja s. 48 

sacrum i profanum s. 25 

skróty biblijne s. 26 

styl biblijny s. 34 

stylizacja biblijna s. 48 

symbol s. 58 

symbolika biblijna s. 36–37 

werset s. 26 

vanitas s. 51 

•KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 

językowy akt komunikacji s. 20 

funkcje języka s. 20 

rodzaje zdań złożonych s. 53 

rodzaje znaków s. 16 

2. Gdzie i kiedy powstała Biblia? Jakie trzy typy ksiąg wyróżniamy w tym dziele? 

3. Podaj przykłady skrótów biblijnych. Wyjaśnij je. 

4. Jak starożytni Żydzi postrzegali Boga? Odpowiedz na podstawie Księgi Rodzaju, 

Księgi Hioba oraz biblijnych psalmów. 

5. W których księgach Pisma Świętego występują podane motywy? 

Omów je szerzej, odwołując się do tekstów biblijnych. 

a) ofiara c) vanitas 

b) cierpienie d) miłosierdzie 

6. Jakie postawy mogą przyjmować ludzie w sytuacji próby? Od czego te postawy 

zależą? W odpowiedzi odnieś się m.in. do losów Abrahama i Hioba. 

7. Objaśnij symboliczny sens Pieśni nad Pieśniami. 

8. Jak według Apokalipsy Świętego Jana będzie wyglądać koniec świata? 

Wyjaśnij przesłanie tej księgi. 

9. Przedstaw pochodzące z Biblii symbole do dziś funkcjonujące w kulturze 

europejskiej. Wskaż ich biblijne źródła. 

10. Jakie formy gatunkowe przybierają teksty biblijne? Odwołaj się do przykładów. 

11. Wymień frazeologizmy o biblijnym rodowodzie. Podaj ich znaczenia. 

12. Określ cechy stylu biblijnego. Wymień środki stylistyczne charakterystyczne 

dla tego stylu i podaj ich funkcje. 

13. Wyjaśnij pojęcia: parafraza, aluzja literacka. Podaj ich przykłady w literaturze 

współczesnej. R 

14. Wymień i krótko omów funkcje języka w komunikacji. 

15. Objaśnij pojęcie znaku. Jakie rodzaje znaków wyróżniamy? 

Stoldo Lorenzi, posąg Abrahama 

z sanktuarium Santa Maria dei 

Miracoli, XVI w., Mediolan 

? Wyjaśnij, kim był Abraham. 

Jakie motywy biblijne wiążą się 

z tą postacią? 

78 

79 

Blok powtórzeniowy obejmuje 

 

 

tekstu nieliterackiego oraz 

 

 

 

Rzetelnie przygotowane 

powtórzenie w formie 

 

 

informacji i w prosty 

 

 

Sekcja

Analiza tekstu nieliterackiego 

SPRAWDZENIE UMIEJĘTNOŚCI 

Przeczytaj tekst i wykonaj zadania 1–8. 

Gerhard Lohfink 

Wielość gatunków i form biblijnych 

(fragmenty) 

ZADANIE 1. 

Tekst składa się z pięciu akapitów. Sformułuj główną myśl każdego z nich. 

ZADANIE 2. 

Autor przywołuje w 1. akapicie przykłady trzech książek. W jakim celu to robi? 

Trafnie dobrane teksty nieliterackie 

 

 

 

 

WTworzenie 

 

 

 

 

Tworzenie własnego tekstu 

WYPOWIEDŹ USTNA 

ZADANIE 1. 

W jaki sposób artyści wykorzystują motywy biblijne, by wypowiadać się na tematy 

ponadczasowe w sztuce i literaturze? Odpowiedz na podstawie interpretacji 

obrazu Pietera Bruegla Wieża Babel i wybranego utworu literackiego. 

Pamiętaj, że pracę nad 

przygotowaniem wypowiedzi 

trzeba zacząć od wnikliwej 

analizy polecenia. 

▪Zacznij od rozpoznania 

problemu zawartego 

w poleceniu, czyli zagadnienia, 

do którego będziesz się 

odnosić. 

▪Wyszukaj czasownik 

operacyjny, który wskazuje 

formę wypowiedzi: informacyjną 

(czasowniki omów, 

scharakteryzuj, przedstaw) 

lub argumentacyjną 

(czasowniki rozważ, oceń, 

15




 

 

 


PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

 

OBLICZA EPOK 

1 

 


z plusem 

DIAGNOZA 

 

* 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 

 

 

 

* 

16

KARTY PRACY 

 


1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W 

pigułce 

Liceum i technikum 

RepetytoriumNauka 

o języku 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17

UCZ 

Z KULTURY! 

wejdź i dowiedz się więcej na: 

komiks100na100.pl 

Zaproś komiks 

na swoje lekcje 

17 komiksów historycznych przedstawiających odzyskanie 

przez Polskę niepodległości i walkę o jej utrzymanie – opowiedzianych 

przez cenionych autorów komiksów 

Ponad 230 stron komiksu i tekstów, stworzonych z myślą 

o edukowaniu słowem i obrazem 

8 artykułów publicystycznych, opowiadających dzieje Polski 

i komiksu, autorstwa wybitnych historyków, ekspertów oraz językoznawców 

Wstępy historyczne do każdego komiksu 

– gratka dla miłośników historii i nie tylko 

W celu zamówienia publikacji skontaktuj się z konsultantem WSiP 

lub infolinią (tel. 801 220 555) albo skorzystaj ze strony sklep.wsip.pl

205 

wstępy 

historyczne 

Na początku XX w., w wyniku porozumień polityczno-militarnych zawartych pomiędzy mocarstwami 

Europy, zaborcy Polski po raz pierwszy od ponad 100 lat znaleźli się we wrogich sobie obozach. Ponieważ 

działania wojenne miały się toczyć na ziemiach zamieszkanych przez Polaków, chcieli zdobyć przychylność 

społeczeństwa polskiego dla siebie i swoich armii. Żadne z mocarstw nie zamierzało składać 

wiążących deklaracji o odbudowie państwowości polskiej – nie leżało to w ich interesie – ale w odezwach 

apelowano do Polaków o opowiedzenie się po jednej lub drugiej stronie. Ani Niemcy, ani Rosjanie 

nie byli jednak zainteresowani powołaniem u swego boku polskich formacji wojskowych. 

Inaczej wyglądała sytuacja na ziemiach zaboru austriackiego. W 1908 r. we Lwowie powstał Związek 

Walki Czynnej (ZWC), patronujący formowaniu dwóch polskich organizacji paramilitarnych: Związku 

Strzeleckiego we Lwowie i Towarzystwa „Strzelec” w Krakowie. Faktyczne kierownictwo ZWC i formacji 

strzeleckich znajdowało się w rękach Józefa Piłsudskiego. Zadaniem obu organizacji było przygotowanie 

młodzieży do nadchodzącej walki o wolną Polskę. Oprócz strzelców, w Galicji działały również inne 

ugrupowania paramilitarne, które z czasem także podporządkowały się Piłsudskiemu. Były to Polskie 

Drużyny Strzeleckie, Drużyny Podhalańskie, Polowe Drużyny Sokoła oraz Drużyny Bartoszowe. 

Działalność Piłsudskiego i jego strzelców spotkała się z przychylnym stanowiskiem Austriaków. 

Liczyli oni, że w nadchodzącej wojnie Piłsudskiemu uda się wzniecić na ziemiach zaboru rosyjskiego 

antyrosyjskie powstanie. Dlatego 2 sierpnia 1914 r. pozwolili mu na ogłoszenie mobilizacji oddziałów 

strzeleckich i wysłanie 6 sierpnia do Królestwa Polskiego 1. Kadrowej Kompanii. 

notki 

biograficzne 

Krzysztof Budziejewski 

RYSUNKI 

Ukończył 

studia historyczne 

w Piotrkowie 

Trybunalskim. 

Z zawodu jest grafikiem 

– zajmuje się głównie 

ilustracją. Zadebiutował 

serią „Rysiek i Królik”. 

Jest autorem rysunków 

do różnych publikacji, 

m.in. „Joanna i Spółka”, 

„Śmiertelna Misja 

Rotmistrza Pileckiego”, 

„Antologia Postapo”, 

„Nędzole”. 

Witold Tkaczyk 

SCENARIUSZ 

Założyciel 

wydawnictwa 

Zin Zin Press, 

w którym opublikował 

kilkadziesiąt komiksów 

historycznych 

z najnowszych dziejów 

Polski. Do kilku z nich 

sam napisał scenariusze. 

Realizuje też komiksy 

na zamówienie innych 

wydawców, instytucji 

państwowych 

i samorządowych 

oraz firm 

prywatnych. 

artykuły 

Jerzy 

Bralczyk 

Profesor nauk 

humanistycznych, 

językoznawca (język 

mediów, reklamy 

i polityki), wykładowca 

m.in. w Instytucie 

Dziennikarstwa 

Uniwersytetu 

Warszawskiego, członek 

Rady Języka Polskiego. 

Ceniony felietonista 

oraz autor programów 

telewizyjnych i radiowych 

popularyzujących 

wiedzę o współczesnym 

języku polskim. 

Twórca ogólnopolskich 

dyktand oraz wielu 

publikacji naukowych 

i popularnonaukowych. 

Odznaczony m.in. Krzyżem 

Oficerskim Orderu 

Odrodzenia Polski (1998). 

KOMIKS 

MOJA OSOBISTA HISTORIIA KOMIKSU 

Kiedy zaczynałem czytać książki, jednym z moich czytelniczych 

zwyczajów, a może nawet obsesji, było to, żeby nie pominąć w lekturze 

niczego, żadnego zdania czy słowa – niejednokrotnie wracałem 

do przewróconej już kartki z myślą, że coś przeoczyłem. Było 

w tym coś z zobowiązania wobec tekstu – był on dla mnie, ale i ja dla 

niego. Kiedy zacząłem czytać (oglądać?) komiksy, moja obawa się 

zwielokrotniła: nie byłem teraz pewien, czy oglądam (czytam?) 

we właściwej kolejności. Ich linearna nieoczywistość (a może, czego 

nie byłem pewien, oczywista nielinearność) frustrowała mnie 

jako odbiorcę. Ale jednocześnie fascynowała. Świadomość lektury 

tekstu była dla mnie naturalna – tu, przy kontakcie z komiksem, 

nawet i dziś nie jestem pewien, który prosty czasownik oddaje 

najlepiej moją aktywność poznawczą, i zastanawiam się, co mam 

powiedzieć: „czytam” czy „oglądam”... 

Ale – czytam. Albo oglądam. I mam do niego stosunek, by tak 

rzec, nieokreślony. Z różnych przyczyn się to bierze: z tych właśnie 

wymagań orientacyjnych, które mi stawia; z ambiwalencji kulturowej 

– czy wysoka, czy niska to kultura; z ideologicznego dziedzictwa; 

wreszcie z niepewności co do zamierzonego sposobu działania 

– w słowie coś komicznego, w wyniku działania niezupełnie... 

Najczęściej już w dzieciństwie obok zakresu znaczeniowego 

poznawanych słów dostajemy ich konotacje, często związane 

z ocenami, często z emocjami. Kiedy poznałem słowo „komiks”, 

łączyło się ono w mojej świadomości z czymś niby gorszym, 

ale i atrakcyjnym. Wiadomo było, że coca-cola jest napojem ideologicznie 

obrzydliwym, ale jej zachodniość kusiła. A guma do żucia... 

I te nazwy miały budzić w nas niechęć do zachodniej zgnilizny. 

W podstawowym (właściwie do dziś) słowniku języka polskiego, 

pod redakcją Witolda Doroszewskiego, z połowy ubiegłego wieku, 

nie ma hasła „komiks” w liczbie pojedynczej – jest hasło „komiksy”. 

Już ta liczba mnoga, jak to czasem bywa, daje pewien odcień deprecjonujący, 

a hasło brzmi tak: „historyjki obrazkowe opatrzone 

tekstem, zwykle o charakterze sensacyjnym lub humorystycznym 

i bardzo niskim poziomie artystycznym, zamieszczane w czasopismach 

lub wyświetlane przez telewizję (zwłaszcza amerykańską)”. 

W słownikach rzadko powinny się pojawiać oceny, tu jednak ocena 

jest wyraźna. I cytat ilustrujący znaczenie: „Tandetne melodie 

amerykańskie wtargnęły wraz ze szmirą hollywoodzką i komiksami 

do życia francuskiego”. 

Odwracanie znaków i stawianie zachwytu tam, gdzie niegdyś 

było potępienie, jest zjawiskiem towarzyszącym dezideologizacji 

i zmianom ideologicznych identyfikacji, ale w pokoleniach 

34 

119 

17 komiksów historycznych 

1. Henryk Jerzy Chmielewski TYTUS, ROMEK I A’TOMEK OBCHODZĄ 100-LECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI 

Z WYOBRAŹNI PAPCIA CHMIELA NARYSOWANI 2. Marek Szyszko (rys.), Michał Derlacki (scen.) PIERWSZA KREW 3. Janusz 

Wyrzykowski (rys.), Paweł Chmielewski (scen.) PADEREWSKI W BIAŁYM DOMU 4. Artur Chochowski (rys.), Robert Zaręba (scen.) 

UPADEK ZABORCÓW 5. Zbigniew Kasprzak (rys.), Tomasz Kołodziejczak (scen.) PIERWSZA LEKCJA 6. Tomasz Niewiadomski (rys.), 

Maciej Parowski (scen.) JESZCZE RAZ W POLSCE 7. Berenika Kołomycka (rys.), Paweł Niewiadomy (scen.) SZCZYPIORNIAK 

8. Przemysław Kłosin (rys.), Grzegorz Niewiadomy, Paweł Niewiadomy (scen.) RZECZPOSPOLITA ZAKOPIAŃSKA 9. Jacek Michalski 

(rys.), Maciej Jasiński (scen.) LISTOPADOWE DNI 10. Aleksandra Czubek-Spanowicz (rys.), Grzegorz Janusz (scen.) POCIECHA 

DUCHOWA 11. Krzysztof Budziejewski (rys.), Witold Tkaczyk (scen.) NIESPOKOJNA PODRÓŻ MISTRZA 12. Katarzyna Babis GŁOS 

KOBIET 13. Andrzej Łaski (rys.), Grzegorz Janusz (scen.) GRA O GRANICE 14. Andrzej O. Nowakowski (rys.), Maciej Jasiński (scen.) 

W OSTATNIEJ CHWILI 15. Bogusław Polch (rys.), Maciej Parowski (scen.), Wojciech Bem (tusz) POD RADZYMIN I Z POWROTEM 

16. Jacek Przybylski (rys.), Daniel Gizicki (scen.) GÓRA ŚWIĘTEJ ANNY 17. Paweł Zych (rys.), Bartosz Sztybor (scen.) OSTATNI SKOK 

8 artykułów 

1. Jerzy Kochanowski WYBOISTA DROGA DO NIEPODLEGŁEJ 2. Jerzy Bralczyk KOMIKS 3. Jerzy Szyłak KRÓTKA 

HISTORIA KOMIKSU HISTORYCZNEGO 4. Adam Rusek GRZEŚ, WALEK I HANYS, CZYLI JAK GALICJANIN, 

POZNANIAK I ŚLĄZAK DZIELNIE WALCZYLI O POLSKIE GRANICE 5. Witold Tkaczyk BAWI, UCZY, PRZYPOMINA 

6. Maciej Parowski KOMIHISTORESEJ. SZTUKA, JĘZYK, NAMIĘTNOŚĆ, EDUKACJA 7. Janusz Morbitzer O 

INNOWACJI W EDUKACJI W KONTEKŚCIE KULTURY OBRAZU I KOMIKSU 8. Wojciech Birek KOMIKS I EDUKACJA 

Zamów na: 

sklep.wsip.pl 

Dodatkowa publikacja do pracy z uczniami. 

Pomysł na lekcje okolicznościowe i rocznicowe. 

Ciekawa lektura w czasie wolnym.

3 POWODY, 

 

1. 

 

2. 

 

3.

szkoła 

pełna 

perspektyw

RAMOWY ROZKŁAD MATERIAŁU, KLASY I–IV LO 

Utwory wskazane 

 

Klasa 1. Część 1. STAROŻYTNOŚĆ–ŚREDNIOWIECZE 

Zakres podstawowy 

Wybrane zagadnienia 

Zakres rozszerzony 

analiza, interpretacja, wartościowanie; klasyfikacje literatury; Biblia 

– styl, struktury, motywy i tematy; toposy biblijne; filozofia grecka; 

tematy i motywy mitologii greckiej; epos antyczny i jego główne 

motywy; kompozycja mowy i rodzaje argumentacji; tragizm; średniowieczny 

plankt; średniowieczne ideały (rycerz, król, święty); dyskusja 

z etosem rycerza; średniowieczna satyra; danse macabre; groteska 

znaki i ich rodzaje, znaki językowe; elementy aktu komunikacji językowej, 

funkcje tekstu; frazeologizmy biblijne; oficjalna i nieoficjalna 

odmiana języka; teksty użytkowe; język jako system znaków; moda 

językowa 

Księga Rodzaju* (historia Abrahama – fr.); Księga Hioba* (fr.); Księga 

Koheleta* (fr.); Pieśń nad Pieśniami*; Apokalipsa Świętego Jana*; 

Księga Psalmów* (Psalm 13, Psalm 47); Dzieje Tristana i Izoldy** (fr.); 

Homer, Iliada* (fr.), Odyseja* (fr.); Horacy, wybrane utwory* (Pieśń 

zimowa, Do Mecenasa, Do Pompejusza Grosfusa, Wzniosłem pomnik, 

Ojczyzna – okrętem); Platon, Obrona Sokratesa (fr.); Parandowski 

J., Mitologia, cz. I. Grecja* (mity: o złotym wieku, o Marsjaszu, 

o Orfeuszu i Eurydyce, o Demeter i Korze); Safona, [Wydaje mi 

się samym bogom równy]; Sofokles, Antygona*; Tyrtajos, Rzecz to 

piękna…, [Ach, miłość…]; Bogurodzica*; Dante Alighieri, Boska komedia* 

(fr.); Gaude, Mater Polonia; Gall Anonim, Kronika polska* 

(fr.); Kwiatki św. Franciszka z Asyżu* (fr.); Lament świętokrzyski* (fr.); 

Legenda o św. Aleksym* (fr.); Pieśń o Rolandzie* (fr.); Rozmowa Mistrza 

Polikarpa ze śmiercią* (fr.) 

Nauka o języku 

Teksty z epoki 

Teksty późniejsze stanowiące kontekst, m.in.: 

zemsta jako motyw kultury antycznej; motywy mitologii rzymskiej; 

ewolucja eposu w kulturze antycznej; teologiczna summa średniowiecza; 

sztuka i architektura średniowiecza 

najważniejsze zjawiska historyczne w polszczyźnie 

Arystofanes, Chmury*; Arystoteles, Poetyka* (fr.), Retoryka* (fr.); 

Platon, Państwo* (fr.); Parandowski J., Mitologia, część II. Rzym*; 

Wergiliusz, Eneida* (fr.); Święty Augustyn, Wyznania* (fr.); Tomasz 

z Akwinu, Summa teologiczna* (fr.); Villon F., Wielki testament* (fr.) 

Białoszewski M.*, Wywiad; Dukaj J., Katedra*; Herbert Z.*, Apollo 

i Marsjasz; Kaczmarski J.*, Przechadzka z Orfeuszem; Kapuściński R., 

Podróże z Herodotem* (fr.); Osiecka A.*, Chwalmy Pana; Różewicz 

T.*, Brama; Szymborska W.*, Żona Lota, Psalm 

Herling-Grudziński G., Ofiarowanie (fr.); Kamieńska A.**, Powrót 

Hioba; film Siódma pieczęć, reż. I. Bergman 

48 godzin ZP i 26 godzin ZR – 74 godziny (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela) 

22

Klasa 1. Część 2. RENESANS–OŚWIECENIE 




antropocentryzm; renesansowe utopie i parenezy; psałterz, treny 

i pieśni Kochanowskiego; dialog z tradycją dramatu; filozofia baroku; 

poezja metafizyczna; ideologia sarmatyzmu; motywy i idee epoki 

oświecenia; satyra; sielanki 

retoryka dyskusji; język jako narzędzie perswazji, środki retoryczne, 

typy argumentów; słowa wieloznaczne; słowa neutralne i wartościujące; 

stylizacja i jej rodzaje 

Boccaccio G., Sokół**; Jan Kochanowski, wybrane pieśni* ([Serce 

roście…], [Chcemy sobie być radzi…], Pieśń o dobrej sławie, Pieśń 

o cnocie, Pieśń o spustoszeniu Podola), Odprawa posłów greckich*, 

psalmy* (Psalm 13, Psalm 47, Psalm 91), treny (Tren IX*, Tren X*, Tren 

XI*, Tren XVI, Tren XIX*); Modrzewski A.F., O poprawie Rzeczpospolitej** 

(fr.); della Mirandola P., O godności człowieka (fr.); Rej M., Żywot 

człowieka poczciwego** (fr.); Skarga P., Kazania sejmowe* (fr.); 

Szekspir W., Romeo i Julia*; Cervantes M., Don Kichot** (fr.); Molier, 

Skąpiec*; Morsztyn J.A., wybrane wiersze* (Redivivatus, Na koszulę 

brudną, Cuda miłości. Sonet, Niestatek); Naborowski D., wybrane 

wiersze* (Na oczy królewny angielskiej…, Krótkość żywota); Pascal 

B., Myśli (fr.); Pasek J.Ch., Pamiętniki* (fr.); Sęp Szarzyński M., wybrane 

wiersze* (Sonet IV. O wojnie naszej…, Sonet V. O nietrwałej 

miłości rzeczy świata tego); Szekspir W., Makbet*, Hamlet*; Kant 

I., Co to jest oświecenie (fr.); Karpiński F., wybór sielanek* (Do Justyny. 

Tęskność na wiosnę, Laura i Filon, Powrót na wieś), wybór liryki 

religijnej* (Bóg się rodzi, Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze 

dzienne sprawy); Krasicki I., wybrane satyry* (O pijaństwie, Do króla), 

Hymn do miłości ojczyzny*, Monachomachia** (fr.); Staszic S., 

Przestrogi dla Polski** (fr.); Wybicki J., Mazurek Dąbrowskiego 

Młynarski W.*, W Polskę idziemy; Szymborska W.*, Kobiety Rubensa 




dyskusja z ideami średniowiecza; renesansowy klasycyzm; poezja 

miłosna; wzorzec gatunkowy eseju; kontrreformacyjny wzór świętego; 

filozofia oświecenia; racjonalizm; sztuka i architektura renesansu, 

baroku i klasy cyzmu 

Donne J., Sonet X; Kochanowski J. [Niezwykłym i nie leda piórem 

opatrzony…], Pieśń świętojańska o sobótce, Treny (jako cykl poetycki)*, 

[Srogie łańcuchy na swym sercu czuję…], [Nie zawżdy, piękna 

Zofija…]; Machiavelli N., Książę (fr.); de Montaigne M., Próby* (fr.); 

Morus T., Utopia** (fr.); Petrarka F., Sonet 61, Sonet 85; Rabelais F., 

Gargantua i Pantagruel* (fr.); Skarga P., Żywoty świętych* (fr.); de 

la Barca C., Życie snem**; Naborowski D., Na toż; Potocki J., Rękopis 

znaleziony w Saragossie (fr. + film Rękopis znaleziony w Saragossie***, 

reż. W.J. Has); Rousseau J.J., Listy moralne II (fr.); Wolter, 

Kandyd** (fr.) 

Stempowski J., Esej dla Kassandry* 

52 godziny ZP i 24 godziny ZR – 76 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela) 

23

Klasa 2. Część 1. PREROMANTYZM–ROMANTYZM 




preromantyzm i romantyzm – wprowadzenie do epoki; poezja klasyczna 

a romantyczna; romantyczne motywy i tematy; powieść poetycka; 

dyskusja z ideami oświecenia; miłość romantyczna; bohater 

romantyczny; dramat romantyczny; winkelriedyzm kontra mesjanizm 

style funkcjonalne polszczyzny; rodzaje zapożyczeń; niejednoznaczność 

wypowiedzi; innowacja a błąd językowy; etyka wypowiedzi 

i etykieta językowa 

Byron G., Giaur (fr.)**; Goethe J.W., Cierpienia młodego Wertera 

(fr.)**, Faust (fr.)**; Mickiewicz A., Oda do młodości*, Romantyczność*, 

wiersze z cyklu Sonety krymskie* (Stepy akermańskie, Burza, 

Ajudah, Droga nad przepaścią…, Bakczysaraj, Bakczysaraj w nocy), 

Świteź, Lilie, Dziady, cz. III*. Dziady, cz. IV**, Niepewność, Dobranoc, 

Konrad Wallenrod*, Pan Tadeusz (fr.), [Nad wodą wielką i czystą], 

[Gdy tu mój trup], Polały się łzy, Snuć miłość; Słowacki J., Rozłączenie, 

Kordian* (+ spektakl Teatru Telewizji Kordian***, reż. J. Englert), 

Beniowski (fr.)**; Hymn, Grób Agamemnona*, Testament mój*, 

Uspokojenie, Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała; Wordsworth 

W., Żonkile; Schlegel A.W., Porównanie poezji klasycznej z romantyczną 



filozofia romantyzmu; poeci jezior jako prekursorzy romantyzmu; 

esej historyczno-literacki; gawęda szlachecka; poemat dygresyjny 

językowy obraz świata; tabu językowe 


Goethe J.W., Król Olch; Fredro A., Śluby panieńskie (+ spektakl Teatru 

Telewizji Śluby panieńskie***, reż. A. Łapicki); Hegel G.W., Wykłady 

z filozofii dziejów; Kraszewski J.I., Stara baśń (fr.)**; Poe E.A., wybrane 

opowiadanie** (Złoty żuk); Rzewuski H., Pamiątki Soplicy**; Słowacki 

J., Lilla Weneda*; wiersze poetów jezior*: S. Coleridge, Kościuszko; 

Wordsworth W., Jest nas siedmioro, Filarze Stonehenge! 

Bryll E., Lekcja polskiego – Słowacki; Iwaszkiewicz J., Do prawnuczki; 

Kamieńska A.*, Prośba; Miłosz C.*, Dolina Issy (fr.) 

Janion M., Co się stało z mitologią słowiańską? 

54 godziny ZP i 21 godzin ZR – 75 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela) 

24

Klasa 2. Część 2. ROMANTYZM–POZYTYWIZM 




przewartościowania koncepcji poety w Nie-Boskiej komedii; historiozofia 

rewolucji; filozofia pozytywizmu; wiersze programowe pozytywizmu; 

program pozytywizmu polskiego; hasła pozytywistyczne; 

pozytywiści wobec sztuki; bohater nowych czasów i społeczeństwo 

polskie w epoce pozytywizmu; poetyka powieści realistycznej 

i jej język 

sztuka dyskusji; stylistyczne zróżnicowanie polszczyzny; dawność 

w języku 

Krasiński Z., Nie-Boska komedia*; Norwid C.K., wybrane wiersze* 

(Adam Kraft, W Weronie, Nerwy, Larwa, Pielgrzym); Mickiewicz 

A., Pielgrzym; Asnyk A., wybrane wiersze* (Do młodych, Daremne 

żale, Sonet XIII); Comte A., Wykład filozofii pozytywnej (fr.); Gautier 

T., Sztuka; Konopnicka M., wybór wierszy** (Contra spem spero, 

Kubek, List XI, Sorrento); Orzeszkowa E., Gloria victis*, Nad Niemnem** 

(+ film Nad Niemnem***, reż. Z. Kuźmiński); Prus B., Lalka*, 

Z legend dawnego Egiptu*, Jubileusz i współczesność (fr.); Sienkiewicz 

H., Potop* 

Młynarski W.*, Moje ulubione drzewo; Osiecka A.*, W żółtych płomieniach 

liści 




46 godzin ZP i 29 godzin ZR – 75 godzin (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela) 

epistolografia romantyczna; osobny romantyzm Norwida; dyskusja 

z tradycją romantyczną w prozie XX w. 

Krasiński Z., listy (do D. Potockiej, J. Lubomirskiego); Norwid C.K., 

Bema pamięci żałobny rapsod*, Fortepian Szopena*, Czarne kwiaty 

(fr.)*, Promethidion (fr.)*; Balzac H., Ojciec Goriot*; Dickens Ch., 

Klub Pickwicka (fr.); Flaubert G., Pani Bovary*; Gogol M., Martwe 

dusze (fr.) 

Gombrowicz W., Trans-Atlantyk; Kowalski J., Niezbędnik Sarmaty 

(fr.); spektakl Teatru Telewizji Rewizor***, reż. J. Gruza 

25

Klasa 3. Część 1. MŁODA POLSKA–DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE 




filozofia modernizmu; Młoda Polska; dekadentyzm w poezji; symbolizm 

w poezji; dramat symboliczny; ekspresjonizm; powstanie 

styczniowe; kryzys nowoczesności; wczesna poezja dwudziestolecia 

międzywojennego 

słownictwo o charakterze wartościującym, neutralne, zabarwione 

emocjonalnie; środki retoryczne – oddziaływanie na odbiorcę, argumenty, 

w tym pozamerytoryczne, prawda i fałsz w języku; dialektyzacja 

w literaturze; logika argumentacji w wypowiedzi perswazyjnej 

Conrad J., Lord Jim**; Dostojewski F., Zbrodnia i kara*; Kasprowicz 

J., wybrane wiersze* (Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, 

Dies irae); Konopnicka M., Rota; Nietzsche F., Moralność panów 

i niewolników (fr.); Przerwa-Tetmajer K., wybrane wiersze* (Koniec 

wieku XIX, Dziś, Lubię, kiedy kobieta, A kiedy będziesz moją żoną, 

Melodia mgieł nocnych); Reymont W.S., Chłopi, t. 1*; Wierzyński 

K.*, Nocna ojczyzna; Wyspiański S., Wesele* (+ film Wesele, reż. A. 

Wajda); Żeromski S., Rozdziobią nas kruki, wrony…*, Echa leśne**; 

Iłłakowiczówna K.*, Błękitna chwila; Lechoń J.*, Herostrates; Ortega 

y Gasset J., Bunt mas; Pawlikowska-Jasnorzewska M., wybrane wiersze* 

(Miłość, Nike, Listy, La précieuse); Spengler O., Zmierzch Zachodu; 

Tuwim J., wybrane wiersze* (Przy okrągłym stole, Do krytyków, 

Pogrzeb prezydenta Narutowicza, Do prostego człowieka); Wierzyński 

K.*, [Tyś jest, jak dzień wiosenny]; Żeromski S., Przedwiośnie*, 

Rewolucja w bibliotece 




wiersz impresjonistyczny; estetyka brzydoty; naturalizm; powstanie 

listopadowe; dramat neoromantyczny; topos wędrówki; przemiany 

konwencji powieściowej; esej historyczny 

prozodyczne elementy stylu w poezji impresjonistycznej; Wesele 

w języku – styl indywidualny autora i styl typowy dla epoki 

Baudelaire Ch., Padlina, Oddźwięki, Poranna szarówka; Kaden-Bandrowski 

J., Piłsudczycy (fr.); Korab-Brzozowski S., O, przyjdź, Powinowactwo 

cieni i kwiatów o zmierzchu; Przerwa-Tetmajer K., Widok 

ze Świnicy do Doliny Wierchowej; Reymont W.S., Chłopi, t. 2** (fr.) 

Rimbaud A., Moja bohema; Staff L., Deszcz jesienny; Wyspiański S., 

Noc listopadowa* (+ spektakl Teatru Telewizji Noc listopadowa***, 

reż. A. Wajda); Verlaine P., Sztuka poetycka; Zapolska G., Moralność 

pani Dulskiej**; Czarnyszewicz F., Nadberezyńcy; Iwaszkiewicz J., 

Źródło Aretuzy; Jesienin S., [Porzuciłem mój dom rodzinny]; Słonimski 

A., Elegia miasteczek żydowskich; Staff L., Daleko pójdę, z daleka 

wrócę 

Baliński S., Antyromantyzm; Boy-Żeleński T., Plotka o „Weselu”; Ciechowski 

G., Nie pytaj o Polskę (Republika); Świrszczyńska A.**, Rozczarowana 

i szczęśliwa; Wencel W.*, Calcium magnesium 

Bachtin M., Powieść polifoniczna (fr.); Młynarski* W., Jak malował 

pan Chagall, Myśliwski W., Widnokrąg**; Stryjkowski J., Austeria** 

49 godzin ZP i 25 godzin ZR – 74 godziny (pozostałe godziny do dyspozycji nauczyciela) 

26

Klasa 3. Część 2. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE–LITERATURA WOJENNA 




proza dwudziestolecia; konflikty wartości; świat poetycki Leśmiana; 

pierwsza awangarda w poezji; groteska; katastrofizm; wojna i okupacja 

w kulturze i literaturze; literackie świadectwa; literatura faktu 

neologizmy w poezji i języku codziennym; budowa słowotwórcza 

wyrazów i ich funkcje; zmiany w słownictwie, zmiany znaczeń; etyka 

i etykieta językowa; agresja w języku; współczesna polszczyzna 

kolokwialna 

Czechowicz J., wybrane wiersze* (Legenda, Żal, Ballada z tamtej 

strony); Dąbrowska M., Noce i dnie (+ film Noce i dnie***, reż. J. Antczak); 

Freud Z., Kultura jako źródło cierpień; Gombrowicz W., Ferdydurke* 

(fr.); Kayser W., Próba określenia istoty groteskowości; Leśmian 

B., wybrane wiersze* (Ballada bezludna, Strój, W malinowym 

chruśniaku, [Ty pierwej mgły dosięgasz], Szczęście, Rok nieistnienia, 

Po ciemku, po ciemku łkasz, Metafizyka, W dzień zmartwychwstania, 

Ballada bezludna, Topielec); Nałkowska Z., Granica**; Peiper 

T.**, Miasto, masa, maszyna (fr.), Miasto; Przyboś J., wybrane wiersze* 

(Z Tatr, Lato 1934); Baliński S., Polska podziemna; Baczyński 

K.K., wybrane wiersze* (Pokolenie, Ten czas, [Byłeś jak wielkie, stare 

drzewo], Biała magia, Niebo złote ci otworzę); Borowski T., U nas 

w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu*, Ludzie, którzy szli*; Broniewski 

W., Rozmowa z Historią; Czapski J., Na nieludzkiej ziemi** 

(fr.); Fromm E., Ucieczka od wolności; Gajcy T., wybrane wiersze* 

(Wczorajszemu, Temu, który przyjdzie); Herling-Grudziński G., Inny 

świat*; Krahelska K., Hej, chłopcy, bagnet na broń; Krall H., Zdążyć 

przed Panem Bogiem*; Mackiewicz J., Droga donikąd* (fr.); Słonimski 

A., Apel; Staff L.*, Pierwsza przechadzka; Szczepański J.J., Święty**; 

Camus A., Dżuma*; Moczarski K., Rozmowy z katem** (fr.); Nałkowska 

Z., Przy torze kolejowym** (fr.); Różewicz T.*, Lament, Ocalony 



Teksty współczesne stanowiące kontekst, m.in.: 

powieść psychologiczna; konwencja oniryczna w prozie; surrealizm; 

dialog z tradycją młodopolską; synkretyzm konwencji powieściowych 

XX wieku 

intencja wypowiedzi jako aktu o dwóch znaczeniach: dosłownym 

i implikowanym 

Bułhakow M., Mistrz i Małgorzata*; Kafka F., Proces* (fr.); Kuncewiczowa 

M., Cudzoziemka; Ossendowski F.A., Polesie (fr.); Peiper T.**, 

Noga; Schulz B., wybrane opowiadania z tomu Sklepy cynamonowe* 

(Ulica krokodyli, Ptaki, Noc wielkiego sezonu) + film Sanatorium 

pod klepsydrą***, reż. W.J. Has; Witkiewicz S.I., Szewcy; Szpilman W., 

Pianista (+ film Pianista, reż. R. Polański); Białoszewski M., Pamiętnik 

z powstania warszawskiego; Herling-Grudziński G., Wieża* 

Kamieńska A.**, Do przyjaciół; Miłosz C., wybrane wiersze* (Campo 

di Fiori, Biedny chrześcijanin patrzy na getto); Osiecka A.*, Na zakręcie, 

Noce i dnie. Walc 

Stempowski J.*, Granice literatury 


27

Klasa 4. LITERATURA PRL–LITERATURA WSPÓŁCZESNA 




cechy literatury PRL-u; totalitaryzm; poezja i etos w czasach komunizmu 

w Polsce; etos człowieka myślącego; Tango jako dramat polityczno-społeczny; 

stan wojenny w literaturze; piosenka rockowa przeciw 

systemowi; egzystencjalizm w filozofii, literaturze i sztuce; kultura popularna; 

literatura w czasach przemian ustrojowych; poezja polityczna 

frazeologia w języku; nowomowa – język totalitaryzmu; poprawność 

i norma w języku; nowe media – nowy język; język reklamy; slang 

i moda w języku 



walka estetyki z polityką; mała stabilizacja w literaturze; Nowa Fala 

– komunizm obnażony; PRL ironicznie; realny socjalizm; satyra i parabola 

w opowiadaniach Mrożka 

komunistyczna rzeczywistość i jej język 

Barańczak S., wybrane wiersze* (Braki, odrzuty, produkty zastępcze, 

Spójrzmy prawdzie w oczy, Co jest grane, Określona epoka); 

Białoszewski M., wybrane wiersze* (Podłogo, błogosław!, Romans 

z konkretem, Studium klucza, Zbiorowe ustalenie charakteru Pani 

Doktór); Bursa A., Pedagogika, Sobota; Ciechowski G., Biała flaga 

(Republika); Herbert Z., Pieśń o bębnie, Trzy studia na temat realizmu, 

Dlaczego klasycy, Potęga smaku, Pan Cogito o postawie wyprostowanej*, 

Przesłanie Pana Cogito*, Raport z oblężonego miasta*, 

Co widziałem; Kapuściński R., Cesarz; Miłosz C., Zniewolony 

umysł, Traktat moralny*, Do polityka, Który skrzywdziłeś; Młynarski 

W.*, W co się bawić, Sytuacja; Mrożek S., Tango*; Nowakowski M., 

Raport o stanie wojennym*; Olewicz B., Autobiografia (Perfect); Orwell 

G., Rok 1984*; Polkowski J., wybrane wiersze* (Moja słodka ojczyzno, 

O Nowej to Hucie piosenka); Przybora J., Już czas na sen, Bez 

ciebie, Herbatka; Różewicz T., wybrane wiersze*, Kartoteka**; Stachura 

E.**, Dzienna jazda pociągiem, Piosenka dla robotnika rannej 

zmiany, Opadły mgły, nowy wstaje dzień; Staszewski K., Arahja 

(Kult); Tokarczuk O., Profesor Andrews w Warszawie*; Trznadel J., 

Hańba domowa (fr.); Tyrmand L., Dziennik 1954** (fr.), Zły (fr.); Lem 

S., Wizja lokalna** (fr.); Libera A., Madame*; Masłowska M., Między 

nami dobrze jest, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną 

(fr.), Paw królowej (fr.); Miłosz C.*, Piesek przydrożny. Krzyś (fr.), 

Stary człowiek ogląda telewizję; Nowakowski M., Górą Edek*; Poświatowska 

H., wybrane wiersze* (Jestem Julią, Inwokacja, [Znowu 

pragnę ciemnej miłości…]); Różewicz T.*, Walentynki (poemat końca 

XX wieku); Rymkiewicz J.M.*, Krew; Sartre J.-P., Egzystencjalizm jest 

humanizmem; Stasiuk A., Miejsce*; Szymborska W., wybrane wiersze* 

(Wszelki wypadek, Pożegnanie widoku); Wencel W.*, Matka 

Boska Smoleńska; Wiśniewski J.L., S@motność w sieci (fr.) 

filmy: Popiół i diament, reż. A. Wajda; Dreszcze, reż. W. Marczewski; 

Nad rzeką, której nie ma, reż. A. Barański; Rejs, reż. M. Piwowski; Niewinni 

czarodzieje, reż. A. Wajda; Wino truskawkowe, reż. D. Jabłoński 

Barańczak S., Uciekinier z utopii. O poezji Zbigniewa Herberta (fr.); 

Białoszewski M., Szumy, zlepy, ciągi (fr.); Iwaszkiewicz J., Kochankowie 

z Marony; Konwicki T., Mała apokalipsa*; Krynicki R., Świat jeszcze 

istnieje; Lipska E., Z cyklu: Wielkie awarie (I); Herbert Z., Hamlet 

na granicy milczenia (fr.); Mrożek S., wybrane opowiadania* (Mały, 

Kronika oblężonego miasta); Różewicz T., Świadkowie, czyli nasza 

mała stabilizacja (cz. I); Szymborska W., Głos w sprawie pornografii, 

Niektórzy lubią poezję; Białoszewski M., Mój testament śpiącego, 

Życia sam zapach; Camus A., Mit Syzyfa; Dylan B., Odpowie ci wiatr; 

Gintrowski P., A my nie chcemy uciekać stąd; Głowacki J., Antygona 

w Nowym Jorku*; Hrabal B.**, Zbyt głośna samotność (fr.), Chce pan 

widzieć złotą Pragę?; Salinger J.D., Buszujący w zbożu; Wojaczek R., 

Gdy pies księżyca, Próba ostatniego wiersza; List od nieznanego 

poety; Wysocki W., Obława 


28

1.1

Źródła ilustracji: 

s. 31 (mężczyzna przy Ścianie Płaczu) Oleg Zaslavsky/Shutterstock.com 

s. 32 (Koloseum) Songquan Deng/Shutterstock.com; (Atena) Eroshka/Shutterstock.com 

s. 33 (sklepienie katedry) Federico Zovadelli/Shutterstock.com 

s. 34 (rycerz) De Luan/Alamy Stock Photo/BE&W; (gryf) Betacam-SP/Shutterstock.com 

s. 38 (Rembrandt van Rijk, Arystoteles z popiersiem Homera) reprodukcja 

s. 39 (Odyseja, reż. Andriej Konczałowski, 1997) SIPA/East News 

s. 40 (skamielina) Robert Hoetink/Alamy Stock Photo/BE&W 

s. 47 (Ściana Płaczu) Grant Faint/The Image Bank/Getty Images 

s. 49 (Biblia, 2013) History Channel/Lightworkers Media/Kobal/REX/Shutterstock/East News 

s. 51 (the Brick Bible – Ostatnia Wieczerza) © Elbe Spurling (Brendan Powell Smith); fot. dana press photo/East News 

s. 52 (Agnus Dei, fragment witraża) jorisvo/Shutterstock.com 

s. 53 (Pablo Picasso, Gołąbek) P. Picasso, Gołąbek; © Picasso Succession, 2018; fot. Private Collection/The Bridgeman Art 

Library/PhotoPower 

s. 54 (Giuseppe Cesari, Wygnanie z raju) The Bridgeman Art Library/PhotoPower; (William Blake, Kain) reprodukcja; (Noe, 

arras) reprodukcja; (Bernardino Luini, Ślub dziewicy Maryi) The Bridgeman Art Library/PhotoPower; (George da la 

Tour, Maria Magdalena) RMN – © Gérard Blot/BE&W 

s. 55 (Piero della Francesca, Spotkanie królowej Saby i Salomona) David Lees/Corbis/VCG/Getty Images; (Mojżesz) salajean/ 

Shutterstock.com; (Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza) The Bridgeman Art Library/PhotoPower 

s. 57 (Fernando Vicente, Vanitas) © Fernando Vicente 

s. 58 (mural z motywem vanitas) David Robinson/Alamy Stock Photo/BE&W 

s. 60 (zdjęcie satelitarne) NASA; (góra Synaj) badahos/Shutterstock.com; (morze) Rocksweeper/Shutterstock.com 

s. 61 (rybak) Dave G. Houser/Corbis/Getty Images; (góra Karmel) Hanan Isachar/Corbis/Getty Images; (Sharon) Eyal 

Bartov/Alamy Stock Photo/BE&W; (Galilea) Robert Harding/Christopher Rennie/Diomedia; (gaj oliwny) alefbet/ 

Shutterstock.com; (Jerozolima) HEMIS/FRUMM John/Diomedia 

s. 62 (plakat do spektaklu Pieśń nad Pieśniami) Leszek Żebrowski/Krakowska Opera Kameralna 

s. 63 (Marc Chagall, Pieśń nad Pieśniami IV) © Marc Chagall, Pieśń nad Pieśniami IV, 1958; © ADAGP Paris 2018; fot. Gérard 

Blot/RMN-GP/BE&W/ 

s. 66 (Edvard Munch, Pocałunek na plaży) AKG/BE&W 

s. 67 (Amedeo Modigliani, Stojąca naga Elvira) Heritage Images/Fine Art Images/BE&W 

s. 68 (Waldemar Świerzy, plakat do filmu Trzeba zabic tę miłość) © Waldemar Świerzy 

s. 70 (Kazimierz Gustaw Zemła, pomnik króla Dawida w Zamościu) Andrii Zhezhera/Shutterstock.com 

s. 71 (Król Dawid, reż. Bruce Beresford, 1985) Paramount/Kobal/REX/Shutterstock/East News 

s. 72 (przejście graniczne na Łysej Polanie) Maciej Osiecki/FORUM 

s. 74 (Noe, rzeźba) Vladimir Wrangel/Shutterstock.com 

s. 75 (Stoldo Lorenzi, posąg Abrahama) De Agostini/M. Ranzani/Getty Images 

s. 78 (Pieter Brueghel, Wieża Babel) reprodukcja 

ozdobnik (fragment ściany ze szlaczkiem) Sviluppo/Shutterstock.com

Spis treści 

Jak korzystać z podręcznika 35 

WPROWADZENIE 

1. Co to znaczy zrozumieć tekst? 

Homer, Odyseja 

2. Klasyfikacje literatury 36 

Homer, Odyseja 39 

Wisława Szymborska, Żona Lota 40 

3. Znaki wokół nas 42 

Leopold Staff, Ogród przedziwny 44 

4. Język – narzędzie porozumienia 

Renata Grzegorczykowa, Problem funkcji języka… 

BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE 47 

5. Biblijne źródła europejskiej kultury 

Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii 

6. Biblia – dokument i opowieść 

Anna Świderkówna, Biblia między mitem a historią 

7. Bóg Starego Testamentu – historia Abrahama 48 

Księga Rodzaju 48 

INFOGRAFIKA: POSTACIE BIBLIJNE 54 

8. Parafraza opowieści biblijnej 

Gustaw Herling-Grudziński, Ofiarowanie 

9. Cierpienie w Biblii – Księga Hioba 

Księga Hioba 

10. Wiersz o współczesnym Hiobie 

Anna Kamieńska, Powrót Hioba 

11 . Życie, śmierć i los – Księga Koheleta 56 

Księga Eklezjasty 56 

INFOGRAFIKA: MIEJSCA BIBLIJNE 60 

12. Miłość nie tylko duchowa 62 

Pieśń nad Pieśniami 63 

13. Współczesne nawiązania do Pieśni nad Pieśniami 65 

Edward Stachura, Pejzaż 65 

Halina Poświatowska, Odłamałam gałąź miłości 67 

14. Świat poezji biblijnej – psalmy 

Psalm 13 

Psalm 47 

Agnieszka Osiecka, Chwalmy Pana 

15. Psalmy inspiracją dla poetów wszech czasów 69 

Psalm 30 69 

Czesław Miłosz, Psalm 30 70 

Wisława Szymborska, Psalm 72 

16. Biblijna wizja końca świata 

Apokalipsa Świętego Jana 

Biblia w literaturze i kulturze. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości 74 

Analiza tekstu nieliterackiego. Sprawdzenie umiejętności 76 

Tworzenie własnego tekstu. Wypowiedź ustna 78

WPROWADZENIE 

LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN 

17. Antyczne źródła literatury 

Arystoteles, Poetyka 

Safona, *** [Wydaje mi się samym bogom równy] 

Tyrtajos, Rzecz to piękna… 

18. Filozofia sztuką życia 

Platon, Obrona Sokratesa 

19. Świat idei i świat realny 

Platon, Państwo 

20. Mit o złotym wieku 

Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja 

(rozdział Narodziny świata) 

INFOGRAFIKA: POSTACIE MITOLOGII GRECKIEJ 

21. Pojedynek bez szans na zwycięstwo 

Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja 

(mit o Marsjaszu) 

Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz 

22. Apollo – patron mścicieli 

Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian 

23. Tęsknota na wieki – mit o Demeter 

Do Demeter 

24. Miłość silniejsza niż śmierć 

Jacek Kaczmarski, Przechadzka z Orfeuszem 

25. Walka i wojna w Iliadzie 

Homer, Iliada 

26. Pycha i przebaczenie w Iliadzie 

Homer, Iliada 

27. Siła perswazji 

Arystoteles, Retoryka 

Homer, Iliada 

28. Wędrówka w Odysei 

Homer, Odyseja 

Leopold Staff, Odys 

29. Czym jest tragizm? 

Arystoteles, Poetyka 

Janusz Misiewicz, Istota dramatu 

30. Antygona – tragedia wzorcowa 

Sofokles, Antygona 

31. Racje Antygony 


32. Racje Kreona 


INFOGRAFIKA: TEATR GRECKI 

33. Mądrość w krzywym zwierciadle komika 

Arystofanes, Chmury 

34. Herodot czytany przez Kapuścińskiego 

Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem

35. W świecie rzymskich bogów 

Jan Parandowski, Mitologia, część II Rzym 

36. Ewolucja eposu – Eneida Wergiliusza 

Wergiliusz, Eneida 

37. Heroizm i miłość w Eneidzie 

Wergiliusz, Eneida 

38. Epikureizm i stoicyzm Horacego 

Horacy, Pieśń zimowa 

Horacy, Do Mecenasa 

Horacy, Do Pompejusza Grosfusa 

39. Poeta natchniony 

Horacy, Wzniosłem pomnik 

40. Horacy jako wychowawca 

Horacy, Ojczyzna – okrętem 

Josif Brodski, W stylu Horacego 

41. Język oficjalny i nieoficjalny 

Ewa Baniecka, Gwara młodzieżowa... 

Literatura Greków i Rzymian. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości 

Analiza tekstu nieliterackiego. Sprawdzenie umiejętności 

Tworzenie własnego tekstu. Wypowiedź ustna 

ŚREDNIOWIECZE 

42. Tysiąc lat kultury średniowiecza 

Jacques Le Goff, Człowiek średniowiecza 

43. Zło brakiem dobra 

Święty Augustyn, Wyznania 

44. Język jako system znaków 

Jan Parandowski, Język zbiorem znaków 

[Ach, miłość…] 

45. Poetycki traktat teologiczny 

Bogurodzica 

46. Pierwszy polski hymn 

Bogurodzica 

47. Trwałość i zmiana w języku 

Teresa Skubalanka, 

Wczesno- czy późnośredniowieczny język Bogurodzicy? 

48. Średniowieczna mowa uczuć 

Lament świętokrzyski 

49. Średniowieczny wzór rycerza 

Pieśń o Rolandzie 

50. Średniowieczny wzór króla 

Gall Anonim, Kronika polska 

51. Konflikt władzy świeckiej i duchownej 

Gall Anonim, Kronika polska 

Gaude, Mater Polonia 

52. Czym jest asceza? 

Legenda o świętym Aleksym 

Jan Twardowski, Malowani święci

WPROWADZENIE 

53. Święty a świat 

Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu 

54. Franciszkanizm – kontynuacje i nawiązania 

Święty Franciszek z Asyżu, Hymn 

Papież Franciszek, Laudato si' 

55. Danse macabre – taniec ze śmiercią 

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią 

56. Średniowieczni w krzywym zwierciadle satyry 

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią 

Miron Białoszewski, Wywiad 

57. Odwaga i etos rycerza 

Dzieje Tristana i Izoldy 

58. Symbolika miłości 


59. Opowieść o miłości nieszczęśliwej 


Halina Poświatowska, [tutaj leży Izold jasnowłosa…] 

60. Poetycka summa średniowiecza 

Dante Alighieri, Boska komedia 

61. Średniowieczna wizja zaświatów 

Dante Alighieri, Boska komedia 

Tadeusz Różewicz, Brama 

62. Teologiczna summa średniowiecza 

Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna 

63. Dyskusja z tradycją 

François Villon, Wielki testament 

Artur Rimbaud, Sezon w piekle 

64. W poszukiwaniu Boga – Siódma pieczęć 

INFOGRAFIKA: IDEE ŚREDNIOWIECZA 

65. Sztuka i architektura średniowiecza 

Julian Przyboś, Notre Dame 

66. Katedra fantastyczna 

Jacek Dukaj, Katedra 

Średniowiecze. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości 


Tworzenie własnego tekstu. Interpretacja 

Tworzenie własnego tekstu. Rozprawka 

1. 

2. 

LEGENDA 

Treści w preprincie 

Lekcje literacko-kulturowe 

Lekcje językowe 

Treści o charakterze powtórzeniowym

jak korzystać z podręcznika 

Zwróć uwagę na kolory 

lekcje i polecenia 

literacko-kulturowe 

lekcje i polecenia 

językowe 

1 

Co Młoda to znaczy Polska – 

zrozumieć początki tekst? modern 

4 

Język 

Młoda Polska – 

początki 

– narzędzie 

moderni 

porozumienia 

R 

Historia Abrahama była inspiracją dla w 

literatury i sztuki. Na lekcji zapoznam 

zaniem do tego tematu w literaturze XX w 

niem Ofiarowanie Gustawa Herlinga-Grud 

13. Porównaj język (w tym użyte środki stylist 

oraz wymowę Pieśni nad Pieśniami i Hym 

o Miłości Pawła z Tarsu. Wnioski zapisz w 

interpretacji porównawczej. R 

zakres 

rozszerzony 

Przeczytaj i zapamiętaj 



O TWÓRCY 



FUNKCJE JĘZYKA 


FRAZEOLOGIZMY BIBLIJNE 

funkcja 

impresywna 

(odbiorca) 

funkcja 

informatywna 

(kontekst) 

funkcja 

poetycka 

(komunikat) 

funkcja 

metajęzykowa 

(kod) 

Ćwicz i doskonal umiejętności 

teksty z epoki 

i konteksty literackie Księga Eklezjasty (1,1–14) 

Słowa kaznodziei, syna Dawidów, 

króla w Jeruzalem. 

[2] Marność nad marnościami, 

ANALIZA 

1. Zanalizuj budowę fragmentu – określ rodzaj 

INTERPRETACJA 

5. Ustal, jakie konteksty są potrzebne do zrozum 

pytania 

i polecenia 

do tekstów 

ilustracje 

z poleceniami 

? Co sądzisz o tego typu 

interpretacjach dzieł klasyków? 

Uważasz je za odkrywcze, 

wartościowe, wnoszące coś do 

oryginału, czy też za nieuprawnione? 



10. Czy dostrzegasz we fragmencie Odysei wartośc 

ĆWICZENIA 

1. Kto jest nadrzędnym nadawcą w utworze? Jak 

ćwiczenia 

w lekcjach 

językowych 

Uporządkuj i sprawdź swoją wiedzę 

Biblia w literaturze i kulturze. Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości 


Tworzenie własnego tekstu. Wypowiedź ustna

2 Klasyfikacje literatury 

Utwory literackie należą do zbioru tekstów językowych. 

Jednym z podstawowych pytań znawców literatury 

od czasów filozofa greckiego Arystotelesa (patrz: 

lekcja 17.) jest zagadnienie, które teksty można uznać za 

utwory literackie, czyli tzw. literaturę piękną (a nie piśmiennictwo, 

np. literaturę naukową). Inną fundamentalną 

kwestią dla nauki o literaturze – literaturoznawstwa 

– jest klasyfikacja literatury, czyli jej podział na kategorie, 

czym zajmiemy się na tej lekcji. 

WYZNACZNIKI LITERATURY 

Czy rymowana reklama jest poezją? Czy dziennik pisarza 

jest utworem literackim? Kwestia, jak wyznaczyć zakres 

utworów literackich, nie jest wciąż w pełni rozstrzygnięta. 

Najbardziej rozpowszechnione wśród badaczy literatury 

koncepcje rozwiązania tego problemu wymieniają 

cztery cechy swoiste tekstów literackich (czyli takie, które 

są właściwe tylko literaturze i wyróżniają ją spośród innych 

tworów językowych): 

▪funkcja estetyczna – przynależność literatury do dzieł 

sztuki, jest ona żywiołem piękna; 

▪fikcyjność – występowanie elementów zmyślenia, kreacji 

świata w tekście literackim; 

▪obrazowość – zdolność literatury do wywoływania 

w naszej wyobraźni przedstawień opisywanego świata; 

▪specjalne ukształtowanie języka – dodatkowe uporządkowanie 

języka literackiego, nieistotne z punktu widzenia 

zawartości informacyjnej utworu. 

KLASYFIKACJE UTWORÓW LITERACKICH 

Od początków refleksji nad literaturą jednym z najważniejszych 

zagadnień jest kwestia, jak podzielić utwory 

literackie i jak je porządkować. Istnieje wiele klasyfikacji 

literatury, my ograniczymy się do czterech podziałów 

ważnych w naszym kształceniu literackim. 

1. RODZAJE LITERACKIE 

Podział ten wywodzi się od greckiego filozofa Platona, 

który w dialogu Państwo (patrz: lekcje 18. i 19.) opisał trzy 

rodzaje literackie. Platon swoją klasyfikację oparł na ustaleniu, 

czy „poeta mówi we własnym imieniu”, czy wypowiadają 

się bohaterowie utworu albo też: czy utwór łączy 

obie te możliwości. 

Podobnie mówi o tym także Arystoteles w Poetyce: „Trzecim 

z kolei elementem różnicującym omawiane sztuki 

[literaturę w dzisiejszym rozumieniu] jest sposób, w jaki 

można przedstawić poszczególne rodzaje przedmiotów. 

Można przecież za pomocą tych samych środków przedstawić 

te same przedmioty bądź poprzez opowiadanie, 

przy czym można opowiadać, jak Homer – za pośrednictwem 

wprowadzonej postaci, lub wyłącznie we własnej 

osobie, bądź też w ten sposób, że wszystkie przedstawione 

postacie wprowadza się jako bezpośrednio działające” 

(Arystoteles, Poetyka, tłum. i oprac. Henryk Podbielski). 

Rodzaj literacki to zatem ogólna kategoria podziału utworów 

literackich, głównie ze względu na podmiot – osobę 

mówiącą w tekście – oraz to, co jest przedstawiane. 

LITERATURA 

(podział wg Platona i Arystotelesa) 

,,opowiadanie” 

„bezpośrednie działanie” postaci 

(DRAMAT) 

za pośrednictwem wprowadzonej osoby 

(EPIKA) 

we własnej osobie 

(LIRYKA) 

36

2. Klasyfikacje literatury 

RODZAJE LITERACKIE 

Kryteria klasyfikacji Epika Liryka Dramat 

sposób 

przedstawiania świata 

opowiadanie / opis opis przeżyć i uczuć działanie postaci 

konstrukcja wypowiedzi 

narracja fabularna 

(monolog) z możliwym 

udziałem dialogu 

monolog (rzadko dialog) 

liryczny 

dialog / polilog (wypowiedź 

wielu osób jednocześnie) 

funkcje 

wypowiedzi 

przedstawianie świata 

wyrażanie przeżyć 

i uczuć 

przedstawianie 

zdarzeń 

subiektywność / 

obiektywność 

(podmiotowość / 

przedmiotowość) 

obiektywizacja 


subiektywność 

podmiotu 

subiektywność 

osób dramatu 

zdarzeniowość akcja brak akcji akcja 

czas 


przeszłość (to, co się już 

zdarzyło) 

teraźniejszość (to, co 

żywe w świadomości 

mówiącego) 

przyszłość (to, co ma być 

wystawione na scenie) 

Współcześnie osoba mówiąca ma różne nazwy: 

▪w epice: narrator, 

▪w liryce: podmiot liryczny, 

▪w dramacie: osoby dramatu. 

W późniejszych badaniach nad literaturą wyróżniono także 

wiele innych kryteriów, najważniejsze z nich zestawiamy 

w tabeli Rodzaje literackie. Warto pamiętać, że cechy 

rodzajowe mogą się mieszać w różnych utworach. Mamy 

wówczas do czynienia z synkretyzmem rodzajowym. 

2. GATUNKI LITERACKIE 

Podział na gatunki literackie ma swoje korzenie w Poetyce 

Arystotelesa. Ten pierwszy w Europie systematyczny 

opis literatury, mimo iż wymienia kilka gatunków, definiuje 

tylko trzy: tragedię i komedię oraz epopeję. Definicje 

te są dużo bardziej szczegółowe niż określenia rodzajowe 

(mają więc węższy zakres) i korzystają z różnych 

kryteriów klasyfikacyjnych. Podział gatunkowy nie jest 

jednak po prostu podziałem na bardziej szczegółowe 

rodzaje literackie. Są bowiem gatunki mogące reprezentować 

wszystkie rodzaje – takim gatunkiem jest np. poemat, 

który bywa epicki (Odyseja Homera), liryczny (biblijna 

Księga Hioba), ale także może mieć postać 

dramatyczną (jako poema Adam Mickiewicz określił 

Dziady, których część II znasz ze szkoły podstawowej). 

Bywają też gatunki łączące w sobie cechy różnych rodzajów 

literackich – np. ballada (Świtezianka Mickiewicza). 

Gatunek literacki obejmuje zatem szczegółowe cechy 

utworów literackich, pozwalające grupować te utwory 

w zbiory podobnych do siebie tekstów. 

3. POEZJA – PROZA 

Od starożytności rozróżniano dwie formy zapisu tekstu 

(nie tylko literatury): poezję (wiersz) i prozę. W tym znaczeniu 

do poezji należą wszystkie te teksty, które są wierszowane 

(w tym sensie niektóre reklamy są także wierszami). 

Wiersz różni się od prozy tym, iż jest podzielony na 

wersy. Proza zapisana jest w sposób ciągły. Wiersz ma 

zatem „naddany” – dodatkowy – podział na jednostki rytmiczne, 

którymi są wersy (i cząstki wersów). Proza dzieli 

się zaś tylko naturalnie na całości składniowe i akapity. 

Koniec wersu nazywamy klauzulą. Tworzy on tzw. pauzę 

wersyfikacyjną, którą podczas odczytywania wiersza należy 

oddać jako krótką przerwę w lekturze tekstu. Jeżeli pauza 

ta wypada wewnątrz całości zdania (wypowiedzenia), to 

mamy do czynienia ze zjawiskiem nazywanym przerzutnią. 

Wiersze można podzielić na takie, które tworzą pauzę wersyfikacyjną 

w miejscu zakończenia całości składniowej – 

tzw. wiersz składniowy – oraz takie, które nie liczą się z tym 

podziałem – wiersz askładniowy. Można wyróżnić także 

37

WPROWADZENIE 

wiersze, które wyznaczają pauzę wersyfikacyjną po wystąpieniu 

w wersie określonej liczby elementów językowych 

(np. sylab) – są to wiersze metryczne. Wiersz, który nie respektuje 

takiej zasady, nazywamy wierszem wolnym. 

W wierszu mogą występować rymy, ale wcale nie muszą – 

wiersz bezrymowy to tzw. wiersz biały. Jeżeli wiersz jest 

podzielony na strofy (grupy wersów), nazywamy go stroficznym, 

jeśli nie – stanowi wiersz stychiczny. 

4. LITERATURA – RETORYKA 

Obowiązującym do końca XVIII w. podziałem wypowiedzi 

językowych było ich rozróżnienie na poezję i retorykę. 

Za poezję uznawano te utwory, które miały przede 

wszystkim zachwycać czytelnika lub słuchacza. Za retorykę 

– teksty, które miały przede wszystkim o czymś 

pouczyć lub do czegoś przekonać. Wiele dawnych tekstów 

literackich nie daje się zakwalifikować ani do epiki, ani 

do liryki, ani do dramatu. Dzieje się tak dlatego, iż są to 

utwory o charakterze retorycznym. 

TECHNIKI ZAPISU LITERATURY 

Zwykle prozę kojarzymy z epiką, a lirykę – z wierszem. 

Jest to jednak bardzo mylące, ponieważ wiersz to technika 

zapisu największych dzieł epickich starożytności – np. 

eposów Homera. Proza zaś występuje także w utworach 

lirycznych. 

relacja wers–składnia 

występowanie miary 

wierszowej 

występowanie rymów 

podział na strofy 

Kryteria 

klasyfikacji 

dominująca funkcja 

wypowiedzi 

dominujący 

cel wypowiedzi 

nadawca 

wypowiedzi 

przykładowe 

gatunki 

TYPY WIERSZA 

wiersz 

składniowy 

wiersz 

metryczny 

wiersz 

rymowy 

wiersz 

stroficzny 

wiersz 

askładniowy 

wiersz wolny 

wiersz biały 

wiersz 

stychiczny 

LITERATURA A RETORYKA 

Literatura 

estetyczna 

zachwycać 

narrator, podmiot 

liryczny, 

osoby dramatu 

epos, pieśń, 

hymn, tragedia 

Retoryka 

perswazyjna 

przekonać, 

pouczyć 

mówca 

satyra, traktat, 

kazanie 

TECHNIKI ZAPISU 

Proza 

Wiersz 

epika 

np. przekład Odysei 

Homera na język 

polski przez Jana 

Parandowskiego 

(gatunek: epos) 

np. Odyseja i Iliada 

Homera 

(gatunek: epos) 

liryka 

np. niektóre rozdziały 

Małego Księcia 

Antoine'a de Saint- 

-Exupéry’ego 

(np. VI, XVIII, XIX) 

np. Treny Jana 

Kochanowskiego 

Rembrandt van Rijk, Arystoteles z popiersiem Homera, 

1653, Metropolitan Museum of Art 

dramat 

np. pierwsza część 

sceny I Romea i Julii 

Williama Szekspira 

np. Dziady część II 

Adama Mickiewicza 

38


Homer 

Odyseja. Odyseusz i syreny 

(Pieśń XII, fragmenty) 

[1] Na koniec w te słowa odezwała się czcigodna Kirke: 

– Najpierw spotkasz Syreny, które czarują wszystkich, co do nich przychodzą. Kto nieświadom zbliży 

się i posłucha głosu Syren, temu już nie wrócić do domu i nie zobaczyć żony i dziatek, idących naprzeciw 

z radością, bo go Syreny uwiodą swą dzwonną pieśnią. Siedzą na łące, a na wybrzeżu pełno jest 

kości tych, co słuchali ich głosu, pełno butwiejących skór. Trzeba ci je minąć. [...] 

[2] A właśnie nasz dzielny statek, gnany wiatrem, szybko zbliżał się do wyspy Syren. Nagle wiatr ustał, 

wygładziła się cisza bez powiewu, jakieś bóstwo uśpiło fale. Towarzysze skoczyli zwijać żagle i składać 

je na dnie okrętu, po czym wrócili do wioseł i bili piany białe gładzoną sośniną 1 . 

[3] A ja wielki krąg wosku pociąłem spiżem 2 na drobne kawałki i zgniotłem w krzepkiej dłoni. Wosk 

szybko zmiękł pod nakazem mej siły i odblasku Heliosa, władcy, syna Hyperiona. Wszystkim po kolei 

towarzyszom zalepiłem uszy. Oni zaś związali mi 

ręce i nogi i przymocowali do masztu, sami zaś 

siedząc przy wiosłach, bili siwe morze. Jechaliśmy 

żwawo i posunęliśmy się, ile głos doniesie. Już nie 

uszedł Syrenom nasz chyży okręt, który coraz się 

zbliżał, i wtedy podniosły dzwonny śpiew: 

[4] – Chodź do nas, sławiony Odyssie, wielka 

chwało Achajów, zatrzymaj statek, byś mógł 

słuchać naszego głosu. Nikt bowiem tu nie przepłynie 

na czarnym okręcie, póki z naszych ust nie 

posłyszy słodkiej pieśni. A kto się nią nacieszy, 

odjeżdża mądrzejszy, bo wszystko wiemy – i co 

z woli bogów wycierpieli Argiwi 3 na równinie 

trojańskiej, i co dzieje się na całej ziemi żywiącej 

rzesze. 

[5] Tak mówiły, śląc przecudny śpiew, a moje serce 

pragnęło słuchać. Ruchem brwi nakazywałem 

towarzyszom, by mnie odwiązali, lecz oni, pochyleni 

całym ciałem, wiosłowali. Wstał tylko Perimides 

i Euryloch i w gęstsze pęta jeszcze mnie 

mocniej ujęli. A kiedy okręt przepłynął i już nie 

było słychać śpiewu syren ani głosu, moi wierni 

towarzysze wydobyli wosk, którym zalepiłem im 

uszy, a mnie uwolnili z więzów. 

(tłum. Jan Parandowski) 

Odyseja, filmowa adaptacja epopei Homera ukazująca 

przygody Odyseusza (w tej roli Armand Assante), który 

wraca do domu po wygranej wojnie trojańskiej, reż. Andriej 

Konczałowski, 1997 

? Który z rodzajów literackich najłatwiej daje się 

przełożyć na język filmu? Uzasadnij swoją odpowiedź. 

1 gładzona sośnina – tu: wiosła. 

2 spiż – tu: nóż z brązu. 

3 Argiwi – tu: Grecy. 

39

WPROWADZENIE 

Wisława Szymborska 

Żona Lota 1 

Obejrzałam się podobno z ciekawości. 

Ale prócz ciekawości mogłam mieć inne powody. 

Obejrzałam się z żalu za miską ze srebra. 

Przez nieuwagę – wiążąc rzemyk u sandała. 

[5] Aby nie patrzeć dłużej w sprawiedliwy kark 

męża mojego, Lota. 

Z nagłej pewności, że gdybym umarła, 

nawet by nie przystanął. 

Z nieposłuszeństwa pokornych. 

[10] W nadsłuchiwaniu pogoni. 

Tknięta ciszą, w nadziei, że Bóg się rozmyślił. 

Dwie nasze córki znikały już za szczytem wzgórza. 

Poczułam w sobie starość. Oddalenie. 

Czczość wędrowania. Senność. 

[15] Obejrzałam się kładąc na ziemi tobołek. 

Obejrzałam się z trwogi, gdzie uczynić krok. 

Na mojej ścieżce zjawiły się węże, 

pająki, myszy polne i pisklęta sępów. 

Już ani dobre, ani złe – po prostu wszystko, co żyło, 

[20] pełzało i skakało w gromadnym popłochu. 

Obejrzałam się z osamotnienia. 

Ze wstydu, że uciekam chyłkiem. 

Z chęci krzyku, powrotu. 

Albo wtedy dopiero, gdy zerwał się wiatr, 

[25] rozwiązał włosy moje i suknię zadarł do góry. 

Miałam wrażenie, że widzą to z murów Sodomy 

i wybuchają gromkim śmiechem, raz i jeszcze raz. 

Obejrzałam się z gniewu. 

Aby nasycić się ich wielką zgubą. 

O TWÓRCY 

WISŁAWA SZYMBORSKA (1923–2012) – polska 

poetka, laureatka literackiej Nagrody Nobla 

(1996). W swej twórczości często podejmowała 

dialog z tradycją filozoficzną i kulturą wieków 

dawnych, by zdemaskować mity współczesności. 

Szymborska z dystansem i przekorą ukazywała 

uwikłanie człowieka w historię i biologię. W tym 

celu operowała ironią i paradoksem, a także 

oszczędnym, niekiedy kolokwialnym językiem. 

Żona Lota na Wzgórzu Sodomskim, Izrael 

Wzgórze Sodomskie prawie w całości jest zbudowane z halitu 

(soli kamiennej). Jeden z oddzielonych w wyniku erozji filarów 

przypomina ludzką postać. Niektórzy dostrzegają w nim biblijną 

żonę Lota, która zamieniła się w słup soli, gdyż obejrzała się za 

siebie wbrew Bożemu ostrzeżeniu podczas ucieczki z płonącej 

Sodomy (Rdz 19, 15–26) 

1 Tu i na s. 72 oraz 80: Twórczość Wisławy Szymborskiej © Fundacja Wisławy Szymborskiej, www.szymborska.org.pl 

40


[30] Obejrzałam się z wszystkich podanych wyżej powodów. 

Obejrzałam się bez własnej woli. 

To tylko głaz obrócił się, warcząc pode mną. 

To szczelina raptownie odcięła mi drogę. 

Na brzegu dreptał chomik wspięty na dwóch łapkach. 

[35] I wówczas to oboje spojrzeliśmy wstecz. 

Nie, nie. Ja biegłam dalej, 

czołgałam się i wzlatywałam, 

dopóki ciemność nie runęła z nieba, 

a z nią gorący żwir i martwe ptaki. 

[40] Z braku tchu wielokrotnie okręcałam się. 

Kto mógłby to zobaczyć, myślałby, że tańczę. 

Niewykluczone, że oczy miałam otwarte. 

Możliwe, że upadłam twarzą zwróconą ku miastu. 

ANALIZA 

1. Kim jest osoba mówiąca w pierwszym i w drugim tekście? Czym te osoby różnią się od siebie? 

2. Skorzystaj z tabeli zestawiającej rodzaje literackie i określ, jaki rodzaj reprezentuje każdy z utworów. Wskaż 

kryteria potwierdzające Twoje ustalenia. 

3. Obiektywizacja czy subiektywizm? Odpowiedz, odnosząc się do obu tekstów. Uzasadnij swoje zdanie za 

pomocą odpowiednich cytatów. 

4. Który z tekstów odnosi się do zamkniętej przeszłości, a który oddaje wciąż żywą dla osoby mówiącej rzeczywistość 

emocjonalną? Uzasadnij odpowiedź. 

5. Zacytuj fragmenty wiersza Szymborskiej, które mają charakter epicki. Czy w związku z tym utwór można 

uznać za synkretyczny? Uzasadnij swoje zdanie, odnosząc się do tabeli Rodzaje literackie. 

6. Na podstawie tabeli zestawiającej różne typy wiersza określ, jaki typ reprezentuje Żona Lota. 

7. Rozstrzygnij, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe. 

a) Liryka jest pisana tylko wierszem. 

b) Epika była pisana i wierszem, i prozą. 

c) Dramat używa tylko prozy. 

d) Nie ma utworów lirycznych zapisanych prozą. 

e) Wiersz może nie zawierać rymów. 

f) Każdy wiersz dzieli się na strofy. 


8. Odwiedź bibliotekę szkolną i sprawdź, jakie klasyfikacje w niej zastosowano w celu uporządkowania zbioru 

tekstów literatury pięknej. Sporządź notatkę na ten temat. 

41

3 Znaki wokół nas 

Na co dzień poruszamy się w rzeczywistości obdarzonej 

wieloma znaczeniami. Część tych znaczeń można 

odczytać z przyrody, jednak ich znakomita większość 

należy do świata kultury i jest tworzona przez człowieka 

w sposób intencjonalny, tzn. powstaje w wyniku celowych 

działań, także nieświadomych. Kultura ludzka to świat 

wymiany znaczeń – informacji w szerokim rozumieniu 

tego słowa. Na lekcji będzie mowa o znakach, znaczeniach 

i sposobach ich przekazywania, a w szczególności 

o znakach, z których składa się ludzki język. 

POJĘCIE ZNAKU 

Znak to fragment rzeczywistości materialnej, który ma 

znaczenie, tzn. wskazując na coś innego niż on sam, 

niesie określoną informację. Znak jest zatem zawsze 

dwudzielny – zawiera element znaczący (np. ślad atramentu 

na kartce papieru, gest, dźwięk) i element znaczony 

(treść znaku: przedmiot, na który wskazuje; sens, 

który przekazuje). Naukę o znakach nazywa się semiotyką, 

a naukę o znaczeniach znaków – semantyką. 

ZNACZĄCY 

element materialny 

ZNACZONY 

element pojęciowy 

JEDEN ZNAK CZY RÓŻNE ZNAKI? 

Ten sam element materialny może być związany z różnymi 

elementami znaczonymi. Określonym znakiem 

jest jednak tylko wtedy, gdy ta sama postać materialna 

oznacza tę samą zawartość pojęciową. Można to wytłumaczyć 

na przykładzie dymu: 

a) znakiem jest ciemny dym wydobywający się z rury 

wydechowej samochodu; może on między innymi oznaczać, 

że silnik samochodu jest uszkodzony; 

b) Indianie wykorzystywali dym do powiadamiania się 

o wrogich plemionach lub zwierzętach, na które polowali; 

c) konklawe, zgromadzenie kardynałów wybierające papieża 

w Kościele katolickim, także posługuje się dymem 

– by poinformować, że dokonano wyboru. 

W powyższym przykładzie znaczącym elementem materialnym 

niosącym jakieś znaczenie jest za każdym 

razem dym, ale w drugim i trzecim przypadku znaczenie 

znaków przekazują sobie ludzie; bez tego przekazu 

oraz bez znajomości konwencji (umowy) wiążącej 

znak ze znaczeniem przestałyby one znaczyć to, co 

znaczą. 

RODZAJE ZNAKÓW 

Możemy wyróżnić dwa rodzaje znaków: 

▪Oznaki (symptomy) – znaki powstające w sposób naturalny, 

bez ludzkiego zamiaru. Pozwalają one odbierać 

informacje ze świata i mają przyczynowo-skutkowy 

charakter. Na przykład na podstawie stwierdzonej gorączki 

czy zmian na ludzkim ciele lekarz diagnozuje 

stan zdrowia pacjenta. Dym z przykładu a) służy mechanikowi 

do oceny stanu silnika samochodu. 

▪Znaki umowne – elementy rzeczywistości materialnej 

o znaczeniu nadanym przez człowieka. Tylko dzięki 

znakom umownym możliwe jest ludzkie porozumiewanie 

się – celowe przekazywanie sobie informacji. Możemy 

np. uśmiechnąć się do rozmówcy i „wysłać” mu 

w ten sposób informację o naszej życzliwości. 

Człowiek ma także wyjątkowe w świecie przyrody narzędzie 

porozumiewania się – język. W toku ewolucji nauczyliśmy 

się posługiwać brzmieniami, którym nadaliśmy 

odpowiednie znaczenia. W ten sposób w języku polskim 

słowo uśmiech oznacza określoną mimikę twarzy. Ale 

uśmiech możemy też narysować, np. w taki sposób: 

albo jeszcze prościej : ) . 

Znaki umowne możemy więc podzielić na znaki symboliczne 

i znaki ikoniczne. Znaki symboliczne są arbitralne 

– związek między formą znaku a znaczeniem został 

stworzony przez człowieka, natomiast znaki ikoniczne są 

podobne do oznaczanych rzeczy i zjawisk, odtwarzają 

pewne cechy ich wyglądu. 

42

3. Znaki wokół nas 

ZNAKI JĘZYKA NATURALNEGO 

Znakiem symbolicznym jest zarówno słowo uśmiech, jak 

i świadomie wysłany do kogoś uśmiech na twarzy. Znaki 

języka naturalnego, do których należy słowo uśmiech, są 

jednak specyficzną kategorią znaków symbolicznych: 

▪składają się ze zbioru elementarnych jednostek – 

brzmień, które odnoszą się do rzeczywistości jedynie 

w większych całościach, czyli w słowach (język składa się 

zatem ze znaków prostych i złożonych); 

▪mają dwie formy: brzmieniową i graficzną – znakom 

brzmieniowym odpowiadają znaki graficzne, czyli pismo. 

Formą pierwotną ludzkiego języka była mowa, dopiero 

później człowiek zaczął mowę zapisywać. Każdy znak 

brzmieniowy ma swój odpowiednik graficzny, choć czasem 

te odpowiedniki mogą być różne, np. w słowach 

uśmiech i się występuje taka sama głoska [ś] zapisana raz 

ś, a raz si. 

Wśród znaków języka naturalnego wyróżniamy: morfemy, 

wyrazy, związki frazeologiczne, wypowiedzenia, teksty. 

Językiem naturalnym nazywamy język powstały wskutek 

rozwoju grupy etnicznej / narodu (np. język polski), w odróżnieniu 

od języka sztucznego (np. esperanto). 

ZNAKI 

OZNAKI 

(symptomy) 

ZNAKI UMOWNE 

znaki symboliczne 

(konwencjonalne) 

znaki ikoniczne 

(ikonograficzne) 

ĆWICZENIA 

1. Skorzystaj z któregoś z internetowych źródeł wiedzy i wyjaśnij znaczenie podniesionego kciuka w kulturze 

rzymskiej. Odwołaj się do współczesnego znaczenia tego gestu. Wykaż na tym przykładzie, że ten sam gest 

może stanowić różne znaki. 

2. Znaki dymne z przykładu na s. 42 zaklasyfikuj jako umowne bądź symptomatyczne. 

3. Wymień oznaki, które zauważasz na ludzkiej twarzy. Określ ich znaczenie. 

4. Wśród podanych znaków rozróżnij znaki umowne i oznaki. Określ ich znaczenia: biała flaga, czerwone 

światło na skrzyżowaniu, sygnał dźwiękowy ambulansu, pisk opon, dym z komina domu, zaczerwienione 

oczy, uniesiony kciuk. 

5. Podaj przykład innego niż uśmiech znaku ikonicznego. Objaśnij jego znaczenie. 

6. W jakiej sytuacji uśmiech jest znakiem umownym, a w jakiej – symptomem? Uzasadnij swoje zdanie 

i zilustruj je przykładami. 

7. Podaj po trzy przykłady ikonograficznych i symbolicznych znaków drogowych. 

8. Zanalizuj trzy wybrane ikonki stosowane przez użytkowników czatów lub komunikatorów internetowych; 

określ związek ich formy znaczącej ze znaczeniami, które niosą. 

9. Podaj po jednym przykładzie znaków: ikonicznego, symbolicznego pozajęzykowego i symbolicznego językowego 

o tym samym znaczeniu. Określ to znaczenie. 

10. Powiedz, z jakich elementarnych brzmień składa się słowo słońce. W jaki sposób w polszczyźnie można 

zapisać każdą z głosek, które tworzą ten wyraz? 

11. Wyjaśnij, co oznacza w świetle teorii znaków przekład tekstu z jednego języka etnicznego na inny. 

43

WPROWADZENIE 

ZADANIE PROJEKTOWE 

10. W kilkuosobowych grupach opracujcie projekt pisma obrazkowego, którego elementy posłużą do przełożenia 

poezji na mowę zrozumiałą dla dzieci dopiero rozpoczynających naukę czytania i pisania w języku polskim 

(np. uczniów pierwszej klasy szkoły podstawowej). Opracujcie ogólne założenia pisma, formę graficzną 

znaków – możecie się inspirować różnymi pismami obrazkowymi, hieroglifami egipskimi, pismem Majów, 

techniką rebusów itp. Następnie przygotujcie przekład fragmentu wiersza Leopolda Staffa. 

Postępujcie zgodnie z podaną kolejnością działań: 

▪ Analiza założeń i danych: ustalenie, na czym ma polegać przekład 

wiersza, do kogo ma być adresowany, jakie cechy sprawią, że będzie ETAPY PRZYGOTOWANIA 

zrozumiały dla odbiorców (dzieci), oraz analiza i interpretacja fragmentu 

w celu zrozumienia jego sensów. 

PROJEKTU 

▪ Analiza problemu: zdobycie informacji na temat pisma obrazkowego 

(czym się charakteryzuje, z czego się składa, jakie warunki 

musi spełniać) oraz poznanie istniejących systemów takiego pisma. 

▪ Opracowanie koncepcji: zebranie pomysłów i stworzenie założeń 

projektowanego pisma (z jakich elementów powinno się składać, 

jak mają wyglądać znaki, czy będą proste i złożone, jakie będą 

zasady ich tworzenia, jak zapewnić pismu spójność i możliwość 

tworzenia nowych znaków itp.). 

▪ Stworzenie prototypu pisma: opracowanie modelowych znaków 

spełniających założenia przyjęte w koncepcji. 

▪ Przetestowanie prototypu: przełożenie fragmentu wiersza Staffa 

przy użyciu opracowanego pisma obrazkowego i sprawdzenie, czy 

dzieci rozumieją przekład. 

▪ Stworzenie (opisanie) zasad pisma po wyciągnięciu wniosków 

z testów. 

analiza założeń 

(cel, odbiorcy, dane, zasoby) 

analiza problemu 

(zdobycie wiedzy na temat 

dotychczasowych rozwiązań, 

odbiorców itp.) 

koncepcja 

(zebranie pomysłów, wybór 

najlepszego) 

Leopold Staff 

Ogród przedziwny 

(fragment) 

W przedziwnym mieszkam ogrodzie, 

Gdzie żyją kwiaty i dzieci 

I gdzie po słońca zachodzie 

Uśmiech nam z oczu świeci. 

[5] Wodotrysk bije tu dziwny, 

Co śpiewa jak śmiech i łkanie; 

Krzew nad nim rośnie oliwny 

Cichy jak pojednanie. […] 

prototyp 

(model wykonany według założeń 

koncepcji) 

przetestowanie i ewaluacja prototypu 

(sprawdzenie, czy rozwiązanie 

realizuje cele) 

stworzenie gotowego produktu 

realizującego cele projektu 

44

3. Znaki wokół nas 

AΩ T X 

Alfa i Omega – pierwsza 

i ostatnia litera alfabetu 

greckiego, symbol wszechmocy 

i wszechwiedzy boskiej 

Tau – ostatnia litera alfabetu 

hebrajskiego, w chrześcijaństwie 

jeden z pierwszych symboli 

krzyża i odkupienia grzechów 

ludzkości przez Jezusa 

Krzyż św. Andrzeja – 

pierwsza postać krzyża 

w symbolice chrześcijańskiej, 

krzyż symbolizuje mękę 

Jezusa i zbawienie ludzkości 

XI 

Monogram gwiaździsty 

– starożytny monogram (czyli 

skrót imienia) Jezusa Chrystusa 

pochodzący od liter: I (inicjał 

imienia Iesus) oraz X 

(odpowiednik łacińskiego „ch” 

– inicjał określenia Jezusa: 

Christos) 

Monogram konstantyński 

– monogram Chrystusa 

pochodzący od dwu 

pierwszych liter tego określenia 

w grece: X (odpowiednik 

łacińskiego „ch”) i P 

(odpowiednik łacińskiego „r”) 

XO 

Koło – dawny symbol pitagorejski 

– także w chrześcijaństwie 

symbolizuje wszechświat 

Pentagram – 

przedchrześcijański znak 

magiczny, w chrześcijaństwie 

jest symbolem pięciu 

zbawczych ran Chrystusa 

SYMBOLE 

CHRZEŚCIJAŃSKIE 

? Które z przedstawionych 

symboli mają charakter 

ikoniczny, a które 

symboliczny? 

Krzyż jerozolimski – symbol 

Jerozolimy i Ziemi Świętej, czyli 

Palestyny, w której żył i nauczał 

Jezus; pięć krzyży symbolizuje 

pięć ran Jezusa, cztery 

mniejsze krzyże bywały 

interpretowane jako cztery 

strony świata, ale też cztery 

kraje, które brały udział 

w wyprawach krzyżowych: 

Francję, Anglię, Niemcy 

i Królestwo Obojga Sycylii 

Krzyż maltański – znak 

zakonów szpitalników; osiem 

rozwidleń symbolizuje osiem 

błogosławieństw 

Krzyż papieski – oznacza władzę 

papieża (krzyż arcybiskupi 

oznaczający władzę biskupa ma 

jedną belkę mniej) 

45

Panorama Jerozolimy z widokiem na Ścianę Płaczu oraz Wzgórze 

Świątynne będące jednym z największych obszarów sakralnych na świecie. 

? Zbierz informacje na temat Ściany Płaczu. Dlaczego to miejsce 

jest tłumnie odwiedzane przez pielgrzymów? 

BIBLIA 

W LITERATURZE I KULTURZE

Bóg Starego Testamentu – 

historia Abrahama 

PIĘCIOKSIĄG MOJŻESZOWY 


Historia Abrahama mieści się w otwierającej Biblię 

Księdze Rodzaju, która należy do pięciu ksiąg określanych 

w Biblii hebrajskiej jako Tora (Prawo), a w Bibliach 

chrześcijańskich jako Pięcioksiąg Mojżeszowy. 

Zalicza się do dziejów patriarchów izraelskich, czyli protoplastów 

– tych, od których wedle tradycji biblijnej pochodzi 

ród (rodzina) Izraela. Księga Rodzaju opowiada 

m.in. o powołaniu Abrahama na ojca narodu wybranego 

oraz o przymierzu Boga z Abrahamem. Dzięki wsparciu 

Stwórcy Abraham osiąga powodzenie w życiu, jest człowiekiem 

bogatym i zasiedla ziemię Kanaan. Dopiero 

jednak w wieku stu lat bohater i jego żona, Sara, doczekują 

się pierwszego syna, Izaaka. Na lekcji poznamy najbardziej 

dramatyczną część tej historii, opowiadającą 

o próbie, na którą Bóg wystawił Abrahama, i poznamy 

podstawowe cechy języka Biblii. 


Pięcioksiąg Mojżeszowy został spisany prawdopodobnie 

na przełomie V i IV w. p.n.e., chociaż w tradycji ustnej 

istniał zapewne od ok. X w. p.n.e. Księgi wchodzące w skład 

tego zbioru miały różnych autorów i pochodzą z różnych 

okresów, przy czym fragmenty jednego autorstwa znajdziemy 

w różnych miejscach. Trudno zarazem mówić 

o autorach tych ksiąg, ponieważ ci, którzy je spisywali, 

dokonywali jedynie redakcji przekazów ustnych. Z pewnością 

twórcą tego zbioru nie był, jak głosi tradycja, Mojżesz, 

choć jest on ważną postacią w tej części Biblii. 


Pięcioksiąg Mojżeszowy składa się z ksiąg, które obejmują 

głównie teksty narracyjne – opowiadania oraz elementy 

traktatu etycznego, prawniczego i religijnego. Ta część Biblii 

zawiera m.in. obraz początku świata, opowieść o Adamie 

i Ewie w raju (Edenie) i ich wygnaniu, historię Noego 

i potopu, Lota i jego żony oraz zburzenia Sodomy i Gomory. 

Historia Abrahama jest jednym z tych opowiadań. 


Tora stanowi dla judaizmu fundament religijny i etyczny, 

jest bowiem zbiorem najważniejszych wskazań i pouczeń, 

jakich wedle tradycji żydowskiej Bóg udzielił człowiekowi. 

Tytuł Księga Rodzaju (gr. génesis – rodzenie, ród, rodzaj), 

zachowany ze staropolskiego przekładu Jakuba Wujka, należy 

rozumieć jako „księga narodzin” lub „księga rodowodu”. 

Narodziny i rodowód dotyczą tu początków religii 

żydowskiej i patriarchów (ojców) judaizmu. 

Dla chrześcijaństwa Księga Rodzaju stanowi najważniejszą 

podstawę łączności między judaizmem a chrześcijaństwem 

i zapewnia jedność tradycji monoteistycznej oraz 

tożsamość źródeł religijnych judaizmu i chrześcijaństwa. 

Księga Rodzaju (22, 1–18) 1 

[1] A po tych wydarzeniach Bóg wystawił Abrahama na próbę. Rzekł do niego: „Abrahamie!” A gdy on 

odpowiedział: „Oto jestem” – powiedział: „Weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do 

kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jakie ci wskażę”. Nazajutrz rano Abraham 

osiodłał swego osła, zabrał z sobą dwóch swych ludzi i syna Izaaka, narąbał drzewa do spalenia ofiary 

1 Wszystkie cytaty z Pisma Świętego, jeżeli nie podano inaczej, za: Biblia Tysiąclecia, wyd. 3. poprawione, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań–Warszawa, 1990. 

Numeracja wersetów części wierszowanych za Biblią Tysiąclecia, numeracja akapitów prozy wprowadzona przez autorów podręcznika. 

48


Biblia, produkcja telewizyjna przedstawiająca najważniejsze historie biblijne – od stworzenia świata po narodziny 

chrześcijaństwa, ukazane z epickim rozmachem i spektakularnymi efektami specjalnymi, 2013; w roli Abrahama Gary Oliver. 

? Porównaj scenę ofiarowania Izaaka oddaną językiem filmu z obrazem (patrz: lekcja 8.) inspirowanym tą samą historią. 

Które przedstawienie silniej do Ciebie przemawia? Dlaczego? 

i ruszył w drogę do miejscowości, o której mu Bóg powiedział. Na trzeci dzień Abraham, spojrzawszy, 

dostrzegł z daleka ową miejscowość. I wtedy rzekł do swych sług: „Zostańcie tu z osłem, ja zaś i chłopiec 

pójdziemy tam, aby oddać pokłon Bogu, a potem wrócimy do was”. Abraham, zabrawszy drwa do 

spalenia ofiary, włożył je na syna swego Izaaka, wziął do ręki ogień i nóż, po czym obaj się oddalili. 

[2] Izaak odezwał się do swego ojca Abrahama: 

„Ojcze mój!” A gdy ten rzekł: „Oto jestem, mój synu” – zapytał: „Oto ogień i drwa, a gdzież jest jagnię 

na całopalenie?” Abraham odpowiedział: „Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie, synu mój”. I szli 

obydwaj dalej. A gdy przyszli na to miejsce, które Bóg wskazał, Abraham zbudował tam ołtarz, ułożył 

na nim drwa i związawszy syna swego Izaaka położył go na tych drwach na ołtarzu. Potem Abraham 

sięgnął ręką po nóż, aby zabić swego syna. 

[3] Ale wtedy Anioł Pański 1 zawołał na niego z nieba i rzekł: „Abrahamie, Abrahamie!” A on rzekł: 

„Oto jestem”. [Anioł] powiedział mu: „Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz poznałem, 

że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna”. 

[4] Abraham, obejrzawszy się poza siebie, spostrzegł barana uwikłanego rogami w zaroślach. Poszedł 

więc, wziął barana i złożył w ofierze całopalnej zamiast swego syna. [...] 

1 Anioł Pański (także: Wysłannik Pana) – w Biblii określenie Bożego posłańca, a także samego objawiającego się Boga. 

49

BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE 

[5] Po czym Anioł Pański przemówił głośno z nieba do Abrahama po raz drugi: „Przysięgam na siebie, wyrocznia 

Pana 1 , że ponieważ uczyniłeś to, a nie oszczędziłeś syna twego jedynego, będę ci błogosławił i dam 

ci potomstwo tak liczne jak gwiazdy na niebie i jak ziarnka piasku na wybrzeżu morza; potomkowie twoi 

zdobędą warownie 2 swych nieprzyjaciół. Wszystkie ludy ziemi będą sobie życzyć szczęścia [takiego, jakie jest 

udziałem] twego potomstwa, dlatego że usłuchałeś mego rozkazu”. 

[6] Abraham wrócił do swych sług i wyruszywszy razem z nimi w drogę, poszedł do Beer-Szeby. 

I mieszkał Abraham nadal w Beer-Szebie. 

1 wyrocznia Pana – przepowiednia dana od Boga; w Biblii często pojawia się jako formuła stosowana przez proroków, mająca potwierdzić, że ich słowa 

pochodzą od Boga. 

2 warownie – zamki obronne. 

ANALIZA 

1. Które z podanych określeń najtrafniej opisuje rolę 

osoby opowiadającej zdarzenie przedstawione we 

fragmencie Księgi Rodzaju? 

a) świadek wydarzeń, 

b) ich uczestnik, 

c) prorok przepowiadający przyszłość, 

d) ktoś relacjonujący zdarzenia, o których słyszał. 

Uzasadnij swoją opinię. 

2. Przedstaw okoliczności próby, na którą Bóg 

wystawił Abrahama. 

3. Wskaż wypowiedzi Boga w trybie rozkazującym 

i w czasie przyszłym. Na ich podstawie określ 

relację między Bogiem a Abrahamem. 

4. Na podstawie wypowiedzi Abrahama dokonaj jego 

charakterystyki. 


STYL BIBLIJNY – styl językowy, stosowany 

w Biblii i jej przekładach; cechuje go uroczysty 

i poważny charakter oraz wysoki rejestr, 

czyli wyrafinowanie składniowe i słownikowe. 

Do charakterystycznych cech stylu biblijnego 

należą inwersje, paralelizmy, używanie anafory 

i epifory, powtórzeń oraz wyliczeń. 

INWERSJA – szyk przestawny wyrazów, nienaturalna 

kolejność słów będąca sygnałem mowy 

uroczystej, podniosłej. Inwersja to jedna z cech 

charakterystycznych stylu biblijnego, spotykamy ją 

też w polszczyźnie inspirowanej łaciną. 

5. Znajdź w przytoczonym fragmencie Księgi 

Rodzaju przejawy stylu biblijnego: 

a) wymień słowa, które sprawiają, że tekst ma 

podniosły charakter, 

b) wskaż w przykłady inwersji, 

c) znajdź wszystkie wypowiedzenia, które zaczynają się od spójników, następnie odpowiedz czemu może 

służyć taki zabieg. 

6. W pierwszym akapicie znajdź zdania pojedyncze i złożone. Podziel je na wypowiedzenia złożone współrzędnie 

i podrzędnie. Uzasadnij swoje rozstrzygnięcia. 

7. Zanalizuj zdanie: „Nazajutrz rano Abraham osiodłał swego osła, zabrał z sobą dwóch swych ludzi i syna 

Izaaka, narąbał drzewa do spalenia ofiary i ruszył w drogę do miejscowości, o której mu Bóg powiedział”. 

Określ, jakimi częściami zdania są występujące w nim kolejno słowa i wyrażenia. 

INTERPRETACJA 

8. Wyjaśnij, na czym polega wyjątkowość ofiary, którą miał złożyć Abraham. Jak sądzisz, z jakich powodów Bóg 

zażądał takiego poświęcenia? 

50


9. Znajdź wszystkie fragmenty, w których Abraham mówi: „oto jestem”. O jakiej cesze bohatera świadczą, 

według Ciebie, te słowa? 

10. Wytłumacz, co to znaczy, że patriarcha „boi się Boga”. 

11. Przedstaw wymowę poznanej historii, formułując ogólny nakaz postępowania człowieka wobec Boga. 


12. Uległość czy heroizm? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje zdanie na temat 

postawy Abrahama. Pamiętajcie o uzasadnianiu opinii. 

13. Jaki wizerunek Boga wyłania się z biblijnej historii Abrahama? Uzasadnij swoje zdanie. 


14. Czy słowa duńskiego filozofa Sorena Kierkegaarda (czytaj: kirkegorda), że „wiara właśnie tam się zaczyna, gdzie 

myślenie się kończy” są prawdziwe? Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentów Księgi Rodzaju. 

Brendan Powell Smith, The Brick Bible, 2001–2015. Projekt polegający na przedstawianiu historii ze Starego i Nowego 

Testamentu za pomocą konstrukcji z klocków lego. Początkowo fotografie scen biblijnych były umieszczane w Internecie, 

później wydano je także w formie książkowej. 

? Jak oceniasz projekt The Brick Bible? Czemu Twoim zdaniem służy takie przedstawienie Biblii? 

? Znajdź inne przykłady mieszania sacrum i profanum we współczesnej kulturze. Czy te przykłady są profanacją świętych 

treści? Uzasadnij swoją opinię. 

? Porównaj ilustrację z The Brick Bible ze słynnym obrazem Leonarda da Vinci (s. 55) ukazującym tę samą scenę. Jak kultura 

popularna przetwarza motywy biblijne wykorzystane wcześniej przez twórców z innych epok? 

51



SYMBOLIKA BIBLIJNA 

1. MIEJSCA I ZDARZENIA 

GÓRA symbolizuje to, co wzniosłe i co wiąże się ze sferą 

sacrum. Wiele ważnych wydarzeń biblijnych miało miejsce 

na górach. Na górze Synaj (utożsamianej z górą Horeb) Bóg 

powołał Mojżesza (Wj 3,2–15), na jej szczycie dał mu tablice 

z Dziesięciorgiem Przykazań (Wj 19,2–25). Na górze Syjon 

w Jerozolimie król Salomon zbudował wspaniałą świątynię. 

Jezus rozpoczął swą nauczycielską działalność Kazaniem 

na Górze (Mt 5,1 nn.), na Górze Oliwnej zaczęła się jego 

męka, której kresem było ukrzyżowanie na wzgórzu Golgota 

(zwanym też Kalwarią). 

DROGA w Starym i Nowym Testamencie symbolizuje 

ludzkie życie, postępowanie. Jest ono odkryte przed Bogiem: 

„Czyż on nie widzi dróg moich, a kroków moich nie rachuje?” 

– pyta Hiob (Hi 31,4). Droga – życie – ma zmierzać ku 

kresowi, nabierać ostatecznego sensu. Od czasu wygnania 

z raju Adama i Ewy poszukują go wszyscy ludzie, skazani 

na wędrówkę. Dlatego w kulturze funkcjonuje topos 

człowieka wędrowca – homo viator. W świetle słów Jezusa 

„Ja jestem drogą, prawdą i życiem” (J 14,6) życie ludzkie ma 

być, dzięki jego nauce, pielgrzymowaniem ku zbawieniu. 

W interpretacji laickiej homo viator to człowiek aktywny, 

poszukujący sensu życia. 

PUSTYNIA jako ziemia jałowa i bezludna oznacza miejsce 

próby. Doświadczali jej przez czterdzieści lat Żydzi dążący 

do Ziemi Obiecanej. Pobyt na pustyni symbolizuje 

jednocześnie czas przygotowania: tam udał się św. Jan 

Chrzciciel przed rozpoczęciem misji proroka (Mk 1,2 nn.), 

na pustyni Jezus był kuszony przez szatana (Łk 4,1–13). 

POTOP symbolizuje katastrofę ludzkości. Bóg zsyła wielką 

powódź jako karę za nieprawość i zło, zostawia jednak przy 

życiu osobę sprawiedliwą – Noego (Rdz 6–9). Dzięki jego 

arce na ziemi znów odrodzi się życie. 

TĘCZA to symbol ponownego przymierza między Bogiem 

a ludźmi: „Łuk mój kładę na obłoki, aby był znakiem 

przymierza między Mną a ziemią” (Rdz 9,13). 

2. ZWIERZĘTA 

RYBA to pierwszy symbol chrześcijan, którzy nawiązywali 

do obietnicy Jezusa, że jego uczniowie będą „rybakami 

ludzi” (Mt 4,19) i do obrzędu chrztu polegającego 

wówczas na zanurzeniu w wodzie. Greckie słowo ichthys 

oznaczające rybę składa się z inicjałów wyrazów lesus 

Christos Theou Yios Soter – Jezus Chrystus, Boga Syn, 

Zbawiciel. 

OWCA (baranek) jako symbol odwołuje się do takich cech 

zwierzęcia, jak łagodność, cierpliwość, życie stadne, oraz 

faktu, że jagnię było zwierzęciem ofiarnym. Ze względu na 

te pierwsze cechy owca symbolizuje naród wybrany, którego 

strzeże Bóg (np. Ps 23, Iz 40,11) lub Chrystus – Dobry 

Pasterz (Łk 15,47). Dla chrześcijan baranek złożony w ofierze 

oznacza Jezusa oddającego swoje życie za grzechy ludzi, to 

„Baranek Boży, który gładzi grzechy świata” (J 1,29). 

Apokalipsa Świętego Jana przepowiada, że jako Baranek 

Jezus zstąpi na ziemię ponownie. 

Agnus Dei (Baranek Boży), fragment witraża, Sztokholm 

Baranek trzymający sztandar chrześcijański to symbol 

Chrystusa Zmartwychwstałego. 

52


WĄŻ jest zwykle symbolem zła i fałszu. Jego obecność 

jest znacząca zwłaszcza w pierwszej i ostatniej księdze 

Biblii. W Księdze Rodzaju wąż, nakłaniając Ewę, by zjadła 

zakazany owoc, namawia ją do nieposłuszeństwa wobec 

Boga (Rdz 3,1–5). W wizji Świętego Jana „niewiasta obleczona 

w słońce” pokonała węża – smoka, oznaczającego szatana 

(Ap 12,1–9). Wąż może też być symbolem roztropności 

(Mt 10,16), a zrzucanie przez niego starej skóry kojarzono 

z odrodzeniem wewnętrznym człowieka. 

GOŁĄB z gałązką oliwną w dziobie to znak pokoju, 

na pamiątkę gołębicy, która obwieściła Noemu koniec 

potopu. Wyraża też uczucie miłości i zjednoczenia 

z Bogiem (np. PnP 1,9). Dla chrześcijan jest symbolem 

Ducha Świętego, który podczas chrztu Jezusa w rzece 

Jordan przybrał postać gołębicy: „W chwili gdy wychodził 

z wody, ujrzał rozwierające się niebo i Ducha jak gołębicę 

zstępującego na siebie” (Mk 1,10). 

WRÓBEL jest przez pisarzy biblijnych ukazywany jako 

ptak niepozorny, stąd kojarzy się go z rzeczą małej wagi, 

o którą jednak Bóg także się troszczy: „A przecież żaden 

z nich nie jest zapomniany w oczach Bożych” (Łk 12,6). 

Szary, mały wróbel oznaczał też pokorę i skromność. 

3. LICZBY 

TRÓJKA symbolizuje Bożą doskonałość: Bóg jest po 

trzykroć święty (Iz 6,3), trzech aniołów gościł Abraham (Rdz 

18,2), wiele przysłów mądrego króla Salomona z Księgi 

Przysłów jest opartych na trójkowym wyliczeniu. Święty 

Paweł wyznaje, że „został porwany aż do trzeciego nieba” 

(2 Kor 12,2). Bóg chrześcijański występuje w trzech osobach 

– w Trójcy Świętej, jako Bóg Ojciec, Bóg Syn i Duch Święty. 

CZWÓRKA wyraża doskonałość ziemską (np. cztery 

strony świata, cztery wiatry). Imię stworzyciela świata – 

Jahwe – składa się w pisowni hebrajskiej z czterech liter 

(JHWH). Cztery rzeki wypływające z rajskiego ogrodu to 

według interpretacji chrześcijańskiej zapowiedź czterech 

Ewangelii kanonicznych. 

SIÓDEMKA to liczba pełni, suma Bożej i ziemskiej 

doskonałości (3+4). Siedem jest kolorów tęczy i siedem 

dni liczy tydzień – na pamiątkę sześciu dni stworzenia 

i dnia odpoczynku. Liczba ta wielokrotnie pojawia się 

w opowieściach biblijnych: Bóg zapowiada siedmiokrotną 

pomstę zabójcy Kaina; siedem krów chudych i siedem 

tłustych oraz siedem kłosów pełnych i siedem pustych 

widzi w swym śnie faraon (Rdz 41,1–27). 

Pablo Picasso (czytaj: pikaso), Gołąbek pokoju, 1948, 

kolekcja prywatna 

Słynny malarz narysował gołąbka, gdy przebywał we 

Wrocławiu jako uczestnik Światowego Kongresu Intelektualistów 

w Obronie Pokoju. 

DWUNASTKA także symbolizuje pełnię. Dwanaście 

było pokoleń Izraela i dwunastu apostołów, tyle miesięcy 

liczy sobie rok i tyle godzin – dzień (według starożytnych, 

porównaj: J 11,9). Dwanaście jest iloczynem liczb 3 i 4. 

4. BARWY 

BIEL jako kolor światła oznacza czystość, świętość, radość. 

Do noszenia białych szat nawołuje Kohelet (Koh 9,8), „białe 

jak światło” stało się odzienie Jezusa na Górze Przemienienia 

(Mt 17,2). Bieleją szaty świętych z Apokalipsy Świętego Jana. 

CZERWIEŃ, która w przyrodzie występuje dość rzadko, 

ma w symbolice biblijnej specjalne znaczenie. Z jednej 

strony kolor ten oznacza miłość (np. PnP 5,10), z drugiej 

zaś – krwawą ofiarę, mękę Chrystusa, to, co związane 

z cielesnością. 

CZERWIEŃ O PURPUROWYM ODCIENIU symbolizuje 

godność królewską, w takich szatach przedstawia się 

Chrystusa Króla. 

ZŁOTO kojarzono z życiodajnym słońcem, dlatego 

oznaczało to, co związane z niebem, z pierwiastkiem 

sacrum. Nie szczędzono cennego kruszcu na przyozdobienie 

świątyni Salomona, także niebiańskie Jeruzalem 

ma lśnić od złota (Ap 21,18–21). 

KOLOR ŻÓŁTY, tania imitacja złota, symbolizuje zdradę, 

fałsz (w żółtych szatach przedstawia się zwykle Judasza). 

53

Postacie biblijne 

Stary Testament 

Kain i Abel byli synami Adama i Ewy. Wedle Księgi Rodzaju 

Kain to pierwszy zabójca w dziejach ludzkości. Powodem 

morderstwa była zazdrość (Bóg przyjmował chętnie ofiary Abla 

z zarzynanych zwierząt, a nieprzychylnie patrzył na płody rolne 

składane mu przez Kaina). 

Adam i Ewa to mityczni prarodzice całej ludzkości, których 

wedle biblijnej Księgi Rodzaju Bóg umieścił pierwotnie w raju, 

a następnie stamtąd wypędził za złamanie zakazu zrywania owoców 

z drzewa poznania dobra i zła. Zbiorową odpowiedzialność za ich 

nieposłuszeństwo ponosi cała ludzkość – skazana m.in. na ciężką 

pracę i cierpienia kobiet podczas porodów. 

Noe – człowiek prawy i nieskazitelny, potomek Adama 

i Ewy w dziesiątym pokoleniu. W czasie potopu, 

zesłanego przez Boga jako kara za grzechy ludzkości, 

tylko Noe, jego rodzina i wszystkie zwierzęta ziemi 

zostali ocaleni. Noe zbudował arkę, która unosiła się 

na falach, dopóki wody nie opadły. 

Nowy Testament 

Maria Magdalena – jedna z uczennic Jezusa. Wedle przekazu 

ewangelicznego jako pierwsza odkryła pusty grób Chrystusa. Także 

jej, jako pierwszej, Jezus miał się ukazać po zmartwychwstaniu, 

dlatego jest nazywana Apostołką Apostołów. 

Rodzice Jezusa – wedle Ewangelii Józef, cieśla z Nazaretu, był ojcem tylko przybranym, gdyż Maryja poczęła Jezusa, 

będąc dziewicą. W tym stanie pozostała do końca życia, a po śmierci z ciałem została wzięta do nieba (raju). 

54

Biblia zawiera historie wielu ludzi – w większości bohaterów 

mitycznych, nieistniejących, ale także osób historycznych, ch, które 

odegrały rolę w dziejach starożytnego Izraela. Do dziś wiele 

postaci biblijnych to archetypy (wzorce) pewnych postaw i cech. 

Salomon – biblijny 

mędrzec, syn Dawida, 

król Izraela za jego 

największej świetności 

w czasach starożytnych 

(X w. p.n.e.), przez żydów 

i muzułmanów uznawany 

za proroka. ,,Mądrość 

Salomona przewyższała 

wszystkich ludzi 

Wschodu i Egipcjan” 

(7 Krl 5, 9–12) 

Mojżesz – biblijny prorok 

i przywódca Izraelitów 

– to postać na poły 

historyczna, na poły 

mityczna. Wedle biblijnego 

przekazu wyprowadził lud 

izraelski z egipskiej niewoli, 

przeprowadził przez 

Morze Czerwone (które 

rozstąpiło się przed nim 

na rozkaz Boga) i zniósł 

z góry Synaj dwie 

tablice z Dekalogiem – 

Dziesięciorgiem Przykazań. 

Ostatnia Wieczerza – według przekazu wszystkich Ewangelii kanonicznych było to ostatnie spotkanie Jezusa z uczniami przed jego uwięzieniem i ukrzyżowaniem. Wieczerza 

miała charakter uroczysty – wszyscy jej uczestnicy (wraz z Jezusem) obchodzili w ten sposób Paschę, największe święto religijne Żydów, ustanowione na pamiątkę ich wyzwolenia z niewoli 

egipskiej. W czasie wieczerzy Jezus zapowiedział swą mękę i wypowiedział słynne słowa o ciele i krwi, które mają być znakami pojednania Boga z grzeszną ludzkością. 

55

11 

Życie, śmierć i los – 

Księga Koheleta 



Księga Koheleta należy do ksiąg mądrościowych, a także 

wraz z Pieśnią nad Pieśniami, Księgami: Rut, Estery 

i Lamentacją – do tzw. Megillot (Pięciu zwojów). Występują 

one w tradycji judaistycznej obok siebie, gdyż są 

powiązane charakterem liturgicznym – czyta się je w czasie 

pięciu największych świąt żydowskich. Na lekcji poznamy 

początek Księgi Koheleta ukazujący wizję losu człowieka 

i przyjrzymy się budowie składniowej tego fragmentu. 


Księga Koheleta powstała prawdopodobnie w III w. p.n.e. 

Jej autor jest nieznany; długo uważano, iż był nim 

Salomon. Treść księgi przypomina staroegipski, starszy 

o co najmniej kilka wieków, Dialog zrozpaczonego ze swoją 

duszą. Utwór ten zawiera skargę na los wypowiadaną 

przez człowieka świadomego, że przybliża się ku śmierci 

i że nie znalazł dotąd sensu w swoim życiu. 


Księga Koheleta stanowi wierszowany wywód filozoficzny 

– nieskrępowane systematyczną formą wykładu rozmyślania 

zawierające zbiór aforyzmów i refleksji o dużym 

ładunku subiektywizmu i emocji. 


Kohelet (z hebrajskiego) to „człowiek przemawiający na 

zgromadzeniu”. Rolą takiej osoby było opowiadanie, nauczanie, 

przemawianie, stąd najbliższe w polszczyźnie 

wydaje się słowo „kaznodzieja” (ten, kto naucza, wygłasza 

kazania, zwykle pełniąc zarazem funkcje kapłańskie). 

Tytuł Księga Eklezjasty, jakim obdarzył tę część Biblii 

Czesław Miłosz, odwołuje się do greckiego słowa o tym 

samym znaczeniu, którego użył także Jakub Wujek w staropolskim 

tłumaczeniu ksiąg biblijnych. 

Księga Eklezjasty (1,1–14) 

Słowa kaznodziei, syna Dawidów, 

króla w Jeruzalem. 

[2] Marność nad marnościami, 

rzekł kaznodzieja, 

marność nad marnościami, 

wszystko marność. 

[3] Jaki pożytek ma człowiek 

z całego trudu swego, 

którym trudzi się pod słońcem 1 ? 

[4] Przemija pokolenie i rodzi się pokolenie, 

a ziemia trwa na wieki. 

1 pod słońcem – na ziemi, w świecie materialnym. 


W 2012 r. jedno z centrów sztuki w Londynie, Sutton 

House, zorganizowało wystawę Vanitas, na której 

zaprezentowano prace ukazujące ludzkie słabości: 

łakomstwo, pogoń za doskonałością, próżność jako 

daremne w obliczu nieuchronnej śmierci. 

Do motywu vanitas nawiązali również twórcy 

sesji modowej dla „Leone Magazine” z 2017 r. 

Zdjęcia zostały zatytułowane Vanitas Vanitatum, 

a modelki pozowały wśród zwiędłych kwiatów, 

warzyw i owoców. 

56

11. Życie, śmierć i los – Księga Koheleta 

[5] Słońce wschodzi i słońce zapada 1 

i dąży do miejsca swego, 

skąd będzie wschodziło. 

[6] Wiatr wędruje na południe 

i na północ zawraca, 

krąży i krąży w swoich kolejach 2 . 

[7] Wszystkie potoki płyną z gór do morza, 

a morze pełne nie jest. 

Na miejsce, skąd płynęły, wracają, 

aby znów płynęły. 

[8] Wszystkie rzeczy są trudliwe 3 

i człowiek ich nie wypowie 4 . 

Nie nasyci się oko patrzeniem, 

nie napełni się ucho słuchaniem. 

[9] Cokolwiek raz było, to będzie. 

Cokolwiek raz uczynione zostało, 

uczynione zostanie. 

A nie masz nic nowego pod słońcem. 

[10] Kto otworzy usta i powie: 

patrz, to jest nowe? 

To już działo się w wiekach, 

które były przed nami. 

[11] Nie zostaje pamięć o ludziach dawnych. 

Ani o tych, którzy po nich nastali, 

pamiętać będą później urodzeni. 

[12] Ja, kaznodzieja, 

byłem królem nad Izraelem w Jeruzalem. 

[13] I postanowiłem w sercu swoim 

szukać i wywiadywać się mądrością 5 

o wszystkich rzeczach, jakie są pod niebem 6 : 

złą sprawę dał Bóg synom ludzkim 7 , 

że ciekawi są tego wielce. 

[14] Widziałem wszelkie dzieła 

czynione pod słońcem. 

A oto wszystko marność i gonienie za wiatrem. 


PARALELIZM SKŁADNIOWY – powtórzenie lub 

podobieństwo konstrukcji składniowych wypowiedzeń 

w następujących po sobie częściach tekstu, np. 

Ty pójdziesz górą, a ja pójdę ścieżką. 

PARALELIZM ZNACZENIOWY – powtórzenie 

lub podobieństwo znaczeń wyrażeń w następujących 

po sobie częściach tekstu. Na przykład 

w ludowej piosence: „Ty pójdziesz górą / A ja doliną 

/ Ty zakwitniesz różą / A ja kaliną” – zestawione 

zostały następujące powtórzenia: ja–ty (osoby), 

zakwitnąć (metaforycznie wyrażony stan osób) oraz 

podobieństwa znaczeniowe: góra–dół (pojęcia 

przestrzenne), róża–kalina (kwitnące krzewy). 

VANITAS (łac. – marność) – pojęcie mające żródło 

w biblijnej Księdze Koheleta, oznacza znikomość, 

bezwartościowość rzeczy i spraw ludzkich. Formuła 

vanitas vanitatum (marność nad marnościami) 

utarła się jako określenie spraw ludzkich w świecie 

materialnym i samego świata materialnego. 

(tłum. Czesław Miłosz, 

Copyright ©1977 by the Czeslaw Milosz Estate) 

1 zapada – zachodzi. 

2 w swoich kolejach – na swoich drogach, tu: w swoim ruchu. 

3 trudliwe – pełne trudu, wysiłku. 

4 nie wypowie – nie nazwie, nie wyliczy. 

5 wywiadywać się mądrością – dowiadywać się, korzystając z mądrości. 

6 pod niebem – na ziemi, w świecie materialnym. 

7 złą sprawę dał Bóg synom ludzkim – zło (źle) uczynił Bóg ludziom. 

Fernando Vicente, Vanitas, XXI w. 

? Przyjrzyj się ilustracji. Co jest marnością 

zdaniem jej twórcy? 

57


ANALIZA 

1. Przeanalizuj budowę składniową wypowiedzenia, w którym występuje wyrażenie „marność nad marnościami” 

(werset 2.). Wskaż równoważniki zdania w tej złożonej konstrukcji składniowej. Możesz skorzystać 

z miniprzewodnika Rodzaje zdań złożonych. 

2. Przeanalizuj budowę składniową wypowiedzenia z wersetu 3. Z ilu zdań składowych jest zbudowane? 

Określ, jakiego rodzaju są te zdania. 

3. Jaki typ zdań złożonych dominuje w wersetach 4–8? Uzasadnij odpowiedź. 

4. Jaki typ zdania podrzędnego występuje w wersecie 9.? Jaka jest funkcja tego zdania w tekście? 

5. Wskaż paralelizmy składniowe i znaczeniowe w przytoczonym fragmencie Księgi Koheleta. 

6. Wyjaśnij sensy zawarte w pytaniach występujących w tekście i na tej podstawie określ ich charakter 

(czy są w istocie pytaniami?). 

INTERPRETACJA 

7. Zinterpretuj sens wyrażenia „marność nad marnościami”. 

Czy zgadzasz się z tym przesłaniem? 


8. Sformułuj opisane w cytowanym fragmencie 

prawa przyrody; określ, jaka ogólna refleksja 

o świecie się w nich mieści. 

9. Wskaż twierdzenia mające postać aforyzmów; 

wyjaśnij ich sensy. 

10. Postaw tezę interpretacyjną, w której wyrazisz 

swoją propozycję odczytania sensu analizowanego 

fragmentu Księgi Koheleta. 


AFORYZM – „złota myśl" ; celne, zaskakujące, 

często paradoksalne, zwięźle sformułowane 

twierdzenie o sensie ogólnym. 


11. Skomentuj słowa Koheleta: 

„Nie zostaje pamięć o ludziach 

dawnych”. Czy rzeczywiście 

pamięć o ludziach z przeszłości 

ginie w ludzkim świecie? 

Uzasadnij swoją opinię. 

Mural z motywem vanitas, 

XXI w., George Town, Malezja 

? Poszukaj innych dzieł sztuki 

zainspirowanych motywem vanitas. 

? Znajdź przejawy fascynacji śmiercią 

we współczesnej kulturze. Czy można je 

uznać za realizację motywu vanitas? 


58

11. Życie, śmierć i los – Księga Koheleta 


RODZAJE ZDAŃ ZŁOŻONYCH 

ZDANIA ZŁOŻONE dzielimy na złożone współrzędnie 

(wypowiedzenia składowe są względem siebie równorzędne 

i zazwyczaj mogą istnieć samodzielnie) oraz złożone 

podrzędnie (wypowiedzenia składowe są od siebie zależne: 

jedno jest nadrzędne, czyli określane, a drugie – podrzędne, 

czyli określające i zazwyczaj zastępuje lub uzupełnia jakąś 

część wypowiedzenia nadrzędnego). 

Wśród zdań złożonych współrzędnie wyróżniamy pięć 

rodzajów: 

ZDANIA ŁĄCZNE – treści wypowiedzeń składowych 

pozostają ze sobą w relacji równoczesności lub wspólności 

przestrzennej; mogą się łączyć za pomocą spójników: i, 

oraz, także, a, zarazem lub bezspójnikowo; 

ZDANIA WYŁĄCZAJĄCE – treści wypowiedzeń 

składowych pozostają ze sobą w relacji równorzędnej 

negacji; łączą się za pomocą spójników: ani, ni lub 

bezspójnikowo; 

1 2 

ZDANIA PRZECIWSTAWNE – treści wypowiedzeń 

składowych zawierają wzajemną niezgodność lub 

przeciwstawienie, zwłaszcza wynikające z właściwości 

czasu lub przestrzeni; łączą się ze sobą za pomocą 

spójników: ale, lecz, a, jednak, jednakże, natomiast, zaś. 

1 2 

ZDANIA ROZŁĄCZNE – treści wypowiedzeń 

składowych wykluczają się, zawierają alternatywę (wybór); 

łączą się ze sobą za pomocą spójników: lub, albo, bądź. 

1 2 

ZDANIA WYNIKOWE – treści wypowiedzeń składowych 

pozostają w stosunku przyczynowo-skutkowym; łączą się 

za pomocą spójników: więc, zatem, toteż, dlatego lub 

bezspójnikowo. 

1 2 

W zdaniu złożonym podrzędnie składowe wypowiedzenia 

podrzędne pełnią taką samą funkcję, jak części zdania 

w zdaniu pojedynczym. W związku z tym wyróżniamy: 

ZDANIE PODMIOTOWE – zastępuje podmiot 

wypowiedzenia nadrzędnego albo uzupełnia informacje 

o nim; odpowiada na pytania: kto? co? 

ZDANIE ORZECZNIKOWE – zastępuje lub rozwija 

orzecznik orzeczenia imiennego z wypowiedzenia 

nadrzędnego; odpowiada na pytania: kim jest? czym jest? 

jaki jest? 

ZDANIE PRZYDAWKOWE – zastępuje niewyrażoną 

przydawkę z wypowiedzenia nadrzędnego; odpowiada na 

pytania: jaki? który? ile? czego? itp. 

ZDANIE OKOLICZNIKOWE – zastępuje okolicznik 

wypowiedzenia nadrzędnego, informuje o okolicznościach 

czynności lub stanu; odpowiada na pytania okolicznika, 

np. w jakim celu? 

ZDANIE DOPEŁNIENIOWE – zastępuje dopełnienie 

wypowiedzenia nadrzędnego, tzn. dopełnia informację 

zawartą w jego orzeczeniu; odpowiada na pytania 

przypadków z wyjątkiem mianownika. 

Istnieje też ZDANIE PODRZĘDNE ROZWIJAJĄCE, 

które nie zastępuje żadnej części zdania, lecz rozwija 

treść wypowiedzenia nadrzędnego. 

Budowę zdania złożonego podrzędnie można przedstawić 

graficznie: 

1 

2 

1 

2 

Wśród zdań złożonych wyróżniamy też ZDANIA 

WIELOKROTNIE ZŁOŻONE – ich wypowiedzenia składowe 

(wśród których bywają także równoważniki zdań) 

mogą być względem siebie współrzędne, nadrzędne lub 

podrzędne. 

1a 

2 

1b 

59

Miejsca biblijne 

Geografia świata przedstawionego na kartach Biblii to przestrzeń Bliskiego Wschodu – 

tereny rozciągające się na południe i wschód od Morza Śródziemnego przez obszar 

dzisiejszego północnego Egiptu, Syrii, Libanu, Jordanii, Izraela, Palestyny aż do Iraku 

(starożytnej Babilonii). Ziemia Obiecana żydów to w przybliżeniu teren dzisiejszego Izraela 

i Palestyny. Wiele miejsc biblijnych obrosło znaczeniami symbolicznymi, np. Jerozolima to 

symbol świętego miasta, góra Golgota – miejsca kaźni i cierpienia. 

GÓRA KARMEL 

GENEZARET 

GALILEA 

GÓRA SYNAJ 

GETSEMANI 

JEROZOLIMA 

MORZE CZERWONE 

DOLINA SARONU 

„Mojżesz wyciągnął rękę nad morze, a Pan cofnął wody gwałtownym wiatrem 

wschodnim, który wiał przez całą noc i uczynił morze suchą ziemią” (Wj 14,21). 

„Gdy Mojżesz zstępował z góry Synaj z dwiema tablicami Świadectwa w ręku, 

nie wiedział, że skóra na jego twarzy promieniała na skutek rozmowy z Panem” " 

(Wj 34,29). 

60

„Pewnego razu – gdy tłum cisnął się do Niego, aby słuchać słowa Bożego, 

a On stał nad jeziorem Genezaret – zobaczył dwie łodzie stojące przy brzegu; rybacy 

zaś wyszli z nich i płukali sieci” (Łk 5,1–2). 

„Achab rozesłał polecenie wszystkim Izraelitom i zgromadził proroków na górze 

Karmel” (1 Krl 18,20). 

„Oblubienica: 

Jam narcyz Saronu, 

lilia dolin” (PnP 2,1). 

„A kiedy przyszli do ogrodu zwanego Getsemani, 

rzekł Jezus do swoich uczniów: «Usiądźcie tutaj, 

Ja tymczasem będę się modlił»” (Mk 14,32). 

„A Jezus rzekł do nich: «Nie bójcie się! Idźcie 

i oznajmijcie moim braciom: niech idą 

do Galilei, tam Mnie zobaczą»” (Mt 28,10). 

„«Oto idziemy do Jerozolimy. Tam Syn Człowieczy zostanie wydany arcykapłanom i uczonym 

w Piśmie. Oni skażą Go na śmierć i wydadzą poganom. I będą z niego szydzić, oplują Go, 

ubiczują i zabiją, a po trzech dniach zmartwychwstanie»” (Mk 10,33–34). 

61

12 

Miłość nie tylko 

duchowa 

PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI 


Pieśń nad Pieśniami – której fragmenty poznamy na 

lekcji – nie zawiera ani jednego bezpośredniego 

stwierdzenia na temat Boga i spraw sacrum, a jednak od 

ok. I w. n.e. należy do Biblii hebrajskiej, zaś po ustanowieniu 

kanonu biblijnego przez chrześcijaństwo – również 

do świętych ksiąg tej religii. 


Pieśń nad Pieśniami przetwarza dużo starszą tradycję 

egipskiej świeckiej liryki miłosnej. Powstała prawdopodobnie 

między VI a III w. p.n.e. Tradycja przypisywała 

jej autorstwo legendarnemu królowi-mędrcowi Salomonowi, 

ale nie on był jej twórcą. Utwór należy do tzw. Megillot 

(patrz: lekcja 11.) i jest odczytywany w czasie święta 

Paschy obchodzonego przez żydów wiosną na 

pamiątkę wyzwolenia Izraela z niewoli egipskiej. 

(Oblubieńcem), jako zapis Przymierza Boga z Izraelem. 

Chrześcijanie przejęli od żydów ten sposób objaśniania 

sensów Pieśni i wskazali kolejną warstwę jej znaczeń, 

zgodnych z odczytaniem całego Starego Testamentu 

przez chrześcijaństwo. W świetle tej interpretacji Pieśń 

nad Pieśniami obrazuje więź Chrystusa (Oblubieńca) 

z Kościołem lub duszą ludzką (Oblubienicą). Takie niedosłowne 

przedstawienie rzeczywistości, polegające na 

przyporządkowaniu jej poszczególnym elementom nadrzędnych 

sensów, nazywamy alegorią (patrz też: pojęcia 

kluczowe), odczytanie zaś tego przyporządkowania – 

interpretacją alegoryczną. 


Pieśń nad Pieśniami jest poematem lirycznym o tematyce 

miłosnej, jednak równie dobrze można uznać ją za 

zbiór pieśni miłosnych o charakterze weselnym i pochwalnym. 

Ponieważ stanowi ciąg wypowiedzi bohaterów, 

zawiera też cechy dramatu. 


Treść Pieśni nad Pieśniami jeszcze przed chrześcijaństwem 

interpretowano niedosłownie – jako przedstawienie 

więzi łączącej naród wybrany (Oblubienicę) z Bogiem 

Plakat widowiska Pieśń nad Pieśniami 

z repertuaru Krakowskiej Opery Kameralnej, 2009, 

reż. Jadwiga Leśniak-Jankowska 

Scenariusz oparto na Pieśni nad Pieśniami oraz fragmentach 

Księgi Rodzaju i Księgi Koheleta. To udramatyzowane 

oratorium jest hymnem ku chwale miłości 

w jej ludzkim i mistycznym wymiarze. 

62

12. Miłość nie tylko duchowa 

Pieśń nad Pieśniami (1,15–2,4) 

OBLUBIENIEC: 

[10] O jak piękna jesteś, przyjaciółko moja, 

jak piękna, 

oczy twe jak gołębice! 

OBLUBIENICA: 

[16] Zaiste piękny jesteś, miły mój, 

o jakże uroczy! 

Łoże nasze z zieleni. 

OBLUBIENIEC: 

[17] Belkami domu naszego są cedry 1 , 

a cyprysy 2 ścianami. 

OBLUBIENICA: 

[1] Jam narcyz Saronu 3 , 

lilia dolin. 

OBLUBIENIEC: 

[2] Jak lilia pośród cierni, 

tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt. 

OBLUBIENICA: 

[3] Jak jabłoń wśród drzew leśnych, 

tak ukochany mój wśród młodzieńców. 

W upragnionym jego cieniu usiadłam, 

a owoc jego słodki memu podniebieniu. 

[4] Wprowadził mnie do domu wina 4 , 

i sztandarem jego nade mną jest miłość. 

Marc Chagall, Pieśń nad Pieśniami IV, 1958, Musée National 

(czytaj: mjuze nasjonal) Marc Chagall, Nicea 

? Zinterpretuj tytuł obrazu. Na czym polega tu 

nawiązanie do księgi biblijnej? 

SENS DOSŁOWNY 

SENS ALEGORYCZNY 

tradycja judaistyczna 

tradycja chrześcijańska 

Oblubieniec 

Oblubienica 

Bóg 

Naród 

Wybrany 

Jezus 

Kościół, 

dusza ludzka 

1 cedr – gatunek długowiecznego drzewa rosnącego w Libanie, drewno cedru wydziela piękny zapach i jest niezwykle trwałe. 

2 cyprys – wiecznie zielone drzewo o wrzecionowatym kształcie. 

3 Saron (hebr. Szaron) – dolina w Izraelu pomiędzy Karmelem a Jafą, znana z żyznej ziemi i bogatej roślinności. 

4 dom wina – dom weselny, sala biesiadna. 

63


ANALIZA 

1. Określ, kto się wypowiada w tym fragmencie 

Pieśni nad Pieśniami. 

2. Do kogo zwracają się Oblubieniec i Oblubienica 

w wykrzyknieniach zawartych w pierwszych pięciu 

wersach fragmentu? 

3. Wymień porównania, jakimi posługują się Oblubieniec 

i Oblubienica w swoich opisach. Zanalizuj 

ich strukturę – kto, co, do czego jest porównywane? 

4. Porównaj budowę wykrzyknień, w których występują 

słowa jak, jakże, oraz porównań. Czym różnią 

się te konstrukcje językowe? 

5. W których częściach tekstu kochankowie wyrażają 

uczucia bezpośrednio, a w których pośrednio 

(za pomocą obrazów przyrody)? 

INTERPRETACJA 

6. Zinterpretuj sens porównań występujących 

w tekście. 

7. Wyjaśnij alegoryczne znaczenie dwu obrazów 

domu: z wersów 6.–8. oraz 17.–18. 

8. Podaj znaczenie symboli: narcyz, lilia, ciernie, 

jabłoń. 

9. Miłość erotyczna czy duchowa? Jaki rodzaj uczucia 

wyrażają rozmówcy? 


10. Czy miłość wyrażana przez bohaterów Pieśni nad 

Pieśniami warta jest przeżycia? Czy to miłość 

prawdziwa? Uzasadnij swoje zdanie. 

11. Co sprawia, że fascynacja przeradza się w prawdziwą 

miłość? Jakie cechy definiują trwałe uczucie? W odpowiedzi 

odwołaj się do Pieśni nad Pieśniami. 


12. Miłość przedstawiona w Pieśni nad Pieśniami to 

obraz prawdziwego czy wyidealizowanego uczucia? 

Postaw tezę i ją uzasadnij, odwołując się do wybranych 

fragmentów pieśni, również tych, które nie 

znalazły się w podręczniku. 

13. Porównaj język (w tym użyte środki stylistyczne) 

oraz wymowę Pieśni nad Pieśniami i Hymnu 

o Miłości Pawła z Tarsu. Wnioski zapisz w formie 

interpretacji porównawczej. R 


LIRYKA POŚREDNIA – typ wypowiedzi lirycznej, 

w której podmiot nie ujawnia się bezpośrednio, 

lecz wyraża uczucia za pośrednictwem obrazu 

świata, opisu, opowiadania, refleksji itp. 

SYMBOL to w literaturze i sztuce niedosłowne 

przedstawienie za pomocą przedmiotu materialnego 

obdarzonego w tekście ukrytymi znaczeniami, które 

wskazują na niematerialne, zwykle trudne do 

wyrażenia sensy. Jego struktura jest dwupoziomowa: 

przedstawiona rzecz nie traci swoich cech realnych 

i jednocześnie odnosi się do sensów głębszych, 

wykraczających poza rzeczywistość. Symbol ma wiele 

znaczeń, zależą one od kontekstu, w jakim jest 

umieszczony. Charakteryzuje go zamierzona 

zagadkowość. Znaczenie dosłowne i symboliczne 

łączy zasada analogii, odpowiedniości. 

ALEGORIA – (gr. allēgoreín – mówić obrazowo) 

to w literaturze i sztuce niedosłowne przedstawianie 

rzeczywistości – poprzez obrazy, zdarzenia czy 

postaci mające, poza dosłownym, ukryty sens 

przenośny, zwykle jednoznaczny. Alegoria odwołuje 

się do systemu znaczeń znanego odbiorcy 

z danego kręgu kulturowego. Składają się nań 

poszczególne elementy odpowiadające innemu 

systemowi, np. różne zwierzęta różnym cechom 

ludzkim (np. alegorią sprytu jest lis, pracowitości 

– mrówka). Alegoria jest charakterystyczna dla 

przypowieści religijnej lub bajki. 

WYKRZYKNIENIE (eksklamacja) – zdanie 

wykrzyknikowe lub odpowiadający mu równoważnik 

zdania służące wyrażeniu stosunku emocjonalnego; 

często ma postać apostrofy (zwrotu do 

adresata), zwykle jest zakończone wykrzyknikiem. 

METAFORA POETYCKA to niedosłowne użycie 

słowa w języku literackim. Polega na zaskakującym, 

niecodziennym zestawieniu wyrazów, w którego 

wyniku powstają ich nowe, odkrywcze znaczenia 

(np. „usypia horyzont w kąciku twych ust”). 

PORÓWNANIE – środek artystyczny polegający na 

zestawieniu jednego zjawiska (przedmiotu) z innym, 

tak by wydobyć, uwydatnić cechy pierwszego. Dwa 

elementy porównania mogą być ze sobą połączone 

wyrażeniami: jak, jako, niby, na kształt itp. 

64

13 

Współczesne nawiązania 

do Pieśni nad Pieśniami 

R 

Pieśń nad Pieśniami stanowi uniwersalny i nieprzemijający 

wzór poezji miłosnej dla twórców wszech 

czasów. Zarówno język, jak i symbolika tej księgi są stale 

obecne w tekstach literackich, także najnowszych. Na 

lekcji poznamy dwa polskie wiersze z połowy XX w., 

w których można znaleźć te odwołania. 

KONTEKST HISTORYCZNOLITERACKI 

Po rozluźnieniu ucisku cenzury w życiu literackim, a także 

odejściu przez władze komunistyczne od oficjalnej 

promocji literatury tendencyjnej i propagującej socjalizm 

poezja polska ożyła. Około roku 1956, który stanowi 

umowną cezurę stalinizmu w Polsce, zadebiutowali wybitni 

twórcy, określeni później mianem „pokolenia 

Współczesności” – od nazwy pisma literackiego założonego 

w 1958 r. Do tego pokolenia zalicza się również 

Edwarda Stachurę i Halinę Poświatowską, choć nie należeli 

oni formalnie do żadnej grupy poetyckiej. W twórczości 

koncentrowali się na sprawach prywatnych i uczuciach 

i mieli osobne miejsce na literackiej mapie PRL. 

Edward Stachura 

Pejzaż 

Usypia horyzont w kąciku twych ust 

i powracają chmury i słońce 

łagodniejsze półwyspy prosić 

o miękkie nory twoich oczu 

[5] W dalekich krajach 

białe dłonie mnichów 

zarzynają młode daniele 

i na kamiennych posadzkach swoich domów 

rozkładają skóry miękkie 

[10] dla jednej stopy twojej 

Rano kiedy szyję podnosisz leniwie 

ręce złodziei podsuwają ci 

grzebienie z kości słoniowej 

i najpiękniejsze konie 

[15] przybiegają pod okno 

O TWÓRCY 

EDWARD STACHURA (1937–1979) był jednym 

z najbardziej oryginalnych polskich poetów tworzących 

po II wojnie światowej. Dzieciństwo spędził 

we Francji. Pisał wiersze, poematy, piosenki, a także 

prozę poetycką. Wcielał w życie hasło, a zarazem 

tytuł jednego ze swoich dzieł – „Wszystko jest 

poezja”. Do jego najsłynniejszych utworów należy 

cykl piosenek, które sam wykonywał, a które w latach 

80. XX wieku zostały spopularyzowane przez zespół 

Stare Dobre Małżeństwo. Stachura jest też autorem 

poematów Przystępuję do Ciebie i Kropka nad 

epsilonem oraz powieści Siekierezada (sfilmowanej 

przez Witolda Leszczyńskiego w 1985 r.) i Cała 

jaskrawość. 

65

R 


ANALIZA 

1. Spróbuj uzupełnić brakującą w tekście interpunkcję. Na ile zdań podzielisz tekst? 

2. Dokonaj analizy składniowej wypowiedzeń z wiersza. Jak taka budowa zdań wpływa na wymowę utworu? 

3. Jaki stosunek do opisywanej osoby wyraża podmiot mówiący? 

4. Czy uczucia osoby mówiącej są wyrażone w tekście wprost czy pośrednio? Uzasadnij swoją odpowiedź. 

INTERPRETACJA 

5. Wyjaśnij, jak rozumiesz metafory zawarte w pierwszej strofie wiersza. 

6. Czy obrazy poetyckie z drugiej i trzeciej strofy mogą mieć charakter alegoryczny? Uzasadnij odpowiedź. 

7. Wskaż w drugiej strofie wiersza elementy przedstawienia mogące pełnić funkcję symboli. Zinterpretuj je. 

8. Wyjaśnij, na czym polega podobieństwo przedstawienia Oblubieńca i Oblubienicy w Pieśni nad Pieśniami 

oraz przedstawienia bohaterki wiersza Pejzaż Edwarda Stachury. Uzasadnij, odwołując się do obu tekstów. 


9. Czy miłość usprawiedliwia bezwarunkowy podziw dla ukochanej osoby? Uzasadnij swoje zdanie. 

10. Czy zgadzasz się z poglądem, że w imię miłości można złożyć każdą ofiarę, nawet jeśli wiąże się ona z niezawinionym 

cierpieniem? Uzasadnij swoje zdanie. 

ZADANIE PROJEKTOWE 

11. Zorganizujcie klasowy konkurs: 

w kilkuosobowych zespołach 

opracujcie antologie najpiękniejszych, 

waszym zdaniem, wierszy 

o miłości. Każdy utwór zilustrujcie 

– obrazem / grafiką / plakatem 

pasującym do jego przesłania. 

Wspólnie porównajcie 

i oceńcie efekty. Najlepszy 

projekt otrzyma formę albumu. 

Edvard Munch, Pocałunek na plaży, 1921, 

Museum of Fine Art, Houston 

? Porównaj obraz Muncha z wierszem 

Haliny Pawlikowskiej. Czy zgadzasz się 

ze stwierdzeniem, że oboje twórcy, choć 

posługują się innymi środkami wyrazu, 

mówią o miłości w podobny sposób? 


66

Halina Poświatowska 

Odłamałam gałąź miłości 

odłamałam gałąź miłości 

umarłą pochowałam w ziemi 

i spójrz 

mój ogród rozkwitł 

[5] nie można zabić miłości 

jeśli ją w ziemi pogrzebiesz 

odrasta 

jeśli w powietrze rzucisz 

liścieje skrzydłami 

[10] jeśli w wodę 

skrzelą błyska 

jeśli w noc 

świeci 

13. Współczesne nawiązania do Pieśni nad Pieśniami 

O TWÓRCY 

HALINA POŚWIATOWSKA (1935–1967) – jedna z najbardziej 

znanych polskich poetek tworzących poezję 

miłosną, owiana legendą ze względu na nieszczęśliwy 

los i krótkie życie. Nieuleczalnie chora na serce, dużą 

część życia spędziła w szpitalach i sanatoriach; w wieku 

21 lat, po dwu latach małżeństwa, doświadczyła 

śmierci męża, sama zmarła w wieku 32 lat. 

R 

więc ją pogrzebać chciałam w moim sercu 

[15] ale serce miłości mojej było domem 

moje serce otwarło swoje drzwi sercowe 

i rozdzwoniło śpiewem swoje sercowe ściany 

moje serce tańczyło na wierzchołkach palców 

więc pogrzebałam moją miłość w głowie 

[20] i pytali ludzie 

dlaczego moja głowa ma kształt kwiatu 

i dlaczego moje oczy świecą jak dwie gwiazdy 

i dlaczego moje wargi czerwieńsze są niż świt 

chwyciłam miłość aby ją połamać 

[25] lecz giętka była oplotła mi ręce 

i moje ręce związane miłością 

pytają ludzie czyim jestem więźniem 

Amedeo Modigliani, Stojąca naga Elvira, 1918 

? Co świadczy o subtelności artysty w Pieśni nad Pieśniami 

i w wierszu Edwarda Stachury, a co w akcie Modiglianiego? 

67


ANALIZA 

1. Określ, kto jest podmiotem mówiącym w wierszu. Czego ta wypowiedź dotyczy? 

2. Zanalizuj budowę składniową pierwszej i trzeciej strofy. Czemu służy takie ukształtowanie wypowiedzi? 

3. Wskaż paralelizmy składniowe i znaczeniowe w wierszu. 

4. Znajdź zdania przeciwstawne w ostatnich trzech strofach wiersza. Wyjaśnij ich sensy. 

INTERPRETACJA 

5. Jeżeli pierwszą strofę wiersza uzna się za alegorię, to jaki będzie jej sens? 

6. Potraktuj metafory zawarte w trzeciej strofie wiersza jako argumenty potwierdzające tezę „nie można zabić 

miłości” i w tym kontekście wyjaśnij ich znaczenie. 

7. Zinterpretuj opisane w ostatnich trzech strofach wiersza losy „pogrzebanej” miłości. 


8. Czy zgadzasz się ze słowami poetki, że nie można zabić miłości? Uzasadnij swoje zdanie. 

9. Przedyskutujcie w klasie problem: Czy człowiek ma prawo „pochować” miłość? Czy raz narodzona powinna 

trwać wiecznie? Pamiętajcie o uzasadnianiu swoich opinii. 


10. Sporządź krótkie hasło encyklopedyczne: 

„Miłość” (w znaczeniu uczucia łączącego 

dwoje ludzi) do encyklopedii internetowej. 

11. Czy miłość umiera? Postaw tezę i ją uzasadnij, 

odwołując się do swoich doświadczeń oraz 

różnych teksów kultury. 

Waldemar Świerzy, Trzeba zabić tę miłość, 

plakat filmowy, 1972 

Osadzony w realiach lat 70. XX w. film Janusza 

Morgensterna przedstawia dzieje miłości dwojga 

maturzystów – rzeczowej i odpowiedzialnej 

dziewczyny i słabego, lekkomyślnego chłopca. Upływ 

czasu nie zmniejszył wartości filmu. W 2014 r. 

amerykański reżyser Martin Scorsese (czytaj: skorsezi) 

uznał go za jedno z arcydzieł polskiej kinematografii 

i zaprezentował na zorganizowanym przez siebie 

festiwalu polskich filmów w Stanach Zjednoczonych 

i Kanadzie. 

? Zinterpretuj wymowę plakatu w kontekście tytułu 

filmu Morgensterna. Zwróć uwagę na kolorystykę. Co 

oznacza umieszczenie tęczy w ludzkiej głowie? 

68

15 

Psalmy inspiracją dla poetów 

wszech czasów 

R 

Księga Psalmów przyciągała uwagę twórców wszystkich 

epok literackich ze względu na swoją wartość 

poetycką. Psalmy są przecież utworami lirycznymi, 

w których uzewnętrzniają się najróżniejsze uczucia 

człowieka. Na lekcji poznamy dzieła twórców XX w.: 

Czesława Miłosza i Wisławy Szymborskiej, którzy na 

różne sposoby odwoływali się do bogactwa poetyckiego 

biblijnego psałterza. 


Miłosz przetłumaczył Księgę Psalmów w 1981 r. sięgając 

po oryginał hebrajski, choć inspirował się Psałterzem 

puławskim, powstałym w końcu XV w. Poeta zastosował 

układ wersetu biblijnego, nie zaś strofy. Poetycką parafrazę 

Psalmu 30 autorstwa Miłosza zestawiamy z wiernym 

przekładem tego utworu dokonanym przez tłumaczy Biblii 

Tysiąclecia – dziś najpopularniejszej Biblii w Polsce. 

Psalm 30 

Podzięka za wybawienie od śmierci 

Psalm. Pieśń na uroczystość poświęcenia świątyni. Dawidowy. 

[2] Wysławiam Ciebie, Panie, boś mnie wybawił 

i nie uradowałeś mych wrogów z mojego powodu. 

[3] Panie, mój Boże, 

do Ciebie wołałem, a Tyś mnie uzdrowił. 

[4] Panie, dobyłeś mnie z Szeolu 1 , 

przywróciłeś mnie do życia spośród schodzących do grobu. 

[5] Śpiewajcie Panu psalm wy, co Go miłujecie, 

wychwalajcie pamiątkę Jego miłości! 

[6] Gniew Jego bowiem trwa tylko przez chwilę, 

a Jego łaskawość – przez całe życie. 

Płacz nadchodzi z wieczora, 

a rankiem okrzyki radości. 

[7] A ja powiedziałem pewny siebie: 

«Nigdy się nie zachwieję». 

[8] Z łaski Twojej, Panie, uczyniłeś mnie niezdobytą górą, 

a gdy ukryłeś swe oblicze, ogarnęła mnie trwoga. 

[9] Wołam do Ciebie, Panie, 

błagam Boga mego o miłosierdzie: 

[10] «Jaki będzie pożytek z krwi mojej, 

z mojego zejścia do grobu? 

1 Mowa o niebezpieczeństwie śmierci (przypis za Biblią Tysiąclecia). 

69

R 


Czyż proch Cię będzie wysławiał 

albo rozgłaszał Twą wierność? 

[11] Wysłuchaj, Panie, zmiłuj się nade mną; 

bądź Panie, dla mnie wspomożycielem!» 

[12] Biadania moje zmieniłeś mi w taniec; 

wór 1 mi rozwiązałeś opasałeś mnie radością, 

[13] by moje serce nie milknąc psalm Tobie śpiewało. 

Boże mój, Panie, będę Cię wysławiać na wieki. 

1 wór – szata pokutna i żałobna. 

O TWÓRCY 

CZESŁAW MIŁOSZ (1911–2004) – poeta, eseista, 

powieściopisarz, tłumacz, jeden z najbardziej znanych 

polskich pisarzy współczesnych. W latach 1951–1960 

przebywał we Francji, potem wyemigrował do USA. 

Po upadku komunizmu wrócił do Polski (1993). 

W latach 70. XX w. opublikowano pierwsze anglojęzyczne 

przekłady poezji Miłosza, które utorowały 

mu drogę do międzynarodowej sławy i literackiej 

Nagrody Nobla (1980). 

Czesław Miłosz 

Psalm 30 

Kazimierz Gustaw Zemła, 

Dawid Psalmista, 2007, Zamość 

Pomnik Dawida z harfą w dłoni stoi w pobliżu 

Nowej Bramy Lubelskiej w północnej części 

Starego Miasta. Na cokole znajduje się fragment 

Psalmu 27: „Pan światłością moją i zbawieniem moim”. 

Budowę pomnika sfinansowała Fundacja 

„Karta z Dziejów”, ma on upamiętniać pobyt Żydów 

w Zamościu i ich wpływ na polską kulturę. 

Psalm. Pieśń na poświęcenie Świątyni Dawida. 

[2] Wysławiać będę Ciebie, Panie, żeś podniósł mnie, 

a nie dałeś moim wrogom triumfować nade mną. 

[3] Panie i Boże mój, wołałem do Ciebie, a Tyś mnie uzdrowił. 

[4] Panie, wywiodłeś duszę moją z Otchłani 1 , 

zachowałeś mnie żywym między zstępującymi do grobu. 

[5] Śpiewajcie Panu wierni Pańscy, chwalcie pamięć Jego świętości. 

[6] Bo tylko chwilę trwa Jego gniew, a całe życie Jego dobrotliwość. 

Z wieczora bywa płacz, ale z rana wesele. 

[7] A ja mówiłem w dniach pomyślności swojej: „Nie zachwieję się nigdy”. 

1 Otchłań – miejsce pobytu zmarłych, ciemne i posępne, odpowiednik hebrajskiego Szeolu. 

70

15. Psalmy inspiracją dla poetów wszech czasów 

R 

[8] Panie, przyjaźń Twoja postawiła mnie jak mocną górę. 

Kiedy Twoje oblicze ukryłeś, byłem zatrwożony. 

[9] Do Ciebie, Panie, wołam, do Boga mego prośbę zanoszę. 

[10] Jaki pożytek z mojej krwi, jeżeli zejdę do grobu? 

Czy proch Ciebie chwalić będzie albo opowiadać wierność Twoją? 

[11] Wysłuchaj, Panie, i zmiłuj się nade mną. Panie, bądź mi pomocą. 

[12] Obróciłeś moją żałobę w taniec, rozwiązałeś mój wór żałobny, 

a przepasałeś mnie weselem. 

[13] Aby dusza moja śpiewała Twoją chwałę i nie umilkła. 

Panie i Boże mój, wiecznie Tobie dziękować będę. 

Copyright ©1981 by the Czeslaw Milosz Estate 

ANALIZA 

1. Przeanalizuj słownictwo Psalmu 30. Wskaż słowa służące w obu wersjach dziękczynnemu charakterowi 

psalmu. 

2. Za co osoba mówiąca w utworach dziękuje Bogu? 

3. Znajdź w obu tekstach pytania. Jaki jest ich sens? 

4. Wskaż fragmenty w obu wersjach tekstu, w których dominują funkcja ekspresywna, informatywna oraz 

impresywna. Zatytułuj krótko te części. 

INTERPRETACJA 

5. Jakie relacje człowieka z Bogiem przedstawiają oba teksty? Która wersja psalmu silniej je akcentuje? 


6. Porównaj wersety 13. z obu psalmów. Jakie dostrzegasz różnice 

i podobieństwa w ich znaczeniu? 

7. Zbierz wnioski z dotychczasowej analizy i interpretacji. Uzasadnij 

twierdzenie, że Psalm 30 Czesława Miłosza jest parafrazą 

psalmu biblijnego. 


8. Która z wizji człowieka i Boga zaprezentowana w omówionych 

dotychczas psalmach jest Ci najbliższa? Uzasadnij swoją opinię. 


9. Przygotuj referat o Czesławie Miłoszu jako autorze przekładu 

Księgi Psalmów. Pamiętaj o sporządzeniu bibliografii i przypisów 

bibliograficznych. 

Król Dawid, film historyczny, 

reż. Bruce Beresford, 1985 

71

R 



Wisława Szymborska dość rzadko odwoływała się do konwencji 

literackich obecnych w Biblii, dlatego Psalm zajmuje 

szczególne miejsce w dorobku poetki. Został wydany 

w 1976 r., a więc w czasach, gdy podróże zagraniczne 

były mocno utrudnione. W PRL-u granice państwa, choć 

sąsiadowało ono z „bratnimi” socjalistycznymi krajami, 

były strzeżone przez zasieki i szlabany, przed którymi 

stały w kilometrowych kolejkach samochody Polaków 

czekających na odprawę celno-paszportową. 


Psalm 

O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw! 

Ile to chmur nad nimi bezkarnie przepływa. 

Ile piasków pustynnych przesypuje się z kraju do kraju, 

ile górskich kamyków stacza się w cudze włości 

[5] w wyzywających podskokach! 

Czy muszę tu wymieniać ptaka za ptakiem jak leci, 

albo jak właśnie przysiada na opuszczonym szlabanie? 

Niechby to nawet był wróbel – a już ma ogon ościenny 1 , 

choć dzióbek jeszcze tutejszy. W dodatku – ależ się wierci! 

[10] Z nieprzeliczonych owadów poprzestanę na mrówce, 

która pomiędzy lewym a prawym butem strażnika 

na pytanie: skąd dokąd – nie poczuwa się do odpowiedzi. 

Och, zobaczyć dokładnie cały ten nieład naraz, 

na wszystkich kontynentach! 

[15] Bo czy to nie liguster 2 z przeciwnego brzegu 

przemyca poprzez rzekę stutysięczny listek? 

Bo kto, jeśli nie mątwa 3 zuchwale długoramienna, 

narusza świętą strefę wód terytorialnych? 

Czy można w ogóle mówić o jakim takim porządku, 

[20] jeżeli nawet gwiazd nie da się porozsuwać. 

Żeby było wiadomo, która komu świeci? 

Kolejka do przejścia granicznego między 

ówczesną Polską Rzeczpospolitą Ludową 

a Czechosłowacją, 1977, Łysa Polana 

? Po co ludzie tworzą granice? 

Czy świat bez granic – jak w Unii 

Europejskiej – jest lepszy czy gorszy 

od świata podzielonego granicami? 


1 ościenny – zagraniczny 

2 liguster – ligustr pospolity, krzew mający wiele drobnych liści, wykorzystywany do formowania żywopłotów. 

3 mątwa – morski głowonóg spokrewniony z ośmiornicą, żyje na dnie ciepłych mórz. 

72

15. Psalmy inspiracją dla poetów wszech czasów 

R 

I jeszcze to naganne rozpościeranie się mgły! 

I pylenie się stepu na całej przestrzeni, 

jak gdyby nie był wcale w pół przecięty! 

[25] I rozleganie się głosów na usłużnych falach powietrza: 

przywoławczych pisków i znaczących bulgotów! 

Tylko co ludzkie potrafi być prawdziwie obce 1 . 

Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr. 

1 Odwołanie do słynnego hasła „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” (Homo sum, humani nihil a me alienum esse puto), zaczerpniętego 

z utworu antycznego rzymskiego komediopisarza Terencjusza; jest ono uważane za motto humanistów wszystkich epok. 

ANALIZA 

1. Znajdź w utworze słowa i wyrażenia związane 

znaczeniowo z pojęciem granica. 


2. Wymień elementy świata przyrody, o których 

mowa w wierszu. Czym się cechują? 

IRONIA – celowa niezgodność (sprzeczność) 

3. Znajdź w wierszu anafory i określ ich funkcję. między sensem dosłownym wypowiedzi a jej 

4. Zanalizuj język utworu – wskaż zabiegi językowe znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Jako środek 

(paralelizmy, powtórzenia, inwersje) uzasadniające retoryczny służyła tradycyjnie satyrze, ośmieszaniu. 

Może mieć także postać tzw. gorzkiej ironii, 

tytuł Psalm. Czy mamy w tym przypadku do czynienia 

ze stylizacją biblijną? 

która ma wyrażać bezradność człowieka wobec 

rzeczywistości. 

INTERPRETACJA 

REINTERPRETACJA – patrz: lekcja 10. 

5. Objaśnij obecne w wierszu symbole i personifikacje 

elementów przyrody. 

STYLIZACJA BIBLIJNA – patrz: lekcja 10. 

6. Biblijne psalmy mówią o związku człowieka 

z Bogiem. Jakich relacji dotyczy Psalm 

Szymborskiej? 

7. Serio czy ironicznie? Zacytuj fragmenty, które uzasadnią Twoją odpowiedź. 

8. Na czym polega reinterpretacja maksymy Terencjusza w wersie 27.? W jakim celu Szymborska dokonała tego 

zabiegu? 

9. Wyjaśnij znaczenie frazeologizmu „krecia robota” (wers 28.). Co autorka zyskała dzięki użyciu tego związku? 

10. Weź pod uwagę wcześniejsze ustalenia i odczytaj sens puenty. 

11. Odwołaj się do dotychczasowych wniosków i zinterpretuj tytuł wiersza. Uzasadnij swoje zdanie. 


12. Granice, strażnicy, szlabany… Czy świat powinien być podzielony? Weź udział w dyskusji na ten temat. 

13. Przyroda – prawdziwie wolna czy zdeterminowana? Uzasadnij swoje zdanie. 


14. Jakie są granice wolności? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do Psalmu oraz wybranych 

przykładów z literatury i życia. 

73

Biblia w literaturze i kulturze 

POWTÓRZENIE I SPRAWDZENIE WIADOMOŚCI 

STARY TESTAMENT 

•46 ksiąg 

•język hebrajski 

•język grecki (7 ksiąg) 

BIBLIA 

spisywana 

od VI w. p.n.e. do I w. n.e. 

NOWY TESTAMENT 

•27 ksiąg 

•język grecki 

•język aramejski (fragmenty) 

Księga Rodzaju (Rdz) 

•V / IV w. p.n.e. 

•księga historyczna 

•głównie teksty narracyjne, m.in. historia Abrahama 

•motywy: ofiary, ufności i lęku 

Księga Hioba (Hi) 

•VI / IV w. p.n.e. 


•poemat religijno-filozoficzny 

•lamentacja 

•motywy: ufności i lęku, cierpienia 

Księga Koheleta (Koh) 

•III w. p.n.e. 


•wierszowany wywód filozoficzny 

•vanitas („marność nad marnościami, wszystko 

marność”) 

•motywy: marności, przemijania 

Ewangelie: wg św. Mateusza (Mt), wg św. Marka 

(Mk), wg św. Łukasza (Łk), wg św. Jana (J) 

•I w. n.e. 

•księgi historyczne (dzieje Jezusa) 

•m.in. alegoryczne przypowieści (parabole) 

o charakterze dydaktycznym: o siewcy, 

o talentach,o pannach roztropnych, 

o synu marnotrawnym 

•motywy: cierpienia, miłosierdzia, miłości 

Apokalipsa Świętego Jana (Ap) 

•I w. n.e. 

•księga prorocza 

•wizja końca świata 

•motywy: zniszczenia, cierpienia 

•symbole: czterej jeźdźcy Apokalipsy 

Księga Psalmów (Ps) 

•XI–III w. p.n.e. 

•poezja biblijna: psalmy błagalne, pochwalne, 

dziękczynne, ufności i dydaktyczne (mądrościowe) 

•motywy: ufności, miłosierdzia, cierpienia 

Pieśń nad Pieśniami (Pnp) 

•VI / III w. p.n.e. 

•poemat liryczny, dialog 

•motyw miłości 

•charakter alegoryczny: miłość Oblubieńca 

i Oblubienicy jako obraz związku Chrystusa 

z Kościołem lub duszy człowieka z Bogiem 

Noe trzymający 

arkę, posąg 

z katedry gotyckiej 

w Kolonii 

? W której z ksiąg 

biblijnych opisano 

tę postać? Z jaką 

historią możesz ją 

powiązać? 

74

PRZYPOMNIJ SOBIE 

•KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 

aforyzm lekcja 11. 

alegoria lekcja 12. 

aluzja literacka R lekcja 8. 

anafora lekcja 16. 

apokryf R lekcja 8. 

biblizmy lekcja 5. 

inwersja lekcja 7. 

lamentacja lekcja 9. 

metafora poetycka lekcja 12. 

motywy biblijne lekcja 16. 

obrazowanie apokaliptyczne lekcja 16. 

parafraza R lekcja 8. 

paralelizm składniowy i znaczeniowy lekcja 11. 

podmiot zbiorowy lekcja 14. 

porównanie lekcja 12. 

powtórzenie lekcja 9. 

problematyka egzystencjalna lekcja 1. 

reinterpretacja lekcja 10. 

sacrum i profanum lekcja 5. 

skróty biblijne lekcja 5. 

styl biblijny lekcja 7. 

stylizacja biblijna lekcja 10. 

symbol lekcja 12. 

symbolika biblijna lekcja 7. 

werset lekcja 5. 

vanitas lekcja 11. 

•KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 

językowy akt komunikacji lekcja 4. 

funkcje języka lekcja 4. 

rodzaje zdań złożonych lekcja 11. 

rodzaje znaków lekcja 3. 

SPRAWDŹ SIĘ 

1. Objaśnij pojęcia sacrum i profanum. 

2. Gdzie i kiedy powstała Biblia? Jakie trzy typy ksiąg wyróżniamy w tym dziele? 

3. Podaj przykłady skrótów biblijnych. Wyjaśnij je. 

4. Jak starożytni Żydzi postrzegali Boga? Odpowiedz na podstawie Księgi Rodzaju, 

Księgi Hioba oraz biblijnych psalmów. 

5. W których księgach Pisma Świętego występują podane motywy? 

Omów je szerzej, odwołując się do tekstów biblijnych. 

a) ofiara c) vanitas 

b) cierpienie d) miłosierdzie 

6. Jakie postawy mogą przyjmować ludzie w sytuacji próby? Od czego te postawy 

zależą? W odpowiedzi odnieś się m.in. do losów Abrahama i Hioba. 

7. Objaśnij symboliczny sens Pieśni nad Pieśniami. 

8. Jak według Apokalipsy Świętego Jana będzie wyglądać koniec świata? 

Wyjaśnij przesłanie tej księgi. 

9. Przedstaw pochodzące z Biblii symbole do dziś funkcjonujące w kulturze 

europejskiej. Wskaż ich biblijne źródła. 

10. Jakie formy gatunkowe przybierają teksty biblijne? Odwołaj się do przykładów. 

11. Wymień frazeologizmy o biblijnym rodowodzie. Podaj ich znaczenia. 

12. Określ cechy stylu biblijnego. Wymień środki stylistyczne charakterystyczne 

dla tego stylu i podaj ich funkcje. 

13. Wyjaśnij pojęcia: parafraza, aluzja literacka. Podaj ich przykłady w literaturze 

współczesnej. R 

14. Wymień i krótko omów funkcje języka w komunikacji. 

15. Objaśnij pojęcie znaku. Jakie rodzaje znaków wyróżniamy? 

Stoldo Lorenzi, posąg Abrahama 

z sanktuarium Santa Maria dei 

Miracoli, XVI w., Mediolan 

? Wyjaśnij, kim był Abraham. 

Jakie motywy biblijne wiążą się 

z tą postacią? 

75

Analiza tekstu nieliterackiego 

SPRAWDZENIE UMIEJĘTNOŚCI 

Przeczytaj tekst i wykonaj zadania 1–8. 

Gerhard Lohfink 

Wielość gatunków i form biblijnych 

(fragmenty) 

[1] Zazwyczaj książki zawierają tylko jeden gatunek literacki. Kto idzie do księgarni i kupuje Buddenbrooków 

Tomasza Manna, otrzymuje książkę będącą od początku do końca powieścią i niczym innym. 

Kto zamiast tego woli nabyć Historię Niemiec XIX wieku, dostaje książkę, która od początku do końca 

jest historią i niczym innym. Kto zaś kupuje w księgarni muzycznej zeszyt z pieśniami Szuberta, 

znajduje w tym zeszycie zbiór pieśni i na pewno nic innego. Książka, w której byłyby wydrukowane 

kolejno: Buddenbrookowie, Historia Niemiec XIX wieku oraz zbiór pieśni Szuberta, nie istnieje. Czy 

można zatem wyciągnąć wniosek, że książka zawiera zawsze i bez żadnych wyjątków tylko jeden gatunek 

literacki? Wniosek taki byłby błędny. 

[2] Wystarczy, że otworzymy „dzieła zebrane” któregoś z wielkich poetów – […] aby natychmiast przekonać 

się, iż istnieją wyjątki. Natrafimy tam może w jednym tomie na różne gatunki, jak powieść, 

epos, dramat, nowela, wiersz, aforyzm czy list. Jednak wszystkie teksty, niezależnie od tego, do jakich 

należą gatunków, mają w tym wypadku coś wspólnego: wszystkie pochodzą od tego samego poety, 

co więcej, stanowią nawet – być może – „fragmenty jednego, wielkiego wyznania”, jak mówił Goethe 

o swoich dziełach. […] 

[3] […] W Biblii zebrane zostały teksty pochodzące z różnych stuleci i od różnych autorów, przede 

wszystkim zaś teksty należące do najróżniejszych gatunków. Są tam cztery Ewangelie, są listy i zbiory 

listów, są księgi prorockie i pisma apokaliptyczne, pisma dydaktyczne i księgi mądrościowe, jest cały 

śpiewnik, mianowicie zbiór 150 psalmów, i są w końcu tak zwane księgi historyczne. Tego ostatniego 

określenia lepiej jednak unikać, ponieważ biblijne księgi historyczne nie są księgami historycznymi 

w sensie współczesnym. […] 

[4] Ale i ten wykaz nie jest wyczerpujący. Prace z zakresu krytyki form […] doprowadziły do wyodrębnienia 

w Biblii znacznie większej liczby gatunków i wciąż odkrywają nowe. Przede wszystkim większość 

wymienionych gatunków można poddać dalszym rozróżnieniom. Na przykład w Księdze Psalmów 

mamy bardzo różne rodzaje pieśni. Znajdziemy tam hymny, lamentacje i pieśni dziękczynne […]. 

Dalsze gatunki pieśni występują poza Psałterzem: pieśń satyryczna, pieśń wojenna, pieśń zwycięstwa, 

pieśń pogrzebowa, pieśń weselna i pieśń miłosna. W podobny sposób można by poddać dalszym podziałom 

i rozróżnieniom także inne wymienione wyżej gatunki. 

[5] Wypada rzeczywiście stwierdzić, że księga, którą zwiemy Biblią, zawiera trudną do ogarnięcia 

wielość najprzeróżniejszych gatunków i form. Jednak znamienna jest nie tylko wielka liczba tych 

różnych gatunków, lecz także to, jak bardzo różnią się one między sobą i w jak różny sposób oddają 

76

zeczywistość. Jak powiedzieliśmy, nie ma książki, która zawierałaby w jednym tomie powieść, relację 

historyczną i zbiór pieśni. Natomiast Biblia jednoczy w sobie te przeciwieństwa. Czy można bowiem 

wymyślić formy językowe, które bardziej różniłyby się od siebie niż […] mądrość Koheleta, słowa objawienia 

Janowego czy liryka miłosna Pieśni nad Pieśniami? […] 

Rozumieć Biblię. Wprowadzenie do krytyki form literackich, tłum. Bogusław Widła 

ZADANIE 1. 

Tekst składa się z pięciu akapitów. Sformułuj główną myśl każdego z nich. 

ZADANIE 2. 

Autor przywołuje w 1. akapicie przykłady trzech książek. W jakim celu to robi? 

ZADANIE 3. 

Zdaniem autora na podstawie przywołanych przykładów nie można wyciągnąć wniosku, że książka zawsze 

zawiera tylko jeden gatunek literacki. Jakim argumentem uzasadnia on to stwierdzenie? 

ZADANIE 4. 

Jakim synonimem można zastąpić słowo „krytyka” użyte w akapicie 4.? 

ZADANIE 5. 

Wyjaśnij – w kontekście całego tekstu – znaczenie słowa „przeciwieństwa”, którego autor użył w akapicie 5. 

ZADANIE 6. 

Jaką funkcję pełni pytanie retoryczne kończące 5. akapit? 

ZADANIE 7. 

W tekście występuje jeszcze jedno pytanie. Czy pełnią ono taką samą funkcję jak pytanie z 5. akapitu? Odpowiedź 

uzasadnij. 

ZADANIE 8. 

W jakim celu autor zastosował w swoim tekście czasowniki w pierwszej osobie liczby mnogiej? 

ZADANIE 9. 

Jaka funkcja języka dominuje w tekście? Odpowiedź uzasadnij. 

ZADANIE 10. 

Sformułuj krótko zawarty w akapicie 5. wniosek, do którego prowadzą autora rozważania z akapitów 

1.–4. Podaj argumenty autora na rzecz tego wniosku. 

ZADANIE 11. 

Napisz streszczenie tekstu liczące 40–60 słów. 

77

Tworzenie własnego tekstu 

WYPOWIEDŹ USTNA 

ZADANIE 1. 

W jaki sposób artyści wykorzystują motywy biblijne, by wypowiadać się na tematy 

ponadczasowe w sztuce i literaturze? Odpowiedz na podstawie interpretacji 

obrazu Pietera Bruegla Wieża Babel i wybranego utworu literackiego. 

Pamiętaj, że pracę nad 

przygotowaniem wypowiedzi 

trzeba zacząć od wnikliwej 

analizy polecenia. 

▪ Zacznij od rozpoznania 

problemu zawartego 

w poleceniu, czyli zagadnienia, 

do którego będziesz się 

odnosić. 

▪Wyszukaj czasownik 

operacyjny, który wskazuje 

formę wypowiedzi: informacyjną 

(czasowniki omów, 

scharakteryzuj, przedstaw) 

lub argumentacyjną 

(czasowniki rozważ, oceń, 

skomentuj). 

▪ Określ zakres i typ tekstów, 

do których będziesz się 

odwoływać. 

▪ Przygotuj plan swojej 

wypowiedzi. 

PRZYKŁADOWY PLAN WYPOWIEDZI 

1. OKREŚLENIE PROBLEMU 

Biblia to księga bardzo ważna dla nowożytnej kultury europejskiej. Dla wielu artystów 

była źródłem inspiracji, odwołań, punktem odniesienia. Motywy biblijne występują 

w sztukach plastycznych i w literaturze wszystkich epok. 

2. TEZA 

Motywy biblijne pozwalają w sposób symboliczny wyrażać treści ponadczasowe. 

78

3. INTERPRETACJA OBRAZU PIETERA BRUEGLA 

• Motyw wieży Babel należy do najczęściej wykorzystywanych w sztuce i literaturze. Wywodzi 

się on ze Starego Testamentu, z Księgi Rodzaju. Biblijna wieża miała dosięgnąć 

nieba i w ten sposób przywrócić zerwaną przez grzech pierworodny łączność między niebem 

a ziemią. Była to próba podjęta przez zdesperowanych ludzi, ale wbrew woli Boga, dlatego 

dzieło nie zostało ukończone. Bóg pomieszał budowniczym języki i w ten sposób uniemożliwił 

im współpracę. Wieża stała się symbolem ludzkiej pychy, ale też braku możliwości 

porozumienia. 

▪Obraz Pietera Bruegela powstał w XVI wieku. Malarz ukazał szczególny moment opowieści 

biblijnej: nieomal skończoną budowlę – powstającą dzięki trudowi bardzo wielu ludzi – 

właśnie w tej chwili, gdy przestają się oni rozumieć i pojawia się chaos. 

▪Wieża jest ogromna, jej wielkość została podkreślona przez ledwie widoczne w tle 

miasto. Kontrast wyolbrzymia wieżę, nadaje jej monstrualny charakter. Wieża ma siedem 

pięter, które przypominają schody do nieba, jednak trudno określić styl architektoniczny 

tej budowli (ani gotycki, ani renesansowy). Wieża jest odrealniona, przypomina budowlę 

fantastyczną, niezwykłą. Zapewne liczba siedem ma tu sens symboliczny i może być 

znakiem zarówno doskonałości dzieła, jak i połączenia tego, co ludzkie z tym, co boskie 

(4+3; patrz: symbolika liczb, s. 53). 

▪Malarz ukazał bardzo wielu ciężko pracujących ludzi, którzy przypominają maleńkie 

figurki. Dumny król przygląda się ich zmaganiom, gdy w górnych częściach budowli, po 

prawej stronie, już widać chaos, bezład i zamęt. Ta część wieży wydaje się bliska zawaleniu, 

sprawia, że cała budowla robi wrażenie niestabilnej i przeraża groźbą katastrofy. 

▪Obraz stanowi specyficzną ilustrację do tekstu biblijnego. Pokazuje gigantyczny pomnik 

ludzkiej pychy. 

Pamiętaj, że już dziś 

możesz zacząć trenować! 

▪ Ćwicz pisanie konspektów 

– wybierz zadanie i wynotuj 

pomysły na to, co można 

powiedzieć na dany temat 

w ciągu 10 minut. 

▪ Przemyśl wstępy i podsumowania 

do zadań wymagających 

sformułowania wypowiedzi 

informacyjnych 

i argumentacyjnych. 

4. INTERPRETACJA WYBRANEGO UTWORU LITERACKIEGO 

▪Do biblijnego motywu wieży Babel nawiązała Wisława Szymborska w wierszu 

Na wieży Babel (s. 80). Poetka wykorzystała biblijny motyw do ukazania skomplikowanych 

relacji międzyludzkich. 

▪Tekst ma formę dialogu. Postaci – kobieta i mężczyzna wypowiadają swoje kwestie na 

przemian, co podkreśla zróżnicowana czcionka. Rozmowa prowadzona jest rano, zaraz 

po przebudzeniu i rozpoczyna się od typowego pytania Która godzina?. 

▪Bohaterowie znają się od dawna, kiedyś łączyła ich miłość. Nie potrafią jednak ze sobą 

rozmawiać. Dialog, który prowadzą, jest rozmową jedynie z pozoru. Każde z nich mówi o czym 

innym, nie słuchają się nawzajem, nie są też zainteresowani odpowiedziami na pytania, 

które stawiają. Wspominają losy związku, który niegdyś ich łączył. On sugeruje, że ona kocha 

nadal kogoś innego, ona przypomina historię jego zdrady. Niczego jednak nie potrafią sobie 

wyjaśnić, mówią o odejściu. 

▪Tekst pokazuje, że prawdziwa rozmowa polega nie tylko na mówieniu, lecz także na 

słuchaniu, na umiejętności zainteresowania się drugim człowiekiem, zrozumienia go, 

wczucia się w jego perspektywę, wysłuchania tego, co ma on do powiedzenia. Bohaterowie 

utworu tego nie umieją. 

▪Wiersz odwołuje się do motywu wieży Babel, by pokazać, że współcześnie biblijna wieża 

oznacza niemożność porozumienia się z drugim człowiekiem w najbardziej intymnych 

relacjach. Ponieważ umiejętność wczucia się w drugiego człowieka jest podstawą komunikacji, 

jej brak prowadzi do śmierci uczuć i rozpadu związków. 

79


Na wieży Babel 

– Która godzina? – Tak, jestem szczęśliwa, 

i brak mi tylko dzwoneczka u szyi, 

który by brzęczał nad tobą, gdy śpisz. 

– Więc nie słyszałaś burzy? Murem targnął wiatr, 

wieża ziewnęła jak lew, wielką bramą 

na skrzypiących zawiasach. – Jak to, zapomniałeś? 

Miałam na sobie zwykłą szarą suknię 

spinaną na ramieniu. – I natychmiast potem 

niebo pękło w stubłysku. – Jakże mogłam wejść, 

przecież nie byłeś sam. – Ujrzałem nagle 

kolory sprzed istnienia wzroku. – Szkoda, 

że nie możesz mi przyrzec. – Masz słuszność, 

widocznie to był sen. – Dlaczego kłamiesz, 

dlaczego mówisz do mnie jej imieniem, 

kochasz ją jeszcze? – O tak, chciałbym, 

żebyś została ze mną. – Nie mam żalu, 

powinnam była domyślić się tego. 

– Wciąż myślisz o nim? – Ależ ja nie płaczę. 

– I to już wszystko? – Nikogo jak ciebie. 

– Przynajmniej jesteś szczera. – Bądź spokojny, 

wyjadę z tego miasta. – Bądź spokojna, 

odejdę stąd. – Masz takie piękne ręce. 

– To stare dzieje, ostrze przeszło 

nie naruszając kości. – Nie ma za co, 

mój drogi, nie ma za co. – Nie wiem 

i nie chcę wiedzieć, która to godzina. 

Pamiętaj, że opanowanie 

sztuki mówienia jest jednym 

z kluczy do sukcesu. 

▪ Ćwicz tworzenie wypowiedzi 

zgodnych z tematem 

oraz zasadami poprawności 

językowej, logiki i retoryki. 

▪ Prowadź rozmowy 

na temat omawianych 

w szkole zagadnień. 

(z tomu Widok z ziarnkiem piasku, 1996) 

5. PODSUMOWANIE 

Biblijny motyw wieży Babel w przywołanych tekstach kultury został wykorzystany jako 

uniwersalny symbol braku porozumienia i umiejętności komunikowania się z innymi 

ludźmi. Te elementy są warunkami powodzenia ludzkich przedsięwzięć, a także trwałości 

ludzkich związków. 

80

Nowatorskie lekcje 

z planszami interaktywnymi WSiP! 

Materiały multimedialne 

do nauki języka 

polskiego. 

Idealne narzędzie 

do wprowadzania nowego 

materiału i powtarzania 

omówionych zagadnień 

w atrakcyjnej formie! 

Materiały audio i wideo ◼ Ćwiczenia podsumowujące ◼ Zadania interaktywne 

Ćwiczenia interaktywne na końcu każdego tematu pomagają sprawdzić wiedzę 

uczniów i zmotywować ich do pracy. 

Treści do zakresu rozszerzonego są oznaczone i wyróżnione w szczególny sposób. 

Każda część plansz przeznaczona jest na 2 lata nauki. 

Z planszami można pracować wykorzystując tablicę interaktywną lub rzutnik. 

Skontaktuj się z konsultantem edukacyjnym WSiP i dowiedz się więcej!






2019 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

nowa seria podręczników 

2019 

2019 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 


JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 


1.1 

1.2 

C2019 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

2.1 

D2019 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

2.2 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

2019 

3.1 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

2019 

3.2 

JĘZYK POLSKI 

OBLICZA EPOK 

4 

2019 

Najwyższej jakości podręczniki zgodne z nową podstawą programową, bogata obudowa metodyczna 

dla nauczyciela i wiele dodatkowych pomocy online. Ponad 70-letnie doświadczenie WSiP, bieżące 

wsparcie konsultanta edukacyjnego oraz telecentrum to PEWNOŚĆ, JAKOŚĆ i BEZPIECZEŃSTWO 

w pracy z uczniami od nowego roku szkolnego 2019/2020 w zreformowanym liceum i technikum. 

wsip.pl 

sklep.wsip.pl 

infolinia: 801 220 555

182005 Preprint polski_montaz

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?