182007_preprint his ZR_mntaz

2019 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

ZAPOWIEDŹ PODRĘCZNIKA 

1

LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

HISTORIA LICEUM I TECHNIKUM 



LICEUM I TECHNIKUM 

ZAKRES PODSTAWOWY ● ZAKRES ROZSZERZONY 

Plansze interaktywne są pomocą dydaktyczną najwyższej jakości. 

To nowy standard merytoryczny nauczania. 

Stanowią idealne narzędzie multimedialne do prezentacji 

treści edukacyjnych zawartych w obowiązującej podstawie programowej. 

Doskonale poszerzają wiadomości uczniów i czynią lekcje atrakcyjnymi. 

Plansze interaktywne to również znakomity sposób na utrwalanie 

i powtarzanie zdobytej wiedzy. 

Dowiedz się więcej. Zapoznaj się z pozostałymi planszami: 

wsip.pl 

sklep.wsip.pl 

infolinia: 801 220 555 

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA, Aleje Jerozolimskie 96, 00-807 Warszawa 

KRS: 0000595068 

ZAKRES PODSTAWOWY 


ZAKRES ROZSZERZONY 

Poznaj podręczniki 

i materiały 

na rok szkolny 

2019/2020 

Najnowsza oferta WSiP została 

przygotowana specjalnie z myślą 

o nauczycielach szkół ponadpodstawowych, 

którzy będą uczyć od 2019 r. wg nowej 

podstawy programowej*. Naszym celem 

jest dostarczenie nauczycielom wiedzy 

na temat zmian w oświacie oraz 

wyposażenie ich w narzędzia ułatwiające 

pracę z nową podstawą programową. 

W najbliższym czasie otrzymasz: 

Egzemplarz testowy 

Reforma 2019 

2019 

NA DOBRY START 

PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

HISTORIA 

1 

HISTORIA 

1 

HISTORIA 

HISTORIA 

MULTIBOOK 

planszeinteraktywne.pl 

sklep.wsip.pl 

1 

1 

HISTORIA ● MULTIBOOK 


ZAKRES PODSTAWOWY ● ZAKRES ROZSZERZONY 

HISTORIA 1 

MULTIBOOK 

Poradnik nauczyciela 

NA DOBRY START – 

zakres rozszerzony 


podręcznika – zakres 

rozszerzony 

Podręcznik dopuszczony 

do użytku szkolnego – 

zakres rozszerzony 

Multibook – wersja 

demonstracyjna 

Ponadto do Twojej dyspozycji: 

BONUS 

100-LECIE 

ODZYSKANIA 

NIEPODLEGŁOŚCI 

PRZEZ POLSKĘ 

okiem 

twórców 

komiksu 

PADEREWSKI 

W BIAŁYM DOMU 

MATERIAŁ METODYCZNY: 

- fragment komiksu 100 na 100. 

Antologia komiksu na stulecie 

odzyskania niepodległości 

- scenariusz lekcji 

Scenariusz lekcji 

na 100-lecie odzyskania 

niepodległości 

Spotkania z ekspertami 

E-konferencje 

przedmiotowe 

Bieżące wsparcie 

Twojego konsultanta 

edukacyjnego 

Zapewnij sobie już teraz bezpieczeństwo i komfort pracy! 

Zapisując się do programu, zyskasz narzędzia i materiały, które dostarczą Ci wiedzę, 

ułatwią pracę z nową podstawą programową oraz uatrakcyjnią Twoje lekcje. 

Szczegóły wewnątrz – s. 16 

Dołącz do programu 

* art. 47 ust. 1 pkt 1 lit. c, d i g ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo Oświatowe (Dz. U. z 2017 r., poz. 59, 949 i 2203) 

Skontaktuj się z konsultantem edukacyjnym WSiP i dowiedz się więcej!

Drodzy Nauczyciele 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SPIS TREŚCI 

......................... 

............................................3 

 

.................................................4 

 

..............................................6 

 

Historia ............................................................7 

...... 

........... 

........... 

..................... 

.............................

Sytuacja 

 

od roku 

2019/2020 

 

 

 

 

CO TO OZNACZA W PRAKTYCE? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PRZEPROWADZIMY CIĘ PRZEZ WSZYSTKIE LATA REFORMY! 

3-letnie liceum 

4-letnie technikum 

4-letnie liceum 

5-letnie technikum 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 4 

 

 

4 

 

 

 

Harmonogram wprowadzenia nowego ustroju szkolnego na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. (Dz. U. z 2017 r., poz. 59, 

949 i 2203).

Pewność 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jakość 

Bezpieczeństwo 

 

 

 

 

 

Profesjonalizm 

 

 

 

 

 

Bieżące wsparcie 

 

 

 

 

 

* nowa podstawa programowa 

3

Analiza nowej podstawy programowej 

ANALIZA PORÓWNAWCZA PODSTAW 

PROGRAMOWYCH DO HISTORII Z 2012 I 2018 ROKU – 


Podczas porównywania podstaw programowych z historii w zakresie rozszerzonym: obowiązującej jeszcze 

w trzyletnim liceum i czteroletnim techniku (weszła w życie w 2012 r.; DzU 2012, poz. 977) oraz tej, która będzie 

obowiązywała w czteroletnim liceum i pięcioletnim technikum od 2019 r. (podpisana przez minister edukacji 

30 stycznia 2018 r.), trzeba pamiętać, że stara podstawa programowa była przygotowana tylko do kształcenia 

w zakresie rozszerzonym, ponieważ historii w zakresie podstawowym nauczano w zupełnie innym systemie 

(patrz: analiza poziomu podstawowego). Natomiast w nowej podstawie programowej zakres rozszerzony 

z historii jest uzupełnieniem zakresu podstawowego. Wydłużenie okresu nauki w liceum do 4 lat i możliwość 

wprowadzenia rozszerzenia od pierwszej klasy powodują, że jest więcej czasu na realizację programu, może 

on więc być obszerniejszy, co uwidacznia się w wymaganiach szczegółowych. 

Różnice pomiędzy starą a nową podstawą programową 

Stara podstawa programowa 

Nowa podstawa programowa 

Adresat 

Uczeń klasy drugiej i trzeciej liceum ogólnokształcącego oraz klasy 

drugiej, trzeciej i czwartej technikum 

Uczeń liceum ogólnokształcącego i technikum 

Nie podano liczby godzin w tygodniu, należy zrealizować 240 godzin 

w ciągu 2 lat 

Liczba godzin w cyklu kształcenia 

14 godzin w cyklu kształcenia. Nie rozpisano podziału godzinowego 

na klasy 

Liczba godzin przeznaczonych na poszczególne zagadnienia 

Nie podano liczby godzin, które trzeba poświęcić na poszczególne 

zagadnienia z podstawy programowej 

Zakres treści 

Nie określono liczby godzin, które trzeba poświęcić na poszczególne 

zagadnienia z podstawy programowej. 

Podano zalecenia, które epoki omawiać w poszczególnych klasach, 

np. w klasie pierwszej: starożytność i średniowiecze 

42 działy obejmujące całą historię, w tym 16 działów dotyczących 

historii Polski 

59 działów obejmujących całą historię, w tym 30 działów dotyczących 

historii Polski 

4 AUTOR: Agnieszka Żuberek

Analiza nowej podstawy programowej 

Porównanie celów kształcenia i treści nauczania – wymagania 

szczegółowe 

Stara podstawa programowa 

We wstępie sformułowano efekty kształcenia ogólnego i zadania 

szkoły w w liceum i technikum 

Nowa podstawa programowa 

We wstępie sformułowano efekty kształcenia ogólnego i zadania 

szkoły w liceum i technikum. Dodatkowo w odniesieniu do każdego 

przedmiotu nauczania wymieniono szczegółowe efekty kształcenia 

i zwrócono uwagę na cele wychowawcze oraz kształtowanie postaw 

Wymagania ogólne 

Cele kształcenia w zakresie chronologii, analizy i interpretacji historycznej oraz tworzenia narracji historycznej są takie same 

– 

W analizie i interpretacji historycznej pojawia się dodatkowo zdanie: 

„Uczeń ugruntowuje potrzebę poznawania przeszłości dla rozumienia 

współczesnych mechanizmów społecznych i kulturowych” 

Wymagania szczegółowe 

Wymagania sformułowano tylko dla zakresu rozszerzonego 

Wymagania sformułowano ogólnie, np. „Uczeń opisuje rozwój terytorialny 

państwa polskiego w X–XII w.” 

– 

Zjawiska są porównywane wielopłaszczyznowo, np. „Uczeń charakteryzuje 

proces demokratyzacji społeczeństw międzywojennych 

i ustrojów politycznych z uwzględnieniem następstw I wojny światowej, 

przemian cywilizacyjnych, w tym kultury masowej” 

Obowiązują wszystkie wymagania z zakresu podstawowego i dodatkowe 

– z zakresu rozszerzonego 

Wymagania dotyczące okresu do XVIII w. sformułowano tak jak poprzednio, 

np. „Uczeń opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego 

w X–XII w.”, dodano jednak bardziej szczegółowe wymagania, np. 

„charakteryzuje spór Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem” 

Wymagania dotyczące okresu od XVIII do XX w. sformułowano bardziej 

szczegółowo (wymienia się konkretne wydarzenia, np. przebieg 

wojny w obronie Konstytucji 3 maja) i jest ich więcej w porównaniu do 

starej podstawy programowej. 

Wymagania są skonkretyzowane, pojawia się więcej miejsc i nazwisk, 

szczególnie dotyczy to okresu powstań narodowych i wojen (np. Julian 

Filipowicz, Zygmunt Rumel, Kostiuchnówka, Krzywopłoty) 

Zjawiska są porównywane wielopłaszczyznowo, np. „Uczeń wyjaśnia 

wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania XVII-wiecznych 

konfliktów Rzeczypospolitej”. W przypadku XX w. położono nacisk 

na kwestie polityczne i ideologiczne, np. „Uczeń wyjaśnia rolę ideologii 

w systemach totalitarnych i zjawisko kultu jednostki” 

Wymagania szczegółowe 

Zjawiska są porównywane między sobą, np. I i II wojna światowa 

Zjawiska rzadko są porównywane między sobą, brak porównania 

I i II wojny światowej w wymaganiach 

Po każdym okresie historycznym następuje zestawienie najważniejszych wydarzeń z dziejów Polski z wydarzeniami w Europie i na świecie 

W nowej podstawie programowej znalazły się jeszcze warunki i sposób realizacji treści: zachęca się nauczyciela 

do przedstawiania różnego rodzaju źródeł z wykorzystaniem technologii informatyczno-komunikacyjnych 

(TIK), do wprowadzania pozalekcyjnych form edukacji historycznej (wycieczki do muzeów i miejsc 

pamięci: Muzeum Powstania Warszawskiego, Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, 

Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej, konkursy 

etc.) oraz do „maksymalnej personalizacji przeszłości”, np. przez pokazywanie dokumentów audiowizualnych. 

5

Nowa podstawa programowa – wsparcie WSiP 

 

 

 

ZMIANA 

 

 

 

W PRAKTYCE 

 

 

 

 

 

 

 

WSPARCIE WSiP 

Za mieszczone 

 

 

– 

Fakty, , – oraz od- 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ZMIANA 

W PRAKTYCE 

WSPARCIE WSiP 

 

 

programowej, 

 

 

 

 

 

 

Zainteresowanie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ZMIANA 

Przeznaczenie 

 

 

 

 

 

W PRAKTYCE 

Opracowanie 

 

 

WSiP proponuje 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

WSPARCIE WSiP 

6

2019 

 

2019 

Nowa 

podstawa 

programowa 

od 2019 / 2020 

HISTORIA 

HISTORIA 

 

 

1 1 

1 

 

W SERII RÓWNIEŻ 

2019 

2019 

2019 

HISTORIA 

HISTORIA 

HISTORIA 

1 2 

3 

4 

 

2019 

2019 

2019 

HISTORIA 

HISTORIA 

HISTORIA 

2 

3 

4 

7

2019 

2019 

HISTORIA 

 

HISTORIA 

 

1 1 

1 

 

 

 

 

17 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W III w. n.e. doszło do destabilizacji władzy cesarskiej. 

Wybuchały liczne wojny domowe. O tym, kto obejmie 

cesarski tron, decydowało przede wszystkim poparcie 

wojska. Poszczególne armie obwoływały cesarzami swo- 

 

 

 

ich dowódców (tzw. cesarze wojskowi), którzy walczyli 

z pretendentami popieranymi przez inne oddziały. 

Ponadto dochodziło do buntów prowincji, których 

władze uznawały, że same łatwiej niż cesarz poradzą 

sobie z obroną przed zewnętrznymi wrogami atakujący- 

mi imperium. Kiedy następowało wzmocnienie pozycji 

cesarzy, w prowincjach przywracano rzymską władzę. 

Kryzys polityczny imperium zbiegł się ze wzrostem 

zagrożenia zewnętrznego. Silne plemiona germańskie e – 

w poszukiwaniu łupów oraz dogodnych miejsc do osiedlenia 

– zaczęły atakować i przekraczać rzymskie granice na 

Renie i Dunaju. Na wschodzie Rzymianie ponosili z kolei 

klęski w starciach z odrodzonym państwem perskim. Pod 

wpływem zaburzeń politycznych i wojen zmniejszyła się 

liczba ludności imperium. Spadły wpływy do skarbu państwa, 

a jednocześnie rosły koszty utrzymania armii. Aby 

zyskać więcej środków, władcy obniżali zawartość kruszcu 

(szlachetnego metalu) w monetach. Prowadziło to do 

inflacji. Podupadało zarówno rolnictwo, jak i gospodarka 

miejska. Na domiar złego w połowie III w. n.e. cesarstwo 

doświadczyła trwająca ok. 20 lat zaraza. 

Inflacja inflatio 

 

 

- 

 

 

17. Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie 

Reformy Dioklecjana 

Opanowanie kryzysu wymagało głębokich reform politycznych, 

których wprowadzenia podjął się cesarz 

Dioklecjan (panował 284–305 n.e.). Ustanowiona 

przez niego nowa forma ustroju została nazywana dominatem, 

ponieważ władca przestał być odtąd „pierwszym 

obywatelem” (princeps 

s), a stał się „panem” ( dominus). 

Cesarz sprawował nieograniczoną władzę przy pomocy 

rozbudowanego, wielostopniowego aparatu urzędniczego. 

Dioklecjan uznał, że sprawne zarządzanie cesarstwem 

wymaga podziału najwyższej władzy między cztery osoby. 

Taki sposób sprawowania rządów określano mianem 

tetrarchii (łac. tetra – cztery). 

Reforma administracji objęła również prowincje, których 

liczba została znacznie zwiększona. Wprowadzono 

też nową jednostkę podziału terytorialnego – diecezję, 

skupiającą kilka prowincji. Zdecentralizowanie władzy 

miało poprawić działanie administracji. 

Dioklecjanowi udało się też zreformować system 

podatkowy i monetarny cesarstwa. Dzięki temu zyskał 

środki na powiększenie armii oraz lepsze wynagradzanie 

żołnierzy i urzędników. Wkrótce jednak nowo wprowadzone 

podatki okazały się nadmiernym obciążeniem dla 

mieszkańców imperium. 

 

Tetrarchia 

W zamyśle Dioklecjana państwem miało rządzić 

dwóch augustów (po jednym na Wschodzie 

i Zachodzie). Każdy z nich miał mieć do pomocy 

następcę zwanego cezarem. Po upływie 20 lat 

augustowie mieli usunąć się z życia politycznego 

i oddać pełnię władzy cezarom, którzy w ten sposób 

stawali się nowymi augustami. Jednocześnie 

powinna była nastąpić nominacja nowych cezarów, 

którzy mieli awansować na augustów za kolejne 

20 lat itd. Pomimo początkowych sukcesów system 

władzy wprowadzony przez Dioklecjana okazał 

się niewydolny. Przetrwał do 324 r. n.e., kiedy 

to w wyniku zwycięskiej wojny domowej został 

zlikwidowany przez Konstantyna Wielkiego. 

38 

 

 

? 

 

? - 

 

- 

 

- 

 

? 

 

39 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8

Łuki triumfalne i upamiętniające 

W okresie cesarstwa Rzymianie wznosili łuki triumfalne, 

które miały upamiętniać sukcesy militarne 

odnoszone przez władców. Pierwszym cesarzem, na 

polecenie którego to uczyniono, był August. Łuki 

triumfalne mogły się znajdować wyłącznie w stolicy 

imperium, ponieważ tylko tam celebrowano triumfy 

– uroczyste pochody zwycięskich wodzów i żołnierzy 

powracających z wojennych kampanii. Poza stolicą 

wznoszono natomiast tzw. łuki upamiętniające 

(kommemoratywne), by uczcić zwycięstwa wojenne 

albo inne ważne wydarzenia lub osoby. Budowle 

takie przetrwały do dziś w samym Rzymie, a także 

w niektórych miasta położonych na dawnym obszarze 

imperium. W czasach nowożytnych nawiązywano 

do antycznej formy łuku triumfalnego. Najsłynniejszą 

taką budowlę zaczęto wznosić w 1806 r. w Paryżu 

z inicjatywy Napoleona Bonapartego. 

 

? 

 

BIOGRAM 

MAREK TULIUSZ CYCERON 

(106–43 p.n.e.) 

 

- 

- 

 

 

 

- 

 

 

 

- 

 

 

 

- 

 

 

 

- 

 

 

T 

 

w sekcjach , zwraca 

 

 

 

 

Sekcja ukazuje, jak poznawanie 

 

 

 

W 

 

informacje 

 

 

 

Od czasów Cyrusa Wielkiego 

król perski ucho- 

 

 

 

 

go „”). 

- 

 

- 

 

 

- 

 

- 

 

 

 

– 

 

 

W 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Cywilizacjacivilis – obywatelski) – 

- 

 

• - 

 

 

• - 

- 

 

 

• - 

 

 

9

2019 

2019 

HISTORIA 

 

1 1 

HISTORIA 

 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[1.] Lucjusz Korneliusz Scypion Brodaty, syn Gnejusza, 

mąż wielkiej siły i mądrości, którego piękność jak najbliższa 

była cnotom, był pośród was edylem, konsulem i cenzorem. 

Zdobył Taurazję, Cisaunę i całe Samnium, podbija 

całą Lukanię i uprowadza stamtąd zakładników. 

[2.] Mąż ten, Lucjusz Scypion, był jak większość to przy- 

zna, najlepszym spośród dobrych w Rzymie. Syn Brodatego. 

Był pośród was edylem, konsulem i cenzorem. On to 

zdobył Korsykę wraz z miastem Aleria, ofiarował bóstwom 

burz świątynię, jak na to zasłużyły. 

[3.] Ty, który nosiłeś zaszczytną czapkę kapłana Jowisza! 

Śmierć sprawiła, że wszystko, co miałeś, okazało się krót- 

kotrwałe: zaszczyty, rozgłos i cnoty, chwała i uzdolnienia. 

Gdyby było tobie danym posłużyć się nimi w długim ży- 

ciu, łatwo przewyższyłbyś czynami chwałę przodków. Dlatego, 

Publiuszu Korneliuszu Scypionie, synu Publiusza, 

chętnie przyjmuje cię ziemia na swoje łono. 

Wybór źródeł do historii starożytnej, red. A.S. Chankowski, 

Warszawa 1995 (teksty przeł. M. Wiśniowolski). 

1. 

 

2. 

 

 

 

 

3. 

 

 

A więc nie pod hasłem cywilizacji zajmowała i zdobywała najczęściej prowincja podbita ogniem i mieczem, wycieńczona 

po wielkiej utracie krwi i siły wchodziła w rzymskie 

rzeczypospolita rzymska zamorskie krainy; żądza podboju 

pchała ją naprzód, a tej żądzy nie osłaniano żadnymi posiadanie. […] rządca rzymski uosabiał odtąd w prowincji 

władzę, prawo i siłę – i mógł ich nieledwie dowolnie 

kłamliwymi i wyższymi hasłami; prawda naga i bardzo realistyczna, 

błyszczała na sztandarach rzymskich legionów: używać, zanim przy dorocznej zmianie urzędników jego 

podbój, zapewnienie tego podboju i wyzyskiwanie nowo następca nie zawitał i nie wysadził go z krótko zajmowanego 

stanowiska. 

nabytych krain, pod względem materialnym. Same wojny, 

które rozszerzały zakres rzymskiego panowania, były 

K. Morawski, Rzym i narody. Podbój Zachodu. 

okropne: walczono bez litości i bez przebaczenia tak, że 

Wschód i Żydzi, Warszawa 1924. 

4. - 

 

5. 

 

 

 

 

6. 

 

 

7. 

 

8. 

 

POLECENIA 

9. 

10. 

11. 

12. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

zawiera 

 

 

 

 

 

 

 

do

W 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

? 

C 

 

 

 

Fragment Historii Cesarstwa Rzymskiego Herodiana 

Jest mianowicie zwyczajem u Rzymian, że się podnosi do 

rzędu bogów tych cesarzy, którzy zmarli, pozostawiając sy- 

nów jako swoich następców; hołd taki nazywają apoteozą. 

W całym mieście obchodzi się wówczas żałobę połączoną 

z religijnymi obrzędami. […] Po zakończeniu tego następca 

cesarza, który po nim objął władzę, ująwszy płonącą pochodnię, 

przykłada ją do stosu w kształcie budynku […]. 

Z najwyższej i najmniejszej części tego budynku jakby 

z jakiejś strażnicy wypuszczają orła, który wznosi się wraz 

z ogniem w powietrze, unosząc według wierzeń rzymskich 

z ziemi do nieba duszę cesarza. 

Herodian, Historia Cesarstwa Rzymskiego, przeł. L. Piotrowicz, 

Wrocław 2004 s. 126, 128 (ze zmianami M.N. Faszczy) 

6. - 

 

7. 

8. 

Wieko trumny faraona 

Tutanchamona (XIV w. 

 

innej trumny egipskiej. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

D 

 

 

 

 

R 

 

w zakresie 

 

 

 

 

 

Rekonstrukcja zigguratu z miasta Ur (ok. 2100 r. 

p.n.e.). 

 

 

 

 

 

 

?

1 

HISTORIA 

2019 

 

1 1 

2019 

HISTORIA 

 

 

 

 

 

 

 

1 

2 

3 

4 

2 Obelisk 

 

 

 

 

 

k 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Pylon. 

Pylo 

P 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 Sanktu 

nktu 

nktu 

t 

ktu 

nktuarium 

arium 

arium 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 Kolumn 

Kolu 

Kol 

Kol 

Kolu 

ada. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 Dziedziniec. 

 

 

 

 

 

 

 

5 

6 

7 

1

? Na podstwie 

schematu omów relacje 

 

 

 

 

 

 

wezyr 

faraon 

S 

 

 

 

w zrozumieniu 

 

 

 

 

 

R 

 

 

S 

 

 

 

 

 

 

 

KALENDARIUM 

ok. 3200 p.n.e. 

ok. 2350–ok. 2300 p.n.e. 

XVIII w. p.n.e. 

ok. 1500 p.n.e. 

ok. 1200–ok. 1050 p.n.e. 

ukształtowanie się cywilizacji Sumerów 

państwo Sargona Wielkiego (z Akadu) 

panowanie Hammurabiego w Babilonii (ok. 1792–1750 p.n.e.) 

rywalizacja wielkich państw – Mitanni, państwo Hetytów, Egipt 

najazdy „ludów morza” i upadek państwa Hetytów

LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY 

ZAKRES PODSTAWOWY 



LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES ROZSZERZONY 

 

 

 


PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

HISTORIA 

1 


PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

HISTORIA 

1 

z plusem 

DIAGNOZA 

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

HISTORIA 1 

MULTIBOOK

ATLAS 

HISTORIA 

LICEUM I TECHNIKUM

3 POWODY, 

 

1. 

 

2. 

 

3.

szkoła 

pełna 

perspektyw

UCZ 

Z KULTURY! 

Zaproś komiks 

na swoje lekcje 

wejdź i dowiedz się więcej na: 

komiks100na100.pl 

17 komiksów historycznych przedstawiających odzyskanie 

przez Polskę niepodległości i walkę o jej utrzymanie – opowiedzianych 

przez cenionych autorów komiksów 

Ponad 230 stron komiksu i tekstów, stworzonych z myślą 

o edukowaniu słowem i obrazem 

8 artykułów publicystycznych, opowiadających dzieje Polski 

i komiksu, autorstwa wybitnych historyków, ekspertów oraz językoznawców 

Wstępy historyczne do każdego komiksu 

– gratka dla miłośników historii i nie tylko 

W celu zamówienia publikacji skontaktuj się 

z konsultantem WSiP lub infolinią (tel. 801 220 555) 

albo skorzystaj ze strony sklep.wsip.pl

205 

wstępy 

historyczne 

Na początku XX w., w wyniku porozumień polityczno-militarnych zawartych pomiędzy mocarstwami 

Europy, zaborcy Polski po raz pierwszy od ponad 100 lat znaleźli się we wrogich sobie obozach. Ponieważ 

działania wojenne miały się toczyć na ziemiach zamieszkanych przez Polaków, chcieli zdobyć przychylność 

społeczeństwa polskiego dla siebie i swoich armii. Żadne z mocarstw nie zamierzało składać 

wiążących deklaracji o odbudowie państwowości polskiej – nie leżało to w ich interesie – ale w odezwach 

apelowano do Polaków o opowiedzenie się po jednej lub drugiej stronie. Ani Niemcy, ani Rosjanie 

nie byli jednak zainteresowani powołaniem u swego boku polskich formacji wojskowych. 

Inaczej wyglądała sytuacja na ziemiach zaboru austriackiego. W 1908 r. we Lwowie powstał Związek 

Walki Czynnej (ZWC), patronujący formowaniu dwóch polskich organizacji paramilitarnych: Związku 

Strzeleckiego we Lwowie i Towarzystwa „Strzelec” w Krakowie. Faktyczne kierownictwo ZWC i formacji 

strzeleckich znajdowało się w rękach Józefa Piłsudskiego. Zadaniem obu organizacji było przygotowanie 

młodzieży do nadchodzącej walki o wolną Polskę. Oprócz strzelców, w Galicji działały również inne 

ugrupowania paramilitarne, które z czasem także podporządkowały się Piłsudskiemu. Były to Polskie 

Drużyny Strzeleckie, Drużyny Podhalańskie, Polowe Drużyny Sokoła oraz Drużyny Bartoszowe. 

Działalność Piłsudskiego i jego strzelców spotkała się z przychylnym stanowiskiem Austriaków. 

Liczyli oni, że w nadchodzącej wojnie Piłsudskiemu uda się wzniecić na ziemiach zaboru rosyjskiego 

antyrosyjskie powstanie. Dlatego 2 sierpnia 1914 r. pozwolili mu na ogłoszenie mobilizacji oddziałów 

strzeleckich i wysłanie 6 sierpnia do Królestwa Polskiego 1. Kadrowej Kompanii. 

notki 

biograficzne 

Krzysztof Budziejewski 

RYSUNKI 

Ukończył 

studia historyczne 

w Piotrkowie 

Trybunalskim. 

Z zawodu jest grafikiem 

– zajmuje się głównie 

ilustracją. Zadebiutował 

serią „Rysiek i Królik”. 

Jest autorem rysunków 

do różnych publikacji, 

m.in. „Joanna i Spółka”, 

„Śmiertelna Misja 

Rotmistrza Pileckiego”, 

„Antologia Postapo”, 

„Nędzole”. 

Witold Tkaczyk 

SCENARIUSZ 

Założyciel 

wydawnictwa 

Zin Zin Press, 

w którym opublikował 

kilkadziesiąt komiksów 

historycznych 

z najnowszych dziejów 

Polski. Do kilku z nich 

sam napisał scenariusze. 

Realizuje też komiksy 

na zamówienie innych 

wydawców, instytucji 

państwowych 

i samorządowych 

oraz firm 

prywatnych. 

artykuły 

Jerzy 

Bralczyk 

Profesor nauk 

humanistycznych, 

językoznawca (język 

mediów, reklamy 

i polityki), wykładowca 

m.in. w Instytucie 

Dziennikarstwa 

Uniwersytetu 

Warszawskiego, członek 

Rady Języka Polskiego. 

Ceniony felietonista 

oraz autor programów 

telewizyjnych i radiowych 

popularyzujących 

wiedzę o współczesnym 

języku polskim. 

Twórca ogólnopolskich 

dyktand oraz wielu 

publikacji naukowych 

i popularnonaukowych. 

Odznaczony m.in. Krzyżem 

Oficerskim Orderu 

Odrodzenia Polski (1998). 

KOMIKS 

MOJA OSOBISTA HISTORIIA KOMIKSU 

Kiedy zaczynałem czytać książki, jednym z moich czytelniczych 

zwyczajów, a może nawet obsesji, było to, żeby nie pominąć w lekturze 

niczego, żadnego zdania czy słowa – niejednokrotnie wracałem 

do przewróconej już kartki z myślą, że coś przeoczyłem. Było 

w tym coś z zobowiązania wobec tekstu – był on dla mnie, ale i ja dla 

niego. Kiedy zacząłem czytać (oglądać?) komiksy, moja obawa się 

zwielokrotniła: nie byłem teraz pewien, czy oglądam (czytam?) 

we właściwej kolejności. Ich linearna nieoczywistość (a może, czego 

nie byłem pewien, oczywista nielinearność) frustrowała mnie 

jako odbiorcę. Ale jednocześnie fascynowała. Świadomość lektury 

tekstu była dla mnie naturalna – tu, przy kontakcie z komiksem, 

nawet i dziś nie jestem pewien, który prosty czasownik oddaje 

najlepiej moją aktywność poznawczą, i zastanawiam się, co mam 

powiedzieć: „czytam” czy „oglądam”... 

Ale – czytam. Albo oglądam. I mam do niego stosunek, by tak 

rzec, nieokreślony. Z różnych przyczyn się to bierze: z tych właśnie 

wymagań orientacyjnych, które mi stawia; z ambiwalencji kulturowej 

– czy wysoka, czy niska to kultura; z ideologicznego dziedzictwa; 

wreszcie z niepewności co do zamierzonego sposobu działania 

– w słowie coś komicznego, w wyniku działania niezupełnie... 

Najczęściej już w dzieciństwie obok zakresu znaczeniowego 

poznawanych słów dostajemy ich konotacje, często związane 

z ocenami, często z emocjami. Kiedy poznałem słowo „komiks”, 

łączyło się ono w mojej świadomości z czymś niby gorszym, 

ale i atrakcyjnym. Wiadomo było, że coca-cola jest napojem ideologicznie 

obrzydliwym, ale jej zachodniość kusiła. A guma do żucia... 

I te nazwy miały budzić w nas niechęć do zachodniej zgnilizny. 

W podstawowym (właściwie do dziś) słowniku języka polskiego, 

pod redakcją Witolda Doroszewskiego, z połowy ubiegłego wieku, 

nie ma hasła „komiks” w liczbie pojedynczej – jest hasło „komiksy”. 

Już ta liczba mnoga, jak to czasem bywa, daje pewien odcień deprecjonujący, 

a hasło brzmi tak: „historyjki obrazkowe opatrzone 

tekstem, zwykle o charakterze sensacyjnym lub humorystycznym 

i bardzo niskim poziomie artystycznym, zamieszczane w czasopismach 

lub wyświetlane przez telewizję (zwłaszcza amerykańską)”. 

W słownikach rzadko powinny się pojawiać oceny, tu jednak ocena 

jest wyraźna. I cytat ilustrujący znaczenie: „Tandetne melodie 

amerykańskie wtargnęły wraz ze szmirą hollywoodzką i komiksami 

do życia francuskiego”. 

Odwracanie znaków i stawianie zachwytu tam, gdzie niegdyś 

było potępienie, jest zjawiskiem towarzyszącym dezideologizacji 

i zmianom ideologicznych identyfikacji, ale w pokoleniach 

34 

119 

17 komiksów historycznych 

1. Henryk Jerzy Chmielewski TYTUS, ROMEK I A’TOMEK OBCHODZĄ 100-LECIE ODZYSKANIA 

NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI Z WYOBRAŹNI PAPCIA CHMIELA NARYSOWANI 2. Marek Szyszko (rys.), 

Michał Derlacki (scen.) PIERWSZA KREW 3. Janusz Wyrzykowski (rys.), Paweł Chmielewski (scen.) 

PADEREWSKI W BIAŁYM DOMU 4. Artur Chochowski (rys.), Robert Zaręba (scen.) UPADEK ZABORCÓW 

5. Zbigniew Kasprzak (rys.), Tomasz Kołodziejczak (scen.) PIERWSZA LEKCJA 6. Tomasz Niewiadomski 

(rys.), Maciej Parowski (scen.) JESZCZE RAZ W POLSCE 7. Berenika Kołomycka (rys.), Paweł Niewiadomy 

(scen.) SZCZYPIORNIAK 8. Przemysław Kłosin (rys.), Grzegorz Niewiadomy, Paweł Niewiadomy (scen.) 

RZECZPOSPOLITA ZAKOPIAŃSKA 9. Jacek Michalski (rys.), Maciej Jasiński (scen.) LISTOPADOWE DNI 

10. Aleksandra Czubek-Spanowicz (rys.), Grzegorz Janusz (scen.) POCIECHA DUCHOWA 11. Krzysztof 

Budziejewski (rys.), Witold Tkaczyk (scen.) NIESPOKOJNA PODRÓŻ MISTRZA 12. Katarzyna Babis GŁOS 

KOBIET 13. Andrzej Łaski (rys.), Grzegorz Janusz (scen.) GRA O GRANICE 14. Andrzej O. Nowakowski (rys.), 

Maciej Jasiński (scen.) W OSTATNIEJ CHWILI 15. Bogusław Polch (rys.), Maciej Parowski (scen.), Wojciech Bem 

(tusz) POD RADZYMIN I Z POWROTEM 16. Jacek Przybylski (rys.), Daniel Gizicki (scen.) GÓRA ŚWIĘTEJ ANNY 

17. Paweł Zych (rys.), Bartosz Sztybor (scen.) OSTATNI SKOK 

8 artykułów 

1. Jerzy Kochanowski WYBOISTA DROGA DO NIEPODLEGŁEJ 2. Jerzy Bralczyk KOMIKS 

3. Jerzy Szyłak KRÓTKA HISTORIA KOMIKSU HISTORYCZNEGO 4. Adam Rusek GRZEŚ, WALEK 

I HANYS, CZYLI JAK GALICJANIN, POZNANIAK I ŚLĄZAK DZIELNIE WALCZYLI O POLSKIE 

GRANICE 5. Witold Tkaczyk BAWI, UCZY, PRZYPOMINA 6. Maciej Parowski KOMIHISTORESEJ. 

SZTUKA, JĘZYK, NAMIĘTNOŚĆ, EDUKACJA 7. Janusz Morbitzer O INNOWACJI W EDUKACJI 

W KONTEKŚCIE KULTURY OBRAZU I KOMIKSU 8. Wojciech Birek KOMIKS I EDUKACJA 

Zamów na: 

sklep.wsip.pl 

Dodatkowa publikacja do pracy z uczniami. 

Pomysł na lekcje okolicznościowe i rocznicowe. 

Ciekawa lektura w czasie wolnym.

LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY 

 

 

 

Historia. Zakres podstawowy 

2019 

 

HISTORIA 

1 1 

 

 

 

 

 

 


do użytku szkolnego 


Reforma 2019 


PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

HISTORIA 

1 

HISTORIA 

1 1 


NA DOBRY START 


podręcznika 

Multibook 

ATLAS 

HISTORIA 


z plusem 

DIAGNOZA 

20 

Atlas. Historia 

 

Plansze interaktywne 

Pomoce online

RAMOWY ROZKŁAD MATERIAŁU W KLASACH 1–4 LICEUM (1–5 TECHNIKUM) 

Propozycja wymiaru godzin nauczania historii w liceum w ZAKRESIE ROZSZERZONYM na podstawie 

ramowego planu nauczania 

klasa 1: 3 godziny tygodniowo; klasa 2: 3 godziny tygodniowo; klasa 3: 4 godziny tygodniowo; klasa 4: 4 godziny 

tygodniowo 

KLASA 1 LICEUM I TECHNIKUM 

Dział podstawy programowej 

Proponowana 

liczba godzin 

I. Historia jako nauka 3 

II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu 8 

III. Świat starożytnych Greków 10 

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu 10 

V. Bizancjum i świat islamu 2 

VI. Europa wczesnego średniowiecza 4 

VII. Europa w okresie krucjat 5 

VIII. Gospodarcze i społeczne realia średniowiecznej Europy 4 

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim 5 

X. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego 3 

XI. Europa późnego średniowiecza 4 

XII. Polska w XIV–XV wieku 7 

XIII. Kultura średniowiecza 5 

Razem: 70 godzin lekcyjnych tematycznych; 6 godzin lekcyjnych powtórzeniowych; 6 godzin lekcyjnych 

sprawdzianów; 8 godzin lekcyjnych do dyspozycji nauczyciela 



Proponowana 

liczba godzin 

XIV. Odkrycia geograficzne i europejski kolonializm doby nowożytnej 4 

XV. Czasy renesansu 3 

XVI. Reformacja i jej skutki 3 

XVII. Europa w XVI–XVII wieku 8 

XVIII. Państwo polsko-litewskie w czasach ostatnich Jagiellonów 7 

XIX. Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 5 

XX. Pierwsze wolne elekcje i ich następstwa 3 

XXI. Renesans w Polsce 2 

XXII. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku 7 

XXIII. Ustrój, społeczeństwo i kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku 4 

XXIV. Europa w dobie oświecenia 4 

XXV. Rewolucje XVIII wieku 5 

XXVI. Rzeczpospolita w XVIII wieku (od czasów saskich do Konstytucji 3 maja) 5 

XXVII. Upadek Rzeczypospolitej (wojna z Rosją i powstanie kościuszkowskie) 4 

XXVIII. Kultura doby oświecenia w Rzeczypospolitej 2 

XXIX. Epoka napoleońska 4 

Razem: 70 godzin lekcyjnych tematycznych; 6 godzin lekcyjnych powtórzeniowych; 6 godzin lekcyjnych 

sprawdzianów; 8 godzin lekcyjnych do dyspozycji nauczyciela 

21



Proponowana 

liczba godzin 

XXX. Europa i świat po kongresie wiedeńskim 10 

XXXI. Ziemie polskie i ich mieszkańcy w latach 1815–1848 10 

XXXII. Powstanie styczniowe i jego następstwa 4 

XXXIII. Europa i świat w II połowie XIX i na początku XX wieku 8 

XXXIV. Przemiany gospodarcze i społeczne. Nowe prądy ideowe 6 

XXXV. Ziemie polskie pod zaborami w II połowie XIX i na początku XX wieku 6 

XXXVI. Kultura i nauka polska w II połowie XIX i na początku XX wieku 3 

XXXVII. I wojna światowa 4 

XXXVIII. Sprawa polska w przededniu i podczas I wojny światowej 4 

XXXIX. Europa i świat po I wojnie światowej 7 

XL. Narodziny i rozwój totalitaryzmów w okresie międzywojennym 7 

XLI. Walka o odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej 6 

XLII. Dzieje polityczne II Rzeczypospolitej 6 

XLIII. Społeczeństwo i gospodarka II Rzeczypospolitej 5 

XLIV. Kultura i nauka w okresie II Rzeczypospolitej 3 

XLV. Świat na drodze do II wojny światowej 4 

Razem: 93 godziny lekcyjne tematyczne; 8 godzin lekcyjnych powtórzeniowych; 8 godzin lekcyjnych sprawdzianów; 

11 godzin lekcyjnych do dyspozycji nauczyciela 

KLASA 4 LICEUM, KLASY 4–5 TECHNIKUM 


Proponowana 

liczba godzin 

XLVI. Wojna obronna Polski w 1939 roku. Agresja Niemiec (1 września) i Związku Sowieckiego (17 września) 4 

XLVII. II wojna światowa i jej etapy 7 

XLVIII. Polska pod okupacją niemiecką i sowiecką 6 

XLIX. Niemiecka polityka eksterminacji 5 

L. Działalność władz Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i w okupowanym kraju 6 

LI. Świat po II wojnie światowej. Początki zimnej wojny 7 

LII. Dekolonizacja, integracja i nowe konflikty 5 

LIII. Przemiany cywilizacyjne na świecie 4 

LIV. Świat na przełomie tysiącleci 5 

LV. Proces przejmowania władzy przez komunistów w Polsce (1944–1948) 5 

LVI. Stalinizm w Polsce i jego erozja 4 

LVII. Polska w latach 1957–1981 7 

LVIII. Dekada 1981–1989 4 

LIX. Narodziny III Rzeczypospolitej i jej miejsce w świecie na przełomie XX i XXI wieku 5 

Razem: 74 godziny lekcyjne tematyczne; 6 godzin lekcyjnych powtórzeniowych; 6 godzin lekcyjnych sprawdzianów; 

8 godzin lekcyjnych do dyspozycji nauczyciela 

22

HISTORIA 

 

1

1. 

 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

 

 

8. 

9. 

10. 

11. 

12. 

13. 

 

 

14. 

15. 

16. 

17. 

18. 

19. 

 

 

20. 

21. 

 

22. 

23. 

24. 

25. 

26. 

 

27. 

28. 

29. 

30.

31. 

32. 

33. 

34. 

35. 

 

 

36. 

 

37. 

38. 

39. 

40. 

41. 

42. 

43. 

44.

jak korzystać z podręcznika 

Przeczytaj, zapamiętaj, dowiedz się więcej 

 

 

 

Bliski Wschód- 

- 

 

 

 

objaśnienia 

ważniejszych pojęć 

Porządkuj wydarzenia i procesy historyczne 

 

PALEOLIT 

 

NEOLIT 

EPOKA 

 

EPOKA 

 

 

 

koniec IV tysiąclecia p.n.e. 

IV/III tysiąclecie p.n.e. 

XXVII–XXII w. p.n.e. 

XXII–XVIII w. p.n.e. 

zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu 

okres wczesnodynastyczny 

okres Starego Państwa 

okres Średniego Państwa 

Sprawdzaj wiedzę, ćwicz i doskonal umiejętności 

? 

 

polecenia do ilustracji, 

map, schematów 

i diagramów 

 

 

polecenia na zakończenie 

lekcji 

POWTÓRZENIE 

 

 

 

 

polecenia powtórzeniowe 

na zakończenie działów

• 

• 

• 

• 

•

3 

• 

• 

• 

• 

 

PALEOLIT 

 

NEOLIT 

EPOKA 

 

EPOKA 

 

 

 

Pytanie o pochodzenie człowieka należy do najtrudniejszych w nauce, a udzielenie na nie odpowiedzi 

nie jest właściwie zadaniem historyka. Problem ten stanowi bowiem przedmiot badań 

innych nauk. Antropogenezą (gr. anthropos – człowiek, genesis – powstanie, pochodzenie) 

zajmują się dziś nauki przyrodnicze. Historia zaś jest nauką badającą dzieje społeczne człowieka. 

Jednakże pierwsze formy życia społecznego na pewno można wskazać już w dziejach istot 

uważanych za przodków żyjących dziś ludzi i poprzedzających pojawienie się naszego gatunku. 

Istoty te znamy tylko z ich kopalnych szczątków. 

Człowieka różni od zwierząt umiejętność myślenia. W jej efekcie tworzy bogate życie duchowe, 

kształtuje kulturę umysłową, którą potrafi przekazywać (w różny sposób w różnych okresach) 

innym ludziom, a przede wszystkim – następnym pokoleniom. Zdolność ta powoduje, 

że człowiek staje się coraz bardziej niezależny od przyrody i potrafi funkcjonować w różnych 

Australopithecus 

afarensis 

Homo 

habilis 

Homo 

erectus 

Homo 

neanderthalensis 

Homo 

sapiens 

 

? 

28

warunkach naturalnych, uniezależniając się od kaprysów klimatu czy zmiennego środowiska geograficznego. 

Podstawą przetrwania człowieka jako gatunku jest bowiem umiejętność zaspokajania 

podstawowych potrzeb niezależnie od trudności, jakie stwarzają warunki naturalne. W procesie 

uniezależniania się od przyrody najważniejszą rolę odgrywała zdolność wytwarzania narzędzi, 

które miały pomagać w zdobywaniu pokarmu. Takie umiejętności obserwujemy u niektórych 

żyjących współcześnie gatunków małp (szympansy), ale o wyższości pierwszych istot ludzkich 

decydowała zdolność przekazywania nabytych doświadczeń i umiejętność wytwarzania narzędzi, 

za pomocą których można było wytwarzać następne narzędzia. Potrafiły to już pierwsze istoty 

podobne do człowieka, które nauka nazywa człowiekowatymi (hominidami). 

Nie jest jasne, które z tych istot można uznać za bezpośrednich przodków naszego gatunku. 

Sądzi się dziś, że najdawniejsze hominidy, od których pochodzi współczesny człowiek, pojawiły 

się w Afryce. Przodkami człowieka były niewątpliwie australopiteki (Australopithecus; 

łac. australis – południowy i gr. pithekos – małpa), których różne formy zamieszkiwały Afrykę 

między 4,2 a 1 mln lat temu. Duże zmiany zaszły mniej więcej 2,5–1,6 mln lat temu, gdy 

występował Homo habilis (człowiek zdolny). Przedstawiciele 

tego gatunku zaczęli wytwarzać pierwsze 

narzędzia (choć jest możliwe, że narzędziami posługiwały 

się już australopiteki). 

Okres od pojawienia się narzędzi archeologia 

nazywa paleolitem (czyli starszą epoką kamienia; gr. 

palaios – stary, dawny, lithos – kamień). W końcowych 

fazach paleolitu pojawiły się kolejne gatunki 

człowiekowatych: najpierw człowiek neandertalski 

Homo 

neanderthalensis - 

 

 

 

 

 

 

 

? Homo sapiens 

29

(występował ok. 400–28 tys. lat temu) oraz młodszy od niego człowiek rozumny (Homo sapiens, 

który według najnowszych, ciągle dyskusyjnych ustaleń, pojawił się najwcześniej w Etiopii 

ok. 160 tys. lat temu). Do tego ostatniego gatunku także my się zaliczamy. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

Wczesne istoty ludzkie opuściły Afrykę i żyły także 

na terenach Eurazji. Ich szczątki kopalne znajdujemy 

m.in. w Europie, Chinach, na Jawie. Znacznie później 

człowiek (Homo sapiens) pojawił się w Australii 

i Ameryce. Szczątkom owych hominidów towarzyszą 

wytwory świadczące o rosnących umiejętnościach 

tych istot. Początki sztuki, która narodziła się 

w końcowej fazie paleolitu, łączą się raczej z dziejami 

Homo sapiens, choć neandertalczyk pozostawił ślady 

tego rodzaju działalności. Z nim bowiem uczeni 

wiążą pierwsze linie i znaki malowane albo żłobione 

w kościach, skałach lub kamieniach (tzw. okres 

przedfiguralny). Później, między 20 tys. a 13 tys. 

lat p.n.e., pojawiały się liczne figurki (modelowane 

w glinie, następnie rzeźbione w kamieniu), a także 

malowidła, znane ze znalezisk w jaskiniach – najsłynniejsze 

z nich to Altamira w Hiszpanii i Lascaux 

(czytaj: lasko) we Francji. Obecnie za najstarsze 

uważa się malowidła odkryte w 1994 r. w Jaskini 

Chauveta (czytaj: szoweta) w południowo-wschodniej 

Francji. Liczą one ponad 30 tys. lat. Były to już dzieła człowieka rozumnego. Malowidła 

powstawały w trudno dostępnych miejscach, które nie pełniły funkcji mieszkalnych. Naukowcy 

przypuszczają, że jaskinie te mogły być jakimś świętym miejscem. 

W epoce paleolitu wcześniejsi przedstawiciele człowiekowatych, a później także rodzaju Homo, 

żyli w gromadach. Nie wznosili stałych siedzib, lecz prowadzili wędrowny (koczowniczy) tryb 

życia. Szukali schronienia w jaskiniach, czasem budowali trwalsze obozowiska, co wiązało się 

np. z przebywaniem w jednej grocie przez dłuższy czas. Pożywienie pozyskiwali dzięki myślistwu 

i zbieractwu, łowili także ryby. Wędrówka gromady ludzkiej była związana z wyczerpaniem się 

zasobów najbliższej okolicy, szukano więc pożywienia na innym terenie. Umiejętności ludzkie 

doskonaliły się stopniowo, a zmieniające się warunki naturalne (zlodowacenia na przemian z okresami 

ocieplenia) prowadziły do zmian sposobu zdobywania żywności. 

30 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nie wiemy dokładnie, jakie przyczyny spowodowały 

przechodzenie ludzi do osiadłego trybu życia. 

Podobnie nie potrafimy określić, co doprowadziło 

do rozpoczęcia uprawy roli i hodowli zwierząt. 

Najwcześniej zjawiska te zachodziły w regionie 

Bliskiego Wschodu, a dokładnie na terenach 

tzw. Żyznego (Urodzajnego) Półksiężyca. Jest to

obszar biegnący łukiem od Zatoki Perskiej do półwyspu Synaj. Panuje tam ciepły i stosunkowo 

wilgotny klimat, w czasach prehistorycznych zaś występowały żyzne gleby, a także rosnące dziko 

zboża (przodkowie dzisiejszej pszenicy i jęczmienia) oraz inne rośliny jadalne. 

Prawdopodobnie impulsem do narodzin rolnictwa były zmiany klimatyczne lub może takie 

przemiany warunków naturalnych, które powodowały wyczerpywanie się żywności dostępnej 

dzięki zbieractwu i myślistwu. Uprawa zbóż stawała się więc koniecznością. Z kolei uprawa 

ziemi i hodowla zwierząt zmuszały ludzi do zakładania stałych osad. Nie jest jednak jasne, która 

z tych wielkich zmian wystąpiła najpierw. Być może na obszarze Żyznego Półksiężyca względna 

obfitość pożywienia powodowała, że obozowiska koczującej ludności wcześnie zaczęły mieć 

charakter trwałych osad. Obserwacja zjawisk przyrody i eksperymenty z miejscową roślinnością 

prowadziły zaś do początków rolnictwa. 

Przemiany te zaczęły zachodzić mniej więcej w okresie 10–8 tys. lat p.n.e., w epoce nazywanej 

przez archeologów mezolitem (czyli środkową epoką kamienia; gr. mesos – środkowy). Trwały 

następnie w pierwszej fazie kolejnej epoki – neolitu (czyli młodszej epoki kamienia; gr. neos – 

nowy, młody), która rozpoczęła się na niektórych obszarach już w VIII tysiącleciu p.n.e. Przyjmuje 

się, że jej początek wyznaczają: powstanie stałych osad, zakończenie procesu udomowienia 

zwierząt (kozy, owce) oraz ukształtowanie się rolnictwa (uprawa pszenicy i jęczmienia). 

Proces przechodzenia do osiadłego trybu życia i gospodarki rolniczej – mimo że trwał tysiące 

lat – jest określany przez naukowców mianem rewolucji neolitycznej (termin „rewolucja” nie oddaje 

w tym wypadku gwałtowności zachodzących przemian, lecz podkreśla ich doniosłe konsekwencje). 

 

Rozwój osadnictwa i rolnictwa następował najpierw przede wszystkim na Bliskim Wschodzie. 

W tym czasie na innych obszarach, gdzie panowały mniej sprzyjające warunki, poziom życia ludności 

był znacznie niższy. W związku z tym także początki neolitu na tych obszarach przypadały 

 

? 

 

31

32 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

w późniejszych okresach. W odniesieniu do 

Bliskiego Wschodu mówimy o nastaniu tej 

epoki już w VII tysiącleciu p.n.e. Za najstarszą 

trwałą i obwarowaną osadę neolityczną uważa 

się – znane z Biblii – Jerycho, którego założenie 

może sięgać nawet końca IX tysiąclecia 

p.n.e. W omawianym okresie zachodziły istotne 

zmiany w hodowli zwierząt: udomowienie 

krowy nastąpiło później niż kozy i owcy; jeszcze 

później ludzie oswoili i przystosowali do swoich 

potrzeb konia. Charakterystyczny dla nowego 

trybu życia był też wyższy poziom technologiczny, 

o którym świadczą coraz doskonalsze narzędzia. 

Nadwyżki pożywienia sprzyjały bowiem 

kształtowaniu się nowych umiejętności i specjalizacji 

pracy. Oprócz uprawy ziemi i hodowli 

rozwijało się rzemiosło. 

W początkach neolitu podstawowym 

surowcem do wyrobu narzędzi i naczyń był 

kamień, chociaż – od czasów paleolitu – posługiwano 

się także drewnem, kośćmi, ościami ryb 

oraz rogami zwierzęcymi. Wynalazkiem o wielkim 

znaczeniu stała się ceramika, czyli wyroby 

z gliny (okres, gdy nie potrafiono jeszcze ich 

wytwarzać, nazywamy neolitem preceramicznym). 

Znajomość ceramiki rozpowszechniła się 

w ciągu VII tysiąclecia p.n.e. Początkowo formowano ją (lepiono) tylko ręcznie, następnie udoskonalono 

jej wytwarzanie dzięki zastosowaniu koła garncarskiego (wynalazku tego dokonano 

na Bliskim Wschodzie zapewne w VI tysiącleciu p.n.e.). Z biegiem czasu ceramiczne naczynia 

użytkowe stawały się coraz doskonalsze i ładniejsze – starannie zdobione. 

 

Neolit był okresem gospodarki opartej na uprawie ziemi i hodowli, którymi zajmowały się 

zorganizowane grupy ludzkie. Zamieszkiwały one trwałe osady, złożone z domów budowanych 

z kamienia lub cegły (wytwarzanej z gliny suszonej na słońcu, w późniejszym okresie zaś 

wypalanej). W epoce neolitu kształtował się nowy typ organizacji życia społecznego. Najwcześniejsze 

osady były bowiem z pewnością zamieszkane przez grupy mające określone formy 

władzy i zalążki hierarchii społecznej. Nadwyżki żywności pozwoliły bowiem na ukształtowanie 

się warstwy ludzi zajmujących się tylko wierzeniami i kultem czy sprawujących przywództwo. 

W ten sposób komplikowała się struktura społeczna oraz kształtował się stopniowo 

aparat władzy. 

W tym samym czasie żyły również liczne społeczności prowadzące życie koczownicze i utrzymujące 

się tylko z hodowli. Grupy te, trudniące się pasterstwem, wędrowały wraz ze stadami bydła 

w poszukiwaniu terenów nadających się na pastwiska. Często też łupiły obszary zamieszkane przez 

osiadłą ludność rolniczą, która żyła w lepszych warunkach niż ubodzy koczownicy.

? 

 

? 

Rozwijające się osiedla neolityczne są imponującym dowodem 

osiągnięć ludzkich w epoce, w której nie znano metali, oraz świadectwem 

coraz wyższego poziomu stosunków społecznych i rozwoju 

kultury. Już w VII tysiącleciu p.n.e. istniało w Anatolii (Azja Mniejsza, 

dziś teren Turcji) duże osiedle w Çatalhöyük (czytaj: czatalhijik), 

w którym znajdowały się liczne świątynie Wielkiej Matki. Przypuszcza 

się, że kult tej bogini był w okresie neolitu rozpowszechniony 

w całej wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, a może także 

na Zachodzie. Mało jednak wiemy o wierzeniach i kulturze duchowej 

ludzi epoki neolitu. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W końcowych fazach neolitu ludzie po raz pierwszy zaczęli posługiwać się metalami. Początkowo 

była to miedź, znana na niektórych obszarach Bliskiego Wschodu już w połowie VI tysiąclecia 

p.n.e. Okres ten, aż po schyłek IV tysiąclecia p.n.e., nazywa się niekiedy chalkolitem 

(gr. chalkos – miedź). Nie wystąpił on jednak na wszystkich obszarach neolitycznych, a znajomość 

miedzi pojawiła się na różnych terenach w różnym czasie. Następnie opanowano umiejętność 

wytopu złota i srebra. W tym czasie metale służyły do wyrobu ozdób, natomiast narzędzia 

w dalszym ciągu wytwarzano przede wszystkim z kamienia. 

Przełomowe znaczenie miało opanowanie techniki wytopu brązu. Jest to stop miedzi 

i cyny, o wiele twardszy od czystej miedzi, a jednocześnie łatwiejszy w obróbce ze względu 

na niższą temperaturę topnienia. Z brązu – w przeciwieństwie do używanych wcześniej 

miękkich metali – można było wytwarzać narzędzia i uzbrojenie, dużo doskonalsze niż produkowane 

z kamienia. Rozpowszechnienie się tego stopu na Bliskim Wschodzie nastąpiło 

w III tysiącleciu p.n.e. Epoka brązu przyniosła głębokie zmiany w sztuce wojennej. Pojawiły się 

33

34 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

zyki: 

 

 

 

 

, 

 

 

 

m.in. miecze, sztylety, pancerze. W mniejszym stopniu 

wykorzystywano brąz do wytwarzania narzędzi. 

Był on bowiem drogi – przede wszystkim z powodu 

rzadkości występowania w przyrodzie rud miedzi, 

a zwłaszcza cyny. Dlatego większość narzędzi nadal 

wykonywana była z kamienia. 

Kolejne głębokie zmiany w życiu gospodarczym 

i społecznym spowodowało upowszechnienie się 

umiejętności wytopu żelaza. Jego rudy są bardzo 

powszechne w przyrodzie. Ponadto można poddawać 

je procesowi hartowania, dzięki czemu uzyskuje 

dużo lepsze właściwości niż brąz (twardość). 

Żelazo stało się podstawowym surowcem służącym 

do wytwarzania narzędzi dla rolnictwa i rzemiosła. 

Stopniowo zastępowało też brąz w produkcji uzbrojenia. 

Początki epoki żelaza na Bliskim Wschodzie 

datuje się na XII w. p.n.e. Umiejętność hartowania 

tego metalu rozpowszechniła się natomiast kilkaset 

lat później. 

 

Podstawą wyodrębnienia przez współczesną naukę 

różnych grup ludów jest język. Już dawno zauważono, 

że niektóre języki (zarówno używane współcześnie, 

jak i wymarłe, a znane nam tylko z przekazów 

historycznych) są często ze sobą spokrewnione, 

czyli wykazują wiele cech wspólnych. Z kolei tak 

wyodrębnione wielkie grupy pokrewnych języków 

różnią się między sobą. Nie wiemy, kiedy i w jaki 

sposób nastąpiło różnicowanie się języków ludzkości, 

zwłaszcza wewnątrz poszczególnych grup. Nic 

pewnego nie da się też powiedzieć o ludach i językach 

okresu neolitu. Więcej informacji na ten temat 

przynoszą dopiero źródła pisane. 

Jedną z wielkich grup językowych stanowią 

tzw. języki semickie, którymi posługiwała się duża 

część ludów zamieszkujących w starożytności Bliski 

Wschód (m.in. Akadowie, Aramejczycy, Asyryjczycy, 

Babilończycy, Fenicjanie, Żydzi). Nie wiemy, 

gdzie znajdowała się ich kolebka. Uczeni przypuszczają, 

że ludy te przywędrowały ze środkowej Afryki, 

a pierwsze z nich znalazły się na Bliskim Wschodzie 

już w IV tysiącleciu p.n.e. Do współczesnych języków 

semickich należą m.in. arabski, hebrajski czy 

języki mieszkańców Etiopii.

Inną ważną grupę stanowią tzw. języki indoeuropejskie. Istnienie cech wspólnych w obrębie 

tej grupy można stwierdzić już w odniesieniu do głębokiej starożytności i ludów dawno 

nieistniejących oraz języków dziś martwych, takich jak chociażby łacina (język starożytnych 

Rzymian) i starożytna greka. Jest z nimi spokrewniona większość języków współczesnej Europy 

(także polski). Możemy przypuszczać, że już w V tysiącleciu p.n.e. Indoeuropejczycy żyli na 

olbrzymich obszarach Europy Środkowej, od Renu po Dniepr, i może dalej na wschód (niektórzy 

uczeni sytuują praojczyznę Indoeuropejczyków w Azji Środkowej). Z pewnością zaś nie było 

ich jeszcze wtedy na Bliskim Wschodzie w basenie Morza Śródziemnego. Już wówczas musiał 

to być lud podzielony na plemiona coraz bardziej różniące się między sobą kulturą i językiem, 

a trudniące się pasterstwem i prowadzące koczowniczy tryb życia. U tych właśnie ludów pojawił 

się znany do dziś gatunek konia, którego najstarsze szczątki pochodzą z okresu ok. 3,5 tys. lat 

p.n.e. (początki procesu udomowienia musiały być jednak znacznie wcześniejsze). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rewolucja urbanistyczna (czyli – prościej – narodziny miast) rozpoczęła się w jeszcze w czasie 

trwania […] rewolucji [neolitycznej] […]. Tam, gdzie ziemia była bardzo żyzna i nie brakowało 

wody, miasta rodziły się wcześnie i szybko […]. Nawet przy stosowaniu prymitywnej 

techniki uprawy roli duże grupy ludzi mogły tam wyprodukować dla siebie pożywienie 

w dostatecznej ilości. W gorszych warunkach trzeba było wieków, aby ludzie zdecydowali 

przenieść się do wspólnej miejskiej osady. Przez długie wieku owe miasta nie mogły mieć zbyt 

dużej liczby mieszkańców, gdyż nie starczyłoby dla nich żywności, produkowanej w bliższej 

okolicy. Kłopoty z transportem (zwłaszcza lądowym) były na tyle duże, że przy pierwszych 

trudnościach z dowozem zboża z daleka miastom groziłby głód. 

E. Wipszycka, U źródeł współczesności. Starożytność, Warszawa 1999. 

 

 

 

 

K. Schmidt, Budowniczowie pierwszych świątyń, Warszawa 2010. 

I. Tattersall, Dzieje człowieka od jego początków do IV tysiąclecia p.n.e., Warszawa 2010. 

35

4 

 

 

• 

• 

• 

• 

 

 

 

W BABILONII 

 

 

 

36 

civilis 

 

 

• 

 

 

• 

 

 

 

• 

 

 

mesoi – 

potamos 

 

 

 

 

 

Z przemianami, które w epoce neolitu zachodziły na obszarze Bliskiego Wschodu, wiążą się 

narodziny pierwszych cywilizacji, a więc rozwiniętych społeczności – posługujących się pismem, 

wznoszących osady o charakterze miejskim oraz tworzących organizację państwową. Warunki 

geograficzne ogromnego obszaru Bliskiego Wschodu, sięgającego od Wyżyny Irańskiej do Egiptu, 

były w czasach prehistorycznych i starożytnych bardzo zróżnicowane. W czasach rewolucji 

neolitycznej szczególną rolę w rozwoju ludzkości odegrały bliskowschodnie obszary tzw. Żyznego 

Półksiężyca, który różnił się zasadniczo od otaczających go suchych i gorących terenów pustynnych 

i półpustynnych. 

Najlepsze warunki dla roślinności, a w konsekwencji 

dla rolnictwa panowały w południowej 

części krainy zwanej Mezopotamią. 

Był to rozległa równina aluwialna (łac. alluvio 

– powódź, wylew), na którą wody Eufratu 

i Tygrysu – zasilane dzięki zimowym opadom 

na Wyżynie Armeńskiej i w górach Taurus – 

naniosły muliste osady, tworzące żyzną glebę. 

Rzeki te w równinnej części Mezopotamii tworzyły 

rozlewiska i bagna z bogatą szatą roślinną. 

Pierwsze cywilizacje zaś mogły kształtować się 

tylko tam, gdzie było dostateczne zaopatrzenie 

w wodę, zapewniającą rozwój roślinności, 

a także warunki do życia licznej zwierzyny. 

Bardzo wcześnie mogły tam powstawać skupiska 

ludności żyjącej ze zbieractwa i łowiectwa, 

a następnie rolnictwa. Dzięki obfitości 

pożywienia mieszkańcy tych obszarów mogli 

pozostawać w jednym miejscu i tworzyć stałe 

osady, co z kolei powodowało kształtowanie się 

trwałych więzi społecznych.

W początkach IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii znacznie powiększyła się liczba osad, 

nastąpił duży wzrost liczby mieszkańców, być może osiedliła się na tym terenie nowa ludność. 

Skromne dotychczas wioski zaczęły przekształcać się w otoczone murami miasta, względnie 

zamożne trwałe osady były bowiem zmuszone do obrony przed ewentualnymi najeźdźcami 

z uboższych terenów (zwłaszcza koczowników z gór). Prowadziło to do wznoszenia fortyfikacji. 

Ludność zamieszkiwała głównie teren obwarowany lub przynajmniej miała możliwość schronienia 

się za murami miejskimi w razie najazdu. 

Proces urbanizacji, czyli powstawania i rozwoju miast (łac. urbs – miasto), nasilił się w końcu 

IV tysiąclecia p.n.e. Zapewne wówczas na dużych obszarach Mezopotamii klimat stał się suchszy, 

bardziej dogodny dla rozwoju osadnictwa. W tym samym czasie mieszkańcy Mezopotamii 

zaczęli też posługiwać się brązem. Było to świadectwo wysokiego poziomu technologicznego, 

a także rozwiniętych kontaktów zewnętrznych, ponieważ surowce potrzebne do wytwarzania 

tego stopu metali nie występują w Mezopotamii. 

Za twórców pierwszych miast w południowej Mezopotamii uważa się – ciągle dla nas tajemniczy 

– lud Sumerów. Niektórzy uczeni przypuszczają, że byli oni przybyszami z zewnątrz, którzy 

osiedlili się w południowej Mezopotamii zapewne ok. połowy IV tysiąclecia p.n.e. Od ich nazwy 

cały ten region nazywa się Sumerem (ale trzeba pamiętać, że nigdy nie doszło do powstania 

jednolitego państwa obejmującego cały Sumer). Do największych miast sumeryjskich należały: 

Uruk, Ur, Kisz, Lagasz. W początkach III tysiąclecia p.n.e. Uruk zajmowało obszar ok. 5,5 km2, 

miało zwartą zabudowę i było otoczone murami. Prawdopodobnie do miasta należał też rozległy 

obszar za jego murami. 

Każde miasto panowało nad okolicznym terenem rolniczym. Uprawianie roli wymagało prowadzenia 

stałych prac irygacyjnych (łac. irrigare – nawadniać), a więc budowy sieci kanałów 

i zbiorników. Z jednej strony chroniły one pola przed nadmiarem wody w okresie wylewów rzek, 

z drugiej umożliwiały nawodnienie gruntów w miesiącach suchych. Do budowania systemu irygacyjnego 

konieczne było zespołowe działanie dużych grup ludzi. Funkcjonowanie rozrastającego 

się miasta oraz koordynowanie prac irygacyjnych wymagały powstania zorganizowanej władzy. 

 

 

 

? 

37

W miastach kształtowały się struktury polityczne. Ośrodki miejskie były zatem jednocześnie 

państwami, dlatego mówi się o miastach-państwach Sumeru. W każdym z nich władza należała 

do głównej świątyni bóstwa opiekującego się miastem. Świątynia zapewniała podział i organizację 

pracy, w miarę sprawiedliwy podział dóbr, ochronę przed atakiem wrogów i możliwości prowadzenia 

ekspansji zewnętrznej. 

Na czele świątyni stał kapłan, będący 

theoskratos 

 

 

 

 

 

początkowo również władcą całego miasta- 

-państwa. Taki ustrój nazywamy teokratycznym. 

Nie występował on jednak przez cały 

okres historii Sumeru, kapłanów bowiem 

zastąpili potem w niektórych ośrodkach władcy 

świeccy (ok. 2,5 tys. lat p.n.e.). Mieszkańcy 

wierzyli, że kapłan reprezentuje bóstwo, które 

za jego pośrednictwem rządzi swymi poddanymi. Taki charakter władzy zapewniał jej trwałość 

i nienaruszalność. Ludzie pracujący pod kierunkiem kapłanów tworzących personel świątynny 

nie mieli żadnego wpływu na zakres i uprawnienia władzy. Posłuszeństwo władzy uważane było 

za wartość moralną. Utożsamiano taką postawę z poszanowaniem bóstw. Ludzie mieli z pełnym 

oddaniem służyć bogom, a zatem podległość władzy stawała się obowiązkiem religijnym 

i podstawą moralnej oceny jednostki. 

 

Z Sumerami wiąże się wynalazek pisma. Najstarsze tabliczki gliniane, na których znajdują 

się znaki uznawane przez dzisiejszych badaczy za pierwsze pismo, pochodzą z Uruk z końca 

IV tysiąclecia p.n.e. Pismo powstało ze znaków używanych w celach praktycznych. Chodziło 

o to, by utrwalić informacje dotyczące jakiegoś produktu: podać jego nazwę i właściciela lub 

określić ilość. Pierwsze znaki były więc rodzajem rysunków (obrazków) i oznaczały dokładnie 

to, co przedstawiały. Z czasem zaczęto łączyć z takim schematycznym wyobrażeniem wartość 

fonetyczną (określone dźwięki) i oznaczać w ten sposób sylaby. Tak stopniowo powstało pismo 

nazwane klinowym (od kształtu znaków, które – odciskane rylcem na miękkiej glinie – rzeczywiście 

przypominają kliny). Ukształtowało się ono ostatecznie w początkach III tysiąclecia p.n.e., 

a od Sumerów przejęły je inne ludy mezopotamskie. Szczególnie udoskonalili je Akadowie – lud 

semicki, który w połowie III tysiąclecia p.n.e. opanował środkową część Mezopotamii. 

38 

 

Akadowie położyli kres świetności Sumeru. Potężny władca akadyjski, Sargon Wielki, utworzył 

ok. 2350 r. p.n.e. imperium, które objęło całą Mezopotamię – od Zatoki Perskiej do północnej 

Syrii i wybrzeży Morza Śródziemnego. Nie przetrwało ono jednak długo i rozpadło się pod 

naciskiem napierających na Mezopotamię ludów koczowniczych, przybywających z rejonów 

górskich. W II tysiącleciu p.n.e. na północy 

 

 

 

 

 

Mezopotamii powstało państwo asyryjskie, 

a w części południowej – Babilonia, z głównym 

ośrodkiem w wielkim mieście Babilon. 

Szczyt potęgi Babilonia osiągnęła w XVIII w. 

p.n.e., za panowania króla Hammurabiego. 

Jego państwo obejmowało, podobnie jak

•Od piktogramów do klinów 

 

• pictusgraphein 

 

 

• idea 

 

 

• phone 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

39

? 

? 

imperium Sargona z Akadu, całą Mezopotamię i sięgało aż do Syrii. Jednak potęga Babilonii 

była także krótkotrwała, kolejne najazdy i wędrówki różnych ludów stale zmieniały bowiem 

stosunki polityczne w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. 

 

Dla badaczy starożytnego Wschodu największym wydarzeniem za panowania Hammurabiego 

było spisanie na kamiennym słupie i wystawienie na widok publiczny zbioru praw. Ten tzw. 

Kodeks Hammurabiego, zawierający określenie kar przewidzianych za poszczególne przestępstwa, 

stanowił wielkie osiągnięcie, chociaż nie był pierwszym zbiorem praw wydanym przez 

władze w Mezopotamii. Palma pierwszeństwa należy się i w tym przypadku Sumerom, twórcom 

pierwszych takich „kodeksów” (nazwa jest tu umowna, prawa te nigdy nie były wydane 

w formie książki, co sugeruje łaciński wyraz codex, oznaczający m.in. księgę). 

Na mocy „kodeksu” wyroki w państwie Hammurabiego miały być wydawane zgodnie 

z przepisami prawa, osoba sprawująca sądy nie mogła więc karać według własnego uznania. 

Przepisy prawa różnicowały kary w zależności od pozycji społecznej winnego, a więc potwierdzały 

nierówność wobec prawa jako rzecz zupełnie oczywistą. W „kodeksie” dość drobiazgowo 

opisano rozmaite przypadki przestępstw i wykroczeń oraz przewidziane za nie kary. Koncepcja 

40

tych regulacji prawnych opierała się na przekonaniu, 

że wszelkie stosowane kary muszą 

być zgodne z wolą króla, który z kolei kieruje 

się nakazem boga gwarantującego sprawiedliwość. 

Nie było więc miejsca ani na jakikolwiek 

udział poddanych władcy w stanowieniu 

prawa, ani na interpretację przepisów i orzeczenie 

innej kary niż zapisana. 

Przepisy kodeksu wiele mówią o zróżnicowaniu 

zbiorowości, której dotyczyły. 

Dowiadujemy się z nich, że społeczeństwo 

babilońskie dzieliło się na trzy grupy. Pierwszą 

z nich – bardzo szeroką – stanowili wolni, 

pełnoprawni obywatele. Z ich statusem prawnym 

wiązało się posiadanie własnej ziemi. 

Do grupy tej należeli m.in. wysocy urzędnicy 

państwowi, dowódcy wojskowi i wyżsi kapłani 

oraz liczni chłopi i rzemieślnicy. Niżej postawieni 

byli tzw. ludzie królewscy (muszkenowie), 

mający wprawdzie wolność osobistą, lecz 

pozbawieni praw obywatelskich. Stanowili oni 

grupę bardzo zróżnicowaną pod względem 

sytuacji ekonomicznej. Na ogół uprawiali 

działki ziemi dzierżawione od władców. Uczeni 

do dziś nie są zgodni co do rzeczywistego 

położenia, praw i roli tej warstwy w państwie. 

Najniższą grupę stanowili niewolnicy, którzy 

jednak nie byli liczni (głównie zatrudniani 

jako służba domowa). 

W państwie babilońskim, podobnie jak 

w innych imperiach starożytnego Bliskiego 

Wschodu, panował ustrój, który czasem 

historycy nazywają despocją wschodnią. 

Na szczycie struktury władzy i społeczeństwa 

stał monarcha (król) sprawujący nieograniczoną 

władzę, uznawany za szczególnie związanego 

z bogami. 

 

 

Po upadku Babilonii ponownie wzrosła rola 

Asyrii. Ale w północnej Mezopotamii pojawiło 

się nowe państwo – Mitanni, założone 

przez lud Hurytów, przybyły prawdopodobnie 

z gór Kaukazu. Państwo Mitanni stało się 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

despotes 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

41

potęgą w połowie II tysiąclecia p.n.e. Ukształtowała się wtedy 

na Bliskim Wschodzie równowaga sił trzech mocarstw: poza 

Mitanni należały do nich państwo Hetytów (indoeuropejskiego 

ludu zajmującego wnętrze Azji Mniejszej) oraz Egipt. Hetyci 

rywalizowali z Egiptem o wpływy w Syrii, dochodziło z tego 

powodu do wojen między obu mocarstwami. Państwo Mitanni 

korzystało z tej sytuacji, biorąc stronę Egiptu i przeciwstawiając 

się ekspansji wojowniczych Hetytów w kierunku Mezopotamii. 

Sytuacja zmieniła się w końcu II tysiąclecia p.n.e. Cały 

wschodni rejon basenu Morza Śródziemnego przechodził wtedy 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

? 

 

42

poważne i długotrwałe wstrząsy. Na Egipt nacierali tajemniczy najeźdźcy, atakujący to państwo od 

strony morza. Historycy nazywają ich „ludami morza”, ale nie potrafią wiele o nich powiedzieć. 

Prawdopodobnie była to zbieranina różnych ludów, w tym plemion indoeuropejskich, przybyłych 

z zachodnich obszarów basenu Morza Śródziemnego. Zniszczyły one państwo Hetytów i dokonały 

spustoszeń w Syrii. Egipt zdołał się obronić przed najazdem, ale wyszedł z walk tak osłabiony, 

że nigdy już nie powrócił do poprzedniej potęgi. W tym samym mniej więcej okresie dokonały 

się głębokie przemiany cywilizacyjne. Rozpowszechniła się znajomość wytopu i obróbki żelaza. 

W tej sytuacji politycznej nastąpił ponowny wzrost znaczenia Asyrii. W VIII–VII w. p.n.e. 

stała się ona wielką potęgą (tzw. państwo nowoasyryjskie). Jej królowie nie tylko opanowali całą 

Mezopotamię, lecz podbili bądź podporządkowali sobie także tereny Syrii i Palestyny, przejściowo 

zdołali nawet zapanować nad Egiptem. Kolejne wojny doprowadziły jednak do upadku Asyrii. 

W VI w. p.n.e. miejsce dawnych potęg zajęła Persja. 

 

Indoeuropejscy Persowie, zamieszkujący tereny południowo- 

-zachodniego Iranu, aż do VI w. p.n.e. wiedli życie koczownicze. 

W połowie tego stulecia władcy perscy rozpoczęli jednak 

podbój sąsiednich krain. Twórcą imperium perskiego był 

Cyrus Wielki (panował: 559–529 p.n.e.), który podbił większość 

obszarów starożytnej cywilizacji Bliskiego Wschodu – 

od Azji Mniejszej na zachodzie do rzeki Indus na wschodzie. 

Jego następcy zdobyli również Egipt oraz starli się z Grekami. 

Imperium perskie było doskonale zorganizowaną despocją 

wschodnią. Opanowane obszary Persowie włączali do swego 

państwa jako satrapie. Okręgi te były zobowiązane do przesyłania 

daniny na dwór króla oraz do wystawiania wojska. Na 

czele okręgu stał namiestnik zwany satrapą. Podział na satrapie 

pokrywał się z dawnymi krainami historycznymi lub samodzielnymi 

niegdyś państwami podbitymi przez Persów. Tereny 

te nie miały żadnej samodzielności, ludność była traktowana 

jak poddani, a satrapą był zawsze Pers. Panowanie perskie na 

jakimś terytorium oznaczało całkowite podporządkowanie 

władcy perskiemu, który – jako zdobywca – rozporządzał swobodnie 

podległym mu obszarem. Od ucisku ze strony odległego 

władcy jeszcze gorsza mogła być samowola lokalnego 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

– 

 

 

satrapy, którego władza była słabo kontrolowana przez króla. Władcy zależało bowiem głównie 

na daninach płynących z danej prowincji i wystawianych przez nią oddziałach wojska. Było mu 

obojętne, jakimi metodami satrapa spełniał swe zadania, byle pozostawał posłuszny królowi. 

 

Cywilizacji starożytnej Mezopotamii zawdzięczamy przede wszystkim pismo. Pismo klinowe, 

wyrosłe z pisma sumeryjskiego, nie było używane poza terenem Bliskiego Wschodu. Pod 

jego wpływem powstały jednak alfabety, którymi posługiwały się ludy żyjące na wschodnim 

wybrzeżu Morza Śródziemnego (m.in. w Syrii i Palestynie). Z ich pisma wywodzi się z kolei 

alfabet grecki. Ten zaś dał początek pismu łacińskiemu, którym dziś się posługujemy. 

43

? 

 

 

Charakterystyczny dla starożytnej 

Mezopotamii był związek teorii 

naukowej z praktyką i religią. Wysoki 

poziom technologiczny cywilizacji 

Sumeru (świadectwem jest choćby 

sumeryjskie budownictwo) i kolejnych 

kultur na obszarze Mezopotamii 

wynikał przede wszystkim z rozwoju 

nauki matematyki i astronomii. 

Sumerowie wynaleźli m.in. pozycyjny 

zapis liczb oraz system sześćdziesiętny, 

którego elementy możemy 

odnaleźć w naszym codziennym życiu 

(np. miary kątów). Dorobek Sumerów 

przejęli i rozwinęli później Babilończycy. 

Oni też po raz pierwszy jako 

jednostkę czasu wprowadzili godzinę 

dzielącą się na 60 minut. 

Starożytni mieszkańcy Mezopotamii 

wyznawali politeizm (gr. polys – 

liczny, theos – bóg), czyli wiarę w wielu 

bogów. Łączyło się z nią zainteresowanie 

astronomią. W wierzeniach tych bowiem wielką rolę odgrywały bóstwa utożsamiane z ciałami 

niebieskimi (np. Szamasz – bóg Słońca). Prowadzone badania nosiły charakter raczej astrologiczny 

(wróżbiarski), gdyż wynikały z przekonania, że wzajemne położenia ciał niebieskich mają 

wpływ na losy pojedynczych ludzi i społeczeństw. Mimo to w Babilonii potrafiono opracować 

kalendarz roczny dla celów praktycznych, prowadzono szczegółowe obliczenia astronomiczne 

i ustalano położenie planet. 

Ze sferą wierzeń łączyły się też sztuka i literatura (np. epos Gilgamesz, pochodzący z pierwszej 

połowy II tysiąclecia p.n.e., jego początki sięgają jednak pieśni sumeryjskich z III tysiąclecia 

p.n.e.). Z budownictwa Mezopotamii sprzed okresu imperium perskiego (od VI w. p.n.e.) przetrwały 

do dziś tylko pozostałości wydobywane z ziemi przez archeologów. Najbardziej charakterystyczna 

dla tego terenu budowla świątynna, ziggurat, nie została przyjęta przez społeczności 

żyjące poza Mezopotamią. 

 

ok. 3200 p.n.e. ukształtowanie się cywilizacji Sumerów 

ok. 2350–ok. 2300 p.n.e. państwo Sargona Wielkiego (z Akadu) 

XVIII w. p.n.e. panowanie Hammurabiego w Babilonii (ok. 1792–1750 p.n.e.) 

ok. 1500 p.n.e. rywalizacja wielkich państw – Mitanni, państwo Hetytów, Egipt 

ok. 1200–ok. 1050 p.n.e. najazdy „ludów morza” i upadek państwa Hetytów 

VIII w. p.n.e. wzrost potęgi Asyrii 

VII w. p.n.e. dominacja Asyrii na Bliskim Wschodzie i upadek tego państwa 

VI–IV w. p.n.e. dominacja imperium perskiego na Bliskim Wschodzie 

44

Jeśli obywatel obywatela oskarżył i morderstwo mu zarzucił, a nie udowodnił mu tego, oskarżyciel 

zostanie zabity; […] 

Jeśli obywatel podczas rozprawy sądowej z fałszywym świadectwem wystąpił, oświadczenia 

swojego nie udowodnił, to jeżeli rozprawa ta była sprawą gardłową [tj. zagrożoną karą śmierci], 

człowiek ten zostanie zabity; 

[…] jeżeli rabuś nie zostanie złapany, obywatel obrabowany o tym, co mu skradziono, przed 

bogiem zaświadczy; miasto lub naczelnik [miasta] […], na terytorium którego […] rabunku 

dokonano, wszystko, co mu skradziono, zwróci jemu; […] 

Jeśli obywatel w podróży znajduje się i srebro, złoto, drogie kamienie lub [bagaże] […] z rąk 

swych innemu obywatelowi dał i do przewiezienia przekazał mu, a człowiek tamten wszystkiego, 

co miał przewieźć, w miejscu docelowym nie oddał i wziął sobie, właściciel przesyłki 

człowiekowi temu wszystko, co miało być przewiezione i nie zostało oddane, udowodni, 

człowiek ten pięciokrotnie wszystko, co zostało mu przekazane, właścicielowi przesyłki odda. 

Kodeks Hammurabiego, przeł. M. Stępień, Warszawa 2000. 

 

 

 

 

 

 

 

 

45

Jam jest król, który zmusił do posłuszeństwa cztery strony świata, ulubieniec bogini Isztar*. 

Gdy bóg Marduk** polecił mi, abym dobrze ludźmi rządził, abym dał krajowi dobre kierownictwo, 

włożyłem prawo i sprawiedliwość do ust kraju, zapewniłem ludziom pomyślność. 


* Isztar – w Babilonii bogini płodności i miłości; według wierzeń Asyryjczyków – bogini wojny. 

** Marduk – w Babilonii uznawany za najwyższego boga, stwórcę świata i ludzi, także bóg Słońca. 

 

 

Pałac Sargona, namiestnika Bela, arcykapłana Aszura*, wybrańca Anu** i Bela, króla potężnego, 

króla wszechświata, króla Asyrii, króla czterech krańców świata, ulubieńca wielkich 

bogów. Pasterz on prawowity, którego Aszur i Marduk sobie upatrzyli, a dźwięk imienia jego 

ku najwyższym szczytom wynieśli […]. 

M. Schorr, Babilonja i Assyrja, Kraków 1924. 

* Aszur – w Asyrii najwyższy bóg Słońca i wojny. ** Anu – asyryjski bóg królestwa i niebios. 

 

 

Jam jest Dariusz. Oto czegom dokonał dzięki łasce Ahura Mazdy w jednym i tym samym 

roku, kiedym został królem. Stoczyłem dziewiętnaście bitew. Łaska Ahura Mazdy sprawiła, 

żem wyszedł z nich zwycięsko, pojmawszy dziewięciu królów. Mówi król Dariusz: Te były 

krainy, które się zbuntowały […] [Persyda, Media, Elam, Babilonia, Sagartia, Margiana]. 

Potem Ahura Mazda dał ich w moje ręce i zrobiłem z nimi, com chciał. 

D. Ostapowicz, S. Suchodolski, D. Szymikowski, Od Hammurabiego do Fukuyamy, t. 1, Gdańsk 1999. 

 

 

D. 

B. E. 

C. F. 

 

 

 

 

 

 

M. Kuckenburg, Pierwsze słowo. Narodziny mowy i pisma, Warszawa 2006. 

D. Schmandt-Besserat, Jak powstało pismo, Warszawa 2007. 

M. Van De Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, Kraków 2008. 

46

5 

• 

• 

• 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Egipt – zwany już w starożytności „darem 

Nilu” zawsze był związany z tą rzeką, której 

dolina zapewniała dogodne warunki osadnictwa, 

a wylewy użyźniały glebę. Warunki 

geograficzne wyraźnie dzielą Egipt na dwie 

części: Dolny Egipt, obejmujący tereny delty 

Nilu (czyli północ kraju), i Górny Egipt 

(południe), a więc całą resztę. W starożytności 

głównym ośrodkiem Dolnego Egiptu stało 

się miasto Memfis, na południu rolę taką 

odgrywały Teby. 

W Egipcie nie ma lasów, deszcz pada rzadko, 

a jedynym źródłem wody jest Nil. Rzeka ta 

bierze początek w Afryce Środkowej (Uganda), 

gdzie od czerwca do września trwa pora deszczowa. 

Obfite potoki trafiają tam do Nilu, który 

niesie dalej masy wód na północ. Spływając 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

47

? 

 

z terenów wyżynnych, Nil przedziera się przez kolejne progi 

skalne, zwane kataraktami. Na całej długości rzeka tworzy 

dolinę usytuowaną między obszarami pustynnymi. W starożytności 

Nil zaczynał przybierać w czerwcu, w lipcu 

następowały obfite wylewy (dziś rzeka ta jest sztucznie regulowana 

przez tamę w Asuanie). Aby opanować wzbierające 

wody i maksymalnie skorzystać ze zjawiska wylewu rzeki, 

trzeba było prowadzić intensywne prace ziemne. Dolinę 

Nilu pokrywała więc sieć kanałów, zapewniających dopływ 

wody na pola uprawne. Groble, tamy oraz zbiorniki umożliwiały 

gromadzenie wody, a także pozwalały zabezpieczyć 

się przed nadmiernym zalaniem. Zbudowanie całości 

sieci irygacyjnej wymagało zorganizowanego wysiłku 

dużej liczby ludzi, pracujących pod kierownictwem 

fachowców rozumiejących prawa rządzące wylewem i znających 

się na zagadnieniach inżynieryjnych. Te okoliczności 

przyśpieszyły kształtowanie się egipskiej państwowości. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Początkowo nad Nilem powstawały różne ośrodki polityczne – w delcie rzeki oraz w Górnym 

Egipcie (Tinis i Abydos). W końcu IV tysiąclecia p.n.e. doszło do ich zjednoczenia. Król Egiptu 

nosił odtąd tytuł Pana Obydwu Krajów i koronę symbolizującą Górny i Dolny Egipt. Państwo 

egipskie istniało blisko 2,5 tys. lat. W jego dziejach wyodrębnia się epoki świetności przedzielone 

okresami upadku oraz praktycznie rozpadu państwowości. Dzieje Egiptu tradycyjnie dzieli się na 

okresy panowania 30 dynastii, zgodnie ze schematem chronologicznym opracowanym w III w. 

p.n.e. przez kapłana Manethona. Jego spis władców obejmował czasy od pierwszego faraona 

o imieniu Menes (lub Narmer) do podboju państwa egipskiego przez Aleksandra Wielkiego. 

48

•Królewskie insygnia 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

koniec IV tysiąclecia p.n.e. zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu 

IV/III tysiąclecie p.n.e. okres wczesnodynastyczny 

XXVII–XXII w. p.n.e. okres Starego Państwa 

XXII–XVIII w. p.n.e. okres Średniego Państwa 

XVI–XI w. p.n.e. okres Nowego Państwa 

1085–656 p.n.e. III Okres Przejściowy 

656–332 p.n.e. Epoka Późna 

525 p.n.e. podbój Egiptu przez Persów 

332 p.n.e. podbój Egiptu przez Aleksandra Wielkiego 

Pierwszą epoką rozkwitu był okres Starego Państwa (XXVII–XXII w. p.n.e.). Wtedy to 

ukształtowały się charakterystyczne cechy egipskiego systemu państwowego. Upadek Starego 

Państwa spowodowały dążenia lokalnych urzędników do uniezależnienia się od władzy centralnej 

oraz częste walki o tron. Jednak po okresie przejściowym Egipt znów się odrodził (Średnie 

Państwo, XXII–XVIII w. p.n.e.). W dużym stopniu stało się to dzięki polityce ośrodka świątynnego 

w Tebach, w związku z czym wzrastała coraz bardziej rola kapłanów. Rozwój państwa 

zakłócił jednak najazd obcych ludów (panowanie Hyksosów w Egipcie, XVIII–XVI w. p.n.e.). 

W okresie Nowego Państwa (XVI–XI w. p.n.e.) ujawnił się z całą mocą konflikt władzy królewskiej 

z kapłanami. Ich znaczenie próbował osłabić król Amenhotep IV, który przybrał imię 

Echnaton (inna forma: Achenaton). Jednak po jego śmierci świątynia w Tebach stała się jeszcze 

bardziej wpływowa i potężna. W XIII–XII w. p.n.e. znów doszło do najazdów obcych ludów 

49

50 

(tzw. ludy morza), które bardzo osłabiły Egipt. W tzw. III Okresie Przejściowym (1085–656 

p.n.e.), czyli czasach długotrwałego rozbicia i podziału państwa, oraz w Epoce Późnej (656–332 

p.n.e.) Egipt nigdy już nie stał się mocarstwem. 

Kres jego samodzielności położył podbój perski w 525 r. p.n.e., ale i po nim społeczeństwo 

egipskie przeobraziło się w niewielkim stopniu. Istotne zmiany spowodował dopiero podbój 

Egiptu przez króla Macedonii Aleksandra Wielkiego (332 r. p.n.e.), po którego śmierci nowy 

rozdział dziejów egipskich otworzyło hellenistyczne państwo Ptolemeuszów. Przetrwało ono 

do czasów Cesarstwa Rzymskiego. 

 

Ustrój polityczny Egiptu był typowym przykładem despocji wschodniej (patrz: s. 41). Na czele 

państwa stał król, którego zwykło się nazywać faraonem. Termin ten pochodzi od egipskiego 

słowa per-aa („wielki dom”), które było określeniem rezydencji władcy, a później także osoby 

monarchy. Władza króla była nieograniczona (despotyczna), miała także charakter religijny 

(sakralny). Początkowo bowiem faraona uważano za wcielenie boga żyjącego w ludzkiej postaci, 

potem zaś za syna boga. 

Władcy podlegała sprawnie działająca administracja. Egipscy urzędnicy tworzyli scentralizowaną 

drabinę – od pisarza wiejskiego po władze centralne, na których czele stał wezyr (pierwszy 

minister), kierujący całą administracją państwa. Niżsi urzędnicy otrzymywali od państwa zapłatę, 

najczęściej w naturze (płody rolne), wyżsi dostojnicy zaś byli wynagradzani nadziałami ziemi. 

W Egipcie ściśle przestrzegano zasady hierarchii społecznej. Za awans uważano już osiągnięcie – 

dzięki umiejętności pisania – pozycji pisarza wiejskiego (skryba). Urzędnicy działali w imieniu 

państwa, a ich decyzje miały być bezwarunkowo wykonywane. Poddany faraona winien był 

urzędnikom posłuszeństwo i szacunek. To oni decydowali o tym, co jest słuszne i sprawiedliwe, 

a za co należy się kara. 

 

 

? Na podstwie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Państwo było podzielone na okręgi (nomy), zarządzane 

przez naczelników (nomarchów). Na swoim terenie 

mieli oni dużą niezależność i odpowiadali za 

wszystkie sprawy okręgu. Nomarcha kierował 

lokalnym aparatem władzy, podlegali mu niżsi 

urzędnicy – poborcy, inspektorzy, pisarze, 

a także zbrojne siły porządkowe. Lokalni 

urzędnicy m.in. czuwali nad przebiegiem 

prac rolnych i irygacyjnych oraz gromadzeniem 

zapasów żywności. 

Właścicielem całej ziemi 

w Egipcie był król, chociaż 

z jego nadania wielkie dobra 

ziemskie otrzymywały świątynie, 

a czasem także 

nadawał je osobom 

prywatnym (dostojnikom 

państwowym). 

Pola były

uprawiane przez przypisanych do ziemi chłopów, 

którzy stanowili większość ludności kraju. Pracowali 

oni w majątkach królewskich bądź świątynnych czy 

prywatnych, byli też zatrudniani przy wznoszeniu 

budowli (w tym monumentalnych piramid i świątyń). 

Chłopi nie byli całkowicie pozbawieni wolności. 

Za pracę otrzymywali wynagrodzenie, posiadali 

ponadto działki ziemi uprawiane na własny użytek. 

Wioski chłopskie miały swoich naczelników. 

Rzemieślnicy i kupcy nie byli w Egipcie nazbyt 

liczni. Stanowili ludność wolną, ale pracującą na ogół 

na zlecenie władz państwowych lub świątyń. Odrębną 

grupą społeczną byli też żołnierze. W ciągu 

II tysiąclecia p.n.e. w Egipcie ukształtowała się armia 

zawodowa. Pozostający w stałej gotowości żołnierze 

byli utrzymywani na koszt króla. Mimo ciężkich 

warunków służby ich sytuacja ekonomiczna była 

lepsza niż mas chłopstwa. Wyodrębnioną i bardzo 

wpływową grupę tworzyli w Egipcie kapłani. Byli 

oni skupieni przy poszczególnych, licznych świątyniach, 

które czasem konkurowały ze sobą o wpływy 

i znaczenie. 

 

Wierzenia starożytnych Egipcjan były politeistyczne. 

W różnych ośrodkach świątynnych czczono różnych 

bogów i głoszono nieco inne koncepcje religijne. 

Przykładowo w Tebach czczono boga Re, uważanego 

za bóstwo Słońca. Z czasem popularny stał się 

w Egipcie kult Ozyrysa – boga życia i śmierci, sędziego 

w krainie zmarłych. Inną cechą religii egipskiej był 

synkretyzm, przejawiający się łączeniem dwóch lub 

więcej bóstw w jedną postać (np. Amon-Re). 

Egipcjanie wierzyli w pośmiertną egzystencję 

człowieka. Spodziewali się lepszego losu po śmierci 

niż za życia. Z tą wiarą łączyli przekonanie, że życie 

pozagrobowe jest podobne do życia na ziemi – wy maga 

zachowania ciała oraz podobnych do ziemskich 

warunków bytowania. Specyfika tych wierzeń polegała 

na tym, że egzystencję ziemską uważano jedynie 

za epizod w stosunku do życia wiecznego. Najważniejszym 

obowiązkiem każdego człowieka była zatem 

troska o pośmiertne losy jego samego i jego bliskich. 

Starania o pośmiertne życie władcy były zaś wyrazem 

troski o trwałość państwa. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

synkretismos 

 

 

 

 

 

 

 

51

4 

1 

1 

2 3 

 

w 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

Świadectwem wielkości i potęgi władców Starego Państwa oraz specyficznych egipskich 

wyobrażeń dotyczących życia pozagrobowego są słynne piramidy – monumentalne grobowce 

faraonów. Władca bowiem musiał mieć grobowiec równie wspaniały jak jego ziemska siedziba. 

Piramidy wznoszono po zachodniej stronie Nilu, niedaleko Memfis, gdzie znajdowała się też 

rezydencja władców (po wschodniej stronie rzeki). Mimo skromnych możliwości technicznych 

Egipcjanie potrafili transportować z dużych odległości wielkie bloki skalne, z których budowano 

piramidy. W ich wznoszeniu uczestniczyło wielu ludzi – mieszkańcy wiosek z całego 

kraju. W późniejszym okresie, gdy nie stawiano już piramid z kamienia, władców chowano 

w okazałych grobowcach kutych w skale i wznoszono im świątynie. Największy zespół takich 

grobowców powstał w tzw. Dolinie Królów (na zachodnim brzegu Nilu koło Teb). 

Nie tylko faraon, lecz także każdy człowiek powinien był zadbać o zachowanie swego ciała. 

W związku z tym Egipcjanie wyspecjalizowali się w mumifikowaniu zwłok – ciało nieboszczyka 

poddawano specjalnym zabiegom i balsamowano, by nie nastąpił jego rozkład. Oczywiście nie 

każdego było stać na wspaniały grobowiec i mumifikację. Poza władcą mogli tak dbać o swój 

pośmiertny los dostojnicy z otoczenia króla, urzędnicy, kapłani oraz ludzie zamożniejsi. Ubodzy 

natomiast grzebali zmarłych w gorącym piasku, co powodowało zmumifikowanie zwłok 

przez wysuszenie. 

 

Niewątpliwie największym osiągnięciem starożytnego Egiptu było budownictwo. Piramidy 

oraz imponujące resztki wielkich świątyń w Karnaku, Luksorze czy Deir el-Bahari przetrwały 

do dziś. Nie wpłynęły jednak na budownictwo innych społeczeństw, choć podziwiali je już 

starożytni Grecy i Rzymianie. Natomiast rzeźba egipska okresu Nowego Państwa przyczyniła 

się w dużej mierze do ukształtowania się starożytnej rzeźby greckiej. Grecy poznali egipskie 

52

posągi zapewne w VIII–VII w. p.n.e., czyli wtedy, kiedy po 

raz pierwszy pojawiła się monumentalna kamienna rzeźba 

grecka. 

Z wierzeniami egipskimi wiązał się rozwój literatury religijnej, 

której początki znamy dzięki tzw. tekstom piramid (wykuwanym 

na ścianach komór grobowych faraonów). W Egipcie 

pismo było używane od czasów powstania zjednoczonego 

państwa (jego wynalezienie nastąpiło, być może, nieco później 

niż w Mezopotamii). Za starożytnymi Grekami znaki najstarszego 

egipskiego pisma nazywamy hieroglifami (dosłownie 

„święte znaki”). Podstawowym materiałem piśmiennym stał 

się w Egipcie papirus, produkt pochodzący z włókien rośliny 

o tej samej nazwie, rosnącej nad Nilem. Łodygi papirusu dzielono 

na cienkie pojedyncze włókna, które następnie sklejano, 

tworząc zwijane potem karty. Papirus był ważnym towarem 

egipskiego eksportu i stał się materiałem, na którym w starożytności 

pisano także w Grecji i Rzymie. W przeciwieństwie 

do pisma klinowego Sumerów pismo Egipcjan nie zostało 

przejęte przez inne ludy. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

? 

 

 

 

Umiejętność czytania i pisania posiadali w Egipcie właściwie tylko kapłani i urzędnicy. 

Posługiwanie się skomplikowanym systemem znaków ideograficzno-fonetycznych wymagało 

bowiem starannego szkolenia. Tak wykształcony człowiek stawał się fachowcem zatrudnionym 

w różnych urzędach lub – niezbędnym w egipskim społeczeństwie – pisarzem wiejskim. 

53

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

3 

4 

54 

1 

2

4 Dziedziniec. 

 

 

 

 

5 

 

 

 

 

 

6 Kolumnada. 

 

 

 

 

5 

6 

7 

7 Sanktuarium 

 

 

 

 

3 Pylon. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

55

•Pismo egipskie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

Pełny dostęp do nauki i literatury mieli w Egipcie tylko kapłani. Na drugim biegunie znajdowali 

się chłopi, którzy mogli jedynie uczestniczyć w obrzędach ku czci bogów. 

Na szczególnie wysokim poziomie stała w Egipcie astronomia. Od Egipcjan Rzymianie 

przejęli kalendarz słoneczny, w którym rok liczy 365 dni (znamy go i stosujemy do dziś, chociaż 

po kolejnych reformach został oparty na znacznie dokładniejszych obliczeniach). Budownictwo, 

zwłaszcza wznoszenie piramid, wymagało umiejętności inżynieryjnych oraz bardzo dokładnych 

obliczeń. To wpłynęło na rozwój matematyki, w tym geometrii, niezbędnej także do wykonywania 

pomiarów związanych z zarządzaniem siecią irygacyjną i rolnictwem. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

56

[1.] […] jest chroniony od służby i strzeżony od wszelkiej roboty […]; kieruje pracą ludzi. 

Nie ma dla niego podatków, gdyż opłaca je pismem, nie ma dla niego opłat. 

[2.] […] dźwiga nosidła […]. Nosidła sprawiają, że jego kark puchnie i gnije. Rano podlewa 

warzywa, wieczorem pielęgnuje zioła, a przez cały dzień trudzi się w sadzie. Zapracowuje 

się na śmierć, a jego praca jest cięższa niż jakakolwiek inna. 

[3.] […] kiedy idzie on z wyprawą do Syrii. Musi maszerować przez góry obładowany jak 

osioł, niosąc na ramionach swój chleb i wodę. […] Kiedy w końcu dotrze do nieprzyjaciela, 

jest słaby jak ptak schwytany w sidła, w jego członkach nie ma siły. 

[4.] […] wstąpił do nieba i połączył się z bogami. Jego syn zastąpił go na jego miejscu jako 

Pan Obu Krajów […] 

K. Myśliwiec, Święte znaki Egiptu, Warszawa 2001; 

H. Wilson, Lud faraonów. Od wieśniaka do dworzanina, tłum. J. Aksamit, Warszawa 1999. 

 

 

 

 

Bądź pozdrowiony, Boże Wielki, Panie Obu Prawd. Przyszedłem do ciebie. O mój panie! […] 

Usunąłem dla ciebie grzechy moje. Nie zgrzeszyłem przeciwko ludziom. […] Nie zrobiłem 

tego, czego nie lubią bogowie. […] Nie oczerniałem sługi wobec przełożonego, nie stałem się 

przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, 

nie zadawałem cierpienia nikomu. […] Nie pomniejszałem miary, nie fałszowałem odważników, 

nie stałem się przyczyną czyjejś nędzy […] Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, 

jestem czysty. 

A. Bruckemann i in., Europa. Nasza historia, t. 1, Warszawa 2016. 

 

 

 

 

A. Łukaszewicz, Opowieści spod piramid, Warszawa 2015. 

H.A. Schlögl, Starożytny Egipt, Warszawa 2009. 

T. Wilkinson, Powstanie i upadek starożytnego Egiptu, Poznań 2011. 

57

POWTÓRZENIE 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

C. 

D. 

B. 

58

B. Hetyci C. Ariowie D. 

 

 

 

B. 

C. 

D. 

59

POWTÓRZENIE 

 

 

 

B. 

 

C. 

 

 

 

 

B. 

 

C. 

D. 

 

 

 

[1.] Pan, Bóg nasz, zawarł z nami przymierze na Horebie […]. A On mówił: „Jam jest 

Pan, Bóg twój […]. Nie będziesz miał bogów innych oprócz Mnie”. […] Te słowa 

wyrzekł Pan do waszego zgromadzenia. […] Napisał je na dwu tablicach kamiennych 

i dał mi je. 

[2.] Szczęśliwa jest samotność tego, kto pełen jest radości, kto prawdę poznaje i prawdę 

widzi […]. Szczęśliwa jest wolność od rozkoszy tego świata, rezygnacja z pragnień 

wszelkich, wyzbycie się dumy, jaka płynie z myśli: „otom jest”. 

[3.] Posiadłem trzy wartościowe cechy, o które dbam i które pielęgnuję: jedna – to łagodność; 

druga – to umiarkowanie; trzecia – to lęk przed wyróżnianiem się w świecie. 

[…] Duchowym tworem jest świat i oddziaływać nań nie można. Wszelkie 

próby ingerowania są zawsze skazane na niepowodzenie i rozbijają jedność […]. 

Tao nigdy nie działa, a mimo to osiąga wszystko. 

J. Tazbirowa, E. Wipszycka, Historia. Starożytność, Warszawa 1997 (przeł. S.F. Michalski); 

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, oprac. zespół biblistów polskich, Poznań–Warszawa 1990; 

G.L. Seidler, Przedmarksowska myśl polityczna, Kraków 1974. 

B. C. D. 

 

 

 

60

B. 

 

 

 

C. 

 

 

 

[…] Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę utną mu. […] Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, 

oko wybiją mu; […] jeżeli kość obywatela złamał, kość mu złamią. […] Jeśli oko niewolnika 

[należącego do] obywatela wybił lub kość niewolnika [należącego do] obywatela złamał, połowę 

ceny jego zapłaci. […] Jeśli obywatel w policzek obywatela godniejszego niż on uderzył, 

na Zgromadzeniu 60 razy bykowcem [bicz ze skóry byka] zostanie uderzony. […] Jeśli obywatel 

w policzek obywatela takiego jak on uderzył, 1 minę [ok. 0,5 kg] srebra zapłaci. 


 

Jeśli kto tak uderzy kogoś, że uderzony umrze, winien sam być śmiercią ukarany. […] Kto 

by uderzył swego ojca albo matkę, winien być ukarany śmiercią. Kto by porwał człowieka 

i sprzedał go albo znaleziono by go jeszcze w jego ręku, winien być ukarany śmiercią. […] 

Kto by pobił kijem swego niewolnika lub niewolnicę, tak iżby zmarli pod jego ręką, winien 

być surowo ukarany. A jeśliby pozostali przy życiu jeden czy dwa dni, to nie będzie podlegał 

karze, gdyż są jego własnością. […] Jeśliby ktoś uderzył niewolnika lub niewolnicę w oko 

i spowodował jego utratę, winien za oko obdarzyć ich wolnością. Również gdyby wybił ząb 

niewolnikowi swemu lub niewolnicy, winien za ząb uczynić ich wolnymi. […] 

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, oprac. zespół biblistów polskich, Poznań–Warszawa 1990. 

 

 

 

 

61

POWTÓRZENIE 

 

 

W pierwszym okresie masowej obecności Greków w Egipcie [czyli od ok. 670 r. p.n.e.] 

ukształtował się ich obraz tego kraju. […] W kontaktach z Egipcjanami Grecy mieli wciąż 

świadomość swej cywilizacyjnej młodszości. Uznali więc Egipt za kolebkę cywilizacji i tak 

skutecznie narzucili to przekonanie swym następcom, że dopiero w XIX w. badacze uświadomili 

sobie, że była nią Mezopotamia. 

A. Ziółkowski, Człowiek i historia. Czasy starożytne, Warszawa 2002. 

 

 

 

B. 

C. 

D. 

 

 

 

B. 

C. 

D. 

62

Zjednoczona Asyria rozpoczęła politykę podbojów uparcie kontynuowaną mimo wielu niepowodzeń. 

[W VIII–VII w. p.n.e. władcy asyryjscy] sukcesy zawdzięczali reformom wojskowym 

i administracyjnym: 

– zastąpieniu pospolitego ruszenia wolnych chłopów stałą armią […]; 

– obracaniu podbitych krajów w prowincje zarządzane przez asyryjskich namiestników zamiast 

pozostawiania dotychczasowych władców jako lenników; 

– praktykowanej na wielką skalę polityce deportacji, przymusowego przesiedlania pokonanych 

ludów na obce tereny. 

A. Ziółkowski, Dzieje starożytne. Podręcznik dla klasy pierwszej szkół średnich, Warszawa 1999. 

63

Źródła ilustracji i fotografii 

Okładka: s. I (Koloseum) Phant/Shutterstock.com. 

Tekst główny: s. 27 (płaskorzeźba egipska) S. Vannini/De Agostini Picture Library/The Bridgeman 

Art Library/PhotoPower; s. 28 (ewolucja hominidów) DEA PICTURE LIBRARY/Getty Images; s. 30 

(paleolityczne malowidło) The Bridgeman Art Library/PhotoPower; s. 32 (trawa) tarapong srichaiyos/Shutterstock.com; 

s. 33 (Çatalhöyük) Michał Suffczyński, (figurka) Peter Horree/Alamy Stock Photo/BE&W; 

s. 37 (sztandar z Ur) Art. Collection 2/Alamy Stock Photo/BE&W; s. 39 (pismo obrazkowe) Bridgeman 

Art Library/PhotoPower, (pismo klinowe) Zev Radovan/The Bridgeman Art Library/PhotoPower, (Sargon 

Wielki) AKG/East News; s. 41 (Kodeks Hammurabiego) DEA/G. DAGLI ORTI/Getty Images; s. 42 

(Aszurnasirpal II) BRITISH MUSEUM/BE&W; s. 44 (ziggurat) The Bridgeman Art Library/PhotoPower; 

s. 48 (chłopi egipscy) Erich Lessing/AKG-Images/BE&W; s. 49 (korony egipskie) Sławomir Skryśkiewicz, 

(laska i bicz) Dorling Kindersley/Getty Images; s. 50 (postacie Egipcjan) Marek Szyszko; s. 51 (sokół-Horus) 

hallam creations/Shutterstock.com; s. 52 (sąd Ozyrysa) Erich Lessing/AKG/BE&W; s. 53 (piramida 

Cheopsa) Gerard SIOEN/Getty Images, (wieko trumny Tutanchamona) GRANGER COLLECTION/ 

BE&W, (wnętrze trumny z mumią) Art Media/Print Collector/Getty Images; s. 54 (sfinks) ligio/Shutterstock.com; 

s. 54–55 (świątynia Amona) Sol90 Images; s. 55 (kolumnada) Ahmed Elfiky/Shutterstock.com; 

s. 56 (pismo hieroglificzne) Fedor Selivanov/Shutterstock.com, (pismo hieratyczne) AISA/BE&W, (pismo 

demotyczne) Ashmolean Museum, University of Oxford, UK/The Bridgeman Art Library/PhotoPower; 

s. 61 (Isztar) Louvre, Paris, France/The Bridgeman Art Library/PhotoPower, (Izyda) Werner Forman/AKG/ 

East News, (Kali) David Cumming/Corbis/Getty Images. 

Mapy: s. 29, 31, 40, 42, 47, 58, 59 Adrian Bergiel


LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 


Historia. Zakres rozszerzony 

2019 

Ciekawa, pełna szczegółów i precyzyjnych informacji 

narracja to lepsze zrozumienie omawianych zagadnień 

HISTORIA 

1 

Bogate i różnorodne materiały źródłowe i ćwiczeniowe 

odpowiednio przygotują uczniów do matury 

Kalendaria, mapy, diagramy i nowoczesne infografiki 

pomagają uporządkować wiedzę 


do użytku szkolnego 


Reforma 2019 


PORADNIK 

NAUCZYCIELA 

HISTORIA 

1 

HISTORIA 

1 


NA DOBRY START 


podręcznika 

Multibook 

ATLAS 

HISTORIA 


z plusem 

DIAGNOZA 

Atlas. Historia Plansze interaktywne Pomoce online


PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY 







2019 

HISTORIA 

nowa seria 

podręczników 

zakres rozszerzony 

2019 

2019 

2019 

2019 

HISTORIA 

HISTORIA 

HISTORIA 

HISTORIA 

1 

2 

3 

4 

zakres podstawowy 

2019 

2019 

2019 

2019 

HISTORIA 

HISTORIA 

HISTORIA 

HISTORIA 

1 1 

1 2 

3 

4 

Najwyższej jakości podręczniki zgodne z nową podstawą programową, bogata 

obudowa metodyczna dla nauczyciela i wiele dodatkowych pomocy online. 

Ponad 70-letnie doświadczenie WSiP, bieżące wsparcie konsultanta edukacyjnego 

oraz telecentrum to PEWNOŚĆ, JAKOŚĆ i BEZPIECZEŃSTWO w pracy z uczniami 

od nowego roku szkolnego 2019/2020 w zreformowanym liceum i technikum. 

wsip.pl 

sklep.wsip.pl 

infolinia: 801 220 555

182007_preprint his ZR_mntaz

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?