Historia_ZP

Egzemplarz testowy 

Reforma 2019 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY 

1 1

. 

 

HISTORIA 

 

1

Podręcznik w wersji testowej, nieprzeznaczony do sprzedaży, zgodny z treścią podręcznika przesłanego 

do MEN w celu uzyskania dopuszczenia do użytku szkolnego zgodnie z Rozporządzeniem Ministra 

Edukacji Narodowej z dnia 1 marca 2017 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników 

(Dz.U. 2017 poz. 481). 

EGZEMPLARZ NIE DO SPRZEDAŻY 

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

Warszawa 2019 

Wydanie I 

ISBN 978-83-02-18204-4 

Autorzy: 

Michał Norbert Faszcza ‒ rozdziały I, II, III (tematy 13, 14, 15, 16, 18), IV (tematy 21, 22, 23) 

Radosław Lolo ‒ temat 1, rozdziały III (temat 17), IV (tematy 19, 20, 22 ‒ feudalizm, 24), 

V, VIII (tematy 38 i 39) 

Krzysztof Wiśniewski ‒ rozdziały VI, VII, VIII (temat 40) 

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Dorota Ślubowska 

Współpraca redakcyjna: Urszula Radomska 

Redakcja językowa: Agnieszka Czerepowicka 

Redakcja techniczna: Iwona Białkowska 

Projekt okładki: Ewa Pawińska 

Projekt graficzny: Hanna Michalska-Baran 

Opracowanie graficzne: Ewa Pawińska 

Opracowanie kartograficzne: Adrian Bergiel 

Fotoedycja: Ignacy Składowski 

Skład i łamanie: Maria Dylewska 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 

KRS: 0000595068 

Tel.: 22 576 25 00 

Infolinia: 801 220 555 

www.wsip.pl 

Druk i oprawa: DROGOWIEC-PL Sp. z o.o., Kielce 

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz 

udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj 

ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. 

Szanujmy cudzą własność i prawo. 

Więcej na www.legalnakultura.pl 

Polska Izba Książki

WPROWADZENIE 

1. Historia jako nauka 6 

 

 

2. Rewolucja neolityczna 14 

3. 

4. 

5. 

6. 

Powtórzenie 

 

7. 

8. 

9. Ateny 66 

10. 

11. 

12. 

Powtórzenie 

 

13. 

14. 

15. 

16. 

17. 

18. 

Powtórzenie 

 

19. 

20. 

21. 

22. 

 

23. 

 

24. 

Powtórzenie

25. 

26. 

27. 

28. 

29. 

 

Powtórzenie 

 

30. 

31. 

32. 

33. 

 

Powtórzenie 

 

34. 

35. 

 

36. 

37. 

Powtórzenie 

 

38. 

39. 

40.

• 

• 

• 

• 

• 

. 

 

 

 

 

?

• 

• 

• 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Istnienie wielu poleis sprawiało, że nietrudno było między 

nimi o sąsiedzkie zatargi, które często przeradzały się 

w wojny. Zazwyczaj walczące armie były niewielkie i nie 

przekraczały kilkuset zbrojnych, co wynikało z małej liczby 

obywateli zamieszkujących większość państw. Wyjątek 

stanowiły armie tworzone na podstawie sojuszy albo wystawiane 

przez tak duże poleis, jak Ateny, Korynt i Sparta. 

Wojna odrywała mężczyzn od codziennych zajęć, a ich 

długotrwałe przebywanie poza domem mogło przyczynić 

się do klęski głodu, ponieważ brakowało rąk do pracy. 

Sprawiało to, że konflikty zbrojne trwały krótko. Jeśli siły 

przeciwników pozostawały zbliżone, dążono do stoczenia 

walnej bitwy, która rozstrzygnęłaby wojnę. W przypadku 

zdobycia stolicy wroga rzadko kiedy dochodziło do jej 

zniszczenia – przeważnie zadowalano się narzuceniem 

pokonanym daniny i zależności politycznej. 

 

W IX/VIII w. p.n.e. na polach bitew zaczęła dominować 

ciężkozbrojna piechota, czyli hoplici. Nazwa tej formacji 

pochodzi od słowa, którym określano ogół stosowanego 

przez nich wyposażenia (hoplon). Składały się na nie wykonany 

z brązu hełm, brązowy albo lniany pancerz, czasem 

nagolenniki (osłony goleni), duża owalna tarcza, miecz 

i włócznia. Sprawiało to, że żołnierz był dobrze chroniony, 

a jednocześnie mógł z powodzeniem atakować wrogów. 

Stosowane wyposażenie było jednak na tyle ciężkie, że 

mocno spowalniało ruchy, szczególnie podczas ucieczki. 

 

? 

 

 

 

72

10. Wojny w świecie greckim 

 

? 

 

 

Grecy uważali, że hoplici stanowią uosobienie idei równości 

obywatelskiej, ponieważ stawali do walki w zwartych 

szykach, osłaniając się nawzajem tarczami. Taki szyk nazywano 

falangą. Bardzo trudno było go rozerwać i uśmiercić 

tworzących go żołnierzy. Na polu bitwy nie było miejsca 

na indywidualne popisy, ponieważ wyłamanie się z szeregu 

groziło powstaniem luki grożącej jego przełamaniem przez 

przeciwnika. 

Nie wszyscy mieszkańcy Hellady preferowali taki sposób 

walki. Przykładowo: mieszkańcy Tesalii słynęli ze skutecznej 

konnicy, mieszkańcy górzystej Etolii zaś – z lekkozbrojnej 

piechoty. Mimo to siły zbrojne większości poleis opierały 

się właśnie na hoplitach. 

 

 

 

 

 

 

W VI w. p.n.e. na terenie Mezopotamii doszło do powstania 

nowej potęgi – Persji. Było to największe imperium, 

jakie kiedykolwiek powstało w Azji Mniejszej. Za jego 

głównego twórcę uważa się króla Cyrusa II Wielkiego 

(panował w latach 559–529 p.n.e.). Państwo perskie sięgało 

od Egiptu na południu, przez północną Grecję na 

północnym zachodzie, po Indie na wschodzie. Dzieliło 

73

74 

się na satrapie, czyli prowincje zarządzane przez królewskich 

urzędników zwanych satrapami. Podbite ludy miały 

obowiązek płacenia danin Persom i służenia w ich wojsku. 

Współczesnymi potomkami Persów są Irańczycy. 

poleis 

Jeszcze w VI w. p.n.e. pod władzę królów perskich dostały 

się greckie poleis położone na wybrzeżu Azji Mniejszej, 

tzw. Grecy jońscy. W latach 499–494 p.n.e. tamtejsi 

Hellenowie wszczęli przeciwko Persom powstanie, podczas 

którego ich głównym sprzymierzeńcem były Ateny. 

Wysłały one im z pomocą swoje okręty. Walki trwały kilka 

lat i zakończyły się klęską Greków. Najcięższy los spotkał 

Milet – miasto jońskie, które zostało zburzone, a jego 

mieszkańców zabito albo wzięto do niewoli. 

 

Maraton 

Według legendy Miltiades wysłał do Aten żołnierza, 

aby ten poinformował mieszkańców o zwycięstwie 

wojsk ateńskich nad Persami i ostrzegł ich o nadciągającej 

w kierunku miasta flocie perskiej. Goniec po 

przebiegnięciu ponad trzydziestosiedmiokilometrowego 

odcinka od Maratonu do Aten umarł z wyczerpania. 

Zdążył jedynie wypowiedzieć słowo „zwycięstwo”. 

Na pamiątkę tego wydarzenia dyscyplinę 

biegową rozgrywaną podczas nowożytnych igrzysk 

nazwano biegiem maratońskim lub maratonem. 

? 

 

 

 

 

Po uporaniu się z rebelią król perski Dariusz I Wielki 

(panował w latach 522‒486 p.n.e.) najechał Grecję, aby 

jej mieszkańcy raz na zawsze przestali ingerować w jego 

sprawy. Do inwazji doszło w 490 r. p.n.e. Zakończyła się 

ona klęską Persów poniesioną w bitwie pod Maratonem 

w Attyce. Sukces Greków był w głównej mierze zasługą 

Ateńczyków dowodzonych przez Miltiadesa, ponieważ 

budzące postrach wrogów oddziały spartańskie spóźniły 

się z przybyciem z powodu uczestnictwa w obchodach 

religijnych. 

 

W 480 r. p.n.e. doszło do drugiej inwazji perskiej na Grecję. 

Persami dowodził następca króla Dariusza I, Kserkses 

(panował w latach 486−465 p.n.e.). Część państw greckich 

na czele ze Spartą i Atenami zawiązała koalicję w celu 

walki z najeźdźcami. Spartanie mieli dowodzić armią 

lądową składającą się z oddziałów dostarczonych przez 

większość poleis, Ateńczycy zaś – flotą. Obronę zorganizowano 

w wąwozie Termopile ‒ wąskim przejściu między 

środkową a północną Grecją. Kierował nią spartański król 

Leonidas (panował w latach ok. 490–480 p.n.e.). Po kilku 

dniach walk Grecy zostali okrążeni przez wojska perskie. 

Większość oddziałów greckich się wycofała. Na miejscu 

pozostało 300 Spartan pod wodzą Leonidasa. Wszyscy 

polegli po wielogodzinnej walce. Termopile stały się dla 

kolejnych pokoleń symbolem bohaterskiej walki. 

Następnie armia Kserksesa zajęła i spaliła Ateny. 

Ich wódz Temistokles, twórca potęgi morskiej Aten, opracował 

plan odparcia perskiej inwazji poprzez wydanie wrogom 

bitwy morskiej. Przyniosła ona sukces Grekom, którzy 

pod Salaminą rozgromili flotę nieprzyjaciela. Rok później, 

w 479 r. p.n.e., pod Platejami Persowie zostali pokonani 

przez sprzymierzoną armię grecką. Kserkses, podobnie jak 

jego poprzednik, musiał się pogodzić z niepowodzeniem 

planów przewidujących opanowanie całej Grecji. 

 

W 478 albo 477 r. p.n.e. z inicjatywy Aten powołano 

do życia Związek Morski, w którego skład weszło wiele 

wschodnich państw greckich zdecydowanych kontynuować 

walkę z Persami. Dzięki wsparciu sprzymierzeńców, 

którzy płacili składki i dostarczali okręty, Ateny stały się 

potęgą morską. Ostatecznie w połowie V w. p.n.e. Persowie 

pogodzili się z utratą władzy nad większością greckich 

poleis położonych w Azji Mniejszej, którym udało 

się wywalczyć niepodległość. Dzięki temu autorytet Aten,

10. Wojny w świecie greckim 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

które stały na czele działań skierowanych przeciwko Persji, 

wzrósł niepomiernie. Ateńczycy zaczęli jednak wykorzystywać 

Związek Morski do realizacji własnych celów 

politycznych, nie licząc się ze zdaniem sprzymierzeńców, 

którzy w przypadku odmowy udzielenia wsparcia musieli 

się liczyć z perspektywą ateńskiego ataku. 

Wzrost znaczenia Aten doprowadził do konfliktu ze 

Spartą, która obawiała się utraty wpływów posiadanych 

w Grecji. Wybuchła wojna peloponeska (431–404 p.n.e.). 

Obok dwóch głównych poleis wzięły w niej udział państwa 

skupione w Związku Morskim (wspierającym Ateny) 

i Związku Peloponeskim (wspierającym Spartę). Zwycięstwo 

odnieśli Spartanie, którzy dzięki temu osiągnęli 

dominującą pozycję w Grecji. Ateny nigdy nie odzyskały 

utraconego znaczenia, choć udało im się uniknąć zburzenia, 

którego domagali się sojusznicy Sparty. Musiały za to 

zniszczyć swoją flotę, a Związek Morski został rozwiązany. 

 

Flota ateńska 

Na wieść o perskich przygotowaniach do drugiej 

inwazji na Grecję Ateńczycy zwrócili się do świątyni 

Apollina w Delfach z pytaniem, w jaki sposób ją 

odeprzeć. Otrzymali odpowiedź, że jedynie drewniane 

mury nie zostaną zniszczone. Różnie interpretowano 

te zagadkowe słowa, ale ateński polityk Temistokles 

odgadł, że drewnianymi murami są okręty wojenne. 

Udało mu się przeforsować uchwałę, na mocy 

której dochody płynące z kopalni srebra w Lauron 

zostały przeznaczone na budowę okrętów. To dzięki 

nim pokonano Persów w bitwie morskiej stoczonej 

w 480 r. p.n.e. pod Salaminą. Temistokles brał w niej 

udział osobiście. W późniejszych latach Ateńczycy 

wykorzystywali swoją flotę do dalszych walk z Persami 

i podporządkowywania sobie pomniejszych państw 

greckich leżących we wschodniej części Hellady. Stanowiła 

ona rdzeń sił zbrojnych Związku Morskiego. 

Po porażce poniesionej przez Ateny w wojnie peloponeskiej 

flota została zniszczona na żądanie Sparty. 

75

Góra 

Calidromo 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

3 

 

1 2 3 

 

76

Zatoka 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7000 

300 

 

 

 

 

 

 

5000 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

77

Wojskowość grecka opierała się na ciężkozbrojnych hoplitach, tworzących falangę. • Konflikty zbrojne między helleńskimi 

państwami były zazwyczaj krótkotrwałe i prowadzone przez niewielkie armie. • W 490 i 480–470 r. p.n.e. 

doszło do dwóch inwazji perskich na Helladę, które zakończyły się zwycięstwem Greków. W ich wyniku nastąpiło wyzwolenie 

większości jońskich poleis, wzrosło również znaczenie Aten, które założyły Związek Morski, i Sparty. • W latach 

431–404 p.n.e. toczyła się wojna peloponeska między Atenami wspieranymi przez Związek Morski a Spartą popieraną 

przez Związek Peloponeski. Zwycięstwo odnieśli Spartanie i ich sprzymierzeńcy. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Po uszykowaniu się i pomyślnym wyniku ofiar Ateńczycy 

na dany znak ruszyli pędem przeciw barbarzyńcom. […] 

Persowie, widząc nadbiegających, przygotowywali się na 

ich nadejście i przypisywali to zgubnemu niewątpliwie szaleństwu 

Ateńczyków, kiedy ujrzeli, że są nieliczni i biegną, 

nie dysponując ani jazdą, ani łucznikami. […] Lecz Ateńczycy, 

skoro zwarli się z nimi w gęstych szeregach, walczyli 

chwalebnie. Pierwsi bowiem ze wszystkich, jakich znamy, 

Hellenów szturmowym krokiem ruszyli na nieprzyjaciół, 

pierwsi znieśli widok medyjskiej odzieży i noszących ją 

mężów; bo dotychczas nawet sam dźwięk imienia Medów 

wzbudzał w Hellenach trwogę. Długo trwała ta bitwa pod 

Maratonem. Wprawdzie w centrum szyku bojowego zwyciężyli 

barbarzyńcy tam, gdzie stali sami Persowie i Sakowie 

[jeden z ludów zamieszkujących Azję Mniejszą] […]. 

Ale na obu skrzydłach zwyciężyli Ateńczycy i Platejczycy 

[mieszkańcy miasta-państwa Plateje], po czym pozwolili 

uciekać pobitej części barbarzyńców, ściągnęli [oba] skrzydła 

i walczyli przeciw tym, którzy przerwali środek; tak 

Ateńczycy odnieśli zwycięstwo. 

Herodot, Dzieje, VI 112–113, przeł. S. Hammer, 

Warszawa 2005, s. 368, ze zmianami M.N. Faszczy. 

 

 

 

 

 

ok. 540 p.n.e. podporządkowanie miast greckich w Azji Mniejszej Cyrusowi II Wielkiemu 

499–494 p.n.e. powstanie Greków jońskich przeciw Persom 

490 p.n.e. wyprawa perska do Grecji lądowej, bitwa pod Maratonem 

481 p.n.e. powstanie Związku Helleńskiego 

480 p.n.e. wyprawa Kserksesa przeciw Grekom, bitwa pod Termopilami i u wybrzeży Salaminy 

479 p.n.e. bitwa pod Platejami 

478/477 p.n.e. powstanie Związku Morskiego 

431–404 p.n.e. wojna peloponeska 

78

11 

• 

• 

• 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W IV w. p.n.e. coraz większą rolę w Grecji zaczęła odgrywać 

Macedonia, leżąca na północy Półwyspu Bałkańskiego. 

Zajmowała głównie tereny górzyste, dlatego Macedończycy 

trudnili się głównie pasterstwem i także rolnictwem. 

Ustawicznie stawiali też czoła najazdom barbarzyńców 

z północy. W porównaniu z najważniejszymi poleis antycznej 

Grecji, takimi jak Ateny czy Korynt, Macedonia była 

uboga. Rządzili nią królowie, którzy przed objęciem władzy 

musieli zostać zatwierdzeni przez zgromadzenie ludowe 

składające się ze wszystkich dorosłych mężczyzn. Podczas 

wojny królowie sprawowali naczelne dowództwo, ale w czasie 

pokoju ich kompetencje były ograniczone, ponieważ to 

wspomniane zgromadzenie decydowało o wojnie i pokoju 

oraz uchwalało obowiązujące prawo. 

 

Falanga macedońska 

Początkowo Macedończycy walczyli tak samo jak inni 

Grecy (patrz: temat 11), ale Filip II przeprowadził reformę 

armii, tak by jej podstawę stanowiła ciężkozbrojna 

piechota. Zrezygnowano z uzbrojenia typowego dla 

hoplitów. Żołnierzy chroniły tylko brązowe hełmy i małe 

tarcze, czasem też nagolenniki. Broń stanowiły kilkumetrowe 

włócznie trzymane oburącz. Tworzona przez nich 

formacja przypominała jeża, ponieważ przednie szeregi 

trzymały włócznie na wprost, kolejne zaś unosiły je 

w górę. Taki szyk nazywano falangą macedońską, dla 

odróżnienia od tradycyjnej falangi greckiej. Choć była 

powolna, gdyż żołnierze stali blisko siebie i musieli dbać 

o to, by nie złamać szyku, miażdżyła przeciwnika jak 

walec. Wrogowie mieli problem z dosięgnięciem falangitów, 

ponieważ oddzielało ich od nich kilka metrów 

zakończonych ostrymi grotami włóczni. 

Macedończycy mieli także bardzo skuteczną konnicę. 

Tworzyli ją w większości arystokraci należący do najbliższego 

otoczenia króla. 

 

? 

 

79

80 

 

Podczas obu wojen perskich z V w. p.n.e. władcy Macedonii 

bez walki poddali się Persom. Potem również nie 

odgrywali ważnej roli w dziejach Grecji. Przełom przyniosły 

dopiero rządy Filipa II w IV w. p.n.e. Dzięki reformom 

finansów publicznych i armii rozszerzył on swoje 

panowanie na tereny położone na północnych wybrzeżach 

Morza Egejskiego i niemal całą Grecję. W 338 r. p.n.e. 

zwyciężył połączone wojska Aten i Teb pod Cheroneą, 

dzięki czemu żadna grecka polis nie była już w stanie 

stawić mu oporu. Grecy odnosili się do niego z niechęcią, 

dlatego – aby ich zintegrować – zaczął przygotowywać 

wyprawę przeciw Persom. Zdążył nawet przeprawić do 

Persji część armii. Jego plany pokrzyżowała jednak śmierć. 

W 336 r. p.n.e. został zamordowany, a na tron wstąpił jego 

syn Aleksander, później nazwany Wielkim, który postanowił 

kontynuować dzieło ojca. Miał wówczas 20 lat. 

 

Nowy król marzył o tym, aby pod względem sławy dorównać 

herosom znanym z mitologii, jak również własnemu 

ojcu. Odziedziczył po nim nie tylko silną armię i władzę 

nad Grecją, lecz także dopiero co rozpoczętą wojnę 

z Persją. Dał się poznać jako zdolny dowódca jeszcze pod 

Cheroneą i cieszył się popularnością wśród żołnierzy. 

 

? 

 

 

 

? 

 

W 334 r. p.n.e. zgromadził oddziały składające się 

z Macedończyków i innych Greków, po czym wyruszył na 

podbój Persji rządzonej przez króla Dariusza III. 

Choć Aleksander dysponował znacznie mniejszym wojskiem, 

pokonał siły Persów w trzech dużych bitwach: nad 

rzeką Granik (334 r. p.n.e.), pod Issos (333 r. p.n.e.) 

i Gaugamelą (331 r. p.n.e.). Za każdym razem zwycięstwo 

zawdzięczał brawurowej szarży jazdy, którą dowodził 

osobiście. Zajął całe terytorium państwa perskiego, w tym 

pozostający pod rządami Dariusza III Egipt, gdzie ogłosił 

się następcą faraonów, dzięki czemu zyskał przychylność 

miejscowej ludności. 

W 330 r. p.n.e. król Persji Dariusz III został zamordowany 

przez własnych współpracowników, którzy chcieli w ten 

sposób zaskarbić sobie wdzięczność zdobywcy. Aleksander 

skazał ich za to na śmierć. Następnie zajął perską stolicę, 

Persepolis, i pogrzebał z honorami ciało zamordowanego

11. Podboje Aleksandra Wielkiego 

 

 

? 

władcy. Potem koronował się na króla Persji. Podbój imperium 

dobiegł końca. Aleksander odniósł sukces. Nakazał 

głosić w Grecji, że pomścił krzywdy wyrządzone Grekom 

przez Persów, chciał być bowiem postrzegany jako bohater, 

nie zaś – jak jego ojciec – jako okupant. 

 

Wygranie wojny i pomszczenie dwóch najazdów perskich 

z V w. p.n.e. nie wystarczyły Aleksandrowi. Chciał dotrzeć 

na krańce ziemi, dlatego zarządził marsz wojska na wschód. 

W ten sposób dotarł do północnych Indii. Okazało się jednak, 

że nie tylko świat się tam nie kończy, ale też – że tereny 

te zamieszkują wojowniczy Ariowie, którzy ani myślą mu się 

podporządkowywać. W 326 r. p.n.e. nad rzeką Hydaspes 

żołnierze macedońscy po raz pierwszy musieli się zmierzyć 

w bitwie z budzącymi grozę słoniami bojowymi. Zwycięstwo 

odnieśli dopiero po ciężkiej walce. Nie rozumieli zatem, dlaczego 

Aleksander – zamiast cieszyć się pokojem – wciąż szuka 

okazji do prowadzenia nowych wojen, dlatego odmówili 

kontynuowania kampanii. Pogromca Persów musiał im ulec 

i zarządził odwrót, ale za karę poprowadził ich przez pustynię, 

gdzie wielu zginęło z gorąca i wyczerpania. 

 

Zwycięscy Macedończycy i inni Grecy uważali, że w stworzonym 

przez Aleksandra imperium powinni zajmować 

uprzywilejowaną pozycję. Król był odmiennego zdania. 

 

Węzeł gordyjski 

Po wylądowaniu w Azji Aleksander Wielki dotarł do 

miasta Gordion, gdzie znajdował się słynny węzeł 

zawiązany na dyszlu wozu. Proroctwo głosiło, że ten, 

kto zdoła go rozwiązać, zostanie panem całej Azji. 

Władca wyjął miecz i po prostu go przeciął. Macedończycy 

chwalili jego zmyślność, ale dla lokalnej ludności 

było to oszustwo. Tak czy inaczej, Aleksander zniszczył 

imperium perskie, a zatem przepowiednia się spełniła. 

Obecnie węzłem gordyjskim określa się problem, który 

jest wyjątkowo trudny do rozwiązania. 

Twierdził, że jeśli jego państwo ma przetrwać, to zamieszkujące 

je różne ludy muszą być równo traktowane, aby nie 

chciały się buntować. Na tym tle dochodziło do poważnych 

sporów między Aleksandrem a jego doradcami. Władca 

macedoński postawił jednak na swoim i dopuścił mieszkańców 

Azji Mniejszej do sprawowania urzędów i służby 

w armii. Zaczął ich nawet szkolić w taki sposób, aby potrafili 

walczyć w falandze. Oburzyło to żołnierzy, którzy obawiali 

się, że przestaną być Aleksandrowi potrzebni. Niechęć 

Macedończyków budziło przyjęcie przez króla obyczajów 

typowych dla dworu perskiego. Na przykład władca wymagał 

składania mu głębokiego pokłonu, a kiedy jeden z jego 

macedońskich towarzyszy odmówił, wówczas monarcha 

81

? 

82 

własnoręcznie go zabił. Aleksander nosił też perskie szaty. 

Nie wiadomo, czy udałoby mu się stworzyć państwo łączące 

różne tradycje, w którym jego poddani żyliby w zgodzie 

bez względu na pochodzenie, ponieważ w 323 r. p.n.e. 

niespodziewanie zmarł w Babilonie. Przyczyny jego śmierci 

do dziś stanowią tajemnicę. 

 

Okresem hellenistycznym nazywamy w historii Greków 

czasy od śmierci Aleksandra Wielkiego do opanowania 

zamieszkiwanych przez nich terenów przez Rzym. Po śmierci 

Aleksandra jego imperium zostało podzielone między 

najważniejszych oficerów macedońskich, którzy zaczęli 

toczyć między sobą zaciekłe wojny. Z wieloletniego chaosu 

wyłoniło się kilka państw, z których najważniejszymi były: 

królestwo Macedonii, leżące w Azji Mniejszej królestwo 

Seleukidów i Egipt ‒ królestwo Ptolemeuszów. Nazywamy 

je monarchiami hellenistycznymi. Ich władcy skupiali 

się na odtworzeniu imperium Aleksandra, ale nie posiadali 

jego zdolności przywódczych. Przez lata wydawali ogromne 

sumy na tworzenie wielkich armii, ale żaden z nich nie 

potrafił przechylić szali zwycięstwa na swoją korzyść. 

 

Spośród monarchii hellenistycznych tylko w królestwie 

Macedonii mieszkali rdzenni Grecy. W pozostałych przeważały 

ludy podbite, rządzone przez potomków oficerów 

macedońskich. Każda społeczność miała własną kulturę 

i odrębną tradycję, które władcy musieli uszanować, jeśli 

chcieli utrzymać się na tronie. Dzięki temu doszło do połączenia 

kultury greckiej i kultur lokalnych, co dodatkowo 

ożywiło życie intelektualne. Tę nową, przeobrażoną kulturę 

grecką nazywamy kulturą hellenistyczną. 

Język grecki stanowił oficjalny język na dworach królewskich, 

stosowano go też w dyplomacji i nauce. Królowie 

hellenistyczni dbali o rozwój kultury i nauki, między 

innymi chętnie wspierali finansowo ich wyróżniających się 

przedstawicieli. W krótkim czasie wyjątkowy status zyskała 

pod tym względem Aleksandria wchodząca w skład 

państwa Ptolemeuszów. 

 

Rozpad imperium Aleksandra Wielkiego stanowił szansę 

dla ludności Hellady, która w czasach Filipa II dostała się 

pod panowanie macedońskie. Niektórym poleis udało się

11. Podboje Aleksandra Wielkiego 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

odzyskać niepodległość, ale żadna z nich nie była na tyle silna, 

aby konkurować z wielkimi monarchiami hellenistycznymi. 

Część z nich zaczęła się łączyć w związki, aby skuteczniej bronić 

swojej niezależności. Największymi z nich były Związek 

Achajski i Związek Etolski. Pomimo podejmowanych starań 

greckie poleis nie miały szans w ewentualnej konfrontacji 

z Macedonią, królestwem Seleukidów albo Ptolemeuszów, 

więc wchodziły z nimi w przymusowe sojusze albo były przez 

nie podbijane. Okazało się, że od czasów zwycięskiej dla Filipa 

II bitwy pod Cheroneą Hellada nie odzyskała już dawnego 

znaczenia politycznego. 

 

Biblioteki okresu hellenistycznego 

W III w. p.n.e. w Aleksandrii i Pergamonie utworzono 

pierwsze biblioteki, będące miejscami gromadzenia 

i opracowywania greckich dzieł literackich. Były 

to więc instytucje stanowiące połączenie dzisiejszych 

bibliotek i uniwersytetów. Zajmowano się w nich 

wszystkimi dziedzinami ówczesnej wiedzy: od 

matematyki, przez anatomię, po językoznawstwo. 

W dużej mierze dzięki funkcjonowaniu bibliotek na 

III–II w. p.n.e. przypadł złoty wiek nauki greckiej. 

Z tego okresu pochodzi też większość dzieł starożytnych, 

które przetrwały do naszych czasów. Dwie najbardziej 

znane ówczesne biblioteki to Biblioteka Pergamońska 

i Biblioteka Aleksandryjska. W ramach 

tej ostatniej istniał Muzejon, czyli miejsce skupiające 

uczonych zajmujących się różnego rodzaju badaniami. 

Biblioteka Pergamońska przestała istnieć w II w. 

n.e., Aleksandryjska zaś przetrwała aż do VII w. n.e. 

 

 

 

? 

 

 

Aleksandria 

Aleksander Wielki założył na terenie swojego państwa 

wiele nowych miast, które w większości nazwał 

na swoją część Aleksandriami. Najsłynniejszą z nich 

była Aleksandria położona na terenie Egiptu. Wzniesioną 

tam latarnię morską uważano za jeden z siedmiu 

cudów ówczesnego świata. Jej światło było widoczne 

z odległości 50 km. Aleksandria została stolicą państwa 

założonego przez Ptolemeuszów. Pierwszy władca 

z tej dynastii wykradł ciało zmarłego Aleksandra 

i wybudował mu grobowiec. Chciał w ten sposób 

pokazać, że uważa się za jego następcę. 

83

Za panowania króla Filipa II w IV w. p.n.e. Macedonia podporządkowała sobie Grecję. • Filip II rozpoczął wojnę 

z Persją. Kontynuował ją jego syn Aleksander Wielki, który podbił państwo perskie. Stworzył imperium, którego 

wschodnie granice sięgały aż do Indii. • Po śmierci Aleksandra Wielkiego jego państwo rozpadło się na kilka monarchii 

hellenistycznych. • Na terenach zajętych przez Aleksandra Wielkiego osiedliło się wielu Greków. Ich kultura 

przeobrażała się, przejmując wiele elementów z kultur Wschodu, podobnie jak ludność wschodnia przyswajała sobie 

wzorce greckie. Kulturę grecką w tym kształcie nazywamy kulturą hellenistyczną lub hellenizmem. 

 

 

 

 

 

 

 

 

[…] perski pałac królewski spalił, chociaż Parmenion 

[jeden z doradców Aleksandra] doradzał mu zachować go 

tak z innych względów, jak również i dlatego, że nie jest 

rzeczą właściwą niszczyć swoje zdobycze, oraz ze względu 

na to, że nie przyłączą się doń ludy Azji, jeśli on sam nie 

da dowodu, że jest już panem Azji, lecz będzie przechodził 

przez nią jedynie jako zwycięzca. Aleksander odpowiedział 

mu na to, że musi zemścić się na Persach za to, że napadłszy 

na Grecję, zburzyli Ateny i spalili świątynie, i wziąć odwet 

za wszystkie krzywdy, jakie wyrządzili Grekom. 

Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, III 18, 

przeł. H. Gesztoft-Gasztold, Wrocław 2004, s. 137. 

 

 

 

 

84

12 

• 

• 

• 

• 

 

Ważnym czynnikiem jednoczącym Greków były ich wspólne 

wyobrażenia o bogach. O pochodzeniu bogów i historiach 

z ich życia opowiadały mity (gr. mythos – wyobrażenie). 

Początkowo przekazywano je ustnie, następnie poeci 

greccy opisali je w swoich utworach. Mity miały wiele 

lokalnych wariantów, różniących się od siebie pod względem 

szczegółów. Za autorów najsłynniejszych greckich dzieł 

o tematyce mitologicznej uważa się Homera, tworzącego 

najprawdopodobniej w VIII w. p.n.e., i Hezjoda, żyjącego 

na przełomie VIII i VII w. p.n.e. 

Grecy byli politeistami. Wierzyli, że bogowie mają 

ludzką postać i każdy z nich opiekuje się konkretnymi 

dziedzinami życia. Ich świat przedstawiali na wzór świata 

ludzi. Bogowie między innymi zakładali rodziny, przyjaźnili 

się, prowadzili wojny. Od ludzi odróżniały ich 

nieśmiertelność i dysponowanie mocami, nad którymi 

człowiek nie miał władzy. Najważniejszym z bogów był 

Zeus, rządzący niebem. Jego żona, Hera, była patronką 

rodzin i płodności. Posejdon panował nad morzami, 

Hades zaś – nad królestwem umarłych. Ares i Atena 

odpowiadali za wojnę, przy czym Atena była dodatkowo 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

85

Herakles 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

 

boginią mądrości. Z Afrodytą utożsamiano piękno 

i miłość, z Artemidą – dziką naturę i łowy, a z Apollinem 

– piękno, słońce i sztukę leczniczą. Rolnicy zwracali 

się do Demeter, patronującej ziemi i rolnictwu. Siedzibą 

bogów była góra Olimp, lecz często pojawiali się wśród 

ludzi, aby wpływać na ich losy. Wierzono też w istnienie 

herosów (półbogów). Najsłynniejszym z nich był Herakles, 

syn Zeusa i greckiej królewny. 

 

Stosunek Greków do bogów przypominał nieco umowę 

handlową: w zamian za wsparcie i opiekę składano ofiary 

i wznoszono modły, ale – jeśli bóstwo nie spełniało oczekiwań 

wiernych – zwracano się do innego. 

Ofiary składano podczas świąt religijnych, w których 

brała udział cała społeczność polis, a także podczas uroczystości 

domowych. W pierwszym przypadku obrzęd sprawowali 

urzędnicy, w drugim zaś – indywidualne osoby. Bogom 

oddawano głównie płody rolne lub zwierzęta. Każdy obywatel 

miał obowiązek brać udział w uroczystościach zorganizowanych 

przez państwo, dlatego religię grecką określa się 

mianem religii obywatelskiej. Wierzono, że zlekceważenie 

tej powinności może sprowadzić na polis gniew bogów. 

Miejscem kultu w Grecji były najczęściej świątynie. Przed 

złożeniem ofiary odbywała się uroczysta procesja. 

Iliada i Odyseja 

Autorstwo Iliady i Odysei jest przypisywane Homerowi. 

Dzieła te datuje się na VIII w. p.n.e. Oba należą do 

gatunku zwanego eposem. Jest to poemat poświęcony 

bogom, herosom i bohaterom, recytowany publicznie 

przy akompaniamencie muzyki. Iliada opowiada 

o ostatnim – dziesiątym – roku oblężeniu Troi przez 

Greków, zakończonym zdobyciem miasta dzięki 

zastosowaniu fortelu w postaci konia trojańskiego. 

Jej głównym bohaterem jest heros imieniem Achilles, 

wyżej ceniący sławę od życia. Odyseja traktuje natomiast 

o perypetiach Odyseusza (autora pomysłu zbudowania 

wspomnianego konia), który po zakończonej 

wojnie stara się dotrzeć na swoją rodzinną wyspę 

Itakę. Eposy Homera cieszyły się wśród Hellenów 

ogromną popularnością. Ukształtowały wyobrażenie 

o bogach i odległej historii Grecji. Ich treść wskazuje, 

że początkowo były deklamowane głównie na dworach 

arystokratów, ponieważ to oni zajmują w eposach 

Homera poczesne miejsce, a zwykli mieszkańcy 

Hellady stanowią w nich bezimienny tłum. 

 

Hellenowie zasłynęli dzięki filozofii, która w ich rozumieniu 

była umiłowaniem mądrości (od gr. philos – miłość, sophia – 

mądrość). Filozofia grecka w znacznej mierze ukształtowała 

dzisiejsze postrzeganie świata, nawet jeśli nie zawsze zdajemy 

sobie z tego sprawę. Filozofowie dążyli do wyjaśnienia zasad 

rządzących światem, odkrycia, z jakich elementów jest zbudowany, 

i ustalenia, w jaki sposób człowiek może osiągnąć 

szczęście. Nie szukali odpowiedzi na te pytania w mitach, ale 

starali się dojść do prawdy na drodze rozumowania. 

Powstanie pierwszych nurtów filozoficznych datuje się 

na VII/VI w. p.n.e. Ich zwolennicy często toczyli spory, 

w czasie których wysuwali argumenty na poparcie swoich 

tez. Podobnie czynili greccy politycy, którzy właściwymi 

argumentami starali się przekonać współobywateli 

do swoich racji i zwyciężyć w głosowaniu. 

 

 

 

86

12. Religia i kultura Greków 

 

? 

Na te same pytania filozofowie udzielali różnych odpowiedzi, 

np. zdaniem Talesa z Miletu świat powstał z wody. 

Z kolei Demokryt z Abdery uważał, że świat składa się 

z atomów, czyli małych niepodzielnych cząstek. 

 

Jednym z najważniejszych filozofów był Sokrates, nauczający 

w Atenach na przełomie V i IV w. p.n.e. Nie pozostawił 

po sobie żadnych pism. Nauczał poprzez dialog 

prowadzony ze słuchaczami. Uważał, że istnieje absolutne 

dobro, do którego poznania należy dążyć. Utrzymywał 

też, że zdobywanie wiedzy jest drogą do szczęścia. Głosił 

hasło „poznaj siebie”. Zaprzeczał, że człowiek jest w stanie 

objąć wszystko umysłem, co znalazło odbicie w słynnym 

Sokrates 

 

 

 

Platon 

 

 

 

 

 

 

 

stwierdzeniu „wiem, że nic nie wiem”. Został oskarżony 

przez przeciwników o demoralizowanie młodzieży i skazany 

na śmierć przez wypicie trucizny. 

Uczniem Sokratesa był Platon (V/IV w. p.n.e.). Stworzył 

własną szkołę nauczania filozofii, Akademię, i pozostawił 

po sobie liczne pisma, z których znamy m.in. poglądy 

Sokratesa. Rozgraniczał byty realne i idealne. Na tej 

podstawie stwierdził, że człowiek składa się z ciała i duszy. 

Nie zgadzał się z tym, że poznanie może nastąpić przez 

realny kontakt z przedmiotem badania, ponieważ istnieją 

również niematerialne idee. Polemizował z Sokratesem 

w sprawie źródeł szczęścia, wymieniając obok wiedzy także 

męstwo, opanowanie, sprawiedliwość i radość. Stworzył 

wizję państwa idealnego, którym rządziliby filozofowie. 

Najsłynniejszym uczniem Platona był Arystoteles 

(IV w. p.n.e.). Stworzony przez niego nurt filozoficzny 

nosi nazwę arystotelizmu. Głosił zasadę złotego środka, 

czyli unikania wszelkich skrajności. Uważał, że człowiek 

powinien dążyć do szczęścia, rozumianego jako optymalny 

rozwój posiadanych zdolności. Drogą do tego miało 

być cnotliwe życie, do którego prowadzi wypracowanie 

rozsądnego podejścia do otaczającej rzeczywistości. 

Zawdzięczamy mu charakterystykę różnych ustrojów 

obowiązujących w antyku. Pozostawił po sobie liczne 

pisma. W 343/342 r. p.n.e. stał się wychowawcą następcy 

tronu Macedonii – Aleksandra Wielkiego. Założył 

w Atenach konkurencyjną wobec Akademii Platońskiej 

87

Badanie historii 

 

Hipokrates – twórca pierwszej szkoły 

lekarskiej 

Hipokrates (V/IV w. p.n.e.) był jednym z prekursorów 

nowoczesnej medycyny. Opisał wiele chorób 

i poszukiwał ich przyczyn. Kierował się racjonalnością, 

czyli odrzucał ingerencję istot nadprzyrodzonych 

w stan zdrowia człowieka. Opierał się na 

obserwacji chorych, aby indywidualnie dobierać 

zasady leczenia. Wyróżnił cztery płyny znajdujące 

się w ciele człowieka: krew, żółć, śluz i tzw. czarną 

żółć. Zaburzenie równowagi między nimi miało 

jego zdaniem skutkować chorobami. Aby do tego nie 

dopuścić, zalecał zdrową dietę, zachowywanie higieny, 

ćwiczenia fizyczne i ustabilizowany tryb życia. 

Zwracał też uwagę na wpływ klimatu na zdrowie. 

Podzielił też ludzi na cztery typy osobowościowe, 

które łączył z dominacją jednego z czterech płynów. 

Potrafił dokonywać skutecznych amputacji i sporządzać 

protezy. Współcześni lekarze składają przysięgę 

zawierającą podstawowe zasady, które zostały sformułowane 

przez Hipokratesa. Wśród nich znajduje 

się podstawowa: „Przede wszystkim nie szkodzić”. 

? 

 

Grekom zawdzięczamy sposób badania historii, 

który jest stosowany po dziś dzień. To właśnie 

Hellenowie wprowadzili podział na przyczyny, 

przebieg i konsekwencje zdarzenia. Głosili konieczność 

korzystania z różnych źródeł, weryfikowania 

zdobytych informacji oraz posiadania choćby minimalnego 

doświadczenia w opisywanej dziedzinie. 

Za pierwszego historyka uważa się Herodota (żył 

w V w. p.n.e.), autora Dziejów, który żywo interesował 

się kulturami innych ludów, ponieważ uważał 

je za klucz do zrozumienia ich postępowania. 

Drugi najwybitniejszy historyk grecki, Tukidydes 

(żył w V w. p.n.e.), autor Wojny peloponeskiej, 

postulował porzucenie emocji i dążenie do uzyskania 

jak najbardziej obiektywnego obrazu zdarzeń. 

szkołę filozofii o nazwie Likejon. Od niej wywodzi się 

słowo liceum. Koncepcje Arystotelesa cieszyły się szczególną 

popularnością w średniowieczu. Jego zachowane dzieła 

były czytane i komentowane, głównie w klasztorach. 

Uważano go za ojca logiki (nauki o regułach poprawnego 

argumentowania i wnioskowania) i dedukcji (wnioskowania 

na podstawie zgromadzonych przesłanek). 

 

Od IV w. p.n.e. kształtowały się różnorodne doktryny 

filozoficzne. Stoicy głosili konieczność życia zgodnego 

z naturą, panowania nad emocjami (stąd „stoicki spokój”), 

postulowali dążenie do szczęścia przez ograniczenie 

potrzeb i doskonalenie się dzięki wiedzy. Epikurejczycy 

uważali za najważniejsze wystrzeganie się cierpienia i spokojne 

życie z dala od wielkich wydarzeń. Cynicy wykluczali 

istnienie innych wartości niż cnota, co sprawiało, że 

wszystko inne było im obojętne, jeśli nie prowadziło do jej 

osiągnięcia. Sceptycy natomiast nie uznawali istnienia 

jednej obiektywnej prawdy i zachowywali dystans wobec 

jednoznacznych twierdzeń o świecie. 

 

Dzięki dociekaniom filozofów rozwinęły się w Grecji 

różne dziedziny nauki, zwłaszcza matematyka, fizyka, 

astronomia i nauki przyrodnicze. W III w. p.n.e. 

Arystarch opracował model heliocentryczny, w którym 

Słońce znajdowało się w centrum, a wokół niego krążyły 

inne planety. Hellenom udało się nawet w II w. 

p.n.e. zbudować mechaniczny model Układu Słonecznego 

(tzw. mechanizm z Antykithiry), działający dzięki 

umieszczeniu w nim kół zębatych! W V w. p.n.e. odkryto, 

że Ziemia ma kształt kuli, a szybkość poruszania się planet 

jest odwrotnie proporcjonalna do ich odległości od Słońca. 

Wydane w IV w. p.n.e. Elementy Euklidesa stały się 

podstawą współczesnej geometrii. Grecy opracowali także 

wiele zasad trygonometrii. Sformułowane w VI w. p.n.e. 

twierdzenia Talesa i Pitagorasa w dalszym ciągu są nauczane 

w szkole, tak samo jak pochodzące z III w. p.n.e. prawo 

wyporu Archimedesa. Ten ostatni uczony odpowiadał też 

za takie wynalazki, jak śruba Archimedesa, zegar wodny, 

organy wodne i machiny oblężnicze. Zawdzięczamy mu 

również zasadę dźwigni. 

 

 

88


 

? 

 

 

Dyskobol 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W architekturze greckiej wyróżnia się trzy podstawowe 

style: dorycki (od ok. VII w. p.n.e.), joński (od przełomu 

VII i VI w. p.n.e.) i koryncki (od przełomu V i IV w. 

p.n.e.), różniące się przede wszystkim ozdobnością formy. 

Ich wyodrębnienie doprowadziło do wymyślenia stałych 

reguł architektonicznych, zwanych kanonem. Charakterystycznym 

typem greckich budowli była prostokątna 

świątynia otoczona kolumnadą, zawierająca najczęściej 

posąg wyobrażający bóstwo. Najsłynniejszymi przykładami 

takiej architektury są: świątynia Apollina w Delfach 

z VI w. p.n.e. i ateński Partenon z V w. p.n.e., będący dziełem 

między innymi cenionego rzeźbiarza Fidiasza. W starożytności 

Greków uważano za specjalistów w zakresie 

działań konstrukcyjno-architektonicznych, powszechnie 

bowiem wykorzystywali do tego celu zdobycze mechaniki. 

 

Dla starożytnych Greków ważne było wspólne spędzanie 

czasu. Uważali oni bowiem, że obowiązkiem obywateli jest 

uczestnictwo w uroczystościach religijnych i innych obchodach 

cementujących wspólnotę. Ze świąt religijnych ku czci 

Dionizosa, boga wina i żywotnych sił natury, wziął swój 

początek teatr. Wystawiano wówczas dwa rodzaje utworów 

dramatycznych – komedie i tragedie, które miały wzbudzać 

refleksję na temat ludzkich losów. Komedie opierały się 

na żartobliwym przedstawianiu osób albo sytuacji znanych 

z realnego życia, często przy użyciu dosadnego języka. Najbardziej 

znanymi twórcami tego gatunku byli Arystofanes 

i Menander. Z kolei w tragediach prezentowano dylematy 

moralne lub zmagania człowieka, nierzadko postaci mitycznej, 

z jego przeznaczeniem. Konflikt ukazany w utworze 

zawsze kończył się porażką bohatera. Do najważniejszych 

 

 

 

 

 

 

 

 

89

4 

1 

5 

 

 

 

90

za niemoralne. 

 

 

 

 

 

12. Religiaia i kultura u Greków 

1 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

2 

 

 

 

 

91

. 

 

 

Proskenion 

Skene 

Parados 

autorów tragedii zalicza się Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. 

Aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy 

w razie potrzeby odgrywali też role żeńskie. Przez długi 

czas w przedstawieniu grał tylko jeden aktor, ale potem ich 

liczba wzrosła do trzech. Partie odtwarzane przez aktorów 

przeplatały się z występami chóru, który śpiewem komentował 

prezentowane wydarzenia. 

 

Ważną rolę w życiu Greków odgrywał sport. Początkowo 

uważano, że uprawianie go stanowi dobre przygotowanie 

do służby wojskowej. Z czasem zaczęto skupiać się na 

tym, że dzięki aktywności fizycznej można udoskonalić 

nie tylko swoje ciało, lecz także charakter. Treningi prowadzono 

w zadaszonym budynku o nazwie gimnazjon, 

w którym odbywano także spotkania towarzyskie albo 

toczono dysputy polityczne. Były tam bieżnie, boiska 

i palestry (miejsca do walk bokserskich i zapasów), jak 

również szatnie i łaźnie. Ćwiczono nago. 

 

 

W celu uświetnienia greckich uroczystości religijnych 

organizowano igrzyska. W niektórych z nich startowali 

zawodnicy przybywający z całej Grecji, inne miały charakter 

lokalny. Rozpoczynały się i kończyły złożeniem ofiar 

bóstwu, ku którego czci urządzano zawody. Najsłynniejsze 

igrzyska odbywały się co cztery lata w Olimpii w okresie 

od 776 r. p.n.e. do 393 r. n.e. (patrz: s. 90–91). 

Spośród dyscyplin sportowych największą popularnością 

cieszyły się: biegi, boks, wyścigi rydwanów i pięciobój 

(na który składały się: biegi, skok w dal, rzut oszczepem, 

rzut dyskiem i zapasy). Niektórzy sportowcy tak często 

brali udział w różnego rodzaju igrzyskach, że utrzymywali 

się wyłącznie ze zdobywanych nagród. Można zatem 

powiedzieć, że w starożytnej Grecji powstał zawód sportowca. 

Zwycięstwo w igrzyskach było dla ojczyzny sportowca 

wielkim honorem. Witano go jak bohatera, pisano dla niego 

wiersze, mógł nawet liczyć na zwolnienie z obowiązku 

płacenia podatków lub nagrodę pieniężną. W Olimpii 

zwycięzcy otrzymywali wieniec z liści oliwnych i prawo 

do ustawienia swojego pomnika w gaju Zeusa. 

92


 

Grecy byli politeistami wyobrażającymi sobie bogów z cechami ludzkimi i ingerujących w życie ludzi. Opowieści 

o ich czynach składały się na mitologię. • Ofiary składano po to, aby uzyskać wsparcie bóstwa. Bogom oddawano 

najczęściej część plonów i zwierzęta. • Grecy stworzyli filozofię, czyli rozważania nad prawidłami rządzącymi światem 

i ludzką naturą. Istniało wiele różnych szkół filozoficznych, których przedstawiciele toczyli między sobą spory. • Grekom 

zawdzięczamy także sztuki teatralne, dzielące się na tragedie i komedie. Występowali w nich aktorzy – mężczyźni 

oraz chór. Wystawiano je w teatrach składających się z orchestry, proskenionu, skene, parodosu i widowni. • Przy okazji 

świąt na cześć bogów urządzano zawody sportowe, czyli igrzyska. Mogły mieć charakter ogólnogrecki albo lokalny. 

Najsłynniejsze odbywały się co cztery lata w Olimpii. Trenowano w gimnazjonach. 

 

 

 

 

 

 

 

„Trzech bowiem było nas braci, synów Kronosa i Rei: 

Dzeus [Zeus], ja [Posejdon] i trzeci brat, Hades, posępny władca podziemi. 

Wszystko, co jest – podzielono dla trzech. Wziął każdy część swoją. 

Mnie we władanie wieczyste świat mórz głębokich oddały 

losy. Podziemne królestwo wziął Hades, mroczne i mgliste. 

Dzeus nieba jasną przestrzenią zawładnął w eterze i w chmurach. 

Ziemia do wszystkich należy i Olimp błogosławiony! 

Nie będę życia naginał do Dzeusa woli, choć silny! 

[…] 

Niechże mnie siłą rąk swoich – jak poddanego – nie straszy! 

Bardziej mu córkom i synom przystoi groźne rozkazy 

dawać […]”. 

Homer, Iliada, XV 187−198, przeł. K. Jeżewska, 

Warszawa 2005, s. 266. 

 

 

 

 

93

Grecję nazywa się również Helladą, Greków zaś – Hellenami. 

Duży wpływ na rozwój cywilizacji greckiej miały 

warunki naturalne. Większość tamtejszych terenów 

jest bowiem górzysta. Utrudniało to rozwój rolnictwa, 

w związku z czym trzeba było korzystać z możliwości, 

jakie dawało morze (rybołówstwo, handel, piractwo). 

Mimo tego, że starożytni Grecy nigdy nie stworzyli 

jednego państwa, mieli świadomość wspólnego pochodzenia. 

Wynikała ona z posługiwania się różnymi dialektami 

tego samego języka, a także posiadania podobnych 

zwyczajów i religii. 

Podstawą organizacji życia politycznego była polis, 

czyli wspólnota obywateli. Z racji tego, że większość Greków 

zamieszkiwała miasta wraz z rolniczym zapleczem, 

polis bywa też nazywana miastem-państwem. Na każdym 

obywatelu płci męskiej spoczywały cztery obowiązki: 

udziału w życiu politycznym i religijnym, płacenia 

podatków i służby wojskowej. 

Wyróżniano trzy główne ustroje polityczne: monarchię, 

oligarchię i demokrację. Tyrania stanowiła specyficzną 

odmianę pierwszego z nich. Istotną rolę w rozwoju 

cywilizacji greckiej odegrało pismo, które rozpowszechniło 

się w VIII w. p.n.e. 

 

Od VIII do VI w. p.n.e. trwał proces nazywany wielką 

kolonizacją. W tym czasie Grecy zakładali nowe poleis 

w basenie Morza Śródziemnego, a nawet Morza Czarnego. 

Głównym powodem kolonizacji były problemy 

z wyżywieniem zwiększającej się liczby mieszkańców Hellady. 

Poszukiwano więc miejsc, które dawały gwarancję 

uzyskania odpowiedniej ilości pożywienia. Pod względem 

ustroju, religii i zwyczajów kolonia stanowiła wierną kopię 

metropolii. W trakcie zakładania nowych poleis dochodziło 

do konfliktów z przybyszami z Fenicji, którzy również 

budowali tam swoje osady, ale Grecy najczęściej rozstrzygali 

je na własną korzyść. 

 

Sparta powstała w IX w. p.n.e. dzięki połączeniu czterech 

wsi leżących w dolinie Eurotasu (później dołączono 

jeszcze jedną). Dzięki podbojowi Messenii w VIII–VII w. 

p.n.e. Spartiaci mogli skupić się na szkoleniu wojskowym, 

ponieważ na ich potrzeby pracowała podbita ludność 

zwana helotami. Stworzyli oni państwo wojskowe 

i dysponowali najlepszą armią w świecie greckim. Duży 

wpływ miał na to sposób wychowywania dzieci (agoge), 

 

 

 

 

 

 

 

 

KULTURA 

 

 

 

94 

IX 

VIII VII

w którym kładziono nacisk na sprawność fizyczną 

i odporność na trudne warunki. Zasady spartańskiego 

życia zostały określone w Wielkiej Retrze, której autorstwo 

przypisywano Likurgowi. Sparta była monarchią, ale 

najwyższej władzy wykonawczej nie sprawowało dwóch 

królów, lecz urzędnicy zwani eforami. Prawo uchwalało 

zgromadzenie ludowe, jego projekty zaś przygotowywała 

geruzja. Poza pełnoprawnymi obywatelami zwanymi 

spartiatami i pozbawionymi praw helotami w Sparcie 

żyli także periojkowie, czyli mieszkańcy podbitych poleis, 

którzy zachowali wolność osobistą w zamian za podatki 

i służbę wojskową. 

 

Ateny powstały w XI–VII w. p.n.e. w wyniku rozwoju 

małej osady. Mogli je zamieszkiwać tylko pełnoprawni 

obywatele, greccy obcokrajowcy (metojkowie) i niewolnicy. 

W 621 r. p.n.e. Drakon przeprowadził tam pierwszą 

kodyfikację prawa. W 594 r. p.n.e. Solon wprowadził 

reformy polegające na rozwiązaniu problemu zadłużenia, 

powołaniu Rady Czterystu i sądu ludowego oraz wprowadzeniu 

zmian w dotychczasowej kodyfikacji. Za twórcę 

ateńskiej demokracji uważany jest Klejstenes, dzięki któremu 

w 508/507 r. p.n.e. najważniejszym organem stało 

się zgromadzenie ludowe wspomagane przez Radę Pięciuset. 

Wprowadził on też procedurę ostracyzmu, pozwalającą 

na wygnanie na okres 10 lat dowolnego obywatela 

zagrażającego ustrojowi. 

Za sprawą Peryklesa apogeum ateńskiej demokracji 

przypadło na lata 444–429 p.n.e. Nie tylko wzmocnił on 

kompetencje sądu ludowego i Rady Pięciuset, ale także 

zadbał o poprawę położenia ekonomicznego obywateli. 

Przyczynił się również do ożywienia kulturalnego polis: 

z jego inicjatywy ustanowiono zasiłek teatralny, a także 

finansowano projekty publiczne realizowane przez największych 

artystów ówczesnych czasów. Wspierał ponadto 

rozwój nauki i sztuki. 

 

W starożytnej Grecji wojny były częstym zjawiskiem. 

Zazwyczaj trwały krótko i uczestniczyły w nich nieliczne 

wojska. Większość armii helleńskich była tworzona przez 

ciężkozbrojnych piechurów (hoplitów) walczących w szyku 

zwanym falangą. Uważano ją za odbicie idei równości 

obywatelskiej, ponieważ wymagała ścisłej współpracy 

między żołnierzami-obywatelami. 

W 490 i 480–479 r. p.n.e. doszło do dwóch inwazji 

perskich na Grecję. Obie zostały odparte. Za pierwszym 

razem decydująca okazała się bitwa stoczona pod Maratonem 

(490 r. p.n.e.), za drugim zaś – walki pod Salaminą 

(480 r. p.n.e.) i Platejami (479 r. p.n.e.). 

W 478 albo 477 r. p.n.e. z inicjatywy Aten powstał 

Związek Morski, który początkowo miał kontynuować 

walkę z Persją, jednak później był przez Ateny wykorzystywany 

do własnych interesów. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

V IV III 

 

 

 

95

Wzrost napięcia w relacjach między Atenami i Spartą 

doprowadził do wybuchu wojny peloponeskiej, trwającej 

w latach 431–404 p.n.e. Zakończyła się ona porażką Aten 

i likwidacją Związku Morskiego. 

 

W IV w. p.n.e. dzięki reformie finansów publicznych 

i armii (utworzenie falangi macedońskiej) Filip II uczynił 

z Macedonii nową potęgę świata greckiego. Była ona 

rządzona przez królów, choć najważniejsze decyzje podejmowało 

zgromadzenie ludowe. Filip II opanował niemal 

całą Helladę i wszczął wojnę z Persją. 

W 336 r. p.n.e. został zamordowany, a władzę po nim 

objął syn – Aleksander Wielki. Podbił on Persję w latach 

334–330 p.n.e., a następnie dotarł do Indii. Marzyło mu 

się stworzenie państwa, w którym wszyscy będą równi 

bez względu na pochodzenie. Przejął wiele zwyczajów 

perskich, co nie podobało się Macedończykom. 

Po śmierci Aleksandra w 323 r. p.n.e. doszło do 

podziału jego państwa na kilka królestw toczących ze 

sobą ustawiczne wojny. Najważniejszymi były Macedonia 

oraz królestwa Seleukidów i Ptolemeuszów. Okres ten 

nazywamy okresem hellenistycznym. W państwach hellenistycznych 

żyli ludzie różnych kultur, które mieszały 

się z kulturą grecką. Dzięki temu okres hellenistyczny był 

okresem znacznego ożywienia kulturalnego. 

poświęcone Zeusowi, odbywały się w Olimpii. W igrzyskach 

mogli uczestniczyć wyłącznie Hellenowie. Początkowo 

Grecy uważali sport za dobre przygotowanie do 

służby wojskowej, ale z czasem zaczęli go postrzegać jako 

formę doskonalenia charakteru i ciała. Zwycięzcy w igrzyskach 

stawali się bohaterami swoich poleis. Trenowano 

w gimnazjonach. 

 

 

Słowo „filozofia” oznacza umiłowanie mądrości. Filozofowie 

snuli rozważania nad prawami rządzącymi wszechświatem 

i naturą człowieka. Pierwsze nurty filozoficzne 

wykształciły się w VII/VI w. p.n.e. Istniało wiele koncepcji 

filozoficznych, których przedstawiciele toczyli między 

sobą spory. Najsłynniejszymi myślicielami byli działający 

w Atenach: Sokrates, Platon i Arystoteles. Założona przez 

Platona szkoła nosiła nazwę Akademia, a powołana przez 

Arystotelesa – Likejon. 

Z obchodów ku czci Dionizosa wywodzi się teatr. 

Na scenie wystawiano tragedie i komedie. W sztukach 

występowali aktorzy, którymi mogli być tylko mężczyźni, 

i chór. Na ich popisy składały się też śpiewy i tańce. Aktorzy 

grali w maskach i nosili koturny. Wspólne oglądanie 

przedstawień miało cementować wspólnotę i wzbudzać 

refleksję na temat doli człowieka. 

 

Ważnym elementem integrującym Greków była religia, 

której podstawowe zasady łączyły wszystkich Hellenów. 

Grecy byli politeistami, a ich opowieści o czynach bogów 

i herosów zostały zawarte w mitach. Kulty religijne dzieliły 

się na prywatne i państwowe. Bogom składano ofiary, 

najczęściej z płodów rolnych albo zwierząt. Miejscem 

kultu publicznego były najczęściej świątynie. 

W różnych miejscach Grecji ku czci bogów organizowano 

igrzyska sportowe. Najsłynniejsze z nich, 

 

Grecja klasyczna, red. R. Osborne, przeł. B. Mierzejewska, 

Warszawa 2010. 

M.H. Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego 

miasta-państwa w starożytności, przeł. A. Kulesza, 

R. Kulesza, Warszawa 2011. 

R. Kulesza, Antyczna Hellada. Szkice z dziejów starożytnych 

Greków, Warszawa 2013. 

B. Patzek, Homer i jego czasy, przeł. M. Tycner, 


96

I rzeczywiście, ile razy dochodziła do Aleksandra wiadomość 

o tym, że Filip zdobył jakieś wielkie miasto czy że 

stoczył jakąś sławną i zwycięską bitwę, nie cieszył się tym, 

a przed swymi rówieśnikami skarżył się nawet, że ojciec 

we wszystkim go uprzedzi i nie pozostawi jemu i im samym 

żadnej możliwości dokonywania wielkich i wspaniałych 

czynów. Nie zazdrościł ojcu przyjemności i bogactw, 

lecz ponad wszystko cenił dzielność i sławę i myślał tylko 

o tym, że im więcej weźmie w spadku po ojcu, tym mniej 

pola do popisu pozostanie jemu samemu. 

W tym więc przekonaniu, że wraz ze wzrostem potęgi 

wyczerpują się na rzecz ojca okazje do wielkich czynów, 

pragnął odziedziczyć królestwo pełne nie bogactwa, nie 

zbytku i używania, lecz walk i wojen, i sposobności do 

zdobycia sławy. 

Plutarch, Aleksander Wielki, 5, 

przeł. M. Brożek, 

[w:] Żywoty sławnych mężów, t. I, 

Wrocław 2004, s. 132. 

 

 

 

 

poleis 

W demokracji ateńskiej zasadniczą rolę odgrywało Zgromadzenie 

Ludowe. Zarówno na Zgromadzeniu, jak i w Sądzie 

Ludowym sama liczba uczestników przesądzała o tym, 

że debaty składały się z serii mów wygłaszanych przez aktywnych 

politycznie obywateli. Wpływy polityczne opierały 

się więc na wymowie, a zapotrzebowanie na nią powołało 

do życia nowy gatunek prozy – retorykę. Wymowa narodziła 

się w połowie V w. [p.n.e.] w Syrakuzach [greckim 

mieście na Sycylii] i Atenach, dwóch ośrodkach demokracji 

na Zachodzie i na Wschodzie. […] Wszystkie trzy rodzaje 

mów – mowa doradcza wygłaszana przed Zgromadzeniem 

lub Radą, mowa sądowa przed Sądem Ludowym oraz 

mowa okolicznościowa układana na specjalne okazje […] – 

miała charakter polityczny. 

Powszechną praktyką stało się pobieranie przez przywódców 

politycznych lekcji z dziedziny retoryki […], 

a począwszy od około 420 r. niektóre osobistości polityczne 

zaczęły publikować swe mowy. Celem mogło być wywieranie 

wpływu na stan nastrojów politycznych poprzez 

nadanie wypowiedzi ustnej formy pisemnej, ale nawet 

wówczas gdy sprawy i procesy polityczne dawno utraciły 

swą aktualność, stare mowy czytano nadal jako dzieła literackie 

oraz szkolne przykłady wymowy. 

M.H. Hansen, Demokracja ateńska 

w czasach Demostenesa, przeł. R. Kulesza, 

Warszawa 1999, s. 29–30. 

 

 

 

 

97

Casualties in Hoplite Battles 

 

 

 

 

 

472 p.n.e. Akragas 10% 20% 

424 p.n.e. Delion 7,1% 14,3% 

418 p.n.e. Mantineja 3,3% 13,8% 

394 p.n.e. Nemea 4,9% 11,7% 

371 p.n.e. Leuktry 5% 10% 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

98

15 

• 

• 

• 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zamordowanie Cezara spowodowało wybuch kolejnych 

konfliktów wewnętrznych. Początkowo zarówno jego 

zwolennicy, jak i przeciwnicy szukali możliwości zawarcia 

porozumienia. W 43 r. p.n.e. doszło jednak do zawiązania 

paktu między związanymi z Cezarem Antoniuszem, Lepidusem 

i Oktawianem. Ten ostatni, siostrzeniec zamordowanego 

dyktatora, na mocy testamentu Cezara stał się 

jego synem i spadkobiercą. Wspólnie sojusznikom udało 

się pokonać zamachowców i podzielić między siebie władzę 

w państwie. Po odsunięciu Lepidusa od rządów centralnymi 

postaciami życia politycznego stali się Antoniusz 

i Oktawian. W 31 r. p.n.e. doszło do wybuchu wojny 

domowej między nimi, rozstrzygniętej w bitwie morskiej 

pod Akcjum. Zwycięski Oktawian rok później zajął Egipt 

i zakończył konflikt. Antoniusz i wspierająca go królowa 

egipska Kleopatra VII popełnili samobójstwo. Egipt stał 

się jedną z prowincji Rzymu. Oktawian został jedynym 

władcą Imperium Rzymskiego. 

 

Po zwycięstwie nad Antoniuszem Oktawian obalił w 30 r. 

p.n.e. republikę i aż do śmierci w 14 r. n.e. sprawował 

samodzielne rządy. Jako adoptowany syn Cezara nosił 

jego nazwisko, od czego wzięła się nazwa pełnionej przez 

niego funkcji – cesarz, a także całego ustroju – cesarstwo. 

W 27 r. p.n.e. otrzymał od senatu przydomek August 

(„Wywyższony”), pod którym przeszedł do historii. Założył 

pierwszą dynastię cesarską, zwaną dynastią julijsko- 

-klaudyjską. Jej ostatnim przedstawicielem był Neron, 

obalony w 68 r. n.e. Potem Rzymem rządziły jeszcze inne 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

 

 

113

? 

114 

dynastie, ale wszyscy władcy utożsamiali się z Augustem 

i uważali się za jego politycznych spadkobierców. 

August wiedział, że zmęczeni wojnami domowymi 

Rzymianie tęsknią za pokojem wewnętrznym i zaakceptują 

władzę każdego, kto im go zapewni. Oprócz spełnienia 

tych oczekiwań starał się kultywować tradycje republikańskie 

– zachował wcześniejsze urzędy i zgromadzenia, aby 

samodzielne rządy nie raziły nadmiernie rodaków wychowanych 

w republice. Ponadto został wodzem naczelnym 

armii i stworzył nową elitę polityczną, która zawdzięczała 

awans wyłącznie jego przychylności. Dzięki temu władzę 

w państwie sprawowali wierni mu ludzie, działania opozycji 

zaś hamowała groźba użycia wojska. 

 

Do III w. n.e. cesarz rzymski sprawował rządy jako princeps, 

czyli pierwszy obywatel. Oznaczało to, że jego władza 

nie była absolutna, a on sam musiał działać dla dobra 

wspólnoty. Jeśli cesarz nie wywiązywał się z tego obowiązku, 

wówczas był przez poddanych usuwany siłą. Od słowa 

princeps wywodzi się nazwa pryncypat, określająca ustrój 

Cesarstwa Rzymskiego w I–III w. n.e. 

Wszyscy urzędnicy, senat i zgromadzenia musieli wykonywać 

wolę władcy, który posiadał uprawnienia konsula, 

cenzora i trybuna plebejskiego. Prowincje zostały podzielone 

na publiczne (zarządzane tak jak w czasach republiki) 

i cesarskie. Wojsko mogło stacjonować tylko w tych drugich, 

aby zapobiec zbrojnym zamachom stanu. Ponadto cesarze 

posiadali wyłączne prawo decydowania o wojnie i pokoju, 

a także mieli obowiązek rozpatrywania apelacji od wyroków 

sądowych. Pełnili też funkcję najwyższego kapłana. 

 

August powołał do życia nową administrację, funkcjonującą 

równolegle z dotychczasową. Była to administracja cesarska, 

w której skład wchodzili urzędnicy mający wspierać

15. Cesarstwo Rzymskie 

 

 

 

 

władcę w jego poczynaniach i podlegli wyłącznie jemu. 

Nie pochodzili z wyborów, lecz byli nominowani bezpośrednio 

przez cesarza. Atrakcyjność niektórych stanowisk 

w administracji cesarskiej wynikała z możliwości objęcia 

dowództwa wojskowego, gdyż tylko władca mógł je przyznawać. 

Dowództwo dawało zaś szansę na wzbogacenie się 

łupami i zwiększenie sławy rodu dzięki zwycięstwom. 

 

Po obaleniu republiki i ustanowieniu cesarstwa Rzymianie 

prowadzili początkowo równie dużo wojen co uprzednio. 

Dzięki koncentracji władzy w rękach jednego człowieka 

można było nawet lepiej koordynować działania zbrojne. 

Za panowania Augusta skupiono się na korekcie granic 

i zajmowaniu terenów ważnych ze strategicznego punktu 

widzenia. Pomimo starań nie udało się jednak opanować 

całej zachodniej Germanii, choć porażka poniesiona przez 

Rzymian w Lesie Teutoburskim (9 r. n.e.) została przez 

nich pomszczona z nawiązką podczas kampanii odwetowych. 

Na łożu śmierci August podobno nakazał swoim 

następcom, aby zaniechali dalszej ekspansji i skupili się 

na utrzymaniu dotychczasowego stanu posiadania. Jeśli 

tak było w istocie, to jego testament polityczny nie został 

wypełniony. 

Działo się tak, ponieważ w oczach Rzymian cesarz był 

godny sprawowanej władzy tylko wówczas, gdy odnosił 

zwycięstwa. Przykładowo: inwazja na Brytanię dokonana 

w 43 r. n.e. na rozkaz Klaudiusza miała źródło jedynie 

w chęci udowodnienia przez tego władcę, że jest godnym 

następcą cezara. Coraz trudniej było jednak wskazać 

obszary atrakcyjne pod względem ekonomicznym lub strategicznym, 

warte włączenia w skład Cesarstwa Rzymskiego. 

Na wschodzie trudnym do pokonania nieprzyjacielem 

okazali się Partowie, toczący z Rzymianami regularne 

wojny o Azję Mniejszą i Armenię. Ostatnią spektakularną 

wojną zaborczą było zajęcie przez Trajana Dacji 

w wyniku dwóch kampanii (101–102, 105–106 n.e.), 

uwiecznionych na znajdującej się w Rzymie kolumnie 

Trajana. Jego następcy preferowali bardziej defensywną 

politykę, tak że już w 2. połowie II w. n.e. cesarstwo toczyło 

głównie wojny obronne i prewencyjne. 

 

W wyniku podbojów państwo rzymskie objęło swym panowaniem 

obszary zróżnicowane pod względem kulturowym, 

językowym i społecznym. Rzym nigdy nie prowadził przymusowej 

romanizacji podbitej ludności. Jeśli ktoś pragnął 

przyjąć rzymski model życia, nauczyć się łaciny i rozpocząć 

115

karierę w armii albo administracji, to mógł liczyć na przychylność 

władz i uzyskanie po jakimś czasie rzymskiego 

obywatelstwa. Zależało to jednak od indywidualnej decyzji, 

a zagrożeni mogli się czuć tylko ci przedstawiciele dawnych 

elit, którzy wciąż prezentowali antyrzymską postawę. 

Pozostali mogli swobodnie kultywować swoje zwyczaje, 

bez względu na to, jak dziwne wydawały się Rzymianom. 

Rzymski model kulturowy jawił się jednak wielu osobom 

jako bardzo atrakcyjny i nie trzeba ich było siłą zmuszać 

do jego przyjęcia. Ważnym nośnikiem rzymskich wzorców 

była armia stacjonująca w prowincjach, dzięki której ich 

mieszkańcy mogli się zetknąć z nowym stylem życia. 

 

Pax Romana – pokój rzymski 

Zakończenie w 30 r. p.n.e. wojen domowych przez 

Oktawiana przyniosło mieszkańcom państwa rzymskiego 

upragniony pokój. Choć Rzym toczył liczne 

wojny z sąsiadami, to rzadko kiedy poddani cesarzy 

odczuwali bezpośrednie zagrożenie ze strony wrogów. 

Zjawisko to nazywamy Pax Romana, czyli pokojem 

rzymskim. Datuje się je ogólnie na I–II w. n.e., lecz 

nie należy zapominać, że także wówczas doszło do 

wybuchu kilku wojen domowych, a mieszkańcy 

nadgranicznych prowincji zawsze musieli brać pod 

uwagę, że staną się ofiarami najazdów. Aby ograniczyć 

ryzyko ich zaistnienia do minimum, stworzono 

system obrony zwany limesem. 

 

1. 

2. 3.4. 

5.6.7. 

8.9.10.11. 

 

 

 

 

Rzymskie miasta 

Na podbitych terenach Rzymianie założyli liczne 

miasta, które miały być centrami administracji, kultury 

i handlu. Wiele z nich wyewoluowało z obozów 

wzniesionych przez rzymskich żołnierzy. Odegrały 

znaczną rolę w procesie romanizacji, choć na obszarach 

wiejskich rzymski styl życia zazwyczaj wciąż 

pozostawał nieznany. Większość miast Rzymianie 

założyli w Europie Zachodniej. Niektóre przetrwały 

do naszych czasów, a nawet stały się stolicami państw 

europejskich, np. Londyn i Wiedeń. Poza nimi zaliczamy 

do tej kategorii m.in. Colchester, Augsburg, 

Kolonię, Linz, Trewir, Meridę, Arles, Strasburg 

i Troyes. Na terenie Grecji, Azji Mniejszej i Afryki 

Północnej przed nadejściem Rzymian istniały już 

duże ośrodki, stąd ich aktywność urbanizacyjna była 

na Wschodzie minimalna. 

116

15. Cesarstwo Rzymskie 

 

Po zamordowaniu Cezara doszło w republice rzymskiej do wojen domowych, w których wyniku władzę w państwie 

objął w 30 r. p.n.e. Oktawian, zwany od 27 r. p.n.e. Augustem. • Ustrój republikański został zastąpiony cesarstwem. 

W odniesieniu do I–III w. n.e. nazywamy tę formę rządów także pryncypatem, cesarz bowiem był „pierwszym obywatelem” 

(princeps). • Cesarze posiadali w państwie najwyższą władzę. Byli głównodowodzącymi armii i mieli prawo decydowania 

o wojnie i pokoju. Zarządzali prowincjami, w których stacjonowało wojsko. Sprawowali funkcję najwyższego 

kapłana. • W okresie cesarstwa Rzym toczył liczne wojny, ale coraz mniej terytoriów było wartych podbicia. Od II w. 

n.e. Rzymianie zaczęli więc przywiązywać wagę przede wszystkim do obrony własnych granic, czemu służył m.in. limes. 

 

1. 

2. 

3. 

4. 

 

 

Wszystkim następnie, o co ludzie mogą błagać bogów i co 

bogowie mogą zsyłać ludziom, o czym można zamarzyć 

i czego dostąpić w szczęściu, August po swym powrocie 

[z Egiptu] do Rzymu obdarzył republikę, lud rzymski 

i świat. […] okiełznano szał wojen domowych, poskromiono 

wrogów zewnętrznych. Ucichł szczęk oręża, wszędzie 

zapanował pokój. Prawa odzyskały moc, sądy powagę, 

senat dostojeństwo. Władzę urzędników sprowadzono 

do poprzednich ram […]. Wskrzeszono dawną, uświęconą 

tradycją formę ustroju republikańskiego. Rolnik wrócił na 

pole, kapłan do świątyni. Ludzie znów poczuli się bezpieczni, 

przestali drżeć o swoje mienie. Ogłoszono zbawienne 

ustawy, do dawnych wniesiono pożyteczne poprawki. 

Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska, II 89, 

przeł. E. Zwolski, Wrocław 2006, s. 157, 

ze zmianami M.N. Faszczy. 

1. 

2. 

 

3. 

 

 

31 p.n.e. zwycięstwo Oktawiana w bitwie pod Akcjum 

30–27 p.n.e. przejęcie pełni władzy przez Oktawiana – początek Cesarstwa Rzymskiego 

43–82 n.e. podbój Brytanii przez Rzym 

101–106 n.e. podbój Dacji przez Rzym 

117

16 

• 

• 

• 

• 

• 

118 

Religia 

Rzymianie byli politeistami. Najważniejsi bogowie tworzyli 

dwie trójce. W skład pierwszej wchodziły bóstwa 

odpowiedzialne za płodność i urodzaj: Ceres, Liber 

i Libera. Drugą tworzyli: Jowisz, Mars i Kwiryn. Jowisz 

był władcą wszystkich bogów, Mars – bogiem wojny, 

a Kwiryn – bóstwem opiekuńczym Kwirytów, czyli Rzymian. 

W innej wersji do tej trójcy zaliczano: Jowisza, 

Junonę (małżonkę Jowisza patronującą płodności i rodzinie) 

i Minerwę (opiekunkę wiedzy i rzemiosła). Czczono 

też innych bogów. Przykładowo: Neptun był bogiem 

mórz, Wenus – boginią miłości i piękna, Pluton – bogiem 

świata zmarłych, Saturn – bogiem rolnictwa, a Merkurego 

zwano boskim posłańcem. Łatwo zauważyć, że panteon 

rzymski przypominał ten znany z Grecji. 

 

 

? 

 

Rzymianom zdarzało się też przyjmować obce bóstwa. 

Wymagało to konsultacji z kapłanami strzegącymi tzw. 

Ksiąg sybilińskich, zawierających rzekomo odpowiedzi na 

wszystkie pytania. Przykładem obcego bóstwa popularnego 

w Rzymie jest egipska Izyda. Poddani Rzymu mogli swobodnie 

praktykować swoje kulty, pod warunkiem że miały 

stary rodowód i nie wymagały składania ofiar z ludzi. Rzymianie 

byli niechętni nowinkom religijnym obawiali się, 

że mogą one zaburzyć stosunki między bogami a ludźmi. 

Dlatego zdarzało im się prześladować wyznawców nowych 

kultów religii, np. chrześcijan (patrz: temat 17). 

Kulty dzieliły się na prywatne i publiczne. Pierwsze 

miały zapewnić boską opiekę konkretnej osobie, drugie 

zaś – wspólnocie obywatelskiej. Wówczas pełnili je specjalnie 

wybierani kapłani i urzędnicy. Dużą popularnością 

cieszyło się odgadywanie woli bogów poprzez obserwację 

zjawisk atmosferycznych i zachowań ptaków. 

Ri lie 

Ważne miejsce w rzymskiej kulturze zajmowały widowiska 

publiczne. Począwszy od III w. p.n.e., popularność 

zaczęły zdobywać wśród Rzymian sztuki teatralne zapożyczone 

z kultury greckiej. W okresie republiki teatr stał 

się miejscem wyrażania emocji politycznych, ponieważ 

publiczność oklaskiwała bądź wygwizdywała pojawiających 

się na widowni polityków, a autorzy sztuk przemycali 

w ich treści aluzje polityczne. Najchętniej oglądano komedie. 

Zawód aktora nie cieszył się szacunkiem, w przeciwieństwie 

do profesji dramatopisarza. Najsłynniejszymi 

byli Plaut i Terencjusz. 

Szczególnie duże emocje w społeczeństwie wzbudzały 

wyścigi rydwanów i pojedynki gladiatorów, które 

zdobyły ogromną popularność w okresie cesarstwa. Kibice 

przychodzący na wyścigi często wszczynali zamieszki,

16. Religia i kultura Rzymian 

 

? 

 

które czasem musiało nawet tłumić wojsko. Status najzdolniejszych 

woźniców był porównywalny ze statusem 

dzisiejszych gwiazd piłki nożnej. Dużą popularnością 

cieszyli się też gladiatorzy, którzy nie zawsze byli niewolnikami. 

Zajęciu temu poświęcali się bowiem także wolni 

mieszkańcy imperium, pragnący w ten sposób zdobyć sławę. 

Ponadto organizowano walki ze zwierzętami, a nawet 

inscenizacje bitew morskich. 

a ie i a 

Rzymianie zasłynęli m.in. dzięki rozwiniętemu prawu. 

W ich rozumieniu normy prawne miały służyć wspólnocie, 

a nie odwrotnie, dlatego w życiu politycznym zdarzało 

im się traktować je elastycznie. Nie wszystko regulowano 

za pomocą ustaw – duże znaczenie miały prawo zwyczajowe 

i lokalne. Dbałość o właściwe funkcjonowanie wymiaru 

sprawiedliwości należała do kompetencji pretorów. 

 

Prawo rzymskie dziś 

Zasady wypracowane przez rzymskich prawników 

do dziś są podstawą systemów prawnych większości 

państw, w tym Polski. Do fundamentalnych 

zasad prawa rzymskiego należą np.: lex retro non 

agit – prawo nie działa wstecz, nemo iudex in causa 

sua – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, 

audiatur et altera pars – niech będzie wysłuchana 

i druga strona (tzn. że w procesie sądowym muszą 

być wysłuchane obie strony). 

a ae 

 

 

 

R 

R 

 

(106–43 p.n.e.) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

119

? 

120 

Niektórzy Rzymianie specjalizowali się w znajomości 

prawa i chętnie występowali przed sądami, dając tym 

samym początek zawodowi prawnika. Wszyscy obywatele 

uczyli się na pamięć treści Prawa XII tablic z V w. 

p.n.e., zawierającego podstawowe regulacje odnoszące się 

do stosunków społecznych. 

Po ustanowieniu cesarstwa władca miał obowiązek 

udzielania odpowiedzi na wszystkie kierowane do niego 

pytania prawne, które mógł zadać każdy obywatel. Aby 

temu podołać, cesarze nadawali wybitnym prawnikom 

prawo do rozstrzygania wątpliwości w ich imieniu. 

Bardzo dobrze Rzymianie odnajdywali się też w sztuce 

przemawiania, czyli oratorstwie (retoryce). Za najwybitniejszego 

oratora w dziejach uchodzi Cyceron. Rzymianie 

nie tylko doskonalili styl swoich przemówień, lecz także 

tworzyli traktaty teoretyczne i podręczniki dotyczące sztuki 

wymowy. W okresie republiki wykorzystywali retorykę 

w zmaganiach politycznych i postępowaniach sądowych. 

Z czasem straciła ona znaczenie użytkowe. Umiejętności 

retoryczne stały się oznaką dobrego wykształcenia. 

ieaa 

Literatura łacińska powstała dopiero w III w. p.n.e. 

W pisarstwie Rzymianie nie byli równie kreatywni jak 

Grecy. Ograniczali się do rozwijania greckich gatunków, 

które dostosowywali do własnych gustów. Mimo 

to w Rzymie tworzyło wielu wybitnych pisarzy. Szczególny 

rozkwit literatury przypadł na panowanie Augusta. 

To właśnie wówczas działali Wergiliusz, Horacy 

i Owidiusz. Jedną z osób hojnie wspierających artystów


 

 

 

 

był przyjaciel cesarza nazwiskiem Mecenas, dlatego dziś 

osoby pomagające twórcom nazywa się mecenasami sztuki. 

Podczas rządów Augusta doszło także do założenia 

pierwszych publicznych bibliotek, które należały do osób 

prywatnych. 

Z kolei najsłynniejszymi historykami rzymskimi byli 

Salustiusz, Liwiusz i Tacyt. Zbiorem biografii cesarzy 

zasłynął Swetoniusz. Z powodu elegancji i zwięzłości 

opisów powszechnie podziwiane były dzieła Cezara – 

O wojnie galijskiej i O wojnie domowej. Jeszcze dziś wykorzystuje 

się je w szkołach do nauki łaciny. Na wyróżnienie 

i 

Stoa Poikile 

 

 

 

 

 

zasługują też rzymskie opracowania z zakresu gramatyki 

i etymologii. Interesujący wkład w literaturę stanowiły 

traktaty rolnicze, choć Rzymianie wiele zawdzięczali pod 

tym względem Kartagińczykom. 

Pod panowaniem rzymskim wciąż rozwijało się 

piśmiennictwo greckie. Szczególnie ważne były prace 

z zakresu nauk ścisłych, nigdy niebędących rzymską specjalnością. 

Rzymianie naśladowali Greków również w dziedzinie 

filozofii. Z czasem szczególnie upodobali sobie stoicyzm, 

propagowany w I w. n.e. przez Senekę Młodszego, a wiek 

później – przez cesarza Marka Aureliusza (panował 

w latach 161–180 n.e.). 

e i gi 

Wybitnym osiągnięciem Rzymian były wodociągi zwane 

akweduktami, zapewniające mieszkańcom miast stały 

dopływ świeżej górskiej wody. Dostarczano ją dzięki 

terakotowym, rzadziej ołowianym, rurom biegnącym najczęściej 

pod ziemią i prowadzącym do publicznych albo 

121

Rym lia imerim 

 

 

 

 

 

 

 

 

ey 

 

2 

2 le 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 

Termy 

1 

 

 

 

 

122


3 

4 

ley aray remielie 

i army 

 

lie 

 

 

 

 

 

5 

ieme aay 

 

 

 

iyia 

 

 

lem 

 

 

2 

2 

3 

3 

 

R R 

. 

 

. 

 

 

123

Łuki triumfalne i upamiętniające 

W okresie cesarstwa Rzymianie wznosili łuki triumfalne, 

które miały upamiętniać sukcesy militarne odnoszone 

przez władców. Pierwszym cesarzem, na którego 

to polecenie uczyniono, był August. Łuki triumfalne 

mogły się znajdować wyłącznie w stolicy imperium, 

ponieważ tylko tam celebrowano triumfy – uroczyste 

pochody zwycięskich wodzów i żołnierzy powracających 

z wojennych kampanii. Poza stolicą wznoszono 

natomiast tzw. łuki kommemoratywne (upamiętniające), 

by uczcić zwycięstwa wojenne albo inne ważne 

wydarzenia lub osoby. Budowle takie przetrwały 

do dziś w samym Rzymie, a także w niektórych miastach 

położonych na dawnym obszarze imperium. 

W czasach nowożytnych nawiązywano do antycznej 

formy łuku triumfalnego. Najsłynniejszą taką budowlę 

zaczęto wznosić w 1806 r. w Paryżu z inicjatywy Napoleona 

Bonapartego. 

 

? 

 

124 

prywatnych ujęć. Niekiedy rury biegły wysoko ponad 

powierzchnią gruntu. Budowano także kanalizację odprowadzającą 

nieczystości. Pierwszy system tego typu (Cloaca 

Maxima) został stworzony w Rzymie już w VII w. p.n.e. 

Rzym zasłynął jednak głównie ze świetnej jakości 

dróg, których łączna długość wynosiła ponad 70 tys. km. 

Pierwszą z nich była via Appia z IV w. p.n.e. Główne trakty 

miały taką szerokość, że dwa wozy mogły po nich jechać 

obok siebie. W pierwszym rzędzie drogi służyły potrzebom 

wojska, o czym świadczy ich lokalizacja zapewniająca szybki 

dostęp do ważnych strategicznie regionów. Na poboczach 

ustawiano kamienie milowe (1 mila rzymska = 1478 m), 

sygnalizujące podróżnym pokonanie danego odcinka. Rzymianie 

pierwsi na świecie stworzyli też pocztę państwową, 

zajmującą się przewozem korespondencji publicznej. 

Mieszkańcy imperium potrafili wytwarzać cement 

i bardzo wytrzymały beton (ponownie wynaleziony 

w XIX w.), co pozwoliło im budować kopuły i sklepienia 

beczkowe. Powszechnie stosowali łuki odciążające, zapobiegające 

zawalaniu się budynków, choć wielopiętrowe 

kamienice mieszkalne (insule) były wznoszone szybko 

i tanio, co narażało je na pożary i katastrofy budowlane. 

Znacznie solidniejszą konstrukcję miały domy zamożniejszych 

obywateli i budynki użyteczności publicznej: termy 

(łaźnie), świątynie, teatry, bazyliki (wielkie hale, w których 

orzekali urzędnicy, odbywały się sądy i prowadzono 

handel), amfiteatry (w których organizowano wielkie 

widowiska, np. walki gladiatorów), cyrki (czyli budowle, 

w których rozgrywano wyścigi konnych zaprzęgów). 

a 

Podbój państw hellenistycznych w III–I w. p.n.e. sprawił, 

że w Rzymie upowszechniła się sztuka grecka. Znaczna 

część znanych nam greckich dzieł sztuki to w rzeczywistości 

rzymskie kopie. 

Charakterystyczną cechą sztuki rzymskiej było dążenie 

do realizmu, czyli jak najwierniejszego ukazania wyobrażanych 

postaci. Kiedy oglądamy posągi bądź popiersia 

Rzymian, uwagę zwracają często defekty urody, których 

nie starano się tuszować. Zasada ta nie dotyczyła wizerunków 

cesarzy, których ukazywano jako postacie w sile 

wieku, w pozach budzących szacunek. 

Rzymianie lubili mozaiki i freski – upiększali nimi 

ściany domów mieszkalnych i budynków publicznych. 

Stosowano w nich kontrast kolorystyczny, aby najważniejsze 

elementy były dobrze widoczne. Posągi i płaskorzeźby 

także malowano, choć dziś zazwyczaj nie widać już na 

nich śladów farby.


 

 

 

 

 

 

Powszechnie tworzono płaskorzeźby zdobiące różne 

formy architektoniczne – od nagrobków po świątynie 

i łuki. Do naszych czasów zachowały się też liczne reliefy 

(płaskorzeźby) na świątyniach, ołtarzach czy łukach 

triumfalnych. Pokryte płaskorzeźbami łuki triumfalne 

upamiętniają zwycięstwa rzymskiego oręża, a jednocześnie 

dowodzą imponującego kunsztu rzeźbiarskiego twórców. 

Rymie miaa 

Rzymscy architekci kopiowali rozwiązania greckie, ale opracowali 

też wiele własnych. W każdym mieście znajdowało się 

forum, czyli prostokątny plac będący centrum życia publicznego, 

na którym mieściły się budynki użyteczności publicznej. 

Wśród nich były świątynie, kramy i bazyliki. Budowano 

łaźnie publiczne (termy), do których wstęp był darmowy albo 

za niewielką opłatą. W łaźniach znajdowały się baseny, sauny, 

sale masażu, a nawet biblioteki i punkty gastronomiczne. 

Nie można także zapominać o spichlerzach i magazynach 

koniecznych do prawidłowego funkcjonowania gospodarki, 

cechujących się dużą solidnością konstrukcji. 

re 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

 

Rzymskie graffiti 

Warto również wspomnieć o rzymskim graffiti. Na mu - 

rach umieszczano hasła wyborcze i reklamy, a także 

rysunki i wszelkiego rodzaju napisy, nie wyłączając 

obscenicznych, co wyraźnie ukazują znaleziska z Pompejów. 

Niektórzy rzymscy turyści podpisywali się 

nawet na oglądanych zabytkach, zwłaszcza w Egipcie. 

aia 

 

 

 

 

125

Kultura rzymska zawdzięczała wiele wpływom innych ludów, przede wszystkim Greków. Udało jej się jednak zachować 

oryginalność i jeszcze dziś stanowi inspirację dla wielu twórców. • Największe osiągnięcia Rzymian dotyczą działalności 

praktycznej (prawo, oratorstwo, budownictwo), w pozostałych dziedzinach twórczości pozostawali zazwyczaj 

uczniami Hellenów. • Do najważniejszych dokonań Rzymian zalicza się technikę budowy dróg i systemów wodno- 

-kanalizacyjnych oraz prawo. • W dziedzinie literatury przeważnie czerpali Greków, choć byli też twórcami dzieł 

wybitnych. 

 

1. 

2. 

3. 

R TT R 

 

Mieszkam tuż obok term. Wyobraź sobie więc te najprzeróżniejsze 

głosy, których już uszy ścierpieć nie mogą. Siłacze 

ćwiczą i wyrzucają w górę ręce obciążone ciężarami [...]; 

kiedy trafi się jakiś próżniak, któremu sprawiają przyjemność 

pospolite masaże, słyszę klaskanie dłoni o ciało […]. 

A jak się zjawi sędzia sportowy i zacznie liczyć piłki – to już 

koniec […]. Masz dalej tych, co skaczą do wody z impetem, 

rozbijając ją, […] wyobraź sobie piszczący i skrzekliwy głos 

niewolnika-depilatora […]. Dodaj najprzeróżniejsze nawoływania 

sprzedających ciastka i masarza, i cukiernika, 

z których każdy na swój sposób, ale zawsze głośny, reklamuje 

swój towar. 

Seneka Młodszy, Listy moralne do Lucyliusza, I 56, 

przeł. W. Kornatowski, Warszawa 1961, s. 347. 

1. 

2. 

 

3. 

126

A N 

NA 

• Bizancjum 

• Narodziny islamu i podboje Arabów 

• aswo ranów 

• Nowe paswa w uropie 

• eudalizm 

• pór papieswa z cesarswem 

 

 

Cesarzowa jest 

przedstawiona w bogato zdobionym stroju 

w towarzystwie dostojnika po lewej i damy dworu 

po prawej. 

?

19 

• 

• 

• 

• 

• 

 

 

 

 

 

 

 

146 

 

W V w. upadło cesarstwo zachodniorzymskie. Na jego terytorium 

osiedlili się barbarzyńcy, którzy zorganizowali tam 

swoje państwa. W 476 r. jeden z wodzów germańskich, 

Odoaker, przyjął tytuł królewski i pozbawił tronu ostatniego 

cesarza Zachodu. 

Wschodnia część cesarstwa, ze stolicą w Konstantynopolu, 

zdołała się obronić przed najazdami ludów barbarzyńskich. 

Nazywamy ją cesarstwem bizantyjskim lub – w skrócie 

Bizancjum. Drugie określenie pochodzi od dawnej nazwy, 

którą nosiła stolica cesarstwa wschodniego – Byzantion. 

Przez całe średniowiecze, aż do upadku Konstantynopola 

w 1453 r. (patrz: temat 28), cesarstwo bizantyjskie było kontynuatorem 

dziedzictwa antycznego Rzymu. 

 

Byzantion przypuszczalnie już w VII w. p.n.e. założyli 

greccy koloniści. Początkowo leżał tylko po europejskiej 

stronie cieśniny Bosfor. Miał dogodne położenie topograficzne 

– na wzniesieniu, z trzech stron otoczony wodami, 

z dobrze chronionym portem. Miasto znalazło się 

na skrzyżowaniu morskich i lądowych szlaków handlowych. 

Wiodły one z Europy do Azji oraz znad Morza 

Egejskiego nad morze Marmara i Morze Czarne. Przybywali 

tu drogą lądową lub morską kupcy z całego świata. 

Z północy przywozili bursztyn, futra, metal i drewno, 

a z południa – oliwę, zboże, papirus i len. Z Dalekiego 

Wschodu docierały przyprawy korzenne i pieprz, a także 

jedwab i tkaniny. Pośredniczenie w obrocie towarami 

zapewniało miastu dostatek. W IV w., za panowania 

Konstantyna Wielkiego, miasto stało się siedzibą cesarską. 

Władca nadał mu nazwę Konstantynopol. Z inicjatywy 

cesarza ośrodek został otoczony kolejnym pierścieniem 

potężnych murów, które czterokrotnie zwiększały jego 

obszar. Wzniesiono olbrzymi pałac cesarki, składający się 

z wielu budynków, ogrodów, kościołów i koszar gwardii 

cesarskiej. Zbudowano też liczne świątynie, siedzibę senatu, 

łaźnie publiczne. Rozbudowano hipodrom, na którym 

odbywały się wyścigi zaprzęgów konnych. 

Bogactwo miasta budziło podziw wśród odwiedzających 

je przybyszów. Wielokrotnie było atakowane i przez 

ponad tysiąc lat nie zostało zdobyte. 

 

Legenda o założeniu miasta 

Zachwyceni wielkością Konstantynopola przybysze 

i dumni z niego mieszkańcy chętnie odwoływali się 

do legend mających podkreślić szczególne dzieje 

miasta. Według jednej z nich przed cesarzem Konstantynem 

I wyznaczającym nowe granice Konstantynopola 

szedł anioł. Kiedy zdumieni wielkością 

obszaru dworzanie pytali, czy nie pora się już zatrzymać, 

miasto bowiem będzie bardzo duże, imperator 

odrzekł: „Zatrzymam się wtedy, kiedy zatrzyma 

się ten, który idzie przede mną”. Nikt nie widział 

posłańca, o którym mówił, ale cesarz zakończył swą 

wędrówkę dopiero wówczas, gdy znak z góry wskazał 

mu rozmiary przyszłej stolicy. 

?

19. Bizancjum 

 

 

 

 

 

redniowieczny onsanynopolo Bram. 

 

miasta. 

 

? 

A 

Hipodrom w Konstantynopolu 

Nieistniejący dziś hipodrom, znacznie rozbudowany 

przez Konstantyna, powstał w II w. Możemy go 

porównać ze współczesnymi stadionami. Miał kształt 

wydłużonego owalu i mógł pomieścić ok. 100 tys. 

widzów! Rozgrywane na nim wyścigi kwadryg, czyli 

dwukołowych wozów zaprzężonych w ustawione obok 

siebie cztery konie, wzbudzały wśród widzów wielkie 

zainteresowanie. W mieście istniał podział na stronnictwa 

sympatyzujące z drużynami Błękitnych i Zielonych 

(nazwy pochodziły od kolorów szat jeźdźców). 

Dochodziło między nimi do sporów, kończących się 

niekiedy poważnymi zamieszkami w całym mieście. 

147

A N NA 

esarswo bizanyjsie w w 

? 

Cesarstwa Rzymskiego? 

 

 

Szczyt potęgi politycznej Bizancjum przeżywało za panowania 

cesarza Justyniana I Wielkiego (panował w latach 

527–565). Starał się on odzyskać część ziem znajdujących 

się w granicach cesarstwa zachodniorzymskiego, ponieważ 

władcy bizantyjscy uznawali się za spadkobierców 

cesarzy rzymskich. Jego wojska, na czele z wodzem Belizariuszem, 

uderzyły na północną Afrykę i podporządkowały 

sobie państwo Wandalów. Następnie wyrwały 

z rąk Gotów część Italii z Rawenną i Neapolem. Wojska 

bizantyjskie opanowały też część państwa Wizygotów 

w Hiszpanii. Wszystkie te zdobycze nie okazały się jednak 

trwałe i zostały utracone w kolejnych stuleciach na rzecz 

Arabów, Słowian, Turków. 

Justynian nakazał uporządkować prawo. W tym celu 

zwołał grupę najwybitniejszych prawników, by opracowali 

dziedzictwo prawa rzymskiego. W ten sposób powstał zbiór 

zwany dziś Kodeksem Justyniana (łac. Codex Iustiniani). 

Składał się ze zbioru praw, z podręcznika prawa dla studiujących 

je i wyjątków z orzeczeń prawników rzymskich. Wskazywał, 

jak rozumieć i stosować prawo. Zapewnił przetrwanie 

rzymskiemu prawu, stał się trwałym dziedzictwem bizantyjskiej 

kultury i podstawą dla średniowiecznych kodyfikacji. 

Używano go nie tylko w Bizancjum, lecz także w Europie 

Zachodniej i Środkowej. 

148 

ie reci 

 

 

- 

 

 

 

 

? -

19. Bizancjum 

esarz usynian ieli w ooczeniu 

dosojniów wiecic 

 

- 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

? 

 

 

pod panowanie bizantyjskie. 

 

W Bizancjum władza należała do jednej osoby, czyli 

cesarza, który miał wpływ na wszystkie dziedziny życia 

społecznego. Decydował też o obsadzie najwyższych stanowisk 

kościelnych, wyborze najważniejszych urzędników 

i ustanawiał prawa. 

Dwór cesarski był duży i słynął z przepychu. Panował 

na nim niezwykle rozbudowany ceremoniał dworski, który 

służył podkreśleniu ogromnej władzy panującego i wzbudzał 

zachwyt przybyszów. Historyk bizantyjski Prokopiusz 

z Cezarei (ok. 490–ok. 561) tak opisywał zmiany wprowadzone 

na dworze przez Justyniana i jego żonę: „[…] za 

panowania Justyniana i Teodory wszyscy członkowie senatu, 

nawet patrycjusze, musieli przed ich obliczem paść na 

twarz i rozpostarłszy szeroko ręce i nogi, ustami dotknąć 

stóp obojga, potem dopiero wstawali. Teodora nigdy nie 

zrezygnowała z tych oznak czci”. 

 

Wraz z podziałem cesarstwa na wschodnie i zachodnie zaczęły 

się również stopniowo zarysowywać podziały w łonie chrześcijaństwa. 

Na Zachodzie, po upadku władzy cesarskiej, 

chrześcijanie powszechnie uznawali pierwszeństwo w Kościele 

papieża (biskupa Rzymu) jako następcy św. Piotra. Cesarze 

bizantyjscy, zwołujący sobory i nienawykli do tego, by dzielić 

się władzą z biskupem Rzymu, podkreślali rolę patriarchów 

- 

ku 

bizantyjskim. 

ona bizanyjsa- 

 

? 

- 

 

149

i , 

 

 

 

 

 

zbiornikiem wody. 

 

 

 

 

 

150

, natomiast 

 

 

 

 

mniejsze . 

 

 

 

 

 

 

 

Przez 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

151

A N NA 

Konstantynopola. Wszystkie instytucje kościelne zostały 

w Bizancjum podporządkowane cesarzowi. Spór z Zachodem 

dotyczył też kwestii obrzędowych. Na Wschodzie w czasie 

liturgii posługiwano się językiem greckim i spożywano chleb 

na zakwasie, na Zachodzie zaś używano języka łacińskiego 

i opłatków. Coraz bardziej dzieliły chrześcijan również interpretacje 

teologiczne. 

W XI w. na Zachodzie zaczęto respektować dekrety 

papieskie, Bizantyjczycy nadal uznawali w sprawach kościelnych 

wyłącznie dekrety cesarza. To tylko zaostrzyło rywalizację 

między nimi, zwłaszcza na obszarach zamieszkałych 

przez Słowian (patrz: temat 23). 

W połowie XI w. doszło do zaognienia sporu. Papież 

Leon XI postanowił wprowadzić obrządek łaciński 

w południowych Włoszech, które były pod panowaniem 

Bizancjum. Spotkało się to z ostrą reakcją patriarchy Konstantynopola. 

W 1054 r. strony wzajemnie obłożyły się 

ekskomuniką, czyli wyłączyły oponentów ze swojego 

Kościoła. W ten sposób doszło do rozłamu w chrześcijaństwie 

trwającego do dziś. Kościół wschodni (bizantyjski) 

uznał się za prawosławny, czyli prawowierny (wierny 

prawdom wiary), zachodni (łaciński) zaś przyjął określenie 

katolicki, czyli powszechny. 

 

Przez kilka stuleci po upadku Rzymu cesarstwo bizantyjskie 

było najważniejszym ośrodkiem cywilizacji w Europie 

i wywarło ogromny wpływ na jej kulturę. Korzenie kultury 

bizantyjskiej tkwiły w kulturze starożytności. To dziedzictwo 

uległo jednak w Bizancjum przekształceniom. 

Za czasów panowania cesarza Justyniana Wielkiego 

zbudowano jedną z najwspanialszych świątyń chrześcijańskich 

– kościół Mądrości Bożej (Hagia Sophia). 

Świątynia powstała w zespole pałaców cesarskich w Konstantynopolu 

(patrz: s. 150–151). 

W Bizancjum narodziło się malarstwo ikon (gr. eikon – 

obraz). Najczęściej powstają one na drewnie i przedstawiają 

– według ściśle określonych reguł – Jezusa, Matkę 

A 

Bazylika św. Marka w Wenecji została wzniesiona 

w IX w. i przebudowana w XI stuleciu. Była wzorowana 

wprost na świątyniach bizantyjskich. Podobnie 

jak one miała system kopuł, w tym kopułę główną, 

kilka charakterystycznych, półkolistych, bogato 

zdobionych portali, a wewnątrz – okazałe mozaiki. 

? 

 

Bożą, świętych i sceny biblijne. Kult ikon odgrywa ważną 

rolę w Kościele wschodnim. W ten sposób oddaje się cześć 

przedstawionym na nich osobom. 

W cesarstwie działali wybitni uczeni, którzy pozostawili po 

sobie liczne dzieła z zakresu literatury, filozofii, matematyki, przyrody, 

astronomii, teologii i religii. Pisano je w języku greckim, 

którym posługiwała się na co dzień większość mieszkańców państwa. 

Powstały żywoty świętych oraz kroniki, z których najbardziej 

znana jest ta autorstwa Prokopiusza z Cezarei, ukazująca 

panowanie Justyniana I Wielkiego. 

Sąsiadujące z Bizancjum ludy starały się naśladować jego 

osiągnięcia. Władcy budowali i ozdabiali pałace i kościoły 

na wzór bizantyjski. Niektórzy za pośrednictwem cesarstwa 

przyjmowali chrzest w obrządku wschodnim. 

ANA 

476 Przyjęcie tytułu królewskiego przez Odoaker i pozbawienie tronu ostatniego cesarza Zachodu. 

527–565 panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego 

1054 rozłam chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie, tzw. schizma wschodnia 

1453 upadek Konstantynopola 

152

19. Bizancjum 

 

Najazdom barbarzyńskim oparło się cesarstwo na Wschodzie, zwane cesarstwem bizantyjskim lub Bizancjum. Przetrwało 

ono tysiąc lat, aż do końca średniowiecza. • Konstantynopol, stolica Bizancjum, leżał na przecinających 

się szlakach handlowych, co zapewniło mu korzyści płynące z obrotu towarami. Był też jednym z najważniejszych 

ośrodków politycznych i kulturalnych na świecie. • Cesarz Justynian I Wielki uporządkował i spisał prawo rzymskie 

(Kodeks Justyniana). Za jego panowania Bizancjum zajęło tereny w Afryce Północnej, Italii i Hiszpanii. • W Bizancjum 

rozwinęły się architektura, sztuka, nauka i literatura. Kultura bizantyjska czerpała z dziedzictwa starożytnego 

Rzymu, a przede wszystkim Grecji, i chrześcijaństwa. • W 1054 r. doszło do podziału chrześcijaństwa na: łacińskie, 

zachodnie (Kościół katolicki) i greckie, wschodnie (Kościół prawosławny). 

 

 

 

 

 

 

 

 

usynian ieli a uzasadni w senacie w onsanynopolu swoj decyzj o spisaniu prawa 

rzymsieo 

[…] żaden [z poprzednich cesarzy – przyp. red.] nie odważył 

się do skutku […] zapobiec przewlekłości sporów 

sądowych. W tym celu postanowiliśmy zmniejszyć zbyt 

wielką liczbę ustaw, które zawarte są w kodeksach wydanych 

przez Naszych Poprzedników oraz przez Nas samych, 

i ułożyć jeden kodeks […], który zawierałby zebrane ustawy, 

dawniej wydane. 

Dla uskutecznienia tego dzieła wybraliśmy takich 

mężów, którzy potrafiliby sprostać temu ogromowi pracy 

i trudów. […] 

Tym szczególnie poleciliśmy, aby z dawniejszych kodeksów 

opuścili zbyteczne wstępy oraz prawa powtarzające 

się, sprzeczne ze sobą lub wyszłe z użycia, natomiast ustawy 

pewne [tj. obowiązujące] zwięźle spisali i umieścili pod odpowiednimi 

tytułami. […] 

Spieszymy podać do waszej wiadomości, abyście wiedzieli, 

jak ciągle przejmuje Nas troska o dobro powszechne 

i jak staramy się, aby prawa nie budziły wątpliwości 

i w jeden kodeks zostały zebrane. Chcemy, aby na przyszłość 

dla szybszego rozstrzygania sporów powoływano się 

we wszystkich sądowych sprawach na ustawy tego kodeksu, 

mającego nosić Nasze imię. 

[w:] Wiek V−XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych 

z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów 

i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk 

i S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 23. 

 

 

- 

 

153

20 

• 

• Kierunki arabskiej ekspansji 

• Kultura i sztuka islamu 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Arabowie do VII w. zamieszkiwali Półwysep Arabski, 

który w większości był terenem pustynnym o suchym 

i gorącym klimacie. Nie mieli jednego państwa, lecz 

tworzyli organizacje plemienne. Na terenach obfitują- 

cych w wodę i roślinność trudnili się rolnictwem. Wielu 

zajmowało się handlem. Przez Arabię przechodziły szlaki 

handlowe z Palestyny do Afryki i Indii. Na półpustyniach 

i pustyniach koczowali beduini, którzy przenosili się 

z miejsca na miejsce ze swymi stadami owiec, wielbłądów, 

kóz i koni. Eskortowali lub rabowali karawany kupieckie 

na szlakach handlowych. 

Do największych miast półwyspu należały Mekka 

i Medyna. Arabowie wyznawali wielobóstwo, ale dzięki 

licznym kontaktom handlowym stykali się z wyznawcami 

religii 

monoteistycznych ‒ żydami i chrześcijanami. 

154 

 

 

 

? 

 

 

Mahomet urodził się ok. 570 r. w Mekce. Według jego 

słów doznał objawień, w których anioł Gabriel opowiedział 

mu prawdę o jedynym bogu ‒ Allahu. Twierdził, że żydzi 

i chrześcijanie nie wypełnili przesłania Bożego zapisane- 

go w 

Piśmie Świętym. Z tego powodu Mahomet doszedł 

do wniosku, że jest ostatnim prorokiem po Abrahamie, 

Mojżeszu, a także Jezusie (którego nie traktował jako Syna 

Bożego), a jego obowiązkiem jest przekazanie ludziom 

tego, 

co zostało mu objawione w wizjach. Swoje przesłanie 

religijne zaczął głosić w Mekce. Wezwał do przestrzegania 

rygorystycznych norm moralnych i poddania się woli bożej. 

Głosił, że sprawiedliwi znajdą się w raju, a złych pochłonie 

piekło. Były to zasady nowej religii, którą nazwano islamem 

(po arabsku słowo to oznacza poddanie się woli bożej), a jej 

wyznawców – muzułmanami. 

 

muslim 

poddany Bogu.

20. Świat islamu 

 

 

 

 

 

ecze czyli islamsa 

wiynia 

 

udnia 

 

inare 

 

 

 

do modlitwy. 

ewnrzny dziedziniec 

opua 

ówna cz budynu, 

 

mirab 

 

 

 

 

modlitwy. Jest to bogato 

 

Mahomet zyskał niewielkie grono zwolenników. 

W 622 r., z obawy o swoje życie, uciekł do Medyny. 

Hidżra, czyli ucieczka proroka z Mekki do Medyny, 

stała się dla Arabów początkiem nowej ery – muzułmańskiej. 

Wkrótce Mahomet zgromadził wokół siebie 

wielu wyznawców i w 630 r. zbrojnie opanował Medynę. 

Nowa religia dała podstawy do zjednoczenia plemion 

arabskich. W powstałym państwie, które objęło cały 

Półwysep Arabski, Mahomet sprawował władzę religijną 

i polityczną. 

Prorok zmarł w 632 r. Nie miał syna, więc przywódcami 

religijnymi i politycznymi stali się kalifowie 

(z arabskiego – następcy). Pierwszych czterech, wybranych 

spośród współpracowników Mahometa, Arabowie nazywają 

sprawiedliwymi i stawiają ich postępowanie za wzór 

dla wyznawców islamu. 

- 

- 

Nazwa wywodzi 

- 

 

- 

- 

- 

 

aome powraca do ei- 

 

 

? 

 

155

A N NA 

irab 

w meczecie 

w ordobie 

 

 

? 

elementy budowli 

 

 

 

 

 

 

 

wypowiedzi 

 

 

156 

 

Islam jest religią monoteistyczną. Opiera się na pięciu 

podstawowych zasadach wiary, które trzeba spełnić, by 

osiągnąć raj. Pierwsza z nich to wyznanie wiary, że jedynym 

bogiem jest Allah (islam zakazuje przedstawiania 

go w jakiejkolwiek postaci), a Mahomet to jego wysłannik. 

Wyznawca islamu, czyli muzułmanin, musi modlić 

się pięć razy dziennie z twarzą zwróconą ku Mekce, 

zachowywać post w miesiącu zwanym ramadanem, raz 

w roku dawać jałmużnę, czyli dzielić się swym majątkiem 

z potrzebującymi, i w miarę możliwości przynajmniej raz 

w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki. Wymogi te zwane 

są pięcioma filarami islamu. Nauki Mahometa zostały 

zebrane, uporządkowane i spisane w języku arabskim 

przez jego uczniów kilkanaście lat po śmierci proroka, 

w połowie VII w. W ten sposób powstała święta księga 

islamu ‒ Koran. Z kolei Sunna, drugie ‒ obok Koranu ‒ 

źródło zrozumienia praw islamu, stanowi zbiór opowieści 

z życia Mahometa. 

 

W czasie rządów Alego (zięcia Mahometa), ostatniego 

z kalifów sprawiedliwych, wśród wyznawców islamu doszło 

do sporów na temat przywództwa religijnego. Jedni uważali, 

że należy ono wyłącznie do potomków i rodziny proroka, 

inni – że do towarzyszy jego walk. Po śmierci kalifa konflikt 

ten dał początek dwóm odłamom islamu, które istnieją do 

dziś. Zwolenników Alego i jego następców nazwano szyitami. 

Domagali się oni oparcia wiary wyłącznie na Koranie. 

Ich przeciwnicy, sunnici, odwoływali się również do tradycji 

muzułmańskiej ‒ Sunny. 

 

W ciągu 100 lat po śmierci Mahometa Arabowie dokonali 

licznych podbojów. Ich kraj był biedny i przeludniony, 

szukali więc bogatszych terenów. Istotny też był czynnik 

religijny. W islamie ważną rolę odgrywa dżihad (z arabskiego 

– zmaganie, walka), czyli potrzeba dania czynem 

świadectwa wierze. W celu rozszerzenia islamu w imię Allaha 

Arabowie podbijali nowe terytoria. Motywowało ich też 

przekonanie, że wojownicy ginący na polu walki zdobywają 

pewność pójścia do raju. 

Arabowie skierowali się na północ i zachód od swych 

siedzib – na tereny należące do Bizancjum w większości 

zasiedlone przez chrześcijan. Na Bliskim Wschodzie zajęli 

Palestynę i Syrię, w Afryce ‒ północną część Egiptu. Jeszcze 

w VII w. w Azji Środkowej opanowali Mezopotamię 

i Persję, a następnie obszary do Turkiestanu i granic Indii. 

W ich rękach znalazły się takie miasta, jak Damaszek, 

Jerozolima i Aleksandria. Na początku VIII w. dotarli do 

Europy. Przekroczyli Cieśninę Gibraltarską, rozbili państwo 

Wizygotów i podbili cały Półwysep Iberyjski. Ich pochód


odboje arabsie w w 

? 

zatrzymał dopiero w 732 r. Karol Młot, władca Franków 

(patrz: temat 21), w bitwie pod Poitiers [czytaj: płatje]. 

Ogromne terytoria opanowane przez muzułmanów 

nie utrzymały jedności politycznej i z czasem rozpadły się 

na kilka oddzielnych państw ‒ kalifatów. 

A 

Szahada 

To muzułmańskie wyznanie wiary, które brzmi: 

„Nie ma boga prócz Boga jedynego, a Mahomet jest 

jego prorokiem”. Słowa te zawiera każda muzułmańska 

modlitwa. Ich trzykrotne publiczne świadome 

i celowe wypowiedzenie decyduje o przyjęciu 

islamu przez wypowiadającego. Szahada zapisana 

w języku arabskim znajduje się na flagach państw 

i organizacji islamskich. 

? 

 

ojowni arabsi z du wóczni rum 

 

 

 

w siodle. 

157

A N NA 

158 

Biblioea w Badadzie 

 

 

 

 

? 

 

 

W wyniku podbojów arabskich na zagarniętych terenach 

upowszechnił się islam, a wraz z nim język arabski, 

w którym spisany został Koran. Był to jeden z elementów 

łączących muzułmanów. Nastąpił wówczas rozwój literatury 

arabskiej. Najbardziej znanym zbiorem opowiadań 

z tego okresu jest Księga tysiąca i jednej nocy, zawierająca 

między innymi opowieści o Ali Babie i czterdziestu rozbójnikach, 

mądrej Szeherezadzie, Aladynie i jego lampie 

czy Sindbadzie Żeglarzu. 

Arabowie tworzyli też traktaty geograficzne, w których 

opisywali swoje podboje i podróże, zarówno historyczne, 

jak i religijne. Twórczo czerpali z dorobku innych 

kultur, cenili zwłaszcza osiągnięcia greckie, z którymi 

zetknęli się w Syrii, Palestynie i Egipcie. Przyswoili sobie 

tamtejsze dokonania i je rozwinęli. Na wysokim poziomie 

stała arabska filozofia ‒ islamscy myśliciele pierwsi przetłumaczyli 

z greki dzieła Arystotelesa i Platona. Dzieła te 

za ich pośrednictwem trafiły do Europy. 

Arabesa 

 

arabesami – barwnymi 

 

 

? 

 

Duże sukcesy Arabowie odnieśli w medycynie i astronomii. 

Ulepszyli system obliczania położenia planet, 

skonstruowali przyrządy do obserwacji nieba. Przejęli też 

z Indii i upowszechnili zapis dziesiętny cyfr, zwany dziś 

cyframi arabskimi. Rozwinęli geometrię i teorię liczb, 

samo słowo algebra ma arabskie pochodzenie. 

Mieli też duże osiągnięcia w dziedzinie techniki. Arabowie 

udoskonalili sposób nawadniania pól i zaopatrywania 

w wodę pitną za pomocą podziemnych kanałów. 

W architekturze ich kunszt uwidocznił się w budowaniu 

pięknie ozdabianych meczetów, czyli miejsc kultu muzułmańskiego.


 

Arabowie zamieszkiwali Półwysep Arabski. W VII w. Mahomet stworzył islam, nową religię monoteistyczną, mającą 

korzenie w judaizmie i chrześcijaństwie. • Wyznawcy islamu, muzułmanie, wierzą w jednego Boga ‒ Allaha. Podstawę 

ich wiary stanowi pięć filarów islamu. Mahomet uznał się za proroka, który przekazał objawione mu przez Boga nauki. 

Zostały one zapisane w Koranie. • Rok 622 n.e. – na pamiątkę hidżry, czyli ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny – 

stał się początkiem ery muzułmańskiej. • Mahomet zjednoczył plemiona arabskie. Pod jego wodzą, a następnie pod 

dowództwem kalifów Arabowie podbili w VII i VIII w. rozległe obszary i stworzyli własne państwo. Opanowali Bliski 

Wschód, Azję Środkową, północną Afrykę i Półwysep Iberyjski. • Arabowie mieli duże osiągnięcia w wielu dziedzinach 

nauki: filozofii, medycynie, astronomii, matematyce. Stworzyli liczne dzieła z zakresu geografii, historii i literatury. 

 

 

 

 

 

 

ramen oranu óry zawiera naazy i naui reliijne wane dla muzumanów 

To jest Księga 

– nie ma co do tego żadnej wątpliwości – 

droga prosta dla bogobojnych […] 

Prawdziwie pobożny jest: 

kto wierzy w Boga i w Dzień Ostatni; 

w aniołów, w Księgę i w proroków; 

i ten, kto rozdaje majątek 

– mimo umiłowania go – 

bliskim krewnym, sierotom i biedakom, 

podróżnemu i żebrzącym, 

i na wykup niewolników; 

i ten, kto odprawia modlitwę; 

i ten, kto daje jałmużnę; 

i ci, którzy wypełniają swoje zobowiązania, 

kiedy się zobowiązali; […] 

O wy, którzy wierzycie! 

Jest wam przepisany post, […] 

na określoną liczbę dni. 

A temu z was, kto jest chory albo w podróży, 

to na pewną liczbę innych dni. […] 

To jest miesiąc ramadan, 

w którym został zesłany Koran 

– droga prosta dla ludzi […] 

Odbywajcie dla Boga 

pielgrzymkę […] 

A jeśli macie trudności, 

to taką ofiarę, jaka jest dla was łatwa. […] 

Bójcie się Boga! 

Wiedzcie, że Bóg jest straszny w karaniu! 

Koran, przeł. J. Bielawski, Warszawa 1986, s. 34–36. 

 

 

 

ANA 

ok. 570‒632 życie Mahometa 

622 hidżra, ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny 

połowa VII w. spisanie Koranu 

732 bitwa pod Poitiers, powstrzymanie arabskiej inwazji 

159

32 

 

• 

• 

• 

• 

• 

 

 

 

 

 

 

 

n.e. 

 

 

 

 

Po śmierci Bolesława Krzywoustego pierwszym seniorem 

został jego najstarszy syn Władysław II (później nazwany 

Wygnańcem).Rządził na Śląsku i w dzielnicy senioralnej, 

pod jego zwierzchnictwem było Pomorze. Mazowsze 

otrzymał Bolesław Kędzierzawy, Wielkopolskę – Mieszko 

Stary, a wdowa po Bolesławie Krzywoustym Salomea 

wraz z dwoma nieletnimi synami Henrykiem i Kazimierzem 

objęła ziemię łęczycką. 

250 

 

 

? 

 

?

32. Państwo polskie w dobie rozbicia dzielnicowego 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Między Władysławem a młodszymi braćmi wkrótce 

doszło do konfliktu, w wyniku którego w 1146 r. został 

on wygnany z kraju. Dzielnicę senioralną i Śląsk zajął 

Bolesław Kędzierzawy. 

W obronie wypędzonego księcia ekspedycję zbrojną 

podjął władca Niemiec Fryderyk I Barbarossa. Jego wojska 

dotarły pod Poznań, a Bolesław Kędzierzawy w 1157 r. 

został zmuszony do złożenia cesarzowi hołdu i zapłaty 

znacznego okupu. 

Po śmierci Bolesława Kędzierzawego księciem seniorem 

został Mieszko Stary. Jednak bunt możnowładztwa 

krakowskiego doprowadził do jego wygnania, a tron 

krakowski powierzono najmłodszemu z synów Krzywoustego, 

Kazimierzowi Sprawiedliwemu, co w praktyce 

oznaczało obalenie zasady senioratu. 

n 

Po śmierci Kazimierza w 1194 r. możni małopolscy sprawowali 

rządy w imieniu jego syna, nieletniego Leszka 

Białego. Kilkuletnie walki z Mieszkiem Starym zakończyły 

się wraz z jego śmiercią w 1202 r. Do Krakowa pretensje 

zaczęli zgłaszać pretendenci z innych linii dynastii 

piastowskiej wspierani przez różne grupy możnowładców. 

Ostatecznie z wojen z księciem wielkopolskim Władysławem 

Laskonogim i księciem opolskim Mieszkiem 

Plątonogim zwycięsko wyszedł Leszek Biały (1211 r.). Był 

ostatnim z władców dzielnicowych, który tytułował się 

księciem całej Polski i miał ambicje panowania nad całym 

krajem, choć jego wpływ na politykę innych piastowskich 

Zjazd w Gąsawie 

 

W 1227 r. z inicjatywy Leszka Białego, ostatniego 

z potomków Bolesława Krzywoustego aspirujących 

do władzy nad całą Polską, doszło do zjazdu książąt, 

możnych i biskupów w Gąsawie (niedaleko Inowrocławia), 

który miał skutkować przede wszystkim 

zakończeniem wojny między książętami wielkopolskimi 

i przywróceniem zależności Pomorza Gdańskiego. 

W trakcie zjazdu, o świcie 24 listopada, na 

Henryka Brodatego i Leszka Białego przebywających 

w łaźni dokonano zamachu. Pierwszy z nich, dzięki 

bohaterskiej postawie jednego z rycerzy, który zasłonił 

go własnym ciałem, przeżył, choć został ciężko ranny. 

Leszek Biały zdołał wydostać się z pomieszczenia 

i dosiąść konia. Pościg dopadł go jednak 2 km dalej, 

w okolicach wsi Marcinkowo Górne, gdzie książę 

został zamordowany. Do dziś nie zostało w pełni wyjaśnione, 

kto stał za tym zamachem. W miejscu zabójstwa 

Leszka Białego w 1927 r. postawiono pomnik 

upamiętniający to zdarzenie. 

książąt był raczej niewielki. Utrzymanie politycznej jedności 

państwa stało się już niemożliwe. Ziemie polskie 

zostały rozdzielone między trzy linie dynastyczne Piastów. 

Na Śląsku rządzili potomkowie Władysława Wygnańca, 

którzy wyodrębniali na obszarze swej schedy coraz 

mniejsze państewka. W Wielkopolsce władali potomkowie 

Mieszka Starego. Z kolei synowie Kazimierza Sprawiedliwego 

podzielili między siebie Małopolskę (panował 

tu Leszek Biały, a potem jego syn Bolesław Wstydliwy) 

oraz Mazowsze i Kujawy (gdzie władzę objął Konrad 

Mazowiecki, a po nim jego potomkowie). 

Pierwsza połowa XIII w. to czas nieustannych wyniszczających 

wojen między Piastami. Po zamordowaniu księcia 

Leszka Białego na zjeździe w Gąsawie w 1227 r. 

rozgorzały kolejne walki. 

Zwycięsko z nich wyszedł książę śląski Henryk Brodaty, 

który podporządkował sobie południową Wielkopolskę, 

ziemię krakowską (z Krakowem) i sandomierską. 

Władzę objął po nim syn Henryk Pobożny. Wraz z jego 

śmiercią w 1241 r. w bitwie z Mongołami pod Legnicą 

skończył się okres przewagi Piastów śląskich. Kraków 

został opanowany przez Konrada Mazowieckiego, który 

jednak wkrótce został wygnany, a rządy w Małopolsce 

rozpoczął Bolesław Wstydliwy. 

251

? 

? 

n n 

Mongołowie (w Europie zwani też Tatarami) to koczownicze 

plemiona z Azji Środkowej. Na czele każdego z nich 

stali chanowie. Na przełomie XII i XIII w. jeden z chanów, 

Temudżyn (1162–1227), podporządkował sobie pozostałe 

plemiona mongolskie i przyjął imię Czyngis-chan. 

Stał się twórcą państwa mongolskiego. Jego armia, słynąca 

z doskonałych jeźdźców i łuczników, podbiła północne 

Chiny i Azję Środkową aż do granicy z Indiami i Morzem 

Kaspijskim na zachodzie. W kolejnych latach Mongołowie 

opanowali Koreę, w 2. połowie XIII w. – południowe 

Chiny, a na zachodzie – Ruś. 

W 1241 r. dwie armie mongolskie zaatakowały Węgry 

i Polskę. Po spustoszeniu Małopolski ruszyły w kierunku 

Śląska. W bitwie pod Legnicą Tatarzy pokonali wojska 

dowodzone przez Henryka Pobożnego, który zginął w walce. 

Polska i Węgry uratowały niezależność, jednak wielokrotnie 

w kolejnych latach były celem najazdów rabunkowych. 

Mongołowie swoją ekspansję skierowali w stronę 

Iranu, Gruzji i Armenii, których terytoria podbili. 

252 

 

?


e enn 

Oprócz najazdów mongolskich poważnym problemem 

w XII i na początku XIII w. były łupieżcze wyprawy 

pogańskich plemion Prusów. Książęta polscy nie potrafili 

się im przeciwstawić, dlatego Konrad Mazowiecki 

zdecydował się w 1226 r. na sprowadzenie do Polski 

i osadzenie w ziemi chełmińskiej rycerzy Zakonu Szpitala 

Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, 

zwanych w Polsce Krzyżakami. Ich zadaniem miało być 

podbicie i chrystianizacja Prusów. Choć decyzja o sprowadzeniu 

Krzyżaków zapadła w 1226 r., dopiero kilka 

lat później przybyli oni do Polski. Wkrótce, na podstawie 

sfałszowanych dokumentów, wystarali się u cesarza 

i papieża o potwierdzenie swych praw do ziemi chełmińskiej 

i wszystkich terenów, które zdobędą w przyszłości. 

W 1237 r. z Krzyżakami połączył się zakon kawalerów 

mieczowych z Inflant. Wspólnie rozpoczęli systematyczny 

podbój Prus, podczas którego korzystali wielokrotnie 

z pomocy książąt polskich, zakończony w 1283 r. 

 

Nie tylko Krzyżacy 

Niemal równocześnie ze sprowadzeniem Krzyżaków 

do Polski Christian, biskup misyjny dla Prus, 

i Konrad Mazowiecki powołali do życia własny 

zakon rycerski. W 1228 r. papież zatwierdził regułę 

Zakonu Rycerzy Chrystusa, a Konrad Mazowiecki 

nadał im Dobrzyń nad Wisłą. Stąd znani są też jako 

bracia dobrzyńscy. Ich zadaniem miała być walka 

z pogańskimi Prusami. Zakon był nieliczny (składał 

się początkowo z 15 rycerzy). W 1235 r. część braci 

przyłączyła się do Krzyżaków. Pozostałym Konrad 

Mazowiecki nadał w 1237 r. Drohiczyn nad Bugiem. 

Nie utrzymali się tam długo. Zostali pokonani przez 

księcia halickiego Daniela i wkrótce przestali istnieć. 

Był to jedyny zakon rycerski powstały na ziemiach 

polskich. 

 

 

? 

 

 

? 

 

 

253

Na zdobytych obszarach zbudowali potężne zamki i prowadzili 

intensywną kolonizację: zakładali nowe miasta 

(w tym Toruń) i wsie, wznosili warownie. Państwo Krzyżaków 

było doskonale zorganizowane. Na czele zakonu 

stali wielki mistrz i kapituła generalna, w której skład 

wchodzili najwyżsi urzędnicy zakonni. Administrację terenową 

tworzyły komturie, mieszczące się z reguły w dobrze 

strzeżonych zamkach i podległe komturowi. 

W XIII w. doszło również do wzmocnienia Litwy, która 

podjęła kilkanaście łupieżczych wypraw na Mazowsze 

i Małopolskę. W ich wyniku Mazowsze zostało w znacznym 

stopniu spustoszone. Również najazdy mongolskie 

przyczyniły się do wyniszczenia ziem polskich (głównie 

Śląska i Małopolski). 

Z kolei na zachodzie agresywną politykę wobec ziem 

polskich rozpoczęła w połowie XIII w. Marchia Brandenburska. 

Państwo to powstało w połowie XII w. z połączenia 

Marchii Północnej z terenami zdobytymi na Słowianach 

Połabskich. Marchia Brandenburska opanowała 

ziemię lubuską, a następnie skierowała swą ekspansję na 

obszar pogranicza Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. 

Rozpoczęły się zacięte walki o tamtejsze grody Santok 

i Drezdenko, które ostatecznie Brandenburczycy opanowali 

pod koniec XIII w. Słabość polityczna Polski sprawiła, 

e 

 

 

 

 

 

nne 

 

 

e 

e 

 

ieko Stary 

 

 

 

 

Henryk 

nerk 

 

 

aer 

Sprawiedliwy 

 

e 

yk 

 

Henryk 

Brodaty 

 

 

 

 

eek Biay 

 

 

 

onrad 

aowieki 

 

Henryk 

oony 

 

rey 

 

Boleaw 

oony 

 

 

Boleaw 

tydliwy 

 

 

aiier 

 

 

 

 

Henryk 

ro 

 

 

 

rey 

 

 

 

 

 

 

 

eek arny 

 

 

 

 

 

 

adyaw okietek 

 

 

 

 

 

 

aer ek 

 

 

 

 

 

 

254 

 

?


że już w połowie XII w. od Polski oderwało się Pomorze 

Zachodnie, w 1227 r. usamodzielniło się zaś Pomorze 

Gdańskie. Na południu urosły w siłę Czechy, które w drugiej 

połowie XIII w. podporządkowały sobie większość 

księstw śląskich. 

dea ednoenia 

Począwszy od połowy XIII w., w społeczeństwie polskim 

zaczęły narastać dążenia do zjednoczenia kraju. Rozbicie 

polityczne państwa spowodowało, że poszczególni książęta 

nie mogli skutecznie przeciwstawiać się obcym najazdom 

i utracie pogranicznych ziem. Dodatkowo ciągłe wojny 

między nimi, podczas których niejednokrotnie celowo 

pustoszyli ziemie przeciwnika, przyczyniły się do ogólnego 

spadku bezpieczeństwa i hamowały rozwój gospodarczy 

Polski. Granice celne między księstwami utrudniały handel. 

Obawa o bezpieczeństwo majątków, zagrożonych 

działaniami militarnymi, skłaniała znaczną część możnowładców 

i rycerstwa do poparcia koncepcji zjednoczenia. 

Tendencje te wspierał przede wszystkim Kościół. Arcybiskupstwu 

gnieźnieńskiemu nadal podlegały wszystkie 

polskie diecezje, ale zachodziła obawa, że pogłębiające 

się rozbicie dzielnicowe może spowodować oderwanie się 

poszczególnych biskupstw od metropolii gnieźnieńskiej 

(tak jak stało się to z diecezją w Kamieniu Pomorskim). 

Podział diecezji między różne księstwa dzielnicowe utrudniał 

zarządzanie dobrami kościelnymi, które ponadto 

w czasie wojen domowych były często doszczętnie niszczone. 

Patronem zjednoczenia Polski stał się św. Stanisław 

ze Szczepanowa, którego kult zaczął się wówczas (patrz: 

temat 33). W Kościele polskim głównym orędownikiem 

scalenia ziem był Jakub Świnka –arcybiskup gnieźnieński 

 

 

 

w latach 1283–1314. Idei tej sprzyjały tradycje polityczne 

sięgające okresu państwa pierwszych Piastów – silnego 

i liczącego się na arenie międzynarodowej – a także wspólnota 

językowa, którą mieszkańcy Polski wyraźnie sobie 

uświadomili w momencie znacznego napływu osadników 

z Niemiec (patrz: temat 35). 

S 

W 1138 r. Bolesław Krzywousty podzielił Polskę na dzielnice. Wyznaczył też dzielnicę senioralną, która miała każdorazowo 

przypadać najstarszemu z dynastii Piastów (seniorowi), który miał posiadać władzę zwierzchnią nad dzielnicami 

pozostałych członków rodu. • Po śmierci Bolesława Krzywoustego między jego synami rozgorzały walki. Ostatecznie 

tron krakowski powierzono Kazimierzowi Sprawiedliwemu, co w rzeczywistości oznaczało obalenie zasady senioratu. 

• Rozbicie dzielnicowe spowodowało upadek znaczenia Polski na arenie międzynarodowej i uniemożliwiło skuteczną 

obronę przed najazdami Mongołów i Litwinów. W bezpośrednim sąsiedztwie wyrosły dwa silne państwa: Krzyżaków 

i Marchia Brandenburska, które zaczęły zagrażać bezpieczeństwu Polski. • Wojny domowe między potomkami 

Bolesława Krzywoustego przyczyniały się do zniszczeń i hamowały rozwój gospodarczy kraju. • Sposobem na wyjście 

z kryzysu miało być ponowne zjednoczenie Polski, co w drugiej połowie XIII w. stało się dążeniem wspieranym przez 

większość społeczeństwa, a przede wszystkim przez Kościół. 

255

1. 

 

2. 

 

 

3. 

 

4. 

S 

 

[O Bolesławie] Sława Bolesława stała się wszędzie tak głośna, 

że zgoła wszyscy nieprzyjaciele zdumiewali się nad 

jego bitnością i różni ludzie nazywali go wychowankiem 

Marsa, tygrysowym synem, lwem srogim, smokiem ziejącym 

ogniem, piorunowym grotem lub jakieś inne groźne 

nadawali mu miana. Tak potężny ożywiał go duch, tak 

bardzo zamiłowany był w wojowaniu, że gnuśną bezczynność 

uważał za cięższą od choroby i niemocy. 

[O Kazimierzu] Nie sądzę bowiem, że uchodzi waszej 

uwagi, jakie i jak wielkie są zalety Kazimierza i jak sława 

wszelkich jego cnót przewyższa woń wszystkich pachnideł. 

[…] Nadzwyczaj szlachetna jest wytworność tak jego postaci, 

jak rysów twarzy oraz sama wysmukła budowa ciała, 

nieco przerastająca ludzi średniego wzrostu. Spojrzenie 

jego ujmujące, nacechowane jednak jakąś pełną szacunku 

godnością. Mowa zawsze skromna, zaprawiona jednak 

wytwornym dowcipem. Komuż to tak niezbadany schowek 

duszy, tak wspaniałe skarby serca, tak nieocenione 

wyposażenie umysłu i natura dała, i łaska utwierdziła? Nie 

wiadomo, czy w nim natura przewyższa łaskę, czy łaska 

naturę. Tak ze sobą w siostrzanym sporze współzawodniczą, 

że każda z nich usiłuje przewyższyć drugą, żadna 

jednak drugiej nie zazdrości zwycięstwa. Natura bowiem 

utwierdziła go w cnotach politycznych, troskliwa zaś łaska 

wydoskonaliła w [cnotach] oczyszczających. Cokolwiek 

bowiem odnosi się do sprawiedliwości przyrodzonej i politycznej, 

umiarkowania, męstwa i roztropności, on i słowami 

zaleca, i przykładnym czynem okazuje. Nikt bowiem 

nie umie rzetelniej oddawać każdemu, co mu się należy, 

i nigdy w nikim w sposób bardziej niezawodny nie kwitła 

ani cnota sprawiedliwości, ani rozum w sądzeniu. 

Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, 

przeł. i oprac. B. Kürbis, 

Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 92, 187–188. 

1. 

2. 

 

1146 wygnanie seniora, księcia Władysława, przez młodszych braci 

1226–1230 osadzenie Krzyżaków w ziemi chełmińskiej 

1241 pierwszy najazd mongolski na Polskę i bitwa pod Legnicą 

256

33 

 

• 

• 

• 

• 

okae wi na prawie nieieki 

Rozbicie dzielnicowe hamowało rozwój gospodarczy ziem 

polskich. Mimo to w tym okresie zachodziły procesy, które 

pozytywnie wpłynęły na gospodarkę Polski. Najważniejszym 

z nich była kolonizacja na prawie niemieckim. 

Przeludnienie wsi na zachodzie Europy i pogłoski o odkryciu 

złota w okolicach dzisiejszej Złotoryi spowodowały na 

początku XIII w. napływ osadników z terenów Niemiec 

na Śląsk. Przynieśli oni własne prawo regulujące zasady 

zasiedlania nowych terenów. Henryk Brodaty szybko 

dostrzegł korzyści płynące z ich przybycia, wspierał więc 

osadnictwo na nowych zasadach, a jego śladem poszli inni 

piastowscy książęta, Kościół i możnowładcy. 

Lokację na prawie niemieckim (łac. locare – umieszczać, 

zakładać), czyli proces zakładania osady, rozpoczynała umowa 

między właścicielem gruntu a tzw. zasadźcą, tj. osobą, 

która miała zająć się sprowadzeniem określonej w umowie 

 

Cystersi 

To zakon założony w 1098 r. we francuskim Cîteaux (łac. Cistercium – stąd nazwa). Do Polski przybyli w połowie 

XII w. Słynęli z rozpowszechniania nowych metod prowadzenia gospodarki rolnej. Wiersz cysterski z XIV w., 

w którym podsumowali swoją działalność w poprzednich wiekach: 

Ledwie utrzymywali się i bardzo biedni byli 

Gdyż bez rolników ziemia leżała lesista, 

A lud polski ubogi był i niepracowity. 

Bruzdy robił w grubym piachu radłem bez żelaza. 

I krowami lub wołami tylko dwoma umiał orać. 

Miast ani włości w kraju nie było żadnych, 

Lecz blisko grodów polne miejsca targowe, 

zarośla, szopy. 

Ani soli, ani żelaza, monet, ani metali, 

ani odzienia dobrego, a nawet obuwia 

Lud nie miał, pasł jedynie bydło robocze, 

Wspaniałości takie mnisi wynaleźli pierwsi. 

Cyt. za: A. Nowak, Dzieje Polski, t. 2, 

Kraków 2015, s. 164. 

, 

 

? 

? 

 

 

257

Wola 

W Polsce istnieje kilkadziesiąt miejscowości o naz wach 

Wola i Wólka. Tak nazywali mieszkańcy istniejących 

już osad nowe wsie zakładane na prawie niemieckim, 

które przez pewien czas cieszyły się wolnizną. 

? 

 

258 

liczby osadników i przyznać im wydzielone przez właściciela 

działki ziemi. Najczęściej na jedną rodzinę przypadał 

1 łan ziemi (16–27 ha). Przez ustaloną w umowie liczbę 

lat osadnikom przysługiwała wolnizna, czyli zwolnienie od 

wszelkich opłat i świadczeń na rzecz właściciela gruntu (od 

kilku do nawet 20–30 lat). Po upływie tego terminu osadnicy 

mieli płacić właścicielowi ustalony wcześniej czynsz pieniężny 

i daniny w naturze. W przypadku wsi lokowanych 

na prawie niemieckim zasadźca zostawał sołtysem: zarządzał 

gospodarstwem większym od innych, zwolnionym od 

opłat na rzecz właściciela, miał prawo do posiadania młyna, 

karczmy, stawu rybnego, a od osadników pobierał też pewne 

opłaty. Organem sądowym była ława wiejska złożona 

z ławników wybranych przez ludność osady, sądząca pod 

przewodnictwem sołtysa. Korzyści, jakie przynosiła lokacja, 

powodowały, że na prawo niemieckie przenoszono również 

istniejące już wsie. 

okaa iat 

Na podobnych zasadach odbywała się lokacja miast. W tym 

wypadku zasadźca stawał się wójtem, który – podobnie jak 

sołtys – był przedstawicielem właściciela miasta. Pierwszym 

miastem lokowanym na prawie niemieckim była Złotoryja 

(1211 r.). W XIII w. na prawo niemieckie przeniesiono także 

dawne ośrodki: Wrocław (1242 r.), Poznań (1253 r.) i Kraków 

(1257 r.). Z czasem, najpierw w większych miastach, 

rozwinęła się jako organ samorządu miejskiego rada miejska 

składająca się z rajców wybieranych przez mieszczan. 

Kolonizacja zmieniła również wygląd miast. Ich centrum 

stał się odtąd rynek z ratuszem, od którego odchodziły 

ulice przecinające się pod kątem prostym. Rynek 

był głównym placem targowym i miejscem zgromadzeń 

publicznych mieszczan. Znajdowały się na nim także kramy 

i ławy kupieckie, waga miejska oraz pręgierz, czyli słup, do 

którego przywiązywano przestępców w celu ich publicznego 

pokazania mieszkańcom, czasem wychłostania. 

 

? 

 

ow opodary 

Osadnicy, a także zakony – głównie cystersi, przynieśli 

z zachodu Europy nowy sposób uprawy roli – system trójpolówki. 

W rolnictwie coraz częściej używano żelaznych 

narzędzi: radła z metalowym okuciem, pługa i kosy. 

Zwiększyła się dzięki temu wydajność pracy rolników. 

Wzrosła ilość zbieranego ziarna, które było mielone 

w młynach wodnych − także w tym okresie wprowadzonych 

na ziemie Polski. Hodowano coraz więcej zwierząt. 

Większa ilość paszy pozwoliła na wykarmienie nie tylko 

bydła używanego do pracy, lecz także zwierząt przeznaczonych 

na rzeź oraz utrzymywanych dla mleka. Rozwinęło 

się górnictwo metali i soli. Duże znaczenie miało 

odkrycie przez cystersów w połowie XIII w. w Bochni 

rawo aderkie

33. Przemiany społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich w XII–XIII w. 

 

 

? 

złóż soli. Używano jej nie tylko do poprawienia smaku 

potraw, lecz także jako środka konserwującego mięso 

i ryby. Osiągała bardzo wysoką cenę, dlatego też prawo 

jej wydobycia zastrzeżone było wyłącznie dla panującego 

(tzw. regale). Największe żupy solne, czyli kopalnie soli, 

powstały w Wieliczce i w Bochni. 

Kolonizacja na prawie niemieckim objęła w XIII 

i XIV w. wszystkie ziemie polskie. Osadnicy w niewielkiej 

części oddawali czynsz właścicielowi ziemi w daninach 

w naturze, podstawowym świadczeniem stał się czynsz 

pieniężny. Aby zdobyć pieniądze, musieli najpierw 

sprzedać produkty wytworzone w swoim gospodarstwie. 

Przejście na czynsz pieniężny przyczyniło się zatem do 

upowszechnienia pieniądza i sprzyjało rozwojowi 

handlu oraz miast, w których handel przede wszystkim 

się skupiał. Ponadto lepsza wydajność rolnictwa spowodowała 

pojawienie się większych nadwyżek żywności, które 

ludność rolnicza mogła sprzedawać. Z kolei zwiększona 

podaż żywności na rynkach handlowych umożliwiła 

eale rnie 

 

 

większej liczbie mieszkańców zajęcie się rzemiosłem, gdyż 

nie musieli już siać i sadzić na własne potrzeby, lecz mogli 

żywność kupić w zamian za swoje wyroby rzemieślnicze. 

Rzemieślnicy danej branży łączyli się w cechy, które 

miały wyłączne prawo produkcji i sprzedaży swoich wyrobów 

na terenie miasta i w jego okolicy, z drugiej strony 

gwarantowały właściwą jakość towarów, m.in. prowadząc 

Statut kaliski 

 

Prześladowani i wypędzani z wielu krajów Europy 

Żydzi znajdowali schronienie w Polsce (hebrajska 

nazwa Polski „Polin” oznacza „tu odpoczniesz”). 

W XIII w. wraz ze wzrostem liczby ludności żydowskiej 

zaszła potrzeba unormowania jej sytuacji prawnej. 

W związku z tym książę Bolesław Pobożny 

wydał w Kaliszu w 1264 r. statut, w którym zapewniał 

Żydom ochronę w zakresie życia religijnego, 

gwarantował im wolność handlu i odrębne sądownictwo. 

Statut kaliski został później rozszerzony 

przez Kazimierza Wielkiego na obszar całej Polski. 

259

VI. POLSKA W X–XIII WIEKU 

Wiatrak. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

260 

długotrwałą naukę zawodu zakończoną zdaniem egzaminów 

majstrowskich. 

Lepsze wyżywienie miało pozytywny wpływ na stan 

zdrowia ludności, zmniejszyła się śmiertelność z powodu 

głodu i osłabienia organizmu. Skutkowało to zwiększonym 

przyrostem demograficznym, co – w połączeniu z napływem 

osadników z Niemiec – ułatwiało zasiedlanie nowych 

obszarów. W tym okresie wykarczowano znaczne obszary 

lasów pod nowo zakładane osady. Jak się oblicza, liczba 

mieszkańców Polski zwiększyła się z 1,25 mln w roku 1000 

do 2 mln w roku 1370, a gęstość zaludnienia wzrosła w tym 

czasie z 5 do 8 osób na kilometr kwadratowy. 

ow wielki atkw ieki 

Rozbicie dzielnicowe i brak silnej władzy centralnej wzmocniły 

rolę Kościoła i możnych, których poparcie książęta 

musieli sobie zapewniać m.in. poprzez nadania dóbr ziemskich. 

Posiadłości ziemskie stały się podstawą utrzymania 

instytucji kościelnych, możnowładców, a także rycerstwa – 

jego przedstawiciele w zamian za otrzymaną ziemię mieli 

obowiązek stawienia się do walki na wezwanie władcy. 

Posiadacze wielkich majątków dążyli do uzyskania od 

księcia immunitetu. Polegał on na zwolnieniu dóbr obdarowanego 

immunitetem od podatków i świadczeń na rzecz 

księcia (immunitet ekonomiczny), a także na przekazaniu 

przez władcę tak uprzywilejowanej osobie praw do sądzenia 

ludności zamieszkałej w jej dobrach i pobierania kar 

sądowych (immunitet sądowy). Najczęściej przywileje te 

otrzymywały instytucje kościelne: biskupstwa i klasztory. 

Immunitety przyczyniły się do zmniejszenia dochodów 

książęcych. Właścicielom z kolei pozwalały zaoferować 

korzystniejsze warunki osadnictwa dla nowo przybyłych 

na ich ziemie, np. mniejszy czynsz. 

otki ktatowania i tanw 

w ole 

W XIII w. i połowie XIV w. zaczęły się w Polsce tworzyć 

stany, czyli grupy społeczeństwa, którym przysługują 

zbliżone prawa. W 1. połowie XIII w. został ograniczony 

wpływ władców na obsadę urzędów biskupich, wprowadzono 

bowiem zasadę wyboru biskupa przez kapituły 

katedralne (organy doradcze biskupa złożone z kanoników).Wykształciły 

się również osobne sądy wyrokujące na 

podstawie prawa kanonicznego (kościelnego). Na skutek 

tego w XIII w. nastąpił proces wyodrębnienia się stanu 

duchownego. Lokacje miast na prawie niemieckim, które 

posiadały odrębność prawną i własny samorząd, z czasem 

przyniosły ukształtowanie się stanu mieszczańskiego. 

Z kolei lokacje wsi zaowocowały powstaniem wolnej 

warstwy chłopów, opłacających czynsz. Rycerstwo 

przekształciło się w kolejnych wiekach w stan szlachecki. 

Z upływem czasu stany, przede wszystkim duchowieństwo 

i szlachta, zyskiwały coraz większy wpływ na politykę 

państwa, a Polska przekształcała się w monarchię stanową 

(patrz: temat 36). 

Kanonik

33. Przemiany społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich w XII–XIII w. 

S 

Na początku XIII w. rozpoczął się na Śląsku, a potem w innych dzielnicach, proces lokacji wsi i miast na prawie 

niemieckim. • We wsiach lokowanych na prawie niemieckim osadnicy płacili właścicielowi ziemi czynsz w pieniądzu. 

• Miasta organizowane według wzorów niemieckich wyróżniała regularna zabudowa. Miały one swój samorząd 

i własne sądownictwo. • Kolonizacja przyczyniła się do rozwoju gospodarczego i zwiększenia zaludnienia ziem Polski. 

Upowszechniły się wówczas nowe sposoby gospodarowania. • Nadania przywilejów immunitetowych wzmocniły 

szczególnie pozycję Kościoła i – w nieco mniejszym stopniu – możnowładców. Zarówno immunitety, jak i osadnictwo 

na prawie niemieckim uszczupliły władzę książąt i w dłuższej perspektywie doprowadziły do powstania w Polsce 

monarchii stanowej. 

 

1. 

 

2. 

3. 

4. 

KS 

 

W Imię Pańskie. Amen! 

Wszelkie działania, które mają mieć trwałą moc, staną się 

trwalsze poprzez świadectwo na piśmie. Przeto My, Henryk, 

z Łaski Bożej książę Śląska, wszystkim obecnie żyjącym 

i ich przyszłym potomkom, którzy to pismo czytać 

będą, czynimy wiadomym, że My Dietrichowi, zwanemu 

de Ysenberc, poleciliśmy założyć nowe miasto nad rzeką 

zwaną Barycz. Zakładamy to miasto na pięćdziesięciu łanach 

frankońskich 1 , z których Dietrichowi, założycielowi, 

przynależne będzie 8, pozostałe może on oddać, oprócz 

dwóch łanów, które My podarowaliśmy Kościołowi i na 

pastwisko. Pozwalamy mu założyć jatki 2 i kramy chlebowe, 

łaźnie, młyny, stawy rybne, ile tylko zechce na wszelkie 

sposoby dla jego korzyści, również rzeźnię, w której zarzynane 

będzie bydło. Po upływie wolnizny należny mu będzie 

1 

łan − miara powierzchni. Łan chełmiński (włóka) liczył 16−18 ha, 

łan frankoński (niemiecki) odpowiadał powierzchni 23−27 ha. 

2 

jatka − kram lub ława, na których sprzedawano mięso. 

czynsz z co szóstej zagrody i z co szóstego ogrodu. Przede 

wszystkim przysługiwać mu będzie sąd dziedziczny. […] 

Obiecaliśmy także, że nie będzie założona karczma 

w obrębie jednej mili od miasta, ani kuźnia, ani szewc, ani 

sprzedawcy chleba lub mięsa, lub inni podobni w obrębie 

tego rejonu osiąść nie mogą. Dajemy miastu także na 10 lat 

zwolnienie (wolność) od czynszu, ze służb i pozostałych 

powinności; […], od już uprawnych gruntów będą mieli 

tylko 6 lat wolnizny, po zakończeniu których z każdego 

łanu zapłacone Nam będzie sześć miarek potrójnego zboża: 

pszenicy, żyta, owsa i pół marki srebra […] Obiecaliśmy 

także, na korzyść miastu i z zastrzeżeniem woli jego panów, 

jeśli będziemy w stanie, aby zlikwidować znajdujące 

się w pobliżu cotygodniowe targi w Prusicach i Strupinie. 

Cyt. za: D. Sokołowska, Dokument lokacyjny Żmigrodu 

w 750-rocznicę [sic!] lokacji miasta na prawie magdeburskim 

(1253–2003), https://www.archiwa.gov.pl/images/docs/ 

referaty/dorota_sokolowska.pdf [dostęp: 11.10.2018]. 

1. 

2. 

 

261

S SK 

BS HB 

Państwo pierwszych Piastów narodziło się w Wielkopolsce, 

gdzie poprzednicy Mieszka I stworzyli silną organizację 

państwową, która już za panowania tego władcy poszerzyła 

swe terytorium o ziemię lubuską i Pomorze Zachodnie, 

Śląsk i prawdopodobnie część Małopolski. Mieszko I skutecznie 

przeciwstawiał się ekspansji niemieckiej, w 972 r. 

pod Cedynią pokonał margrabiego Hodona. Przełomową 

decyzją było przyjęcie przez Mieszka I w 966 r. chrześcijaństwa, 

co wprowadziło Polskę w orbitę cywilizacji 

zachodnioeuropejskiej. 

Jego syn i następca Bolesław Chrobry kontynuował politykę 

ojca. Gorliwie szerzył chrześcijaństwo, między innymi 

wspierał misję św. Wojciecha. Sukcesem politycznym polskiego 

władcy był zjazd gnieźnieński z udziałem cesarza Ottona 

III w roku 1000. Zapadła wtedy decyzja o utworzeniu 

arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, co przyczyniło się do pogłębienia 

integracji ziem polskich, które znalazły się w jednej 

prowincji kościelnej. Odsunęło również niebezpieczeństwo 

podporządkowania Kościoła polskiego niemieckiemu arcybiskupstwu 

w Magdeburgu. Bolesław Chrobry opanował 

w 1002 r. Milsko, Łużyce i Miśnię, a w 1003 r. zajął Czechy 

(które jednak szybko utracił) oraz Morawy i Słowację. Stało 

się to powodem długotrwałych wojen polsko-niemieckich 

w latach 1004–1018, zakończonych pokojem w Budziszynie. 

Bolesław Chrobry zatrzymał Milsko i Łużyce. W tym 

samym roku zorganizował wyprawę na Ruś, zdobył Kijów 

i przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie. W 1025 r. jako 

pierwszy polski władca koronował się na króla Polski. 

KS B H 

SSSK 

Następcą Bolesława Chrobrego został jego syn Mieszko 

II, który koronował się na króla. Jego spory z braćmi 

i jednoczesny atak wojsk ruskich i niemieckich na Polskę 

doprowadziły państwo do strat terytorialnych. Od kraju 

odpadły Milsko, Łużyce, Grody Czerwieńskie oraz 

prawdopodobnie Morawy i Słowacja. Kryzys władzy centralnej 

spowodował wybuch powstania ludowego i reakcji 

pogańskiej w latach 30. XI w., w których wyniku przestały 

istnieć arcybiskupstwo gnieźnieńskie i organizacja kościelna. 

Anarchię pogłębił najazd księcia czeskiego Brzetysława 

w 1039 r., który spustoszył Wielkopolskę i przyłączył 

do Czech Śląsk. 

Kazimierz Odnowiciel, dzięki pomocy niemieckiej, 

na powrót odbudował państwo i przeniósł jego centrum do 

Małopolski. W 1047 r. odzyskał Mazowsze i w 1050 r. – 

Śląsk, choć z tego ostatniego musiał opłacać trybut Czechom. 

Polska była jednak słabszym państwem niż za rządów 

jego poprzedników. Za niemieckie wsparcie Kazimierz 

Odnowiciel zapłacił uzależnieniem Polski od cesarstwa, co 

udało się przerwać dopiero kolejnemu władcy – wojowniczemu 

Bolesławowi Szczodremu. W sporze między cesarstwem 

a papiestwem opowiedział się on po stronie papieża, 

dzięki czemu udało mu się odnowić polską prowincję 

kościelną, którą stanowiło arcybiskupstwo gnieźnieńskie 

z podległymi mu diecezjami. W 1076 r. koronował się 

na króla Polski. W 1079 r. Bolesław wszedł w konflikt 

z biskupem krakowskim Stanisławem, wybuchł bunt możnych, 

a władca uciekł na Węgry. 

S 

 

HS 

SK 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

262 

X X

Panowanie jego następcy, Władysława Hermana, upłynęło 

pod znakiem wzrostu znaczenia możnych w państwie 

i konfliktów z synami: Bolesławem Krzywoustym i Zbigniewem, 

którzy zmusili go w 1097 r. do wyznaczenia 

im własnych dzielnic. Po śmierci Władysława Hermana 

doszło do wojny między braćmi, z której zwycięsko wyszedł 

w 1106 r. Bolesław Krzywousty. W 1109 r. odparł atak na 

Polskę cesarza Henryka V, a w latach 1116–1122 opanował 

Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie, gdzie rozpoczął 

chrystianizację. Aby zapobiec walkom między swymi 

synami o władzę po jego śmierci (zm. 1138 r.), a zarazem 

utrzymać jedność państwa, wprowadził zasadę senioratu. 

Zgodnie z nią władzę zwierzchnią nad podzielonym między 

synów Bolesława Krzywoustego państwem miał sprawować 

książę senior − najstarszy z dynastii Piastów, który prócz 

własnej dzielnicy władał też dzielnicą senioralną. 

S SK B B 

 

Po śmierci Bolesława Krzywoustego pierwszym seniorem 

został Władysław Wygnaniec. Rządził na Śląsku 

i w dzielnicy senioralnej, pod jego zwierzchnictwem było 

Pomorze. Mazowsze otrzymał Bolesław Kędzierzawy, 

Wielkopolskę – Mieszko Stary, a wdowa po Bolesławie 

Krzywoustym Salomea wraz z dwoma nieletnimi synami 

Henrykiem i Kazimierzem objęła ziemię łęczycką. 

Władysław Wygnaniec został wypędzony z Polski 

przez młodszych braci w 1146 r. Kolejnym seniorem 

został Bolesław Kędzierzawy, który w 1157 r. musiał złożyć 

hołd i zapłacić okup cesarzowi Fryderykowi I Barbarossie. 

W 1173 r. księciem seniorem został Mieszko Stary, 

jednak już w 1177 r. został wygnany, a tron krakowski 

powierzono najmłodszemu z synów Krzywoustego – Kazimierzowi 

Sprawiedliwemu. Oznaczało to obalenie zasady 

senioratu. W następnych latach toczyły się długotrwałe 

walki o Kraków. Ostatnim księciem, który pretendował 

do władzy nad całą Polską, był Leszek Biały. Po jego śmierci 

w 1227 r. przewagę zdobyli Henryk Brodaty i jego 

syn Henryk Pobożny, którzy rządzili na Śląsku, w południowej 

Wielkopolsce i Małopolsce. Kres ich władztwu 

położył najazd mongolski na kraj w 1241 r. 

Podzielona Polska nie była w stanie odeprzeć rabunkowych 

napadów plemion pruskich, Litwinów i Mongołów, 

jej pozycja na arenie międzynarodowej znacznie osłabła. 

W celu chrystianizacji Prusów Konrad Mazowiecki podjął 

w 1226 r. decyzję o sprowadzeniu do Polski zakonu krzyżackiego. 

Na północnym zachodzie w siłę urosła Marchia 

Brandenburska kierująca swą ekspansję na obszar Wielkopolski 

i Pomorza Zachodniego. Zagrożenie zewnętrzne, 

wyniszczające wojny domowe między piastowskimi książętami, 

hamujące rozwój gospodarczy w 2. połowie XIII w., 

spowodowały wzrost nastrojów zjednoczeniowych. Zespolenie 

ziem Polski miało zapewnić bezpieczeństwo i pomyślny 

rozwój gospodarczy. Ważną rolę w szerzeniu tej idei odgrywał 

Kościół, który zaczął między innymi propagować kult 

św. Stanisława jako patrona zjednoczenia Polski. 

SS 

H SKH XX . 

Mimo że rozbicie dzielnicowe negatywnie wpływało na 

rozwój gospodarki Polski, w tym okresie doszło do znacznego 

ożywienia gospodarczego. W dużym stopniu wynikało 

ono z rozpoczęcia lokacji miast i wsi na prawie niemieckim. 

Dzięki nowym osadnikom wzrosło zaludnienie, 

możliwe było objęcie kolonizacją nieużytków i obszarów 

leśnych. Obowiązek opłacania czynszu na rzecz właściciela 

miasta spowodował upowszechnienie się pieniądza, co 

sprzyjało rozwojowi handlu i rzemiosła. Zwiększyła się 

XX w. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

X 

 

X 

 

X 

263

wydajność produkcji rolnej dzięki zastosowaniu systemu 

trójpolówki i narzędzi metalowych. 

Wraz z tymi zmianami rozpoczął się w Polsce proces 

formowania się stanów, czyli grup ludności o jednolitej 

sytuacji prawnej. Najwcześniej wyodrębnił się stan duchowny. 

Powstanie miast i wsi, których mieszkańcy cieszyli się 

wolnością osobistą i rządzili się osobnym prawem, przyniosło 

skutek w postaci ukształtowania się stanów mieszczańskiego 

i chłopskiego. Rycerstwo w kolejnych wiekach 

utworzyło stan szlachecki. Osłabienie władzy centralnej 

spowodowało, że król coraz częściej nadawał przywileje 

immunitetowe, na czym skorzystał przede wszystkim 

Kościół, który uzyskał znaczną niezależność od panujących. 

 

J. Bieniak, Państwo Miecława. Studium analityczne, 


P. Jasienica, Polska Piastów, Warszawa 2007. 

Krzyżacy. Historia – zamki – bitwy, red. K. Kucharczuk, 

Wierzchy Parzeńskie 2015. 

S. Rosik, Bolesław Krzywousty, Wrocław 2013. 

K. Skwierczyński, Recepcja idei gregoriańskich w Polsce 

do początku XIII wieku, Toruń 2016. 

J. Strzelczyk, Bolesław Chrobry, Warszawa 2014. 

M. Światłowski, Rozdrobnienie dzielnicowe w Polsce 

XII–XIII w., Kraków 2015. 

P. Urbańczyk, Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Toruń 2012. 

264 

 

?

edniowieny Krakw 

 

 

 

 

 

 

 

 

obronne 

 

 

 

 

rynek 

 

 

 

 

 

 

? 

 

 

 

 

 

265

W imię Boga. Amen. […] My Bolesław, z łaski bożej książę 

krakowski i sandomierski, wraz z najukochańszą matką 

naszą Grzymisławą, tychże ziem księżną, zważając na wierność 

i zacność wiernego nam rycerza Klemensa z Ruszczy, 

wojewody krakowskiego, który przez swą zmyślność wybawił 

nas z więzienia stryja naszego Konrada i przywrócił 

dawnej wolności […], potem, skoro ten książę w wielkiej 

sile z licznym wojskiem w ziemie nasze wkroczył, pragnąc 

podboju onych a naszej zguby, tenże Klemens, zebrawszy 

przyjacioły swe i nasze rycerstwo – jako wierny rycerz 

i wojownik dzielny – uderzył na wodzów w polu zwanym 

Suchodół i z pomocą boską wielu przeciwników naszych 

powalił, innych zmusił do ucieczki i nas wprowadzając na 

powrót w księstwo nasze, wszystkie granice ziem naszych 

ochraniał, mieczem swym i dzielnością serca swego; wynagradzając, 

jak wypada, wierność jego, dajemy i nadajemy 

jemu i potomkom jego obojga płci wszelkie wolności, jakie 

sami mamy w państwie naszym, tak że wszelkie dziedzictwa 

rzeczonego pana Klemensa przez spadek, wysługę 

i pieniądze nabyte wolnymi będą zupełnie od wszelkich 

poborów, opłat i przewozów, jakkolwiek zwanych. Prócz 

tego tenże pan Klemens i potomkowie jego będą mieli moc 

sądzenia ludu swego i wyrokowania we wszystkich sprawach 

według zwyczaju naszego dworu, tj. na wodę, żelazo 

rozpalone, na pojedynek, kijami i mieczami, na powieszenie 

i ucięcie członków. Może też według swej woli w dziedzictwach 

swych stawiać warownie, grody i miasta. 

Wybór tekstów źródłowych z historii państwa 

i prawa polskiego, oprac. J. Sawicki, t. 1, cz. 1, 

Warszawa 1952, s. 35–36. 

1. 

2. 

3. 

4. 

 

 

Małopolska 29 75 54 

Mazowsze 4 36 43 

Śląsk 128 34 7 

Wielkopolska 38 55 56 

 

1. 

 

266

W czasach Konrada zmieniały się stosunki panujące na 

ziemiach Polski. Nadal wśród wąskiej elity władzy trwało 

przekonanie o istnieniu jednolitego dziedzictwa rodu „panów 

przyrodzonych”, wspartego o wspólne prawa, o język, 

o należne mu terytorium, wreszcie o wspólną tradycję. 

Ta wizja „królestwa polskiego” – tak ukazywanego przez 

naszych kronikarzy na przełomie stuleci – słabo pasowała 

do rzeczywistości. Jeszcze starszy brat Konrada, Leszek 

zwany Białym, miał aspiracje, by pełnić władzę zwierzchnią 

nad polskimi książętami. Była to jednak władza dość 

iluzoryczna, ograniczona i posiadanymi kompetencjami, 

i istnieniem innych pretendentów do panowania nad Krakowem. 

To miasto bowiem stało się (zapewne już wiele lat 

wcześniej) kolejnym (obok rodu panującego) symbolem 

jedności w czasach rozbicia dzielnicowego. 

Zmieniały się także relacje między polskimi ziemiami. 

Kolebka państwa, Wielkopolska, zniszczona kryzysem 

XI wieku, posiadała tradycyjną stolicę kościelną państwa: 

Gniezno. Bogatsza, ludniejsza Małopolska (ściślej – ziemia 

krakowska) była z kolei obszarem, którego posiadanie stanowiło 

symbol władzy politycznej nad ziemiami polskimi. 

Wielką karierę od początku XIII stulecia zaczął robić Śląsk. 

Być może bliskość bogatych sąsiadów – Czech, księstw 

niemieckich, być może „gorączka złota”, która wybuchła 

około 1200 roku (znalezione zostały złoża tego cennego 

metalu w okolicach Złotoryi), spowodowały napływ wielu 

tysięcy osadników poszukujących szczęścia na nowej ziemi. 

Już w pierwszej połowie XIII wieku rozwój demograficzny 

Śląska, jego potencjał gospodarczy, nowatorstwo przy zakładaniu 

miast w oparciu o nowe wzory ustrojowe, spowodował 

zajęcie pierwszego miejsca tej dzielnicy w rankingu 

gospodarczym ziem polskich. Ziemie Mazowsza, jak się 

wydaje, przeżywały pomyślny okres rozwoju demograficznego 

i gospodarczego w połowie XI wieku, kiedy pozostawały 

na obrzeżach kryzysu państwa. W czasach Władysława 

Hermana ta dzielnica może nawet była ośrodkiem 

centralnej władzy całego kraju. Można przyjąć, że do połowy 

XIII wieku nie odstawała nadmiernie od pozostałych 

ziem Polski. Dopiero czasy Konrada przyniosły początek 

jej regresu wywołanego nieustannymi najazdami Bałtów. 

Henryk Samsonowicz, Konrad Mazowiecki 

(1187/88–31 VIII 1247), Kraków 2012, s. 23–24. 

1. 

2. 

 

 

 

 

 

 

1. 

 

2. 

 

 

267

. 

Nagle wzdłuż wałów rozległy się szepty, potem krzyk przeleciał 

i zamarł. Wieże wynurzyły się już z mgły. Na przedniej 

ścianie każdej z nich widniały drobne postacie. Można 

je było już rozróżnić. Zakładnicy! Tak dotrzymywał 

słowa cesarz Henryk V! Na najwyższej, która zmierzała 

ku baszcie nad zachodnią furtą, po jasnej, lśniącej w słońcu 

czuprynie wszyscy poznali Zdzicha. A na baszcie stał 

Przedsław i patrzył na syna. […] Prawdziwy łuk dzierży 

w ręku. Wie, że on musi wypuścić pierwszy pocisk jako 

hasło do walki. Inaczej nie padnie ani jeden. Za chwilę będzie 

za późno. Już wyskoczyli wojownicy zza wież i pod 

osłoną tarcz przerzucają przez strugę belki, po których 

wieża podejdzie pod mur. Potem jeno most spuścić na łańcuchach 

– i gród zdobyty. A Przedsław stoi, jakby złym 

urokiem zaklęty w kamień. Patrzy na syna już z bliska. 

Przez łzy, które ćmią mu oczy, postać chłopca załamuje się 

na kilka zatartych postaci. Podnosi napięty łuk i opuszcza 

go znowu. Mruga szybko oczyma. Nagle w ciszy rozległ się 

czysty i donośny głos Zdzicha: 

– Bijcież! Z oćcowej ręki nie boli! 

K. Bunsch, Zdobycie Kołobrzegu. Psie Pole, 

Warszawa 1959, s. 314. 

1. 

 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

268

Historia_ZP

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?