Y Naturiaethwr

(Woodsia alpina) i ymwelwyr wrth eu tywys
i gopa’r Wyddfa.
Roedd William Williams yn cael ei gyfrif
yn brif arbenigwr ei gyfnod ar safleoedd
planhigion Arctig Alpaidd Eryri, ymysg
gwyddonwyr dysgedig yn ogystal ag
ymwelwyr, ac fel unrhyw gymeriad arbennig
arall lledaenodd amryw o chwedlau
diddorol amdano. Nid chwedl fodd bynnag
yw’r ffaith ei fod yn ystod ei yrfa wedi cael
ei gyhuddo o geisio trawsblannu o leiaf
ddau o blanhigion prin mewn gwahanol
safleoedd ym mynyddoedd Eryri.
Y Derig Dryas octopetala
Llun: G.W.
Mae un ohonynt, sef y Derig (Dryas
octopetala) yn parhau i ffynnu ar
fynyddoedd y Glyder, ond nid oes sicrwydd
o dranc y llall, sef y Llugwe Fawr, neu’r
Rhedynen Cilarne (Trichomanes speciosum),
gan na welwyd hon yn unman ar yr Wyddfa
yn ddiweddar. Roedd yr Athro Babington,
Caergrawnt, a’r botanegydd William
Pamplin, a symudodd i fyw i Landderfel yn
dilyn ei ymddeoliad, yn gwbl
argyhoeddedig mai darganfod y Derig yn
hytrach na’i phlannu ar y Glyder wnaeth
William Williams. Rhestrodd Hugh Davies
y Derig, am ei fod wedi ei gynnwys gan J.E.
Smith yn ei Flora Britannica (3 cyf.,1800-
1804), yn ei Welsh Botanology (1813: t134)
ond nid yw’n cadarnhau iddo ei weld yn
unman. Darganfuwyd y Derig mewn safle
newydd ar fynyddoedd y Carneddau gan
Evan Roberts, Capel Curig yn 1946.
Ar ddechrau’r 20 ganrif gwelwyd
agwedd newydd, gadwraethol yn dechrau
ymddangos a oedd yn gyfrwng i wrth-droi
difrod y gorffennol. Dechreuodd y syniad o
greu gerddi alpaidd yn Alpau’r Swistir yn
ystod y 1880au ac erbyn troad y ganrif
roedd symudiad ar droed i gael gerddi o
blanhigion alpaidd ar y mynyddoedd.
Syniad Arthur Kilpin Bulley (1861-
1942), brocer cotwm o Lerpwl, oedd creu
gardd o blanhigion alpaidd ar yr Wyddfa.
Dyn a’r craffter ganddo i wneud elw oedd
Bulley, a’i hoffter o flodau a’i hanogodd i
gyflogi helwyr planhigion i chwilio Tsieina
a’r Himalaia am blanhigion. Creodd Erddi
Ness yng Nghilgwri gan sefydlu meithrinfa
enwog Bees. Roedd yn Sosialydd, yn ŵr
busnes hirben, ac nid oedd ball ar ei
ymdrechion i sicrhau planhigion newydd a
thanysgrifiodd yn hael i’r ymgyrchoedd
cynharaf ar Everest.
Erbyn diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf
roedd Bulley yn ŵr cyfoethog iawn a
thyfodd ei frwdfrydedd i greu gardd o
blanhigion tramorol ar un o fynyddoedd
Prydain. Bu’n trafod ei syniad gyda
chyfarwyddwyr gerddi botaneg Glasnevin a
Kew gan ddatgan ei fod yn fodlon prynu
darn o fynydd-dir rhywle yn Lloegr neu
Gymru, a’i gyflwyno i Kew fel llain
ragbrofol ar gyfer cynefino planhigion
gwydn hardd.
Penderfynodd Bulley ar yr Wyddfa a
sicrhawyd ef gan fotanegwyr profiadol fel
John Bretland Farmer (1865-1944) mai
llethrau’r Cwmglas, yr Wyddfa, uwchlaw
Bwlch Llanberis fuasai’r man mwyaf
delfrydol. Mae’r safle yn enwog am ei
hamrywiaeth o blanhigion Arctig-Alpaidd
yn tyfu ar derasau o bridd bas yn gymysg â
chreigiau brig calchog. Mantais arall oedd
bod lein fach yr Wyddfa, oedd yn
gweithredu ers 1896, yn fodd hwylus i
gario’r planhigion i Stesion Clogwyn, dri
chwarter y ffordd i ben y mynydd, gan
ysgafnhau’r llafur o’u cario i’r cwm.
Bryd hynny roedd Cwmglas yn rhan o
Stad y Faenol a dechreuodd Bulley drafod
gyda’r ymddiriedolwyr, ond methu fu ei
ymgais i brynu, ond cynigiwyd iddo
brydles ar 500 acer i’w rentu, a chytunwyd
ar hynny. Bu trafodaeth bellach ynglŷn ag
amgáu’r llain 30 llath wrth 10, ond
penderfynwyd peidio, ond fe osodwyd
28