Y Naturiaethwr

Sylweddolwyd yn bur gynnar, wrth
chwilio drwy gatalogau sêr, fod Wranws
wedi ei chofnodi pedair ar bymtheg o
weithiau fel seren cyn i Herschel
sylweddoli mai planed oedd hi. Yn 1690 y
gwnaed yr arsylliad cyntaf o’r rhain gan
John Flamsteed yn Greenwich. Yr oedd
Flamsteed yn arsyllwr penigamp a’i
fesuriadau yn rhai hollol ddibynadwy, ond
er cyfuno’r ‘hen’ arsylliadau a’r rhai
‘diweddar’(ar ôl 1781) a gwneud pob math
o gyfuniadau eraill, doedd dim yn tycio, ac
Wranws yn gwrthod dilyn pob llwybr a
gynigid iddi.
Erbyn yr 1830au yr oedd ymddygiad
anwadal y blaned newydd wedi parhau am
ddegawdau, a chynigiwyd pob math o
resymau am hyn. Y mwyaf eithafol o’r
‘rhesymau’ hyn oedd nad oedd deddf
Newton yn gweithredu yn yr ardal
bellennig hon - tuag ugain gwaith pellach
na’r ddaear o’r Haul. Problem yn wir.
Yn y cyfamser, ar Fehefin 5 1819,
ganed bachgen o’r enw John Couch Adams
yn Lidcot, fferm ym mhlwyf Laneast, saith
milltir o Launceston, Cernyw. Wedi iddo
gwblhau ei addysg yn yr ysgolion lleol,
ymaelododd John yng ngholeg St Ioan,
Caer-grawnt, a phan gyhoeddwyd
canlyniad yr arholiadau terfynol - y
Mathematical Tripos - yn Ionawr 1843, yr
oedd ar ben rhestr y dosbarth cyntaf - yn
Senior Wrangler. Enillodd dros 4,000 o
J. C. Adams (1819 - 1892)
farciau, a’r agosaf ato - mathemategydd
sylweddol iawn - wedi ennill llai na
2,000. Ni fu erioed y fath lwyddiant yn
hanes y Tripos. Ymhen llai na phythefnos
yr oedd wedi ennill Gwobr Smith, ac yna,
mewn byr o dro, etholwyd ef yn Gymrawd
o’i goleg.
Ym Mehefin 1841 yr oedd Adams wedi
ysgrifennu nodyn yn ei ddyddiadur yn
dweud ei fod wedi penderfynu ymchwilio
ar ôl graddio i afreoleidd-dra symudiadau
Wranws, er mwyn ceisio darganfod a ellid
eu priodoli i ddylanwad planed anhysbys y
tu hwnt iddi, a phe gellid, dod o hyd iddi.
Tasg anhygoel o anodd a chwbl amhosibl
ym marn mwyafrif llethol seryddwyr
pennaf y cyfnod. Ond erbyn diwedd 1843
- blwyddyn y Tripos - yr oedd Adams
wedi llwyddo i gael ei ‘ateb’ cyntaf, a
theimlai’n hyderus y medrai, gyda mwy o
waith, ddweud yn union ym mhle y dylid
chwilio am y blaned anhysbys.
Er mwyn grymuso ei ateb cyntaf, yr oedd
Adams yn dymuno cael mwy o ffigurau gan
y seryddwyr proffesiynol, a gofynnodd i
James Challis, pennaeth Arsyllfa’r Brifysgol,
a fyddai’n bosibl cael y mesuriadau
diweddaraf o’r Arsyllfa Frenhinol yn
Greenwich. Wedi derbyn y ffigurau, yr
oedd y mathemategydd ifanc wedi datrys
problem Wranws i bob pwrpas ac yn barod
i nodi’r union le yn yr awyr y ceid hyd i’r
blaned bell a oedd yn ymyrryd â’i
symudiadau. Noder y dyddiad: Medi 1845.
Mae’r hanes wedyn yn un o’r sgandalau
mwyaf yn hanes seryddiaeth.
Camddeallodd George Airy, prif seryddwr
y deyrnas, a phennaeth Arsyllfa
Greenwich, yr hyn yr oedd Adams wedi ei
gyflawni. Ceisiodd Adams weld Airy
deirgwaith i egluro ei waith a methu -
Airy ar ei ffordd yn ôl o Ffrainc, Airy
‘ddim gartref’ ac Airy ar ganol ei ginio, ac
Adams yn ŵr swil ac anymwthgar. Ond yn
y cyfamser yr oedd seryddwr o Ffrancwr,
Urbain Jean-Joseph Le Verrier ar yr un
trywydd. Yr oedd Le Verrier yn athrylith
digamsyniol ac yn seryddwr profiadol na
wyddai ystyr y gair ‘swil’. Cyhoeddodd ei
ganlyniadau cyntaf yn ddi-oed.
16