Y Naturiaethwr

Tarddiad yr enwau
Yn gytras ag ysbyddad, ceir spethas, spethes
‘mieri’ mewn Cernyweg Canol a spezod
‘eirin Mair’ yn y Llydaweg. Cytras arall yw
scë ‘draenen wen’ mewn Hen Wyddeleg;
mae p yr ieithoedd Brythonaidd yn cyfateb i
c yn yr iaith honno.
Weithiau ceir bod ogfaen â’r ystyr egroes,
sef ffrwythau’r rhosyn gwyllt. Mae’n gytras
â’r amrywiadau Llydaweg, hog, hueg a
hogan, sy’n enwau ar ffrwyth y ddraenen
wen a hefyd, yn y ffurf luosog hogin yn
“Ogfaenllwyn a gaf unlliw”
golygu ‘tonsiliau’. Yn ôl dihareb Lydaweg:
‘Blwyddyn ogfaen, blwyddyn yd / Blwyddyn
eirin tagu, ni fydd’. Diddorol sylwi y ceir
hefyd hogan ‘haw’ yn Saesneg tafodieithol
Cernyw.
Gelwid hi yn ddraenen wen er mwyn
gwrthgyferbynnu rhyngddi hi a’r ddraenen
ddu Prunus spinosa gan fod rhisgl pren ifanc
y naill yn llwyd golau a’r llall yn frown
tywyll. Nid oes cofnod o ddefnyddio drain
gwynion cyn 1722 na drain duon cyn 1604.
Mae’n debyg y gelwir y ffrwythau yn
criafol y moch am eu bod yn debyg, yn
arwynebol, i aeron y criafol ac yn rhoi’r un
olwg danbaid yn yr hydref.
Tybir y daw’r enw pren bara a chaws o
arferiad plant o fwyta’r dail a’r aeron yn yr
hydref. Hwyrach, yn ôl dychymyg plentyn
bod cnawd yr aeron yn debyg i gaws
maidd.
Enwau lleoedd
Draenen Wen Amhosibl efallai yw
gwahaniaethu rhwng cyfeiriadau at ddrain
gwynion, drain duon a mieri mewn enwau
lleoedd. Mae Cefn Dreiniog yn Llanfrothen,
Rhyd y Drain yn Llanuwchllyn, Erddreiniog
ym Môn, Draenogan Talsarnau (drain
ogfaen tybed?) yn bosibiliadau i’w
hystyried. Gallai enwau o’r fath gyfeirio yn
ogystal at unrhyw wrthrych, planhigyn neu
greadur pigog gan gynnwys mamaliaid a
physgod. Ceir hefyd Tyddyn Drain
(Llanaelhaearn) Beudy Adwy’r Drain (Rhyd
Ddu) a Llwyn Drain (Licswm).
Ysbyddad Yng nghronfa Melville
Richards, cofnodir y gair (neu ffurf arno)
mewn tua 20 o enghreifftiau o enwau lleol
drwy Gymru benbaladr. Ceir Bryn
Ysbyddaden ym Môn, yng Ngheredigion ac
yn Sir Gaerfyrddin, Cae’r Ysbyddaden
(Llanfaelog), Clun Ysbyddyd (Llwynyrebol),
Cwm Nant Ysbyddaden (Penderyn), Erw’r
Sbyddyd (Bre), Erw’r Ysbyddadog (Trefor,
Dinbych), Ffos Ysbydded (Llangynnwr),
Gwaun Ysbydden (Llanfair ar y Bryn),
Maesysbyddaden (Corris), Maesysbyddadog
(Llandysilio, Trefaldwyn), Nant
Ysbyddaden (Nedd), Pant Ysbyddyd a
P.Sbydded (Pennal) a Perth Ysbyddaden
(Persaeddfed, Môn). Mae’r cysylltiadau â
chae, erw, gwaun, pant a pherth oll yn
gyson â chynefin naturiol y goeden.
Ceir cyfeiriadau cynnar at y goeden
mewn enwau lleoedd, megis Trespethed
(Llandyrnog, 1550), Ysbydwr
(Llandyfrydog, 1349), Ysbyddadog (Trefor,
1498), Y Spaddadog Ddrylliog (Cefn, Dinb.
1638). Dylem ochel rhag camgymryd rhai
o’r enwau hyn am rai sy’n cyfeirio at eiriau
tebyg. Er enghraifft, oni allai Erw’r
Sbyddyd olygu ‘erw dihysbydd’ yn gymaint
ag ‘erw’r ysbyddad’. Ystyr ysbyddawd yw
hospitium a hospitalitas gan John Davies o
Fallwyd ym 1632 a cheir ysbydhod â’r ystyr
a dairy gan Edward Llwyd (AB 221a). Er
mwyn dangos sut yr ystumiwyd y gair
ambell dro, ceir dwy ffurf ar yr enw
Ysbyddadog yn Rhiwedog, Llanfor,
Dinbych sef Tyddyn Spethadog (1592) ac
Ysbrydhavog (c. 1700).
Defnydd
Impio Yn Llawlyfr y Llafurwr (1711)
gan Moses Williams, ceir y cyfeiriad hwn:
20