Veenhuizen revisited, voorstel voor een nieuwe PI in Veenhuizen

Veenhuizen revisited
voorstel voor een nieuwe PI in Veenhuizen
van kolonie van weldadigheid tot
gevangenisdorp van de toekomst
januari 2013

Nieuwe kansen voor Veenhuizen
Als toekomstig werelderfgoed moet Veenhuizen niet alleen zijn verleden maar ook zijn toekomst veilig
stellen.
Naast nieuwe passende economische ontwikkelingen in de zorg, landbouw, onderwijs, kennis, creatieve
industrie, ambachtelijke bedrijvigheid, cultuur, recreatie en toerisme koestert Veenhuizen zijn bijzondere
band met Justitie. De drie overgebleven penitentiaire inrichtingen Esserheem, Groot Bankenbosch en
Norgerhaven nemen een prominente plaats in in de ruimtelijke en mentale constellatie van Veenhuizen.
Deels zijn ze echter verouderd en voldoen ze niet langer aan de huidige inzichten van de Dienst Justitiële
Inrichtingen (DJI), waarin gekozen wordt voor concentratie en schaalvergroting vanuit de wens om kosten
te besparen.
Veenhuizen gaat graag de uitdaging aan een voorstel te doen, dat recht doet aan het efficiencyvoordeel
van bundeling van activiteiten en voorzieningen, en wil daarmee nadrukkelijk een constructieve bijdrage
leveren aan de bezuinigingsplannen voor het gevangeniswezen. Veenhuizen heeft altijd een toekomstgerichte
blik gehad. Een verblijf in Veenhuizen is immers nog steeds het vertrekpunt voor de opbouw van
een nieuw maatschappelijk bestaan. Met deze blik ziet Veenhuizen de bezuinigingsoperatie van DJI dan
ook als een kans en een niet mis te verstane impuls, om haar rol ook in de toekomst met verve te vervullen.
het einde van het enige
gevangenisdorp in Nederland?
Vanaf 1822 tot op heden heeft Veenhuizen
altijd ruimte geboden aan inwoners die niet
op vrijwillige basis voor een verblijf op deze
locatie gekozen hebben. Eerst als private
kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid.
Later, vanaf 1859, als onderneming
van de staat, aangestuurd door het Rijk.
Van 1875 tot 1984 was de ruim 3000 hectare
voormalige kolonie inclusief alle opstallen
volledig in handen van het Ministerie
van Justitie. Niet alleen achter de tralies
maar ook daarbuiten bepaalde Justitie
het lot van de bevolking van het dorp. Het
Ministerie was immers de enige werkgever
en huisvester.
Buitenstaanders en bezoekers konden alleen
met speciale permissie het dorp in. De
grenzen van deze gesloten gemeenschap

Als je bij de tijd wilt blijven...
Een vuistregel zegt dat de kosten van het gebruik van
een gebouw over de levensduur zo’n 200 keer hoger
zijn dan de oorspronkelijke investering. De kosten van
sloop en nieuwbouw bedragen doorgaans niet meer dan
6% tot 8 %. Dit maakt nieuwbouw in Veenhuizen een
realistische optie.
Door het arbeidsintensieve karakter van een PI vormen
personeelskosten een belangrijke kostenpost. In Veenhuizen
zijn deze kosten door de hoge kwaliteit, trouw en
arbeidsethos van het gevangenispersoneel substantieel
lager dan elders in het land.
Met het samenbrengen van de 3 Veenhuizer PI’s op één
nieuwe locatie kan het huidige personeelsbestand van
485 worden teruggebracht met 15 %. Een efficiencyslag,
die door besparing op personeelskosten jaarlijks bijna
€ 5 miljoen oplevert.
moet je af en toe een doorstart maken
Veenhuizen kan in het veranderend krachtenspel
waarin het Rijk vandaag opereert ruimte bieden aan
nieuwe concepten voor detentie die...
• morgen gerealiseerd kunnen worden en kunnen
rekenen op draagvlak bij de bevolking
• inspelen op nieuwe ontwikkelingen bij de bouw,
het beheer en de exploitatie van de PI’s
• leiden tot een efficiënte bedrijfsvoering en kostenreductie
• continuïteit bieden op het gebied van personeel,
arbeid en omgeving
• impulsen bieden voor andere economische ontwikkelingen
• recht doen aan de nominatie van Veenhuizen voor
een plek op de Werelderfgoedlijst van Unesco
De fysieke en mentale ruimte is er, evenals de bereidheid
om nieuwe plannen te faciliteren.
werden nauwlettend in de gaten gehouden.
Ontsnappingspogingen van gedetineerden
vinden immers zelden plaats
zonder hulp van buiten.
Het is zonder meer opmerkelijk dat Veenhuizen
meer dan anderhalve eeuw lang zijn
prominente rol als grootste centrum van
detentie in het land heeft weten te vervullen
en behouden.
Waar de idealen van autarkie en wederkerigheid
het in een tijdsbestek van minder
dan twee generaties moesten afleggen
tegen de realiteit van de dag, heeft Veenhuizen
als gevangenisdorp vele opvattingen
en veranderingen in het gevangeniswezen
het hoofd kunnen bieden, en doeltreffend
weten in te spelen op zeer uiteenlopende
vragen vanuit de maatschappij.
Misschien is het wel de marge die Johannes
van den Bosch, de oprichter van de
oorspronkelijke kolonie, had ingebouwd
door niet alleen gebouwen, maar ook
gronden tot een wezenlijk onderdeel van
het concept te maken. Gronden die ook nu
een wezenlijke rol kunnen spelen bij het
bepalen van de toekomst van Veenhuizen.
Wellicht is het ook de echo van het oorspronkelijke
gedachtengoed van de Maatschappij
van Weldadigheid waardoor ook na
1859 door gevangenispersoneel en plaatselijke
bevolking zelden gesproken werd van
gedetineerden, maar van ‘verpleegden’.
Een uniek en interessant geluid uit het
verleden. Zeker gezien het immer actuele
spanningsveld tussen de roep om vergelding
en de wens tot resocialisatie en
integratie.

VEENHUIZEN
bron: “de Rechtspraak”, juli 2012

Veenhuizen een solide, centraal gelegen, perfecte toekomstige nieuwbouw locatie
2013 is een jaar waarin een belangrijke verschuiving
plaatsvindt in de landelijke verdeling van Rechtbanken,
Gerechtshoven, OM parketten en Politieregio’s. Met
de komst van de nationale politie is Nederland opgedeeld
in nieuwe regio’s die volledig samenvallen met de
nieuwe gerechtelijke kaart.
De Rechtbanken Assen, Groningen en Leeuwarden
fuseren tot de Rechtbank Noord-Nederland, welke
resorteert onder het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden.
De respectievelijke provinciehoofdsteden fungeren als
zittingsplaats.
Het programma Modernisering Gevangeniswezen
(MGW) stelt het regionaal plaatsen van gedetineerden
als belangrijke doelstelling. Insluiting vindt plaats in het
arrondissement van vervolging - of aanpalend - of in het
arrondissement van vestiging na detentie. Hierdoor kunnen
zowel ketenpartners als gedetineerden tijdens het strafproces
en de reïntegratie beter gefaciliteerd worden, met als
resultaat een betere afstemming tussen taken en activiteiten
en een verhoogde efficiency.
Veenhuizen, dat momenteel bijna de helft van de Noordelijke
detentiecapaciteit voor zijn rekening neemt, blijkt in deze
nieuwe constellatie meer dan ooit centraal gelegen te zijn,
en heeft potentie om ook in de toekomst een van de geconcentreerde
vlekken voor detentie in Nederland te zijn.
Zelfs als de beschikbaarheid van ervaren en goed geschoold
gevangenispersoneel in de nabijheid buiten beschouwing
wordt gelaten. Vanuit Veenhuizen zijn namelijk binnen één
uur alle Noordelijke PI’s, Huizen van Bewaring, en Rechtbanken
– inclusief die van Zwolle – te bereiken, evenals het
merendeel van de politiebureaus.
Samenvoeging van de 3 PI’s in Veenhuizen in de vorm van
nieuwbouw op één unilocatie, gekoppeld aan bundeling
c.q. versterking van de samenwerking met aanpalende
activiteiten (zoals het Shared Service Centre Noordoost
en mogelijk andere nieuwe activiteiten), zal onmiskenbaar
een substantiële bijdrage leveren aan de door DJI gewenste
efficiëntere bedrijfsvoering.
Eventueel hergebruik van te behouden monumenten
daargelaten, kan er voorzien worden dat toepassing van
DBFMO-contracten in Veenhuizen eerder zal leiden tot
sloop van bestaande verouderde detentievoorzieningen
en vervanging door nieuwbouw dan tot uitbreiding en
renovatie. De natuurlijke marge van Veenhuizen - het
surplus aan justitie bezittingen - daagt hiertoe uit en biedt
hiertoe alle ruimte.

Veenhuizen wil wel...
Het meest voor de hand liggende alternatief voor het behoud van
de huidige 3 PI’s is het samenvoegen van deze PI’s op één locatie.
Een dergelijke samenvoeging levert een belangrijke kostenbesparing
op.
Veenhuizen biedt nu al goede mogelijkheden om een dergelijke
unilocatie te realiseren. Dit zowel qua ruimte als wat betreft de
geldende bestemming. De huidige locatie van de PI Norgerhaven
heeft uit oogpunt van ligging en beschikbare ruimte de beste
papieren.
De huidige locatie van de PI Norgerhaven heeft een bouwblok van
ongeveer 9 hectare, dat volledig kan worden benut voor de bouw
van een nieuwe PI. Een dergelijke oppervlakte is ruim voldoende
om de huidige capaciteit van de Veenhuizer PI’s – 740 gedetineerden
– onderdak te kunnen bieden. En blijkens ervaringscijfers
elders uit den lande is deze oppervlakte zelfs voldoende om op te
schalen tot meer dan 1.000 gedetineerden.
Samenvoeging van PI’s Esserheem, Groot Bankenbosch en Norgerhaven
op de locatie van de laatste betekent onherroepelijk ook de
sluiting van de eerste twee. Met de keuze voor het binnenhalen
van ambachtelijke bedrijvigheid op het gebied van zorg, landbouw,
onderwijs, kennis, creatieve industrie en cultuur is een nieuw
hoofdstuk aangebroken in de geschiedenis van deze bijzondere
nederzetting. Wat Veenhuizen betreft is de zoektocht naar passende
vormen van herbestemming voor de vrijkomende gebouwen
en gronden nu begonnen.
Veenhuizen voelt zich zeker niet alleen bij het zoeken naar economische
dragers en gaat er van uit dat de betrokken wijze waarop
gemeente, provincie en Rijk de afgelopen jaren samen hebben
opgetrokken bij de herontwikkeling van Veenhuizen voldoende
perspectief biedt op voortzetting van deze samenwerking.
locatie Norgerhaven
Waar Veenhuizen vroeger een afgesloten gebied was, wordt nu
nadrukkelijk de interactie met de buitenwereld opgezocht. De rijke
legering van landschap en gebouwen, die over tijd onlosmakelijk
met elkaar verbonden zijn geraakt, vormt een robuust raamwerk
met voldoende marge om zeer uiteenlopende vragen het hoofd te
bieden.

...en biedt royaal ruimte voor innovatie en nieuwe concepten
Met de komst van de elektronische enkelband
en meerpersoonscellen zal in de
toekomst mogelijk met minder fysieke detentiecapaciteit
kunnen worden volstaan.
Dat laat onbelet dat de vraag naar resocialisatie
en integratie mogelijkheden voor
gedetineerden juist zeer specifieke eisen
in fysieke zin stellen aan de omgeving van
gedetineerden in de laatste fase van hun
gevangenschap. Het bieden van zinvolle
werkervaring tijdens detentie met zicht
op een meer succesvolle terugkeer in de
maatschappij vraagt om een omgeving
met bijzondere kwaliteiten.
Veenhuizen koestert het begrip wederkerigheid.
Wonen en werken in Veenhuizen
betekent dat je de kwaliteiten van het
gebied waardeert en wilt bijdragen aan
het behoud en de ontwikkeling daarvan.
Analoog hieraan biedt Veenhuizen met
zijn historisch verantwoorde streven naar
nieuwe ambachtelijkheid, dankzij de
uitgestrekte bossen en landerijen, een
unieke setting voor innovatieve concepten
op het snijvlak van detentie, zorg en
opvoeding.
locatie Esserheem
locatie Bankenbosch

Veenhuizen staat vierkant achter detentie...
Waar ooit de wieg stond van detentie in Nederland,
ziet Veenhuizen staks graag een state of the art PI.
Het Eerste Gesticht van de Kolonie van Weldadigheid
bestaat niet meer. Het oorspronkelijke carrévormige
gebouw met een afmeting van ca. 150 x 150 m
vormde de spil, waar de hoofdontsluiting, de Kolonievaart,
omheen liep, voordat deze zijn weg richting
Friesland vervolgde.
Door een latere schuine doorsteek van de vaart
kwam het Eerste Gesticht ‘vrij’ te liggen.
De sporen van dit alles zijn overal nog duidelijk zichtbaar
in het terrein. Binnen het unieke orthogonale
regime, dat de onderlegger vormt van Veenhuizen,
zijn de oorspronkelijke maten nog goed te herleiden.
Het gebied kent een ongekend hoge dichtheid aan
rijks- en provinciale monumenten.
Meest opmerkelijk zijn het frontgebouw van de
Rijkswerkinrichting Eerste Gesticht (nu onderdeel
van de PI Norgerhaven), het voormalige werkgesticht
Norgerhaven (het huidige Shared Service
Centre van Justitie), de dienstwoningen in het
groen aan de Oude Asserweg en Plantsoenstraat
en de unieke aardappelschuur met een bekleding
van turfblokken bij het kassen complex Groot Bankenbosch
aan de Limietweg.
Water speelt een prominente rol. Her en der hebben
de beplantingen een monumentaal karakter
gekregen.

1 x 150 m x 150 m / oorspronkelijke carré 1e gesticht
4 x 150 m x 150 m / 90.000 m2 nieuwe PI Veenhuizen
...en is klaar voor een schaalsprong in ruimte, tijd en architectuur
Het rechthoekige verkavelingspatroon van Veenhuizen is gedurende de bijna twee
eeuwen dat de voormalige kolonie bestaat een uiterst flexibele onderlegger gebleken
voor tal van functies en vormen van gebruik. Nog steeds kan de modulaire geometrie van
Veenhuizen als uitgangspunt en tot inspiratie dienen voor nieuwe ingrepen in het gebied.
Met een ruimtebehoefte van ca. 90.000 m2 komt het grondgebruik van een nieuwe PI
voor zo’n 1000 gedetineerden perfect overeen met 4x de maatvoering van de oorspronkelijke
carré‘s. Door het nieuwe ruimtebeslag wederom in carrévorm uit te leggen en in
te passen in de bestaande historische context van gebouwen, waterpartijen en beplan-
tingen, ontstaat een volstrekt nieuwe en vanzelfsprekende setting voor de nieuwe PI Veenhuizen.
Door verschuiving van dit nieuwe omheinde vierkant van 300 x 300 m naar het noorden
kan de historische context rond het SSC weer openbaar gemaakt worden, en ontstaat
er een nieuwe zichtlijn langs de Hoofdvaart die uitkijkt over de uitgestrekte landerijen ten
oosten van Veenhuizen. Herwonnen vrijheid en detentie komen hier opeens bijzonder dicht
bij elkaar.
Het frontgebouw van de voormalige werkinrichting Eerste Gesticht doet nu dienst als entreegebouw
voor de erachter gelegen nieuwe PI. Heden en verleden worden functioneel verbonden
en vormen een solide basis voor de schaalsprong die Veenhuizen wil maken.

eerste schets voor de nieuwe PI
Binnen een bebouwingsenveloppe die nauwelijks
afwijkt van de huidige ruimteclaim van Norgerhaven
moet het straks allemaal gaan gebeuren.
Met het oog op de bijzondere status van Veenhuizen
als genomineerde op de Werelderfgoedlijst
van Unesco is in dit stadium de aandacht vooral
uitgegaan naar een ruimtelijke inpassing die zich
rekenschap geeft van de historische context.
Dat betekent echter niet dat alles wat er is zonder
bedenking wordt behouden. Het motto “behoud
door ontwikkeling” uit het Ontwikkelingsplan voor
Veenhuizen klinkt ook hier door in het plan.
Nieuwe waterpartijen versterken oude lijnen
en vergrendelen de nieuwe PI stevig in het grid
van Veenhuizen. Daarvoor worden een aantal
oude waterlopen opgeofferd. Van de voormalige
Rijkswerkinrichting Eerste Gesticht blijft alleen het
frontgebouw staan.
onderdelen van het plan
Alle huidige gebouwen van de PI Norgerhaven ruimen het veld, om plaats te maken voor de nieuwe PI, inclusief de
meer recente aanbouwen aan weerszijden van het frontgebouw. Als entree voor de PI Veenhuizen krijgt dit rijksmonument
weer een nieuwe betekenis. Een entreehof, omsloten door gepantserd glazen gangen vormt de verbinding
met het feitelijke gevangenis complex. Het parkeren voor bezoekers vindt plaats langs de Oude Asserstraat, naast het
´nieuwe´ entreegebouw.
Een tweede ingang doet dienst als dienstingang en is gesitueerd aan de Limietweg net ten noorden van het huidige kassencomplex.
Hier bevindt zich ook het nieuwe parkeerterrein voor de gevangenismedewerkers. Of het kassencomplex
in zijn huidige vorm en op zijn huidige locatie behouden blijft is op dit moment nog niet onderzocht. Dat geldt ook voor
de interne indeling van het complex binnen de omheining. De precieze locatie van de cellulaire blokken, de logistieke
faciliteiten, dienstengebouw en buitenruimten is onderwerp van nadere studie. Wellicht kunnen in een compacte pakking
zelfs dakoppervlakten worden meegenomen in het uiteindelijke programma van eisen.
Het is aannemelijk dat de Limietweg onvoldoende capaciteit heeft voor de hoeveelheid verkeer die de nieuwe setting
met zich meebrengt. De mogelijkheden van een nieuwe aanvullende ontsluiting, bijvoorbeeld langs het parkeerterrein
voor de SSC, dient nader onderzocht te worden.

dienstingang
nieuwe PI Veenhuizen
entreegebouw
‘PI - campus’
parkeren bezoekers
parkeren SSC
Shared Service Centre (SSC)
enkele details
Nu de noodzaak tot beveiliging door middel van afrasteringen, hekwerken en muren
naar het noorden is opgeschoven, ontstaan volledig nieuwe mogelijkheden voor het
historische terrein rond het SSC. De slagboom op de Oude Asserstraat kan voor altijd
open blijven staan en het terrein rond de monumentale dienstwoningen ten oosten
van het SSC krijgt een compleet nieuwe ontwikkelingsimpuls.
Wellicht kan hier een soort ´campus´ontstaan met functies die gerelateerd zijn aan
behoeftes van de bevolking achter de tralies en hun bezoekers. Van kindercrèche, tot
uitzendbureau voor ex-bajesklanten of advocatenbureau, er moeten nieuwe functies
naar boven kunnen komen die juist hier op hun plek zijn.
Ook zou onderzocht kunnen worden of een ´starters enclave´ voor jeugdige inwoners
van Veenhuizen of studentenhuisvesting voor een van de nieuwe ambachtelijke opleidingen
in Veenhuizen hier op hun plek zouden kunnen zijn.
De nieuwe ´loop´ in de zichtlijn van de Kolonievaart biedt ook mogelijkheden dit deel
van Veenhuizen op te nemen in het toeristisch recreatieve aanbod van de voormalige
kolonie. Het open veldje, direct buiten de kolonie, met zijn panoramische uitzicht
richting Assen zou, zo dicht bij de PI gelegen, een blijvende plek kunnen zijn, om vanuit
kunst en cultuur te reflecteren op de rol van onvrijwillige opsluiting in onze samenleving.

uiterlijkheden...
Koepel en kruis. Zelfs zonder religieuze
connotaties blijkt gevangenisarchitectuur
zich over langere tijd te
conformeren aan enkele stricte regels
en ordeningsprincipes. Daarbij is het
denken van binnen naar buiten de
gemene deler. Hoe een en ander zich
verhoudt tot de omgeving is iets wat
pas recent tot het pakket behoort.
Opmerkelijk, omdat het exterieur van
de ‘stadsgevangenis’ uit het verleden
juist nadrukkelijk ontworpen werd
met het oog op een zekere ontmoedigende
afschrikwekkendheid.
Nu gevangenissen steeds meer in
de periferie van de stad beland zijn,
lijkt het zelfs zo te zijn dat ze bijna
niet meer te onderscheiden zijn van
een gemiddeld kantoorgebouw of
bedrijfspand. Goede voorbeelden
daargelaten zou een pleidooi voor
een zekere ‘ouderwetse’ herkenbaarheid
van de PI van de toekomst geen
kwaad kunnen.
In het geval van Veenhuizen ligt er
een inspirerend voorland. De wijze
waarop de omheining interacteert
met de gebouwen daarbinnen is een
interessant vertrekpunt. Is er sprake
van transparantie of massa?
Ook de opbouw van maten, massa’s
en hoogtes kan veel verschil maken.
Uitgangspunt is een carrévormige
omheining van 300 x 300 m met een
hoogte van 6 m, rond een bouwenveloppe
tot 12 m hoog, waarvan maximaal
25% tot 18 m hoog. Dat moet
toch tot iets moois kunnen leiden...

een paradoxale opgave?
Het panoramisch verlangen en de panoptische controle vormen een continu
spanningsveld dat gevangenispersoneel en gedetineerden delen. Hier ligt ergens
de opgave voor de PI van de toekomst. De ervaring leert dat pasklare één op één
oplossingen ten prooi vallen aan snelle veroudering.
Wat Veenhuizen biedt is marge. Marge voor de toekomst waarin alles opeens ook
weer anders kan zijn. Een goed oog hiervoor moet kunnen leiden tot een PI die
flexibel genoeg is om zijn immer wijzigende inwoners de juiste tools te bieden voor
een doorstart en een nieuw bestaan. Een doorstart die Veenhuizen zelf ook onontbeerlijk
vindt met het oog op haar eigen toekomst.

Voor vragen kunt u contact opnemen met het Ontwikkelingsbureau Veenhuizen
www.toekomst-veenhuizen.nl / info@toekomst-veenhuizen.nl / 0592-388999
NXTLANDSCAPES
landscape architecture urban design regional planning
info@nxtlandscapes.nl / www.nxtlandscapes.nl
januari 2013