Тунгаан бодох
Тунгаан бодох
Тунгаан бодох
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР<br />
9<br />
МОДУЛЬ<br />
ТУНГААН БОДОХ<br />
1<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА
МОДУЛЬ<br />
9<br />
3 ДАХЬ ХЭВЛЭЛ<br />
ТУНГААН БОДОХ<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА<br />
Шинэчлэн боловсруулсан:<br />
Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга<br />
Хянан тохиолдуулсан:<br />
Зөвлөхөөр ажилласан:<br />
Эх бэлтгэсэн:<br />
Дийзгарын Баттогтох<br />
Чулуунбаатарын Байгалмаа<br />
Жозефин Соварин<br />
Анандита Филипоз<br />
Уттара Бхарат Кумар<br />
Элбэгзаяагийн Ангараг<br />
Ганбаатарын Санчир<br />
Энд илэрхийлсэн үзэл санаа нь зохиогчдынх бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүн амын сангийн албан ёсны<br />
байр суурийг илэрхийлэхгүй.<br />
Улаанбаатар хот. 2016 он
МОДУЛЬ 9<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР<br />
ӨМНӨХ ҮГ<br />
ГАРЧИГ<br />
Өмнөх үг ................................................................................................................ 1<br />
Удиртгал ................................................................................................................ 2<br />
Үндсэн ойлголт ..................................................................................................... 4<br />
Сэдвийн танилцуулга ............................................................................................ 6<br />
Үнэлгээ.................................................................................................................. 7<br />
Сэдэв 1. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадварын талаарх ерөнхий ойлголт .............................. 9<br />
Сэдэв 2. Мэдээллийн төрөл ба ялгаатай байдал ................................................ 14<br />
Сэдэв 3. Мэдээллийн төрлийг найруулан бичих.................................................. 21<br />
Сэдэв 4. Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх .......................................................... 26<br />
Сэдэв 5. Үндэслэлийн бүтэц................................................................................. 37<br />
Сэдэв 6. Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийх арга................................................... 50<br />
Сэдэв 7. Эх сурвалжийн баталгаатай байдал...................................................... 69<br />
“Амьдрах ухааны чадвар” багц гарын авлагын ес дэх модуль нь “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар” юм.<br />
Энэ модулийн агуулгыг өсвөр үеийнхэн төдийгүй насанд хүрэгчид ч судалж болно. Үүнийг<br />
судалснаар тодорхой дарааллын дагуу асуудал дэвшүүлэн эргэцүүлж аливаа мэдээлэлд ул<br />
үндэстэй, баталгаа нотолгоонд суурилан хандаж тухайн мэдээллийг хүлээж авах, эс авахаа<br />
шийдэх боломжтой болно. Тэгснээр буруу ташаа, баталгаагүй мэдээлэлд итгэж ямар нэг<br />
эрсдэлд орохгүй байх үндэс болно.<br />
Уг гарын авлагыг гурав дахь удаагаа хэвлэн гаргаж байна. Анхны хэвлэлийг англи хэл дээр<br />
Монгол дахь Энх тайвны корпусын сайн дурын ажилтан Ми Нгүин бичиж, Нэгдсэн Үндэстний<br />
Байгууллага (НҮБ)-ын Хүн амын сангийн Өсвөр үеийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн төслийн<br />
Олон улсын зөвлөх Андреа Ирвин, Питер Саймон нар хянан тохиолдуулжээ. Монгол хэл рүү<br />
Амгаабазарын Гэрэлмаа орчуулж, Балсангийн Энхбат, Төмөрбатын Баасанцэрэн нар хянан<br />
тохиолдуулж, зургийг Баасансүрэнгийн Болормаа зуржээ. Нэг дэх хэвлэлийг БСШУЯ, НҮБын<br />
Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпусын дэмжлэгтэйгээр 2003 онд англи, монгол<br />
хэлнээ хэвлэсэн.<br />
Энэ гарын авлагын нэг дэх хэвлэлийг хот, аймаг, сумдын “Албан бус сургалтын төв“-д зөвхөн<br />
нэг ширхэгээр түгээсэн. Энэхүү гарын авлагын эрэлт хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж, дахин<br />
хэвлэх шаардлага урган гарсан тул НҮБ-ын Хүн амын сан болон Монгол дахь Энх тайвны<br />
корпус санаачлан, техник санхүүгийн тусламж үзүүлэн, 2007 онд хоёр дахь хэвлэлээ гаргажээ.<br />
“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар” модулийн хоёр дахь удаагийн хэвлэлийг Дашзэвэгийн Алтанцэцэг<br />
сайжруулан боловсруулж, Чулуунбаатарын Байгалмаа хянан тохиолдуулсан. Гурав дахь<br />
удаагийн хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сан, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээр<br />
НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол улсын Засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлж буй “Залуучуудын<br />
хөгжлийн хөтөлбөр (2013-2017)“-ийн хүрээнд дахин сайжруулан шинэчилж, хэвлэлээ.<br />
“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар” модулийн гурав дахь хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сангийн Ази<br />
номхон далайн бүсийн зөвлөх Жозефин Соварин, Анандита Филипоз, Жонс Хопкинсийн их<br />
сургуулийн зөвлөх мэргэжилтэн Уттара Бхарат Кумар, мөн гарын авлагыг ашиглаж хэрэглэдэг<br />
мэргэжилтэн, сургагч багш нарын санал зөвлөмжийн дагуу Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга<br />
сайжруулан боловсруулсан ба НҮБ-ын Хүн амын сангийн редакцийн зөвлөлийн гишүүд болон<br />
Дийзгарын Баттогтох хянан тохиолдуулсан. “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар” модулийг дахин хэвлэхэд<br />
өөрийн үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бүх хүнд гүн талархал илэрхийлье.<br />
4 1
МОДУЛЬ 9<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР<br />
УДИРТГАЛ<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар гэдэг нь тодорхой дарааллын дагуу асуудал дэвшүүлж сайтар эргэцүүлэн<br />
<strong>бодох</strong>ыг хэлнэ. Мөн дүгнэлт, итгэл үнэмшилд хүрэхийн тулд үндэслэл болон логикийг бүтээлчээр<br />
ашиглахыг хэлж болно. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадварт аливаа мэдээлэл болон итгэл үнэмшилд дүн<br />
шинжилгээ хийх, сонсч буй зүйлээ үнэн эсэхийг тогтоох чадвар багтана. Түүнчлэн ертөнцийн<br />
олон янзын хэв маяг, өнгө төрх дундаас санаа бодлоо ургуулж түүнийгээ сургамж, туршлагатай<br />
холбон үзэх боломж олгодог. Үндэслэл сайтай шинэ онол боловсруулах, мөн бодитой, сайтар<br />
томъёологдсон нотолгоо гаргаж ирэхэд тунгаан <strong>бодох</strong> чадвар нь зайлшгүй шаардагдана.<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар нь үндэслэл гаргаж, асуулт тавих чадварыг хөгжүүлдэг учраас хүний<br />
амьдралын бүхий л хүрээний мэдээлэл түүнд хамаардаг. Чухал шийдвэр гаргахын тулд ямар<br />
сонголт хийхээ эргэцүүлэх юм уу, бусадтай тогтоосон харилцааныхаа талаар бодож байх үед<br />
толгойд эргэлдэх зохион байгуулалтгүй бодлуудыг цэгцтэй, төвлөрсөн, дотоод мэтгэлцээний<br />
хэлбэрт шилжүүлэх чадвар юм. Энэхүү гарын авлагад орсон сэдэв бүр тэдгээр зохион<br />
байгуулалттай тунгаан <strong>бодох</strong> чадвартай салшгүй холбоотой.<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР ЯАГААД ЧУХАЛ ВЭ?<br />
Хүлээн авч буй бүхий л мэдээлэл, санал зөвлөгөөг эх сурвалжаас нь шалтгаалалгүйгээр<br />
үнэлж дүгнэн яагаад ингэж бодож, итгэж байгаагаа тайлбарлах үндэс суурьтай шалтгаан<br />
олох боломжийг хүнд олгодог учраас тунгаан <strong>бодох</strong> чадвар чухал юм. Хүний амьдралын<br />
бүхий л хүрээний асуудалд түүний үзүүлэх нөлөө нь харилцан адилгүй байдаг. Жишээ нь, хэн<br />
нэгэнтэй харилцах харилцааных нь талаар өгсөн зөвлөгөөг эргэцүүлж <strong>бодох</strong>гүй байх нь нэг<br />
ажил нөгөөгөөс илүү гэсэн зөвлөгөөний талаар тунгаан <strong>бодох</strong>гүй байхаас хамаагүй өөр үр<br />
дагавартай байх болно. Үүний адилаар, улс төрчийн өгч буй амлалтыг сайтар тунгааж <strong>бодох</strong>гүй<br />
байх нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хийж буй сурталчилгааны талаар тунгааж бодоогүйгээс<br />
огт өөр үр дагавартай байх болно. Хэдий тийм боловч тунгаан <strong>бодох</strong> чадвар эдгээр тохиолдол<br />
бүрт логик уялдаатай, бодит туршлагад үндэслэсэн, цэгцтэй зөв шийдвэр гаргах бололцоо<br />
олгох тул ач холбогдолтой хэвээр байх болно. Эдгээр шийдвэр нь бодит мэдээллийн шинжтэй<br />
мэдэгдэл байх эсэх, хэн нэгний хувийн амьдралд хамаатай эсэхээс үл шалтгаалан тунгаан<br />
<strong>бодох</strong> чадвар нь хүмүүст буруу ташаа мэдээллийг ялгаж салгах, заль мэхээс сэргийлэхэд нь<br />
туслах болно.<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвараа хөгжүүлээгүй, бусдын хийх мэдэгдлийн цаана нуугдаж байгаа санаа,<br />
жинхэнэ үнэнийг олж харах чадваргүй хүн бусдын заль мэхэнд хууртаж, ашиглуулах магадлал<br />
өндөр байдаг. Тийм хүн реклам сурталчилгааны бай болоход хялбар бөгөөд тухайн сурталчилж<br />
буй бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах хэрэгтэй, зайлшгүй чухал гэж итгэхдээ амархан. Учир<br />
дутагдалтай шалтгаан, бодитой биш нотолгоог ялгаж салган ойлгодоггүй хүн найз нөхөд, үе<br />
тэнгийнхэн болон бусдын нөлөө, ятгалгад автаж эрүүл бус, аюултай нөхцөл байдалд хялбархан<br />
орох магадлалтай. Тийм хүмүүс нэр нөлөөтэй хүмүүс, багш нар, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс<br />
сонссон зүйлдээ эргэлзэлгүй итгэх хандлагатай байдаг ба өөрийн бус олон нийтийн үзэл<br />
бодолд захирагдах нь олонтаа.<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАРЫГ ЭЗЭМШҮҮЛЭХИЙН ТУЛД СУРАЛЦАГЧДЫН ОНЦЛОГ,<br />
ЯЛГААТАЙ БАЙДЛЫГ ХЭРХЭН ХАРГАЛЗАН ҮЗЭХ ВЭ?<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд насны түвшин тус бүрийн онцлогийг харгалзан<br />
үзэх нь чухал. Энэ ур чадвар нь ихэвчлэн гаднаас ирэх мэдээ мэдээлэл, интернет, сонин<br />
сэтгүүл зэрэг мэдээллийн эх сурвалжтай ажиллах, түүний сайн муу, зөв бурууг тунгаан бодож<br />
бодитой, эрсдэлгүй шийдвэр гаргахад чиглэгдсэн байдаг. Тодорхой насны хүмүүсийн тулгамдах<br />
асуудал болон тэдний эрхлэх ажил хөдөлмөр, ашиг сонирхол, хэрэгцээ харилцан адилгүй<br />
байдаг. Тухайлбал, өсвөр насны хүүхэд мэдээллийг ихэвчлэн найз нөхөд, анги, сургуулийн<br />
хамт олноос авч байхад залуучууд хэвлэл мэдээлэл, ном, сонин сэтгүүл, интернет зэрэг эх<br />
сурвалжаас авч байна. Харин эцэг эх, насанд хүрэгчид телевиз, радио, интернет болон найз<br />
нөхдөөс мэдээллийг авдаг нийтлэг үзэгдэл байна. Чухам үүнтэй уялдуулан энэхүү хичээлийг<br />
заах нь илүү үр дүнтэй байх болов уу.<br />
БАГШИД ӨГӨХ САНАМЖ:<br />
Энэ сэдэв нь нэлээд хүнд, ойлгоход хэцүү бөгөөд хүмүүсийн үзэл бодол, итгэл үнэмшил,<br />
хандлагатай холбоотой асуудал хөндөх учраас заахад ч бэрхшээлтэй тулгарч болно.<br />
Гэсэн хэдий ч амьдрах ухааны чадварт хамаарах гарцаагүй чухал чадварын нэг тул та бүхэн<br />
ихэд хичээж тус гарын авлагад буй дасгал даалгаврыг бүрэн хийж гүйцэтгэхийг зөвлөж<br />
байна. Зарим дасгал ажил нь хийхэд хялбар биш, нэлээд цаг хугацаа шаардагдах тул цагийн<br />
менежментээ сайн хийхийг анхааруулъя.<br />
2 3
МОДУЛЬ 9<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР<br />
ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
Шалтгаан ба дүгнэлт<br />
Шалтгаан ба дүгнэлт бол нотолгоог бүрдүүлэгч жижиг хэсгүүд юм. Нотолгоонд гарч буй<br />
дүгнэлт нь өгүүлэгчийн үнэн, бодит хэмээн дэвшүүлж буй мэдэгдэл, харин шалтгаан нь тэр<br />
мэдэгдлийг дэмжих зорилгоор өгүүлэгчийн ашиглах санаа юм. Бүх нотолгоонд шалтгаан нь<br />
дүгнэлтээ үнэн гэдэгт бусдыг итгүүлэхэд чиглэсэн байдаг. Шалтгааны бие биетэйгээ болон<br />
дүгнэлттэйгээ хэрхэн холбогдож байгаа арга замыг нотолгооны бүтэц хэмээн ойлгодог.<br />
Дүн шинжилгээ<br />
Дүн шинжилгээ гэдэг нь ятган үнэмшүүлэх зорилготой шалтгаан болон дүгнэлт хоорондоо<br />
хэрхэн уялдаж байгааг шалгах үйл явц юм. Мөн дүн шинжилгээг нотолгооны бүтцийг<br />
тодорхойлох явц гэж хэлж болно. Холбоо үндэслэлийн хувьд шалтгаан нь тус тусдаа биш, бүгд<br />
нийлж дүгнэлтээ дэмждэг бөгөөд тэдгээр шалтгааныг салангид авч үзэж болдоггүй.<br />
Дүн шинжилгээ хийх үйл явц ихэвчлэн хэцүү, бэрхшээлтэй байдаг. Энэ нь нотолгооны бүтэц<br />
янз бүр, нарийн төвөгтэй байхаас шалтгаалахаас гадна гаргасан үндэслэл тодорхой бус<br />
байх, эсвэл тэр үндэслэлээ гаргасан хүмүүс нь өөрсдөө ч сайн ойлгоогүй байх зэргээс мөн<br />
шалтгаалдаг. Гэхдээ бүх дүн шинжилгээ нь нотолгооны далд бүтцийг илрүүлэх гэсэн нэг ижил<br />
зорилготой.<br />
Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийхэд нь туслах зорилготой текстэн тэмдэглэгээг суралцагчдад<br />
танилцуулах болно. Үүнд, нотолгоон дахь шалтгааныг “” тэмдгээр “Ш” үсгийн хамт,<br />
дүгнэлтийг “[ ]”тэмдгээр “Д” үсгийн хамт тэмдэглэсэн болно.<br />
Үнэлгээ<br />
Үнэлгээг дүн шинжилгээний дараа хийдэг ба үүнд доорх үйл ажиллагаа багтана.<br />
Үүнд:<br />
1. Шалтгааныг хүлээж авах боломжтой эсэхийг (үнэн эсэх) тодорхойлох,<br />
2. Шалтгаан нь дүгнэлтээ хэр сайн “дэмжиж” байгааг тодорхойлох,<br />
3. Гол дүгнэлт үнэн зөв эсэх талаар ерөнхий дүгнэлт гаргах.<br />
Нотолгооны бүдүүвч<br />
Нотолгоонд дүн шинжилгээ, үнэлгээ хийхэд ашиглах хоёр дахь арга нь “Нотолгооны бүдүүвч<br />
байгуулах” явдал юм. Нотолгооны бүтцийг дүрслэхдээ тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчид текстэн<br />
тэмдэглэгээг ашигладаг бол нотолгооны бүдүүвчид график дүрслэлийг ашигладаг.<br />
Нотолгооны бүдүүвчийн өөр нэг ашигтай тал нь нотолгоон дахь янз бүрийн мэдэгдлийн аль нь<br />
гол дүгнэлтийг дэмжиж, эсвэл эсэргүүцэж байгааг тодорхой харуулах, мөн аль шалтгаан нь<br />
тус болох суурь ойлголт, эсвэл төсөөлөлтэй холбоотой вэ гэдгийг харуулдаг.<br />
Үнэлгээ хийх дасгал дээр ажиллах явцдаа суралцагчид “Үүнийг үнэн гэдгийг би яаж мэдэх<br />
вэ?” хэмээн асуух “тунгаах <strong>бодох</strong> хандлага”-тай болох эхлэл нь тавигддаг. Нотолгоонд<br />
дүн шинжилгээ, үнэлгээ хийхэд суралцах замаар суралцагчид хүлээн авч буй мэдээллээ<br />
гүнзгийрүүлэн асууж тодруулж эхлэх болно.<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч<br />
Нотолгоонд дүн шинжилгээ, үнэлгээ хийх нэг дэх арга нь “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” юм. Энэ<br />
нь суралцагчдаар илүү сайн үндэслэл гаргуулахад чиглэсэн асуултын удирдамж юм. Эдгээр<br />
нь янз бүрийн санал бодолд дүн шинжилгээ, үнэлгээ хийх; шалтгааныг хүлээж авах боломж<br />
болон эх сурвалжийн найдвартай байдлыг шүүн тунгаах гэсэн тус тусдаа зорилготой.<br />
4 5
МОДУЛЬ 9<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАР<br />
СЭДВИЙН ТАНИЛЦУУЛГА<br />
СЭДЭВ 1. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадварын талаарх ерөнхий ойлголт.<br />
Энэ сэдвээр тунгаан <strong>бодох</strong> чадвар гэж юуг хэлж байгаа талаар ерөнхий ойлголттой болж,<br />
тунгаан <strong>бодох</strong> чадвартай байхын давуу талыг тодорхой жишээн дээр ухаарч ойлгох юм.<br />
Ялангуяа өсвөр насны сурагчдын хувьд тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэхийн тулд асуудалд ул<br />
суурьтай хандаж, эрсдэлгүй зөв шийдвэр гаргах ур чадварт суралцана.<br />
СЭДЭВ 2. Мэдээллийн төрөл ба ялгаатай байдал.<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид өөр хоорондоо ялгаатай мэдээллийн гурван төрөл болох “бодит<br />
мэдээлэл”, “хувийн үзэл бодол”, “ятгалга”-ыг ялгаж сурах болно. Энэ гурван ойлголтыг таньж<br />
мэдсэнээр аливаа асуудлыг задлан шинжлэх үндсэн суурь ойлголттой болох юм.<br />
СЭДЭВ 3. Мэдээллийн төрлийг найруулан бичих.<br />
Мэдээллийн гурван төрлийг ялган таньж сурснаар түүнийг хэрхэн зөв найруулж бичих аргад<br />
суралцана. Энэ нь цаашид бусдад үнэн зөв мэдээлэл хүргэх аргад сургах ач холбогдолтой.<br />
СЭДЭВ 4. Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх.<br />
Энэ сэдвээр суралцагчдад аливаа асуудлын үндэслэл болон нотолгоог бүрдүүлэгч элементийн<br />
талаар анхны мэдэгдэхүүнийг өгөх болно. Суралцагчид үндэслэл бүхий жишээг таних дасгал<br />
хийх ба “үндэслэлтэй дүгнэлт” гэж ямар ойлголт болох тухай танилцана. Мөн шалтгаан нь кейс<br />
болон нотолгоонд агуулагдаж байгаа дүгнэлтийг дэмждэг гэсэн санааг гүнзгийрүүлэн судалж<br />
дараа нь жишээ кейсэд ашиглагддаг нотолгоог тодорхойлох дасгал хийх болно. Түүнээс гадна<br />
дүгнэлтийг дэмжихээр харилцан үйлчилж буй шалтгааны бий болгосон өөр өөр төрлийн логик<br />
хэлбэр загварыг ялгаж сурах болно.<br />
СЭДЭВ 5. Үндэслэлийн бүтэц.<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид үндэслэлийн хэд хэдэн бүтэц болох цувраа, гинжин, холбоо бүтэцтэй<br />
танилцана.<br />
СЭДЭВ 6. Нотолгооонд дүн шинжилгээ хийх арга.<br />
Тус сэдвээр суралцагчид нь мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, үнэлгээ дүгнэлт өгөх “тунгаан<br />
<strong>бодох</strong> бүдүүвч”, “нотолгооны бүдүүвч” хэмээх хоёр үндсэн аргатай танилцана. Суралцагчид<br />
зааврын дагуу багшийн туслалцаатайгаар мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт<br />
өгөх болно. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч нь суралцагчдаар илүү сайн үндэслэл гаргуулахад чиглэсэн<br />
асуултын удирдамж юм. Харин нотолгооны бүдүүвч гэдэг нь график, дүрслэлийг ашиглан<br />
тодорхой нэг мэдээлэлтэй холбоотой шалтгаан, эсэргүүцэл, төсөөлөл болон тус болох суурь<br />
ойлголтыг тодруулж үнэлгээ дүгнэлт өгөх зорилготой.<br />
ҮНЭЛГЭЭ<br />
I хэсэг. Мэдлэг<br />
Заавар: Дараах өгөгдлийг уншаад зөв, бурууг нь тогтоож, тохирох баганын нүдэнд (√) тэмдгээр тэмдэглэнэ.<br />
Хэрэв эргэлзэж байвал “мэдэхгүй” гэсэн баганын тохирох нүдэнд тэмдэг тавина уу.<br />
№ Өгөгдөл Зөв Буруу Мэдэхгүй<br />
1. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар гэдэг нь тухайн мэдээлэлд<br />
шүүмжлэлтэй хандахыг хэлнэ.<br />
2. Мэдээллийн хэд хэдэн төрөл байдаг ба түүнийг<br />
бодит мэдээлэл, үзэл бодол, ятгалга гэж гурван<br />
төрөл болгодог.<br />
3. Бодит мэдээлэл гэдэг нь зөвхөн болсон үйл явдлыг<br />
хэлнэ.<br />
4. Хүний хувийн үзэл бодлыг тунгаан бодож эргэцүүлэх<br />
нь тунгаан <strong>бодох</strong> чадварын үндсэн ойлголтын нэг<br />
мөн.<br />
5. Реклам зар сурталчилгаа нь бүгд худал байдаг.<br />
6. Аливаа асуудлыг өөрийн болгож таньж мэдэх нь<br />
чиний эрүүл мэндтэй холбоотой чухал чадвар юм.<br />
7. Асуудлыг олон талаас нь харж сурах нь амьдрах<br />
ухааны үндсэн чадвар юм.<br />
8. Мэдээллийн эх сурвалжийг тунгаан <strong>бодох</strong>од цаг<br />
хугацаа их шаардах тул дэмий зүйл.<br />
9. Тухайн мэдээлэлд шууд итгэснээр ямар нэгэн<br />
эрсдэлд хүрэх боломжтой.<br />
10 Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийхдээ таамаглал<br />
дэвшүүлж түүнийг батлах, нотлох, дүгнэх гэсэн шат<br />
дараалсан үйл ажиллагааг явуулдаг.<br />
СЭДЭВ 7. Эх сурвалжийн баталгаатай байдал.<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид өдөр тутмын хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр гарч буй мэдээлэлтэй<br />
ажиллах дадлага хийх болно. Тухайн мэдээллийн эх сурвалжид дүгнэлт гаргахдаа тунгаан<br />
<strong>бодох</strong> бүдүүвчийг ашиглах болно.<br />
6 7
МОДУЛЬ 9<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАРЫН ТАЛААРХ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
II хэсэг. Чадвар<br />
Чи дэлгүүрт хүнсний зүйлээ худалдан авахаар явж байна гэж төсөөл. Гэтэл тэр дэлгүүрт шинэ<br />
хүнсний барааны сурталчилгаа явагдаж, үнэгүй амталгаа болж байлаа. Амт нь чамд маш их<br />
таалагдсан учир чи шууд авахаар шийдээд гэр бүлийнхэн болон найз нартаа ч бас авлаа.<br />
Энэ тохиолдолд үүсч болзошгүй эерэг ба сөрөг үр дагаврыг жишээ гарган үндэслэлтэй<br />
тайлбарлана уу?<br />
III хэсэг. Хандлага<br />
Заавар: Өгөгдлийг уншаад, тухайн өгөгдөлд дурдагдсан зүйлийн талаар өөрийн үзэл бодлоо тохирох нүдэнд (√)<br />
тэмдгээр тэмдэглэнэ үү.<br />
№ Өгөгдөл Маш зөв Зөв Мэдэхгүй<br />
1. Асуудалд ул суурьтай хандах нь цаг<br />
үрсэн дэмий зүйл.<br />
Зөвшөөрөхгүй<br />
Огт зөвшөөрөхгүй<br />
2. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвартай хүн тунгаан<br />
<strong>бодох</strong> чадваргүй хүнийг бодвол<br />
эрсдэлд хүрэхдээ амархан.<br />
3. Ямар нэг болсон үйл явдлыг өөрийн<br />
үгээр тайлбарлан ухуулах, сурталчлах<br />
нь зүй бус үйлдэл.<br />
4. Өөртөө хэн нэгнийг итгүүлэхийн тулд<br />
хүмүүс зөвхөн заль мэх хэрэглэдэг.<br />
5. Хүний хэрэгцээг л хангаж байвал<br />
хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ хэд байх<br />
нь тийм чухал зүйл биш.<br />
6. Монгол улсын засгийн газрын<br />
хэрэгжүүлж буй бүхий л бодлого<br />
туйлын зөв бөгөөд үнэн.<br />
7. Ерөнхийлөгчийн хэлсэн бүх үг үнэн<br />
байдаг.<br />
8. Боловсролын салбар улс төрөөс ангид<br />
байх хэрэгтэй.<br />
9. Хүнийг байнга шүүмжилдэг хүн тунгаан<br />
<strong>бодох</strong> чадвар сайтайн шинж.<br />
10 Өөрийн үзэл бодолдоо үнэнч байх нь<br />
бусдыг аялдан дагалдахаас зуун хувь<br />
дээр.<br />
Сэдэв 1<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАРЫН<br />
ТАЛААРХ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
8<br />
9
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 1<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАРЫН ТАЛААРХ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Аливаа мэдээллийг ямар нэгэн зорилготойгоор өгдөг. Тодорхой хэсэг мэдээллийг ямар<br />
зорилгоор өгч байгааг мэдэж байх нь чухал.<br />
• Эх сурвалж нь тодорхойгүй, баталгаа, нотолгоогүй ямарваа мэдээлэлд шууд итгэхээс<br />
зайлсхийх нь гарч болзошгүй сөрөг үр дагавраас сэргийлэх ач холбогдолтой.<br />
• Мэдээлэл өгөгдсөн шалтгаан, түүнийг дэмжиж байгаа баталгаанд дүн шинжилгээ<br />
хийхээсээ өмнө мэдээлэлд шууд итгэж болохгүй.<br />
• <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвараа хөгжүүлсэн хүн бодитой, сайн шалтгаан болон баталгаан дээр<br />
тулгуурлаагүй, ятгах зорилгоор өгөгдсөн мэдээллийг таньж мэдсэнээр бусад хүний зүгээс<br />
үзүүлж байгаа ятгалгыг эсэргүүцэж чадна.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Асуудалд ул суурьтай хандах нь<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид тунгаан <strong>бодох</strong> чадвар гэж юу болох, түүнд хамааралтай үндсэн<br />
ухагдахуун, нэр томъёотой танилцах болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвар, хандлагатай болсон байна. Үүнд:<br />
• <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадварын талаар ерөнхий ойлголттой болно.<br />
• Өсвөр насныханд тулгамдаж буй аливаа асуудалд ул үндэстэй хандаж, интернэт, сонин,<br />
сэтгүүлд гарч буй бодит мэдээлэл, хувийн үзэл бодол, ятгалгыг ялгаж ойлгон, өөрт<br />
хэрэгтэй мэдээллийг олж авч, амьдралдаа хэрэгжүүлж, эрсдэлээс сэргийлэх, эрүүл<br />
амьдрах ур чадварт суралцана.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Сонин юмуу сэтгүүл<br />
• Ижил утга бүхий гурван өөр төрлийн зарыг нэг багт нэг оногдохоор бэлтгэнэ.<br />
Сүүлийн үед интернетээр зарлагдаж буй “Сенсаац” (шуугиант) мэдээ уншиж өгөн доорх<br />
асуултын дагуу ярилцаж хичээлийг сэдэлжүүлнэ. Тухайлбал, “Хятад улсад үйлдвэрлэсэн<br />
тураах цайг хямд үнээр зарна. Энэ цайг нэг сарын турш уухад 8-10 кг найдвартай тураана.<br />
Олон улсын стандартын шаардлагыг хангасан, хэрэглэхэд хялбар, сөрөг нөлөө огт байхгүй.<br />
Та яараарай”.<br />
Энэ мэдээлэл үнэн үү?<br />
Үнэн гэж бодож байгаа бол яагаад?<br />
Худлаа гэж бодож байгаа бол яагаад?<br />
Эх сурвалж нь баттай байна уу? Та нар юу гэж бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт<br />
--<br />
Энэ мэдээлэл худал. Учир нь эх сурвалж өгөгдөөгүй. Хаанахын ямар стандарт хангасан<br />
гэдэг нь тодорхойгүй. Стандарт гэдэгт юуг авч үзсэн нь ойлгомжгүй. Найдвартай, сөрөг<br />
нөлөөгүй гэдгийг батлах баталгаа байхгүй байна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадварын давуу талыг тодорхойлох нь<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> гэж юу гэсэн үг вэ?<br />
Асуудлыг олон талаас нь харж сурахын давуу талыг тайлбарлана уу?<br />
Чи аливаа мэдээллийг хүлээн авахдаа юуг голчлон анхаардаг вэ?<br />
Чи хоол хүнсний сонголт хийхдээ юуг голчлон анхаардаг вэ?<br />
--<br />
Хугацаа, хадгалалт<br />
--<br />
Сав баглаа боодол, өнгө үзэмж<br />
--<br />
Хүмүүсийн авч байгааг харж байгаад дуурайгаад авчихдаг<br />
--<br />
Зурагтаар рекламдаж байгаа хүнсийг авахыг илүүд үздэг<br />
--<br />
Хүнсний бүтээгдэхүүний шошгыг харж байгаад өөрт тохирохыг сонгодог гэх мэт.<br />
10 11
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 1<br />
ТУНГААН БОДОХ ЧАДВАРЫН ТАЛААРХ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Мэдээллийг ялгах<br />
Суралцагчдыг гурав юмуу зургаан багт (суралцагчдын тооноос хамаарна) хувааж ижил утга<br />
бүхий гурван өөр төрлийн зараас нэг нэгийг хуваарилж өгнө. Зарыг уншаад тэнд байгаа<br />
хүнсний бүтээгдэхүүнийг сонгох уу? эс сонгох уу гэдгийг ярилцаж, яагаад энэ хариултыг<br />
сонгосноо үндэслэлийн хамт тайлбарлахаар бэлтгэхийг сануулна.<br />
Зар 1.<br />
Хүмүүсээ наашаа анхаарлаа хандуулаарай.<br />
Орчин үеийн техник технологийн дэвшлийг ашиглан, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр<br />
үйлдвэрлэсэн сайн чанарын сүүг бид худалдаанд нэвтрүүлж байна. Энэхүү сүүг дэлхийн<br />
олон улс оронд өргөнөөр хэрэглэж өдөр тутмын үндсэн хэрэглээгээ болгосон байна.<br />
Тиймээс та энэ сүүг заавал сонгож хэрэглээрэй. Бидний үйлдвэрлэсэн энэ сүүг уувал та<br />
залуужина, өнгө зүс сайжирна, кальцийн хэрэгцээгээ бүрэн хангаснаар та хэзээ ч ясны<br />
сийрэгжилт болон бусад өвчнөөр өвчлөхгүй шүү. Та яараарай<br />
Холбоо барих утас: 9900....<br />
Зар 2.<br />
Саяхан зурагтаар нэгэн сайн сүүг рекламдахыг үзлээ. Энэ сүүг орчин үеийн техник<br />
технологийн дэвшлийг ашиглан, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр үйлдвэрлэсэн бөгөөд<br />
дэлхийн олон улс оронд өргөнөөр хэрэглэж өдөр тутмын үндсэн хэрэглээгээ болгосон<br />
байна. Тиймээс энэ сүүг заавал сонгож хэрэглэх нь бидний эрүүл мэндэд маш чухал болохыг<br />
би ойлгож авлаа. Та бүхэн ч бас энэ бүтээгдэхүүнийг хэрэглэвэл кальцийн хэрэгцээгээ<br />
бүрэн хангахын дээр эрүүлжиж, залуужих юм байна. Таныг яаран очихыг зөвлье.<br />
Холбоо барих утас: 9900....<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцаж дүгнэнэ.<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвартай байхын давуу талыг жишээ гарган тайлбарлана уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ижил утгатай хоёр өөр зарыг уншаад хамгийн үндэслэл сайтай, итгэл үнэмшил сайтайг<br />
сонгож, өөрийн өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэнэ. Энэ нь эрүүл мэндийн хувьд<br />
төдийгүй эдийн засагт ч эерэг үр дүнг авчирна.<br />
Энэ ссэдвийг үзэж судлах нь ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалснаар тунгаан <strong>бодох</strong> чадвартай байхын давуу сайн талыг олж<br />
мэдэн түүнийг амьдралдаа хэрэгжүүлэх хүсэл эрмэлзэлтэй болно.<br />
Ямарваа нэг мэдээлэлд итгэх үү, үл итгэх үү гэдгийг хэрхэн шийдвэрлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тухайн мэдээллийг олон талаас нь судалж, үндэслэл, баталгаа, нотолгоо, эх сурвалж<br />
байгаа эсэхийг нь тунгаан бодож байж сая шийдвэрээ гаргана.<br />
Зар 3.<br />
Орчин үеийн техник технологийн дэвшлийг ашиглан, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр<br />
үйлдвэрлэсэн сайн чанарын сүүг бид худалдаанд нэвтрүүлж байна. Энэхүү сүүг дэлхийн<br />
олон улс оронд өргөнөөр хэрэглэж өдөр тутмын үндсэн хэрэглээгээ болгосон байна. Бид<br />
цэвэр монгол үнээний сүүг дээд зэргийн боловсруулалтад оруулж ISBN... стандартын<br />
дагуу савласан болно.<br />
Бидний үйлдвэрлэсэн энэ сүүний давуу тал нь хүний өдөр тутамдаа авах (1 өдөрт 796,7<br />
мг) кальцийн хэрэгцээг бүрэн хангасан, ясны сийрэгжилт болон бусад өвчнөөр өвчлөхгүй<br />
байх бүх нөхцөлийг хангасан, таныг залуужуулах, өнгө зүсийг тань сэргээх гэх мэт олон<br />
талын ач холбогдолтой болно. Та яараарай<br />
Холбоо барих утас: 9900....<br />
Хаяг: Хан-Уул дүүрэг, 2-р хороо, Үйлчилгээний төвийн 2 давхарт “...............” ХХК<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Дээрх зарын гурав дахь нь нөгөө хоёр зараасаа илүү гэж үзнэ. Учир нь тухайн бүтээгдэхүүний<br />
талаар мэдээллийг үнэн зөв, баталгаа нотолгоотой, эх сурвалжийг өгсөн нь хүмүүст илүү итгэл<br />
үнэмшилтэй байна.<br />
12 13
МОДУЛЬ 9<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРӨЛ БА ЯЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Мэдээллийн хэд хэдэн төрөл байдаг бөгөөд түүнийг ялгаж салган, өөрт хэрэгцээтэй үнэн зөв<br />
мэдээллийг сонгож өөрийн өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэж байхын давуу талыг ухаарч<br />
ойлгоно.<br />
Сэдэв 2<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРӨЛ БА<br />
ЯЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалснаар дараах мэдлэг, чадварыг эзэмшинэ. Үүнд:<br />
• Мэдээллийн төрөл болох бодит мэдээлэл, хувийн үзэл бодол, ятгалгыг ялгах, зөв<br />
тодорхойлох<br />
• Мэдээллийн төрлийг ялгаж танихын ач холбогдлыг ухаарах<br />
• Мэдээлэлд ул суурьтай хандаж сурснаар өөрт хэрэгцээтэй мэдээллийг авч эрсдлээс<br />
зайлсхийх<br />
• Бусдад үнэн зөв мэдээллийг хүргэх хандлагатай болно<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Мэдээллийн төрөл” Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1. Картыг хайчилж холиод нэг нэг багц<br />
болгон хос тус бүрт өгөхөөр бэлтгэх<br />
• А4 хэмжээтэй цаас – хос тус бүрт 1 ширхэг<br />
• Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2 – багшид<br />
14<br />
15
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 2<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРӨЛ БА ЯЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Бодит мэдээлэл нь үнэн бөгөөд баталгаа нотолгоо бүхий зөв мэдээлэл.<br />
• Хувийн үзэл бодол гэдэг нь ямар нэг зүйлийн тухай хэн нэг хүний баримталж байгаа хувийн<br />
үзэл бодол.<br />
• Ятгалга гэдэг бол хүнийг ямар нэгэн зүйлд итгүүлэх юмуу, эсвэл түүгээр ямар нэгэн<br />
зүйл хийлгэх гэж шахсан утгатай үйлдэл. Ятгалга нь хоёр хэлбэртэй байна. Нэг дэх нь<br />
хүнийг шахан шаардах, дээрэлхэн сүрдүүлэх юмуу айлгах арга замаар ямар нэгэн зүйлийг<br />
хийлгэх, эсвэл ямар нэгэн зүйлд итгүүлэх гэсэн зорилготой өгүүлбэр юмуу мэдээлэл юм.<br />
Энэ нь ямар нэгэн зүйлийг хийгээгүй тохиолдолд өөрийгөө буруутгах юмуу зохисгүй байна<br />
гэсэн мэдрэмжийг чамд төрүүлэхээр зүйл байж болно.<br />
• Хоёр дахь нь мэдээлэл өгч байгаа мэт харагдах боловч нөгөө хүндээ тодорхой хэмжээний<br />
шагнал урамшуулал амлах арга замаар тэр хүнээр ямар нэг зүйлийг хийлгэх юмуу, түүнийг<br />
ямар нэгэн бодолд итгүүлэх зорилго агуулсан өгүүлбэр юмуу мэдээлэл юм.<br />
• Мэдээлэл өгөгдсөн шалтгаан, түүнийг дэмжиж байгаа баталгаанд дүн шинжилгээ<br />
хийхээсээ өмнө мэдээлэлд шууд итгэж болохгүй.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Мэдээллийн төрлийг ялгах<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, хариултыг самбарт бичнэ.<br />
Бодит мэдээлэл гэж юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бодит мэдээлэл гэдэг нь үнэн бөгөөд зөв мэдээлэл. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь хэн бүхэн<br />
“бодит” байдлаар баталж болох мэдээллийг хэлнэ. Хүн бүр тэрхүү хэсэг мэдээллийг<br />
хэмжих юмуу баталгаажуулах арга замаар үнэн гэдгийг нь тогтоож болох мэдээлэл юм.<br />
Мэдээллийн жишээ хэлнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Бэлгэвчийг ном журмын дагуу зөв хэрэглэвэл БЗДХ болон хүсээгүй жирэмслэлтээс<br />
найдвартай хамгаална”.<br />
Хувийн үзэл бодол гэж юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хувийн үзэл бодол гэдэг нь ямар нэг зүйлийн тухай хэн нэг хүний баримталж байгаа тухайн<br />
хүний зөвхөн өөрийнх нь үзэл санаа, бодол эргэцүүлэл юм.<br />
Дээр өгсөн баримтын жишээтэй холбоотой үзэл бодлын жишээ хэлнэ үү?<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Эдгээр асуултад боломжит хариулт маш олон бий.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Бэлгэвч нь БЗДХ болон хүсээгүй жирэмслэлтээс найдвартай хамгаалахгүй гэж боддог”<br />
Ятгалга гэж юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ятгалга гэдэг нь хэн нэгэн хүнийг ямарваа зүйлд итгүүлэх оролдлогоор хийгдэж байгаа<br />
үйлдэл.<br />
Дээрх бодит мэдээллийн жишээтэй холбоотой ятгалгын жишээ хэлнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Бэлгэвчийг ном журмын дагуу зөв хэрэглэвэл БЗДХ болон хүсээгүй жирэмслэлтээс<br />
найдвартай хамгаалдаг. Тиймээс чи бэлгэвч л хэрэглэвэл асуудал байхгүй”.<br />
Тодруулга: Бэлгэвч хэрэглэхгүй ч гэсэн бусад аргаар БЗДХ, хүсээгүй жирэмслэлтээс хамгаалах<br />
боломжтой. Тэвчих, үнэнч байх гэсэн аргууд бас бий.<br />
Ятгалгын хоёр төрөл байдаг. Нэг дэх нь хүнээр ямар нэг зүйлийг хийлгэх юмуу, эсвэл түүнийг<br />
ямар нэг зүйлд итгүүлэх зорилгоор хүмүүст тодорхой шагнал, урамшуулал амладаг. Өөрөөр<br />
хэлбэл, туулайг луувангаар хуурч барихтай адил зарчмаар үйлчилдэг.<br />
Жишээ нь, “Хэрвээ бэлгэвч хэрэглэвэл чи ямар ч эрсдлээс өөрийгөө хамгаалж чадна”<br />
Хоёр дахь төрөл нь урьдчилан таамагласан утгатай сөрөг үр дагаврыг гарган хэлэх замаар<br />
хүмүүсийг айлган сүрдүүлсэн зүйл байдаг. Өөрөөр хэлбэл, ямар нэгэн зүйлийг хийхгүй<br />
бол өөрийгөө буруутгах, эсвэл зохисгүй зан гаргаж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлэх гэсэн<br />
оролдлогын хэлбэртэй зүйл байж болно.<br />
Жишээ нь, “Бэлгэвч л хэрэглэхгүй бол чи БЗДХ авах, эсвэл хүсээгүй жирэмслэлт болох болно”<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Дасгал ажил<br />
Суралцагчдыг хосоор нь баг болгон хувааж, хос тус бүрт “Мэдээллийн төрөл” гэсэн Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 2.1-ээс нэг нэг багцыг тарааж өгнө. Тарааж өгсөн картыг бодит мэдээлэл,<br />
хувийн үзэл бодол, ятгалга гэсэн бүлэгт хуваах даалгавар өгнө.<br />
Хосууд энэ даалгаврыг гүйцэтгэж дуусмагц, захаас нь эхлэн уншуулаад, энэ карт дахь<br />
өгүүлбэр нь мэдээллийн ямар төрөлд хамааралтай болох, яагаад энэ төрөлд хамааруулж<br />
байгааг нь тайлбарлуулна. Тухайн хосын өгсөн хариулттай санал нийлж байгаа эсэхийг<br />
бусад суралцагчдаас асууж лавлана. Хэрвээ санал нийлэхгүй байгаа бол зөв шийдэл дээр<br />
суралцагчид бүгд санал нийлэх хүртэл уг жишээг хэлэлцүүлнэ. Багш “Мэдээллийн төрөл”<br />
Хариултын удирдамж (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2)-ийг чиглүүлэг болгон ашиглана.<br />
Эцэст нь суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Жишээ өгүүлбэрийг ангилах нь хэр хялбар, хэр хүндрэлтэй байсан бэ?<br />
Аль өгүүлбэрийн ангиллыг тодорхойлоход хамгийн их бэрхшээлтэй байсан бэ? Яагаад?<br />
Зурагтаар үзсэн юмуу бусад хүмүүсээс сонссон ямар өгүүлбэр нь та нарын ангилж үзсэн<br />
ятгалгатай төстэй санагдаж байна вэ?<br />
Хүмүүс ер нь яагаад ятгалгыг ашигладаг вэ?<br />
16 17
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 2<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРӨЛ БА ЯЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүмүүс бусдаар ямар нэг зүйл хийлгэхийг хүсэж, тэр зорилгодоо хүрэхийн тулд ятгалгыг<br />
ашиглах нь элбэг тохиолддог.<br />
Ятгалгыг амьдрал дээр хэзээ, хаана, хэнээс сонсч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зар сурталчилгаа, үе тэнгийнхний шахалт, багш нар болон бусад эрх мэдэлтэй хүмүүс,<br />
найз нар, гэр бүлийнхний зөвлөгөө<br />
Ятгалгыг таньж мэдэх нь яагаад чухал байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чамаар ямар нэгэн зүйлийг хийлгэхээр бусад хүмүүс ятгаж байна гэдгийг мэдэхийн тулд,<br />
--<br />
Хүсэхгүй зүйлийг чинь хийлгэхийг оролдож байгаа тохиолдолд,<br />
--<br />
Зар сурталчилгаа болон бусад төрлийн ятгалгaд авталгүй, эсэргүүцэл үзүүлэх чадвартай<br />
байхын тулд гэх мэт.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.1<br />
Согтууруулах ундаа<br />
ихээр хэрэглэх нь элгэнд<br />
муу.<br />
Мориор явах нь явган<br />
явснаас хурдан.<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРӨЛ<br />
Үнэмлэхгүйгээр машин<br />
жолоодох нь хууль бус<br />
зүйл.<br />
Тамхи татах болон уушгины<br />
өмөн үү өвчнөөр нас барах<br />
хоёр хоорондоо холбоотой<br />
нь тодорхой байна.<br />
Элсэн чихэр бол<br />
боловсруулагдсан<br />
нүүрс ус юм.<br />
Машины утаа агаарын<br />
бохирдол үүсгэж байна.<br />
Доорх асуултын дагуу дүгнэж ярилцаарай<br />
1. Мэдээллийн 3 төрлийг ялган танихад хэцүү байна уу? Яагаад?<br />
2. Амьдрал дээр эдгээр мэдээллийн төрлийн аль нь түгээмэл байдаг гэж бодож байна вэ?<br />
Яагаад?<br />
3. Мэдээлэл дотор аль нь бодит мэдээлэл, аль нь биш байна гэдгийг ялган мэдэх нь яагаад<br />
чухал вэ?<br />
4. Ер нь яагаад өөр хэн нэгэн хүн та нарыг ятгах юмуу худал мэдээлэлд итгүүлэх оролдлого<br />
хийдэг вэ?<br />
5. Хэрвээ чи эдгээр хүмүүст итгэх юм бол ямар зүйл тохиолдож болох вэ?<br />
6. Хүний илгээж байгаа мэдээллийн үнэн эсэхийг чи ямар тохиолдолд эргэцүүлэх ёстой вэ?<br />
7. Нөгөө хүний өгч байгаа мэдээлэл нь үнэн зөв байхад чи ямар тохиолдолд “мэдэхгүй байна”<br />
гэж хариулах нь зүйтэй вэ?<br />
Бэлгэвч нь БЗДХ, хүсээгүй<br />
жирэмслэлтээс сэргийлэх<br />
хамгийн найдвартай арга<br />
мөн.<br />
Новид хамгийн сайн<br />
шампунь.<br />
Ммм... амттай байна шүү.<br />
Цагаан сар бол наадмаас<br />
илүү баяр<br />
Тамхи татахыг хуулиар<br />
хориглох хэрэгтэй.<br />
Баяжихыг хүсэж байна уу?<br />
Онцгой савлагаатай хоёр<br />
хайрцгийг худалдаж аваад л<br />
бидний зарласан тэмцээнд<br />
та ҮНЭГҮЙ оролцох эрхтэй<br />
болно.<br />
Бөхийн барилдаан бол<br />
уйтгартай зүйл.<br />
Чингис шар айраг<br />
дэлхий дээр хамгийн<br />
шилдэг нь байх.<br />
Алдар нэртэй болцгоо!<br />
‘Лаки Минт’шүдний оог<br />
яг одоо худалдаж ав!<br />
Кока-кола байхад бүх<br />
зүйл хялбар!<br />
Найз охин, найз<br />
залуутай болох хамгийн<br />
сайн арга бол туранхай<br />
байх.<br />
Хэрвээ чи наад махаа<br />
идэхгүй бол өвчин тусна.<br />
Архи уудаггүй хүнд хэн ч<br />
дуртай байхгүй шүү дээ.<br />
Чи үүнийг хийхгүй бол<br />
хожим харамсана даа!<br />
Тамхичин хүнийг үнсэх<br />
нь үнсний сав долоохтой<br />
адилхан.<br />
18 19
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 2<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРЛИЙГ НАЙРУУЛАН БИЧИХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.2<br />
БАГШИД ЗОРИУЛСАН МЭДЭЭЛЭЛ<br />
Мэдээллийн төрөл: Хариултын удирдамж<br />
Бодит мэдээлэл<br />
--<br />
Үнэмлэхгүйгээр машин жолоодох нь хууль бус зүйл.<br />
--<br />
Элсэн чихэр бол боловсруулагдсан нүүрс ус юм.<br />
--<br />
Мориор явах нь явган явснаас хурдан.<br />
--<br />
Тамхи татах болон уушгины өмөн үү өвчнөөр нас барах хоёр хоорондоо холбоотой нь<br />
тодорхой байна.<br />
--<br />
Машины утаа агаарын бохирдол үүсгэж байна.<br />
--<br />
Согтууруулах ундаа ихээр хэрэглэх нь элгэнд муу.<br />
Хувийн үзэл бодол<br />
--<br />
Бөхийн барилдаан бол уйтгартай зүйл.<br />
--<br />
Новид хамгийн сайн шампунь.<br />
--<br />
Тамхи татахыг хуулиар хориглох хэрэгтэй.<br />
--<br />
Чингис шар айраг дэлхий дээр хамгийн шилдэг нь байх.<br />
--<br />
Ммм... амттай байна шүү.<br />
--<br />
Цагаан сар бол наадмаас илүү баяр.<br />
--<br />
Тамхичин хүнийг үнсэх нь үнсний сав долоохтой адилхан.<br />
Ятгалга<br />
--<br />
Кока-кола байхад бүх зүйл хялбар!<br />
--<br />
Алдар нэртэй болцгоо! ‘Лаки Минт’шүдний оог яг одоо худалдаж ав!<br />
--<br />
Баяжихыг хүсэж байна уу? Онцгой савлагаатай хоёр хайрцгийг худалдаж аваад л бидний<br />
зарласан тэмцээнд та ҮНЭГҮЙ оролцох эрхтэй болно.<br />
--<br />
Найз охин, найз залуутай болох хамгийн сайн арга бол туранхай байх.<br />
--<br />
Хэрвээ чи наад махаа идэхгүй бол өвчин тусна.<br />
--<br />
Чи үүнийг хийхгүй бол хожим харамсана даа!<br />
--<br />
Архи уудаггүй хүнд хэн ч дуртай байхгүй шүү дээ.<br />
Сэдэв 3<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРЛИЙГ<br />
НАЙРУУЛАН БИЧИХ<br />
20<br />
21
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 3<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРЛИЙГ НАЙРУУЛАН БИЧИХ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Мэдээллийн төрлийг найруулан бичих нь бусдад буруу ташаа мэдээлэл хүргэхээс<br />
сэргийлэхэд тустай.<br />
• Бодит мэдээллийг эх сурвалжийн хамт бичих нь илүү их итгэл үнэмшилтэй болгоно.<br />
• Хувийн үзэл бодол нь мэдээллийн нэг төрөл бөгөөд зайлшгүй байх хэрэгтэй. Учир нь,<br />
хүн бүр өөр өөр үзэл бодолтой байдаг бөгөөд бусдыг өөрийнхтэйгөө харьцуулан дүгнэж,<br />
тунгаан <strong>бодох</strong>од тустай. Харин түүнд итгэх үү? даган дуурайх уу? гэдэг нь тухайн хүний<br />
сонголт юм.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид тунгаан <strong>бодох</strong> чадварын үндсэн хэлбэр болох бодит мэдээлэл, хувийн үзэл<br />
бодол, ятгалгыг ялган таньж түүнийг найруулан бичиж боловсруулах чадварт суралцана.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэхүү сэдвийн хүрээнд суралцагчид дараах мэдлэг, чадвар, хандлагатай болсон байна. Үүнд:<br />
• Мэдээллийн үндсэн төрөл болох бодит мэдээлэл, хувийн үзэл бодол, ятгалгыг найруулан<br />
бичих<br />
• Мэдээллийн хэрэгсэлд дүн шинжилгээ хийх<br />
• Бусдад үнэн зөв мэдээлэл дамжуулах<br />
• Хэвлэл мэдээлэл болон бусад мэдээллийн эх сурвалжид ул суурьтай хандаж ямар нэгэн<br />
эрсдэлд хүрэхгүй байх чадвартай болно.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• А4 хэмжээтэй цаас – багийн тоогоор<br />
• Сонин юмуу сэтгүүл – багийн тоогоор<br />
Суралцагчдыг гурав юмуу зургаан багт хувааж (суралцагчдын тооноос хамаарна) баг бүрт<br />
нэг ширхэг цаас өгнө. Баг бүрт доорх сэдвээс нэг нэгийг оноож өгөөд цаасныхаа дээд талд<br />
сэдвээ бичихийг хүснэ.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Чихэр<br />
--<br />
Спорт ба биеийн тамир<br />
--<br />
Өөртөө итгэх итгэл<br />
--<br />
Тамхи татах<br />
--<br />
Aрхи уух<br />
--<br />
Гэрийн даалгавар<br />
Багуудад дараах зааврыг өгнө.<br />
--<br />
Эхлээд багууд цаасныхаа дээд хэсэгт тухайн сэдэвтэй холбоотой нэг бодит мэдээллийг<br />
бичнэ.<br />
--<br />
Дараа нь баг болгон энэ цаасаа зүүн гар талдаа байгаа багт шилжүүлэх ба цаасыг хүлээн<br />
авсан баг нь цаасан дээр тухайн сэдэвтэй холбоотой ямар нэгэн бодлыг бичнэ.<br />
--<br />
Баг бүр энэ цаасаа мөн зүүн гар талдаа сууж байгаа багт шилжүүлэх ба гурав дахь баг<br />
тухайн сэдэвтэй холбоотой ятгалгын өгүүлбэр бичнэ.<br />
Багууд энэ даалгаврыг гүйцэтгэж дуусмагц, цаасан дээр байгаа өгүүлбэрийг байгаа дарааллаар<br />
нь биш харин дарааллыг нь хольж уншихыг баг бүрээс хүснэ. Тухайн уншиж буй өгүүлбэрийг<br />
бичээгүй бусад суралцагчдыг тус өгүүлбэр бодит мэдээлэл, хувийн үзэл бодол, ятгалгын аль<br />
нь болохыг тодорхойлон хэлэхийг хүснэ. Суралцагчид тухайн өгүүлбэрийг зөв ангилж байгаа<br />
эсэхийг хянаж, хэрвээ суралцагчид тодорхойлж чадахгүй будилж эхэлбэл тодорхойлолтыг<br />
(өмнөх сэдвээр үзсэн) тэдэнд сануулна.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж ярилцана.<br />
Мэдээллийн төрлийг бичихэд хялбар байсан уу?<br />
Өөр төрлийн өгүүлбэрийг хольж хутгахад амархан байсан уу? Яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үзэл бодол, ятгалгыг хооронд нь ялгахын тулд тухайн өгүүлбэрийг хэлж байгаа хүний<br />
дотроо агуулж байгаа зорилгыг анхаарч үзэх хэрэгтэй байсан.<br />
--<br />
Бодит мэдээлэл болгон бичсэн зарим өгүүлбэр нь буруу байсан.<br />
22 23
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 3<br />
МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРЛИЙГ НАЙРУУЛАН БИЧИХ<br />
--<br />
Хүнийг ятган итгүүлэхийн тулд мэдээлэл, үзэл бодлыг ашигласан байх нь цөөнгүй<br />
тохиолддог.<br />
Та нар бодит мэдээллийг үзэл бодлоос хэрхэн ялган салгаж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бодит мэдээлэл нь хүн болгоны хувьд үнэн зөв утгатай байхад харин үзэл бодол нь янз<br />
бүрийн хүний хувьд өөр байж болно.<br />
Ятгалга нь хүмүүсийн ямар мэдрэмжийг өдөөж өгөх оролдлогыг агуулж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Aмжилтад хүрэх хүсэл эрмэлзэл гэх мэтийн эерэг утгатай мэдрэмжийг. Эдгээр нь хүний<br />
мөрөөдөл, хүсэл эрмэлзлийг ашигладаг. Мөн айдас түгшүүр болон өөрийгөө буруутгах гэх<br />
мэт сөрөг мэдрэмжийг ч төрүүлж болно.<br />
Хэрвээ та нар бодит мэдээллийг сайн мэдэж байгаа бол хэн нэгэн хүн та нарыг ятгалгын<br />
тусламжтайгаар ятгаж чадах болов уу? Яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм. Бодит мэдээллийг сайн мэдэж байсан ч ятгалга нь чиний мэдрэмж, айдас дээр чинь<br />
тоглон амжилтад хүрч болох юм.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Бодит мэдээлэлтэй ажиллах<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, сэдвийг дүгнэнэ.<br />
Асуулт:<br />
--<br />
Та бүхний олсон ятгалга нь та нараар юуг хийлгэх гэсэн оролдлогыг агуулж байсан бэ?<br />
--<br />
Зар сурталчилгаан доторх ятгалгад автаж болзошгүй байсан уу?<br />
--<br />
Мэдээлэл дотор аль нь бодитой, аль нь бодитой бус байна гэдгийг ялган мэдэж байх нь<br />
яагаад чухал байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Худал мэдээлэлд итгэхээс сэргийлэхийн тулд.<br />
Мэдээллийн 3 төрлийг найруулан бичиж сурах нь ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусдад худал мэдээлэл дамжуулахгүйн тулд<br />
Мэдээллийг үнэн зөв түгээхэд хэн хамгийн чухал үүрэгтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэвлэл мэдээллийн ажилтан, хэвлэн нийтлэгчид, жирийн иргэн хүн бүр<br />
Суралцагчдыг 4-5 багт хувааж баг бүрт нэг сонин юмуу сэтгүүл өгнө. Тэд бодит мэдээлэл, үзэл<br />
бодол, ятгалгын жишээ тус бүр нэгээс хоёрыг олох ёстойг хэлнэ. Суралцагчид жишээг олж<br />
дуусахаар тэднээс доорх асуултыг асууна.<br />
Энэ дасгалыг хийхэд та бүхэнд хялбар байв уу?<br />
Ямар бэрхшээл байв? Яагаад бэрхшээлтэй санагдав?<br />
Сонин юмуу сэтгүүлийн аль хэсэгт нь та нар дийлэнхдээ бодит мэдээллийг олж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өгүүлэлд<br />
--<br />
Эхний нүүр мэдээлэл хэсэгт гэх мэт.<br />
Сонин юмуу сэтгүүлийн аль хэсэгт нь та нар дийлэнхдээ үзэл бодлыг олж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэргүүн өгүүлэл, эсвэл санал бодол солилцох буланд.<br />
Сонин юмуу сэтгүүлийн аль хэсэгт нь та нар дийлэнхдээ ятгалгыг олж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зар сурталчилгаанд.<br />
24 25
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 4<br />
МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид үндэслэл болон нотолгоог бүрдүүлэгч элементийн талаар анхны<br />
мэдэгдэхүүнтэй болно. Суралцагчид үндэслэл бүхий жишээг таних дасгал хийх ба “үндэслэлтэй<br />
дүгнэлт” гэж ямар ойлголт болохыг мэдэж авна. Мөн шалтгаан нь кейс болон нотолгоонд<br />
агуулагдаж байгаа дүгнэлтийг дэмждэг гэсэн санааг гүнзгийрүүлэн судалж дараа нь бодит<br />
жишээнд ашиглагддаг нотолгооны урсгалыг тодорхойлох дасгал хийх болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвар, хандлагатай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Аливаа мэдээлэл дотор үндэслэл байгаа эсэхийг олох, таних<br />
• Шалтгаан болон дүгнэлтийг тодорхойлох арга замаар нотолгоонд дүн шинжилгээ хийх<br />
• Дүгнэлтийг тодорхойлохын тулд “Иймээс” гэсэн тодотгох үг хэллэгийг ашиглах<br />
• Үндэслэлийг тодорхой болгох зорилготой “иймээс”, “ийм учраас”, “улмаар” гэх мэт<br />
нотолгооны индикаторыг ашиглан, маш энгийн текстийг өөрчлөн найруулж бичих<br />
• Хичээл дээр танилцуулсан тэмдэглэгээг ашиглан, шалтгаан болон дүгнэлтийг<br />
тодорхойлох<br />
Сэдэв 4<br />
МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН<br />
ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Самбарын үзэг –Хоёр суралцагч бүрийн дунд нэг ширхэг<br />
• “Дүгнэлтэд хүргэх үндэслэлийг гаргах нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1) – Хоёр суралцагч<br />
бүрийн дунд наад зах нь нэг хувь, эсвэл том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• Нотолгооны индикатор (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3) – Хоёр суралцагч бүрийн дунд наад зах<br />
нь нэг хувь, эсвэл том үзүүлэн хэлбэрээр. Дээр нь самбарын үзгээр бичиж тэмдэглэхийн<br />
тулд энэ хуудсыг гадуур нь наалддаг туузаар (скочоор) хавтаслаж болно.<br />
• Үндэслэлийн хэл найруулга (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5) – (нэмэлт материал) хэрэв<br />
боломжтой бол суралцагч бүрт нэг хувь, эсвэл том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
Багшийн анхааралд: Энэ сэдвийг орохоос өмнө та өөрөө бүх дасгалыг амжилттай гүйцэтгэж<br />
чадна гэдэгтээ итгэлтэй болохын тулд бүгдийг нь шалгаж үзээрэй.<br />
26 27
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 4<br />
МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Нотолгоо гэдэг нь хэн нэгнийг хэлж байгаа зүйлдээ ятган итгүүлэх зорилго бүхий багц<br />
мэдэгдэл буюу өгүүлбэр.<br />
• Нотолгоонд үнэлгээ дүгнэлт өгөхийн тулд чи эхлээд тухайн нотолгоо нь юуг өгүүлж байгааг<br />
ойлгох (өөрөөр хэлбэл, дүн шинжилгээ хийх) ёстой.<br />
• Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийхийн тулд нотолгооны дүгнэлт, шалтгаан, төсөөлөл, мөн<br />
орчин нөхцлийг нь тодорхойлох шаардлагатай болно.<br />
• Тухайн кейс буюу нотолгоонд агуулагдаж байгаа дүгнэлтийг тодорхойлоход хялбар болгох<br />
зорилгоор “иймээс” гэсэн тодотгох үг хэллэгийг ашиглаж болно.<br />
• Нотолгооны индикатор гэдэг нь нотолгооны бүтцийг дүрслэн харуулахын тулд нотолгооны<br />
дүгнэлт хэсэг ба шалтгаан хэсгийн дунд байрладаг үг юм. Нотолгооны индикатор нь<br />
анхаарлыг ямар санаанд хандуулж байгаагаас шалтгаалан дүгнэлтийн, эсвэл шалтгааны<br />
индикатор байж болно. Жишээлбэл, “Өнөөдөр Ням гараг. Ийм учраас тэр гэртээ байгаа<br />
байх” гэдэг өгүүлбэрт “ийм учраас” нь дүгнэлтийн индикатор. Учир нь, энэ нь анхаарлыг<br />
өгүүлбэрийн дүгнэлтэд хандуулж байна. Анхаарлыг шалтгаанд хандуулж байгаа тул<br />
“Яагаад гэвэл” гэдэг нь шалтгааны индикатор. Жишээлбэл, “Тэр гэртээ байгаа. Яагаад<br />
гэвэл өнөөдөр Ням гараг”.<br />
• Нотолгооны индикатор нь нотолгоон дахь үндэслэлийг улам тодруулан, тодорхой болгодог.<br />
• Дүгнэлтийн индикатор гэдэг нь нотолгоонд дүгнэлтийг эхлүүлдэг үг хэллэг.<br />
• Шалтгааны индикатор гэдэг бол нотолгоонд шалтгааныг эхлүүлдэг үг хэллэг.<br />
• Нотолгоо нь нэг бус хэд хэдэн дүгнэлтийг агуулсан байж болно.<br />
• Маш энгийн агуулгатай үндэслэлийг гаргасан текстэд ч гэсэн үнэлгээ өгөхөд хялбар биш<br />
байдаг.<br />
• Төсөөлөл гэдэг нь үнэн гэж тооцогддог ч шууд тодорхой илэрхийлэгдээгүй, хэлэлцэгдээгүй<br />
итгэл үнэмшил юм.<br />
• Дүгнэлт гэдэг бол янз бүрийн бодит мэдээлэл, шалтгаанаас үүссэн буюу тэдгээрийг<br />
судалж үзсэний дараа бий болсон итгэл үнэмшил. Шалтгаанаар дэмжигдсэн санаа буюу<br />
өгүүлбэр.<br />
• Шалтгаан гэдэг нь сонсогчдыг ямар нэг дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрүүлэхэд ятгах<br />
зорилгоор гаргасан, дүгнэлтийг дэмжсэн санаа буюу өгүүлбэр.<br />
• Үндэслэлтэй дүгнэлт гэдэг нь сайтар боловсруулсан үндэслэл болон баталгаанд<br />
түшиглэсэн итгэл үнэмшил юмуу дүгнэлт.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Доорх асуултын дагуу ярилцаж сэдэлжүүлнэ. Үүнд:<br />
--<br />
Бид өмнөх сэдвээр үзсэн бодит мэдээлэл, үзэл бодол, ятгалгыг хэрхэн хялбар ялган<br />
таньж болох вэ?<br />
--<br />
Тухайн мэдээлэл үнэн баттай болохыг хэрхэн нотлох вэ?<br />
--<br />
Сурагчдын хариултыг гүйцэд сонсож дууссаны дараа, - Энэ талаар бид одоо үзэж судлах<br />
болно гэж сэдэлжүүлэн үйл ажиллагааг эхэлнэ.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Дүгнэлтэд хүргэх үндэслэлийг гаргах нь<br />
“Үндэслэлтэй дүгнэлт”-эд итгэх эсэхээ хүн хэрхэн шийддэгийг суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тухайн дүгнэлтийг дэмжиж байгаа шалтгааныг судалж үзээд эдгээр нь боломжийн<br />
шалтгаан мөн эсэхийг шийдсэнээр итгэх, эсвэл үл итгэж болно.<br />
Ингээд үндэслэлд дүн шинжилгээ хийж эхлэхээс өмнө суралцагчид мэдээлэл дотор<br />
үндэслэлийг өгсөн байгаа эсэхийг таних ур чадвартай болсон байх ёстой гэдгийг тайлбарлана.<br />
“Дүгнэлтэд хүргэх үндэслэлийг гаргах нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1) тараах материалыг хоёр<br />
суралцагчийн дунд нэгийг өгнө. Тус материалд байгаа жишээг уншаад, тодорхой дүгнэлтэд<br />
хүргэх шалтгаан түүнд байгаа эсэхийг тодорхойлохыг хүснэ. Тэд хэрвээ шалтгаан байна гэж<br />
хариулбал дараах асуултыг асууна.<br />
Энэ текстийн дүгнэлт нь юу вэ?<br />
Үүний шалтгаан нь юу вэ?<br />
Суралцагчид хэрвээ буруу хариулбал “Дүгнэлтэд хүргэх үндэслэлийг гаргах нь” Хариулт (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 4.2) материалыг удирдамж болгон ашиглана. Дараа нь суралцагчдаас доорх<br />
асуултыг асууж ярилцана.<br />
Энэ дасгалыг хийх нь та нарт ямар санагдсан бэ?<br />
Тодорхой нэг текст дотор үндэслэл агуулагдаж байгаа эсэхийг та нар яаж мэдэж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэрвээ нэг хэсэг мэдээлэл дотор үндэслэл агуулагдаж байгаа бол тухайн хэсэг текст нь<br />
тодорхой, илэрхий дүгнэлттэй байх ба тухайн дүгнэлт нь наад зах нь түүнийг зохиосон<br />
хүний хувьд яагаад үнэн болохыг баталсан шалтгааныг агуулсан байна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Үндэслэлийг харуулсан энгийн жишээ<br />
Энэ үйл ажиллагаагаар нэгэн энгийн жишээнд дүн шинжилгээ хийх дадлага хийлгэнэ.<br />
Бат гэдэг нэгэн сурагч тунгаан <strong>бодох</strong> чадварын курс хичээлийг дөнгөж дүүргээд байгаа ба<br />
эцсийн тестэд амжилтгүй дүн авсан байна гэж төсөөлөхийг суралцагчдаас хүснэ. Тэгээд Бат<br />
багшдаа нэгэн зурвас явуулжээ. Тэр зурвасыг суралцагчдад танилцуулах гэж байгааг хэлнэ.<br />
Ингээд урьдчилан том цаасан дээр бичиж бэлдсэн энэхүү зурвасыг самбарт өлгөнө.<br />
Дээрх зурваст агуулагдаж байгаа дүгнэлт, түүнийг дэмжиж байгаа шалтгаан болон зурвас<br />
дотор үгээр илэрхийлэн хэлээгүй чухал төсөөллийг тодорхойлохыг суралцагчдаас хүсч,<br />
дараах асуултыг асууна.<br />
Зурвас:<br />
Миний ээж надад шударга бус хандсан. Би ахыгаа зурагт үзэж байх хооронд гэрээ<br />
цэвэрлэж, хоол хийж бас аяга таваг угаасан. Гэтэл эцэст нь ахыг найз нартайгаа хамт<br />
гадагш гарахыг зөвшөөрсөн боловч намайг найз нартай гарахыг зөвшөөрөөгүй.<br />
28 29
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 4<br />
МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ<br />
Батын өгч байгаа нотолгооны ”дүгнэлт” нь юу вэ? Тэр багшаараа хүлээн зөвшөөрүүлэхээр<br />
ятгаж байгаа зүйл нь юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түүний ээж шударга бус байсан. Батын ээж түүнийг гадагш гаргах ёстой байсан.<br />
Тухайн зурвасын аль хэсэгт нь дүгнэлтийг дурдсан байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эхэнд нь, мөн төгсгөлд нь.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ:<br />
Багш тестийг эргэж харах ёстой гэдэг нь Батын хийж байгаа дүгнэлт гэсэн хариултыг зарим<br />
суралцагчид өгч болох юм. Үүнийг хариултад тооцон хүлээж аваарай. Заримдаа хүмүүс нь<br />
хэлж байгаа нотолгооныхоо дүгнэлтийг огт илэрхийлэлгүй, эсвэл бүрэн илэрхийлэлгүй орхих<br />
явдал гардаг тухай суралцагчдад хэлнэ.<br />
Бат өөрийн гаргасан дүгнэлтийг дэмжих ямар шалтгааныг нэрлэж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Би тестэндээ бэлдэж, сургалтын материалыг хэдэн өдрийн туршид дөрөв дахин уншиж,<br />
чухал хэсгийг доогуур нь зуран тэмдэглэж, тэр хэсгүүдээ хэд дахин давтан уншсан”.<br />
“Ингэж сайн бэлдсэний эцэст би дээгүүр оноо авах ёстой байсан.”<br />
Хэрвээ Бат дээрх нотолгоонуудыг өгсөн бол тэр нь сайн болсон гэж бодож байна уу, эсвэл муу<br />
нотолгоо болсон гэж бодож байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэрвээ Баттай хамт уг сургалтад суусан бусад хүүхдүүд нь Батын шалгалтандаа бэлдсэн<br />
арга хэлбэр нь хангалттай сайн болсон гэсэн итгэлтэй байгаа бол энэ нь сайн нотолгоо.<br />
Хичээлээ сайн давтсан боловч тестэд муу дүн авах нь тест шударга бус байсан гэдэг<br />
дүгнэлтэд хүрэх шалтгаан биш. Бат шиг зөвхөн цээжилснээр тунгаан <strong>бодох</strong> ур чадварыг<br />
эзэмшиж чадахгүй гэдэг утгаараа Батын өгсөн нотолгоо муу болсон.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ:<br />
Санал болгож буй хариултаас суралцагчдын гаргаж ирээгүй санааг нь хэлж өгнө.<br />
Энэ жишээ нь та нарын хувьд хэр хүнд санагдсан бэ?<br />
Та нар энэ жишээнээс ямар зүйлийг сурч мэдсэн бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Дүгнэлтийг заримдаа үг, өгүүлбэрээр илэрхийлдэггүй, зөвхөн уншигч/сонсогч өөрөө<br />
гадарлах хэмжээнд санааг нь өгөөд орхисон байдаг.<br />
--<br />
Тодорхой дүгнэлтийг дэмжих шалтгааныг өгсөн байлаа ч гэсэн нотолгоо нь сайн болж<br />
чадаагүй байж болно.<br />
--<br />
Батын жишээтэй ижил маш энгийн тохиолдолд ч гэсэн нотолгоо нь сайн болж чадсан<br />
эсэхийг үнэлэхэд маш хэцүү.<br />
Текст дотор ямар нотолгоо гарч байгааг олж харахад хүндрэлтэй байдгийг суралцагчдад<br />
тайлбарлана.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Үндэслэлийн хэл найруулга<br />
Суралцагчдаас дараах зүйлийг асууж, ярилцана.<br />
Хэн нэгэн хүн чамд “Сонсооч, надад чамд хэлэх нэг юм байна” гэж хэлж байна гэж төсөөл. Тэр<br />
хүн чамд ямар нэг энгийн зүйл хэлэх гэж байна хэмээн чи бодож байна уу? Энэ өгүүлбэрийн<br />
дараа ямар төрлийн мэдээлэл байх магадлалтай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр хүн “зүгээр л нэг юм” хэлэх гээгүй бололтой. Харин ямар нэг чухал, ноцтой зүйлийн<br />
талаар ярих гэж байгаа бололтой.<br />
Энэ бол ямар нэг чухал, ноцтой зүйлийн талаар ярьж эхлэхдээ хэрэглэж болох хэл найруулга<br />
гэдгийг суралцагчдад тайлбарлана. Үүнтэй нэгэн адилаар, текстэд нотолгоо өгч байна, өөрөөр<br />
хэлбэл, дүгнэлтэд хүргэх шалтгааныг хэлж байна гэдгийг мэдэгдэх дохио болгон хүмүүсийн<br />
ашиглаж болох тодорхой үг, хэллэг байдаг. Энэ тохиолдолд хүмүүсийн ашиглаж болох маш<br />
илэрхий утгатай нэгэн үг бол “иймээс” гэдэг үг юм. “Иймээс” гэдэг үг нь дүгнэлт байна гэсэн<br />
дохиог сонсогчдод өгдөг болохыг суралцагчдад тайлбарлаад дараах асуултыг асууна.<br />
“Иймээс” гэдэг үгтэй утга ижил өөр ямар үгийг та нар ашиглаж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тиймээс ...<br />
--<br />
Учир иймд...<br />
--<br />
Тийм болохоор...<br />
--<br />
Улмаар...<br />
--<br />
Энэ нь ... гэдгийг харуулж/баталж байна<br />
--<br />
Энэ нь ... гэсэн үзэл/итгэл үнэмшлийг баталж байна.<br />
--<br />
... гэсэн дүгнэлтийг би хийж байна<br />
--<br />
... гэдгээс би ... гэсэн дүгнэлтийг хийж байна.<br />
--<br />
Үүнээс харахад ... ажиглагдаж байна.<br />
--<br />
Энэ нь ... гэдгийг тодорхой харуулж байна.<br />
Эдгээр үг нь дүгнэлт хэсгийн дохио болж ашиглагдах нь их (гэхдээ дандаа биш) байдаг тул<br />
эдгээрийг “дүгнэлтийн индикатор” гэж нэрлэдэг болохыг суралцагчдад хэлнэ. Энэ нэр томъёог<br />
самбарт бичнэ.<br />
Мөн шалтгааныг нэрлэх өөр үгсийг бид бас ашигладаг гэж хэлнэ. Эдгээр үгийг бид<br />
“шалтгааны индикатор” гэж нэрлэдэг гээд уг нэр томъёог самбарт бичнэ. Суралцагчдаас<br />
дараах асуултыг асууна.<br />
Шалтгааныг нэрлэж байгааг ойлгуулах ямар үгийг бид ашиглаж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
... учраас<br />
--<br />
... тул<br />
--<br />
... -ийн улмаас<br />
--<br />
Дээрх бодит мэдээллээс харахад ...<br />
--<br />
Үүний шалтгаан гэвэл ...<br />
--<br />
Нэгдүгээрт,...<br />
--<br />
Хоёрдугаарт ...<br />
30 31
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 4<br />
МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ<br />
Самбарт бичсэн дээрх хоёр нэр томъёог дугуйлаад эдгээрийг хамтад нь “нотолгооны<br />
индикатор” гэж бид нэрлэж байгааг суралцагчдад хэлнэ. Энэ шинэ нэр томъёог мөн самбарт<br />
бичнэ.<br />
Суралцагчдыг хоёр хоёроор нь баг болгоод, Нотолгооны индикатор (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3)<br />
материал болон самбарын үзэг өгнө. Суралцагчид ямар үг, хэллэг нь “нотолгооны индикатор”<br />
болж байгааг тодорхойлоод, эдгээр “индикатор”-ын зааж байгаа үг хэллэг, өгүүлбэрийг олж<br />
тогтоох ёстой болно. Дараа нь тэд аль нь шалтгаан болж байгаа, аль нь дүгнэлт болж байгааг<br />
шийднэ. Суралцагчид нь нэгдүгээр шалтгааныг Ш1 гэж, хоёрдугаар шалтгааныг Ш2<br />
гэж, нэгдүгээр дүгнэлтийг Д1 [...] гэж, хоёрдугаар дүгнэлтийг Д2 [...] гэх мэтээр тэмдэглэнэ<br />
гэдгийг тайлбарлана. Ийм маягаар бүх өгүүлбэр дээр ажиллана.<br />
Эхний өгүүлбэрийг самбарт бичээд бүгдээрээ хамтран ажиллана. Суралцагчдаас сайн<br />
дураараа нэг хүн гарч ирэхийг уриад, өгүүлбэрийг чанга дуудан уншаад нотолгооны индикаторыг<br />
тодорхойлохыг хүснэ. Түүнийг самбарт дугуйлж тэмдэглэнэ. Нотолгооны индикатор: Хариулт<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.4) материалыг удирдлага болгон ашиглана.<br />
Дараа нь өөр нэг суралцагчаас тухайн өгүүлбэр дотор ямар шалтгаан нэрлэгдсэн байгааг<br />
асуугаад, түүнийг самбарт Ш1, Ш2 гэх мэтээр тэмдэглэхийг хүснэ.<br />
Эцэст нь гурав дахь сайн дурын суралцагчийг самбарт гарч ирэн дүгнэлтийг Д1 [...], Д2 [...] гэх<br />
мэтээр тэмдэглэхийг хүснэ.<br />
Одоо хос хосоороо нийлээд, дээр танилцуулсан тэмдэглэгээг ашиглаад үлдсэн жишээн дээр<br />
ажиллахыг нийт суралцагчдаас хүснэ.<br />
Тус даалгаврыг гүйцэтгэж дуусмагц тараах материалд байгаа өгүүлбэрийг нэг нэгээр нь<br />
уншиж, эхлээд нотолгооны индикатор болох ямар үг хэллэг байгааг хэлэх, дараа нь шалтгааныг<br />
нэрлээд, эцэст нь дүгнэлтийг хэлэхийг хосуудаас хүснэ. Хэрвээ суралцагчид алдаа гаргавал<br />
тухайн хосод туслахыг бусад хосуудаас хүснэ. Чиглүүлэг болгон Нотолгооны индикатор:<br />
Хариулт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.4) материалыг ашиглаарай.<br />
“Үндэслэлийн хэл найруулга” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5) материалыг суралцагч бүрт тараан<br />
өгч, эдгээр нь нотолгооны мөн чанарыг таних, мөн хоорондоо харилцахад хэл хэрхэн тус<br />
болдогийг харуулсан нэмэлт жишээ гэдгийг тайлбарлана.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, гол гол санааг дахин хэлэлцэнэ.<br />
Ямар тохиолдолд үндэслэл байна гэж таньж мэдэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалтгаануудаар дэмжигдсэн дүгнэлт байгаа тохиолдолд.<br />
Шалтгаан болон дүгнэлт нь хоорондоо ямар ялгаатай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалтгаан бол дүгнэлтийг дэмжихэд зориулагдсан санаа/өгүүлбэр юм.<br />
Өөрсдөө зохион бичиж байгаа зохиогчид нь шалтгаан ба дүгнэлтийн хоорондын ялгааг хэрхэн<br />
тодорхой гаргаж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зохиогчид нь “учраас”, “тийм учраас”, “иймээс” гэх мэт нотолгооны индикаторуудыг<br />
ашиглаад аль өгүүлбэр (шалтгаан) нь алиныг нь (дүгнэлт) дэмжиж байгааг харуулж болно.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.1<br />
ТОХИОЛДОЛ<br />
Нэг эр архины мухлагаас гүйн гарав. Тэр гуйвж дайван, эгцхэн явж чадахгүй байлаа.<br />
Түүнийг зам хүрэх үед араас нь үйлчлэгч бүсгүй баарнаас нэг гартаа тооцооны хуудсаар<br />
даллан нөгөө гараа зангидан өнөөх эрийн зүг гүйн гарч ирэх нь үзэгдэв. Яг тэр мөчид<br />
нөгөө эр хажууд нь ирж зогссон таксинд үсрэн ороод жолоочид нь ямар нэг зүйл хашгиран<br />
хэлтэл машин ч хурдлан одов.<br />
Үүл нь нарны туяатай хэрхэн харилцан үйлчлэлд ордог тухай бидний ойлголт буруу байж<br />
болохыг сүүлийн үеийн судалгаа харуулж байх шиг санагдана. Шинээр хийсэн хэмжилтийн<br />
үр дүнгээс харахад үүл бидний урьд бодож байснаас дөрөв дахин илүү хэмжээний эрч<br />
хүчийг шингээдэг байна. Гэтэл цаг уурын функцийг дүрслэн харуулсан бидний одоо<br />
ашиглаж байгаа загвар нь анхдагч хэмжилтэд суурилсан байдаг учраас хэрвээ шинэ<br />
хэмжилт нь зөв гэдэг нь батлагдах юм бол цаг агаарын функцийг тайлбарласан загвараа<br />
бүрэн өөрчлөх шаардлага гарч ирнэ. Цаг агаарын загварыг бид дэлхий нийтийн дулаарлыг<br />
хэмжих оролдлогууддаа ашиглаж байгаа билээ. Ийм учраас, хэрвээ эдгээр цаг уурын<br />
загвар нь алдаатай болохыг батлах юм бол бид дэлхий нийтийн дулаарлын талаарх<br />
өөрсдийн ойлголтыг эргэж нэг харах шаардлагатай болох юм.<br />
Байгаль орчинтой холбоотой олон чухал асуудлыг зөвхөн хувь хүний юмуу орон нутгийн<br />
түвшний арга хэмжээгээр шийдвэрлэх боломжгүй. Жишээ нь, автомашины шатсан<br />
хийнээс үүсэлтэй бохирдол дэлхий нийтийн асуудал болох учраас эдгээр асуудлыг олон<br />
улсын хэмжээний үйл ажиллагаагаар л шийдвэрлэх ёстой.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.2<br />
1. Энэ бол зүгээр л дүрслэн өгүүлсэн текст байна. Энэ текст дотор дүгнэлтэд хүргэх<br />
шалтгааныг нэрлээгүй байна.<br />
2. Энэ текст нь дүгнэлтэд хүргэх тодорхой шалтгааныг агуулсан байна. Энэ текст дотор<br />
дэлхий нийтийн дулаарлын тухай өөрсдийн ойлголтыг өөрчлөх шаардлагатай хэмээн<br />
<strong>бодох</strong>од хүргэх шалтгааныг өгсөн байна.<br />
3. Энэ текст дотор тодорхой асуудлыг зөвхөн олон улсын хамтын хүчин чармайлтаар шийдэж<br />
болно гэсэн дүгнэлт хийх шалтгааныг өгсөн байна.<br />
32 33
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 4<br />
МЭДЭЭЛЭЛД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.3<br />
НОТОЛГООНЫ ИНДИКАТОР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН ХЭЛ НАЙРУУЛГА<br />
Дүгнэлтийн индикатор: Дүгнэлт байгааг заах үгс. Жишээлбэл:<br />
иймээс ..., тиймээс ..., учир иймд..., улмаар...<br />
Шалтгааны индикатор: Шалтгаан байгааг заах үгс. Жишээлбэл:<br />
... учраас, ...тул, ... -ийн улмаас гэх мэт.<br />
Төрийн өмчийн цахилгаан холбооны компанийг худалдах нь парламентын гишүүдэд<br />
ашигтай байх тул тэд бусад компанийг түүнтэй өрсөлдөхийг зөвшөөрсөн хууль батлахгүй.<br />
Волейболын тэмцээний үеэр тэр бөмбөгийг голчлон эзэмшсэн учраас тэдний багийнхан<br />
оноо авах гэж шаргуу тоглоогүй.<br />
Бат өчигдөр гэртээ өвчтэй байсан. Энэ тохиолдолд, Болдын хүрэм алга болох үеэр Бат<br />
сургууль дээр байсан байж чадахгүй. Иймд Бат Болдын хүрмийг хулгайлаагүй.<br />
Сарнай чоныг агнаснаар устаж үгүй болно гэж үзэж байгаа нь буруу. Учир нь чоно олон<br />
бэлтрэг гаргадаг. Цаашилбал, чоно бол малын дайсан.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.4<br />
ХАРИУЛТ<br />
Нотолгооны индикаторыг тод хар үсгээр харуулсан байгаа. Шалтгааныг Ш1, Ш2 гэх мэтээр,<br />
харин дүгнэлтийг Д1, Д2 гэх мэтээр тэмдэглэсэн байгаа.<br />
--<br />
Ш1 тул Д1[тэд бусад компанийг түүнтэй өрсөлдөхийг зөвшөөрсөн хууль<br />
батлахгүй].<br />
--<br />
Ш1< Волейболын тэмцээний үеэр тэр бөмбөгийг голчлон эзэмшсэн> учраас Д1[тэдний<br />
багийнхан оноо авах гэж шаргуу тоглоогүй].<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨГӨӨ:<br />
Энэ тохиолдолд дүгнэлт нь өөрөө санал болж байна. Зохиогч нь тус багийнхан оноо<br />
авах гэж шамдаагүй гэж үзэж байна. Тоглогч бөмбөгийг голлон эзэмшсэн нь зохиогчийн<br />
бодлоо дэмжихэд ашиглаж байгаа шалтгаан болж байна. Ийм замаар санал бодол хүртэл<br />
үндэслэлтэй дүгнэлт байж болохыг анхаарна уу.<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Мэдэгдлийг илэрхийлэхдээ<br />
бид өөрсдийн бодолдоо хэдий<br />
хэмжээний итгэлтэй байгаагаа<br />
харуулах (тухайн бодолдоо бид хэр<br />
хүчтэй итгэж байгаа), мөн тухайн<br />
бодлын эх сурвалжийг заахын<br />
(ямар нэг ажиглалт юмуу дотоод<br />
мэдрэмж байлаа гэж <strong>бодох</strong>од) тулд<br />
заримдаа баруун гар талын багана<br />
дотор байгаатай төстэй үг, хэллэгийг<br />
ашигладаг.<br />
Зарим тохиолдолд бид гадарлан<br />
тааж болох төсөөллийг өгч<br />
байгаагаа өөрсдөө хүлээн зөвшөөрч<br />
байгаа учраас үүнийхээ дохио<br />
болгон дараах үг, хэллэгийг ашиглаж<br />
болно.<br />
Зарим тохиолдолд бид дүгнэлтэд<br />
хүргэх шалтгааныг нэрлэж<br />
байгаагийн дохио болгон арай<br />
ерөнхий утгатай үг, хэллэгийг<br />
ашигладаг.<br />
Гэтэл заримдаа бид учир шалтгааны<br />
мөн чанар болон өөрсдийн өгч<br />
байгаа дэмжлэгийн төрлийг<br />
тодорхой илэрхийлэхийг хүсдэг.<br />
“Миний бодол /итгэл/дотоод мэдрэмж/ онол<br />
бол ...”<br />
“... гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байна/гэдгийг<br />
би баталж чадахгүй ч гэсэн итгэж байна.”<br />
“Үүнийг батлах бодит мэдээлэл гэвэл/<br />
баталж байгаа мэт санагдах зүйл гэвэл ...”<br />
“-ийг би харсан/ажигласан”<br />
“..гэж би бодлоо.”<br />
“X нь ... санааг илэрхийлж байна/ ...гэсэн<br />
таамаглал бололтой”<br />
“...учир нь ”<br />
“Үүний шалтгаан нь гэвэл ...”<br />
“Хэрвээ ... бол...”<br />
“Баталгаа нь гэвэл/ ... нь ийм утга санааг<br />
өгч байна”<br />
“адилтгал хийх юм бол...” эсвэл “үүний<br />
нэгэн адилаар”<br />
“Жишээлбэл, ...”<br />
“Миний хувийн туршлага гэвэл ...”<br />
“Энэ тухайд эрх мэдэл бүхий хүмүүс<br />
хэлэхдээ...” эсвэл “Мэргэжилтэн ... гэж<br />
үздэг”<br />
--<br />
Ш1< Бат өчигдөр гэртээ өвчтэй байсан.> Энэ тохиолдолд, Д1[Болдын хүрэм алга болох<br />
үеэр Бат сургууль дээр байсан байж чадахгүй.] Иймд Д2[Бат Болдын хүрмийг хулгайлаагүй.]<br />
--<br />
Д1[Сарнай чоныг агнаснаар устаж үгүй болно гэж үзэж байгаа нь буруу.] Ш1 Цаашилбал, Ш2<br />
4<br />
Бидний өгч байгаа үндэслэл нь<br />
учир шалтгааны тайлбарын<br />
шинжтэй байгаа бол энэ тухайгаа<br />
ойлгуулахдаа дараах үг, хэллэгийг<br />
ашигладаг.<br />
“... нь яагаад ... байгааг тайлбарлаж байна”<br />
“Ийм л учраас ...”<br />
“Үүний шалтгаан нь ...”<br />
34 35
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 4<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
5<br />
Бид зөвлөж байгаа бол, эсвэл<br />
ямар нэгэн зүйлийн талаар шийдвэр<br />
гаргаж байгаа бол үүнийгээ<br />
ойлгуулахын тулд дараах үг,<br />
хэллэгийг дохио болгон ашиглаж<br />
болно.<br />
“...гэж би зөвлөж байна”<br />
“...-х хэрэгтэй”<br />
“Эрсдэлтэй ч гэсэн бидэнд байгаа хамгийн<br />
оновчтой хувилбар бол ...”<br />
6<br />
Ямар нэгэн санааг тодруулж байгаа<br />
буюу өөрийнхөөрөө өөрчлөн<br />
найруулж байгаа бол дараах үг,<br />
хэллэгийг ашиглаж болно<br />
“...-ийг тодруулан асуувал, ”<br />
“Миний хэлэх гэсэн санаа бол ...”<br />
“Жишээлбэл, ...”<br />
“Үүнээс ялгаатайгаар ...”<br />
“...-ийг ... -ж тодорхойлъё”<br />
7<br />
Ямар нэгэн санааг шууд хэлэлгүй<br />
тааж дүгнэж байгаа тохиолдолд<br />
бид заримдаа дараах үг, хэллэгийг<br />
ашиглаж болно<br />
“... хэмээн таамаглаж байна /ургуулан<br />
дүгнэж байна/дүгнэлт хийж байна ....”<br />
“... –ээс ... таамаглалаа/... нь ийм утгатай<br />
бололтой/...-ээс ургуулан <strong>бодох</strong>од ... санаа<br />
гарч байна”<br />
8<br />
Мэдэгдэлд үнэлгээ өгөх олон<br />
янзын арга зам байдаг бөгөөд<br />
үүнийг илэрхийлэхэд дараах үг,<br />
хэллэгийг ашиглаж болно.<br />
“... гэдэг нь үнэн/бодитой/худал юм.”<br />
“... гэдэг нь шударга/шударга бус байна.”<br />
“... гэсэн нь товч/хэт хялбарчилсан байна”<br />
“... гэсэн нь итгэж болох /итгэж<br />
болохооргүй байна.”<br />
“ ... гэсэн нь энэ санааг буруугаар<br />
тайлбарласан /үзэл бодлыг үнэн зөвөөр<br />
төлөөлж байна.”<br />
“... гэсэн нь субъектив/объектив хандлага<br />
байна”<br />
“... гэсэн нь тодорхой бус/оновчтой бус/<br />
ойлгомжгүй байна. ”<br />
“... гэсэн нь хүлээж авч болохуйц/<br />
болохооргүй байна”<br />
9<br />
Хэрвээ бид санааг дэмжих<br />
зорилгоор өгсөн дэмжлэгт үнэлгээ<br />
дүгнэлт өгч байгаа бол бид дараах<br />
үг, хэллэгийг өргөнөөр ашигладаг.<br />
“... нь баталж байна/зөвтгөж байна/дэмжиж<br />
байна/нийцэж байна/...-тай зөрчилдөж<br />
байна/ нийцэхгүй байна/үгүйсгэж байна”<br />
“... гэсэн нь алдаа/буруу ойлголт юм”<br />
“... гэсэн нь ...-тэй холбоотой/давхацсанl/<br />
холбоогүй байна”<br />
“... гэсэн нь сулхан/маш тодорхой/хүчтэй<br />
дэмжлэг/шүүмжлэл болж байна.”<br />
Сэдэв 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
36<br />
37
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр үндэслэлийн хэд хэдэн бүтэц болох “цувраа”, “гинжин”<br />
бүхий үндэслэлтэй танилцах болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
болон ”холбоо” бүтэц<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Үндэслэлийн бүтэц, тэдгээрийн уялдаа холбоог ойлгох<br />
• Тэдгээрийн ялгааг олж харж үндэслэлд дүн шинжилгээ хийх<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Үндэслэлийн хэлбэр загвар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1)<br />
• “Цувраа үндэслэл ба гинжин бүтэц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2) – тараах материал<br />
• “Цувраа үндэслэл ба гинжин бүтэц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.3) – багшид зориулсан хуудас<br />
• Холбоо үндэслэл (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.4) – Тохиолдол<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Нотолгооны бүтэц нь өөр өөрөөр үнэлэгддэг учраас түүнийг мэддэг байх хэрэгтэй.<br />
• Янз бүрийн бүтцэд өөр өөрөөр үнэлгээ дүгнэлт өгдөг учраас ямар нэгэн нотолгооны<br />
бүтцийг ойлгож мэддэг байх нь чухал.<br />
• Таамаглал хэлбэрийн мэдэгдлийг шалтгаан ба дүгнэлт гэсэн хэсэгт хуваахад тухайн<br />
мэдэгдлийн утга өөрчлөгддөг тул тийнхүү салган үзэж болохгүй.<br />
• Нотолгоог учир шалтгааны тайлбараас ялгахын тулд тухайн текстийг зохион бичсэн<br />
зохиогч нь гарах үр дагаврыг үнэн гэдэгт итгэсэн байр суурьтай байна уу (учир шалтгааны<br />
тайлбар), эсвэл гарах үр дагаврыг батлах оролдлого хийж байна уу (нотолгоо) гэдгийг<br />
тодорхойлох шаардлагатай болно.<br />
• Давхар дүгнэлттэй нөхцөлд хэрвээ үндэслэл нь тодорхой нэг дүгнэлтийг дэмжсэн хэрнээ<br />
өөр нэг дүгнэлтийг дэмжихгүй байгаа бол багц дүгнэлтийг нь салангид хэд хэдэн дүгнэлт<br />
болгон хуваах нь илүү ашигтай байдаг.<br />
• Цувраа үндэслэл нь дүгнэлтийг дэмжсэн багц шалтгааныг багтаасан байдаг. Өөрөөр<br />
хэлбэл, нэг шалтгааны хэр үндэслэл сайтай байгаа нь бусад шалтгааны давуу талд нөлөө<br />
үзүүлэхгүй. Цувраа үндэслэлийн жишээ: “Бат усанд сэлж чаддаггүй. Тэр бас усанд норох<br />
дургүй. Иймээс Бат чөлөөт цагаа нууранд тоглож өнгөрөөхгүй.”<br />
• Үндэслэлийн “гинж” гэдэг нь нэг багц шалтгаанаас гарч байгаа дүгнэлт нь уг цуврал дотор<br />
багтсан дараагийн дүгнэлтийн шалтгаан нь болж байдаг цуврал шалтгаан болон дүгнэлт.<br />
Жишээ нь: “Туяа загас тэжээдэг. Иймээс загасанд ус хэрэгтэй. Учир нь загас хуурай цөлд<br />
биш, усанд амьдардаг.”<br />
• “Холбоо” шалтгаан гэдэг нь тус тусдаа биш, зөвхөн бүгдээрээ нийлж байж дүгнэлтийг<br />
дэмждэг шалтгааны багц. Жишээ нь: “Туяагийн тэжээдэг амьтан аквариумд амьдардаг.<br />
Тэр амьтан нь заламгайтай ба усан дор амьсгалж чаддаг. Иймээс, Туяагийн тэжээмэл<br />
амьтан бол загас.”<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Цувраа үндэслэл ба гинжин бүтэц<br />
“Үндэслэлийн хэлбэр загвар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1) материалыг хоёр суралцагчийн дунд<br />
нэгийг тарааж өгөөд, “Үндэслэлийн энгийн бүтэц” хэсэгт буй нэгдүгээр жишээг уншуулж<br />
доорх асуултад хариулахыг хүснэ.<br />
Энд хэдэн шалтгаан нэрлэгдсэн байна вэ? Ямар шалтгаан байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нэг шалтгаан, “Озоны давхаргад учруулсан хор хөнөөл нь олон улсын хэмжээний асуудал<br />
юм”.<br />
Энд хэдэн дүгнэлт байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нэг дүгнэлт, “Энэ асуудлыг зөвхөн олон улсын гэрээ хэлэлцээрээр шийдвэрлэх боломжтой”.<br />
--<br />
Иймээс уг үндэслэл нь ямар бүтэцтэй байна вэ гээд доорх бүдүүвчийг зурна.<br />
< ШАЛТГААН> ТУЛ [ДҮГНЭЛТ]<br />
38 39
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
Энэ нь нотолгоо хийх хамгийн энгийн бүтэц гэж хэлнэ.<br />
Дараа нь хоёрдугаар жишээг хэн нэгнээр уншуулаад, дараах асуултыг асууна.<br />
Энд хэдэн шалтгаан байна вэ? Ямар шалтгаан байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гурван шалтгаан: Эхний гурван өгүүлбэр нь шалтгаан байна.<br />
--<br />
1-рт, Биологийн анги танхимд амьтанд задлан шинжилгээ хийх нь тэдний амь нас чухал<br />
бус, зарлагадаж болох зүйл гэсэн ойлголтыг сурагчдад өгч байна.<br />
--<br />
2-рт, Мөн саяхан хийсэн нэгэн судалгаагаар эдгээр амьтдыг ханган нийлүүлдэг компаниуд<br />
нь амьтдад учруулж байгаа өвдөлт, шаналлыг нэг их тоож үздэггүй болох нь харагдсан<br />
байна.<br />
--<br />
3-рт, Бүр цаашилбал, амьтдыг үе мөчөөр нь салган, задлан шинжлэх туршилтад<br />
тулгуурласан хичээлээс сурч болох бүхий л зүйлийг компьютерээр сургаж чадах хиймэл<br />
орчин үүсгэх боломж байгаа билээ.<br />
Ямар дүгнэлт гарч байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Сүүлчийн өгүүлбэр нь дүгнэлт болж байна. “Иймээс эдгээр бүх шалтгааны улмаас<br />
сурагчдад биологийн мэдлэг олгохын тулд анги танхимд амьтдыг задлан шинжлэх аргаар<br />
сургалт явуулах ёсгүй юм”.<br />
Уг үндэслэл нь ямар бүтэцтэй байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
БА БА ТУЛ [ДҮГНЭЛТ]<br />
Хэрвээ хатуу чанга хяналтын тусламжтайгаар “амьтдад учруулж байгаа өвдөлт, шаналлыг<br />
нэг их тоож үздэггүй” компаниудын тоог цөөрүүлэх юмуу тэднийг өөрчлөн зохион байгуулж<br />
болно гэдэгт энэ текстийг зохиосон хүнийг ятгуулан итгүүлж чадвал бусад хоёр шалтгаан<br />
нь зохиогчийн хийж байгаа дүгнэлтийг дэмжиж чадаж байна гэдэгт зохиогч өөрөө итгэлтэй<br />
хэвээр байж болохоор байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм<br />
Тийм бол нэг шалтгаан нь худал байсан ч бусад шалтгаан нь дүгнэлтийг дэмжихэд хангалттай<br />
юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм<br />
Үүнийг “цувраа үндэслэл“ гэж хэлдэг болохыг тайлбарлаад дараагийн жишээнд анхаарлаа<br />
хандуулахыг хүснэ.<br />
Гуравдугаар жишээг уншиж өгөх суралцагчийг өөрийнх нь хүсэлтээр сонгон уншуулаад, доорх<br />
асуултыг асууна.<br />
“Генетикийн хувиргалтад орсон үрийг тариалснаар газар тариаланчид зэрлэг өвс устгах илүү<br />
хүчтэй бодисыг (урьд нь хэрэглэсэн бол ургацыг ч мөн устгах байсан) хэрэглэх боломжийг<br />
хангаж өгнө” ба “тариалангийн талбай дээрх зэрлэг ургамлын тоо хэмжээ болон нягтрал нь<br />
нэлээд их хэмжээгээр буурах болно” гэсэн хоёр өгүүлбэрийн хооронд “иймээс” гэдэг үгийг<br />
багтааж болох нь уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм.<br />
Энэ нь та нарт юуг харуулж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Генетикийн хувиргалтад орсон үрийг тариалснаар...” гэсэн эхний хэсэг нь “тариалангийн<br />
талбай дээрх зэрлэг...” гэсэн хоёрдугаар хэсгийн шалтгаан нь болж байна.<br />
“Тариалангийн талбай дээрх зэрлэг ургамлын тоо хэмжээ болон нягтрал нь нэлээд их<br />
хэмжээгээр буурах болно” гэсэн хэсэг болон “өвлийн улирлыг давж гарахын тулд энэ төрлийн<br />
ургамлаар хүнс залгуулдаг тариалангийн талбайд амьдрах шувуудын тоо болон төрөл зүйл ч<br />
цаашид буурах магадлалтай байна” гэсэн хэсэг хоёрын хооронд ”иймээс” гэсэн үгийг оруулж<br />
болохоор байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм.<br />
Энэ нь та нарт юуг харуулж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“тариалангийн талбай дээрх зэрлэг...” гэсэн хэсэг нь “өвлийн улирлыг давж гарахын<br />
тулд...” гэсэн дүгнэлтийн шалтгаан нь болсон байна.<br />
Тэгвэл энэ үндэслэл нь ямар бүтэцтэй байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
ТУЛ [1-Р ДҮГНЭЛТ] ИЙМЭЭС [2-Р ДҮГНЭЛТ].<br />
Энэ жишээ нь “гинжин” бүтэцтэй байгааг суралцагчдад хэлээд, үүнд нэгдүгээр дүгнэлт нь<br />
хоёрдугаар дүгнэлтийн шалтгаан нь болж байгааг тайлбарлан хэлнэ. “Цувраа” үндэслэл болон<br />
“гинжин” бүтэц хоёрыг бид өөр өөрөөр үнэлдэг учраас энэ хоёр бүтцийн хоорондын ялгааг<br />
сайтар ойлгосон байх нь чухал гэж хэлнэ.<br />
“Цувраа үндэслэл ба гинжин бүтэц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2) материалыг хоёр суралцагчийн<br />
дунд нэгийг өгөөд, тохиолдол бүр нь “цувраа үндэслэл”-тэй байна уу, эсвэл “гинжин” бүтэцтэй<br />
байна уу гэдгийг тодорхойлох дасгал хийлгэнэ. Дараах аргачлалын дагуу хийхийг тайлбарлаж<br />
өгнө.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Нэгдүгээрт, гол дүгнэлт нь ямар зүйл байгаа, ямар шалтгаанууд түүнийг дэмжиж байгааг<br />
тодорхойлох<br />
--<br />
Дараа нь “ба” эсвэл “иймээс” гэсэн үгийг шалтгаануудын хооронд оруулж болох эсэхийг<br />
тодорхойлох<br />
Хэрэв “ба” – г ашиглаж болж байвал энэ нь тухайн бүтэц цувраа үндэслэлтэйг харуулж байна.<br />
Харин “иймээс” гэсэн үгийг шалтгаануудын хооронд оруулж болж байвал нотолгоо нь гинжин<br />
бүтэцтэй байна.<br />
Тохиолдол дээр хамтарч ажиллахдаа доорх асуултыг суралцагчдаас асууна. “Цувраа үндэслэл<br />
ба гинжин бүтэц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.3) материалыг ашиглаж суралцагчдыг зөв хариулт<br />
олоход нь туслаарай.<br />
40 41
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
Асуулт:<br />
Гол дүгнэлт нь юу вэ?<br />
Ямар шалтгааныг өгсөн байна вэ?<br />
Шалтгаануудын хооронд “ба” гэдэг үгийг оруулж болох уу?<br />
Шалтгаануудын хооронд “иймээс” гэдэг үгийг оруулж болох уу?<br />
Энэ нь ямар төрлийн үндэслэл болох вэ?<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Холбоо үндэслэл<br />
Зарим тохиолдолд нэг шалтгаан нь хасагдсан, эсвэл худал болох нь тогтоогдсон бол бусад<br />
шалтгаан нь дүгнэлтээ дэмжсэн хэвээр үлдэж чаддаггүй гэдгийг суралцагчдад хэлнэ. Ингэж<br />
шалтгаан нь хамтын хүчээр, нэг нэгнээсээ хамааралтайгаар дүгнэлтээ дэмждэг юм. Дүгнэлтээ<br />
дэмжихийн тулд хамтад нь авч үзэх шаардлагатай ийм төрлийн шалтгааныг “холбоо шалтгаан”<br />
гэж нэрлэдэг гээд түүнийг самбарт бичнэ.<br />
Холбоо үндэслэл (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.4) материалаас хоёр суралцагчийн дунд нэгийг<br />
өгөөд эхний тохиолдлыг чангаар уншихыг сайн дурын нэг суралцагчаас хүснэ. Дараа нь доорх<br />
асуултыг асууна.<br />
Нэгдүгээр тохиолдол дотор ямар, хэдэн шалтгаан байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хоёр байна. 1-рт, Хэрвээ та нар уг номонд багтсан бүх дасгалыг анхааралтай хийх юм<br />
бол энэ хичээлээр сайн дүн авахад хангалттай байх болно. 2-рт, Чи бүх дасгалыг маш<br />
анхааралтай хийж байгаа гэсэн хоёр өгүүлбэр шалтгаан нь болж байна.<br />
Ямар дүгнэлт гарсан байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хамгийн сүүлчийн өгүүлбэр. Иймээс чи энэ хичээлээр сайн дүн авна.<br />
Хоёрдугаар шалтгаан нь дангаараа дүгнэлтэд дэмжлэг үзүүлж чадаж байна уу? Өөрөөр<br />
хэлбэл, “Хэрвээ та нар уг номонд багтсан бүх дасгалыг анхааралтай хийвэл энэ хичээлээр<br />
сайн дүн авахад хангалттай байх болно. Иймээс чи энэ хичээлээр сайн дүн авна” гэвэл утга<br />
холбогдолтой зүйл болж чадаж байна уу? Чадахгүй бол яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй.<br />
Эхний шалтгаан нь зөвхөн шалгуурыг л харуулж байна. Энэ шаардлага хангагдаж байгаа<br />
эсэхийг бид мэдэхгүй. Чи дасгалыг муухан хийсэн байж болно шүү дээ.<br />
Хоёрдугаар шалтгаан нь дангаараа дүгнэлтэд дэмжлэг үзүүлж чадаж байна уу? Өөрөөр<br />
хэлбэл, “Чи бүх дасгалыг маш анхааралтай хийж байгаа. Иймээс чи энэ хичээлээр сайн дүн<br />
авна” гэвэл учир утгатай зүйл болж чадаж байна уу?<br />
Шалтгаан нь хамтдаа дүгнэлтийг дэмжиж байна уу (өөрөөр хэлбэл, энэ нь холбоо үндэслэлийн<br />
жишээ мөн үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм.<br />
Суралцагчдыг хосоор нь баг болгон үлдсэн жишээн дотор холбоо үндэслэл байгаа эсэхийг<br />
хамтран шийдүүлнэ. Багууд ажлаа дуусмагц тохиолдол бүрийг ангиараа хамтран хэлэлцэж,<br />
алдсан бол засна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тохиолдол-2: Холбоо шалтгаан. Энэ текст дотор гурван шалтгааныг өгсөн байгаа боловч<br />
хэрвээ нэг шалтгааныг нь авчих юм бол текст нь утгын хувьд холбоогүй зүйл болно.<br />
--<br />
Тохиолдол-3. Холбоо шалтгаан биш. Энэ текст дотор хоёр шалтгааныг өгсөн байгаа. Нэг<br />
шалтгааныг нь авсан ч гэсэн текст утгаа алдахгүй.<br />
--<br />
Тохиолдол-4: Холбоо шалтгаан. Энэ текст дотор гурван шалтгааныг өгсөн байгаа. Хэрвээ<br />
нэг шалтгааныг нь авчихвал текст нь утгаа алдана.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй. Хоёр дахь шалтгаан нь зөвхөн байж болох хувилбарыг харуулж байна. Энэ нь хичээл<br />
дээрээ сайн дүн авахтай хэрхэн холбогдохыг бид мэдэх боломжгүй. Магадгүй таны ямар<br />
дүн авах нь таны хичээлийн ирцээс ихээхэн хамаарна.<br />
42 43
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцаж дүгнэнэ.<br />
Үүнд:<br />
“Цувраа үндэслэл” гэж юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Цувраа” үндэслэл гэдэг нь дүгнэлтээ дэмжих зорилгоор өгсөн шалтгаан ба эдгээрийн<br />
нэг бүр нь тус тусдаа уг дүгнэлтийг дэмжиж байдаг. Шалтгааны нэг нь байхгүй байсан ч<br />
гэсэн бусад нь дүгнэлтээ дэмжсэн хэвээр байх болно.<br />
“Цувраа” үндэслэлийн жишээг өгч чадах уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ш1, Ш2 Д1[Иймээс Бат нууранд<br />
тоглож чөлөөт цагаа өнгөрөөхгүй].<br />
“Гинжин” бүтцийг ашигласан нотолгоо гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гинжин бүтэцтэй нотолгоо дотор нэг багц шалтгаанаас гарч байгаа дүгнэлт нь өөр нэг<br />
дүгнэлтийн шалтгаан нь болдог.<br />
“Гинжин” үндэслэлийн жишээг өгч чадах уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Олон янзын хариулт байж болно. Жишээ нь: Ш1, иймээс<br />
Д1=Ш2[түүний загасанд ус хэрэгтэй], иймээс Д2[түүний загас цөлд амьдарч чадахгүй]<br />
Холбоо үндэслэл гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Холбоо үндэслэл гэдэг нь дүгнэлтийг дэмжихийн тулд хамтрах ёстой багц шалтгаан юм.<br />
Хэрвээ шалтгааны нэгийг нь авчихвал дүгнэлт дэмжлэг авч чадахгүй болно.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.1<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН ХЭЛБЭР ЗАГВАР<br />
Үндэслэлийн энгийн бүтэц<br />
Бүтэц: тул [дүгнэлт]<br />
1. Озоны давхаргад учруулсан хор хөнөөл нь олон улсын хэмжээний асуудал тул үүнийг<br />
зөвхөн олон улсын гэрээ хэлэлцээрээр шийдвэрлэх боломжтой.<br />
Цувраа үндэслэл<br />
Бүтэц: ба ба ба тул [дүгнэлт]<br />
2. Биологийн анги танхимд амьтанд задлан шинжилгээ хийх нь тэдний амь нас чухал бус,<br />
зарлагадаж болох зүйл гэсэн ойлголтыг сурагчдад өгч байна. Мөн саяхан хийсэн нэгэн<br />
судалгаагаар эдгээр амьтдыг ханган нийлүүлдэг компаниуд нь амьтдад учирч байгаа<br />
өвдөлт, шаналлыг нэг их тоож үздэггүй болох нь харагдсан байна. Бүр цаашилбал,<br />
амьтдыг үе мөчөөр нь салган, задлан шинжлэх туршилтад тулгуурласан хичээлээс сурч<br />
болох бүхий л зүйлийг компьютерээр сургаж чадах хиймэл орчин үүсгэх боломж байгаа<br />
билээ. Иймээс эдгээр бүх шалтгааны улмаас сурагчдад биологийн мэдлэг олгохын тулд<br />
анги танхимд амьтдыг задлан шинжлэх аргаар сургалт явуулах ёсгүй юм.<br />
Үндэслэлийн гинжин бүтэц<br />
Бүтэц: тул [1-р дүгнэлт] тул [2-р дүгнэлт] иймээс [3-р дүгнэлт]<br />
3. Генетикийн хувиргалтад орсон үрийг тариалснаар тариаланчдад зэрлэг өвс устгах<br />
хамаагүй илүү хүчтэй бодисыг (урьд нь хэрэглэсэн бол ургацыг ч мөн устгах байсан)<br />
хэрэглэх боломжийг хангаж өгөх тул тариалангийн талбай дээрх зэрлэг ургамлын тоо<br />
хэмжээ болон нягтрал нь нэлээд их хэмжээгээр буурах болно. Иймээс, өвлийн улирлыг<br />
давж гарахын тулд энэ төрлийн ургамлаар хүнс залгуулдаг тариалангийн талбайд амьдрах<br />
олон төрөл зүйлийн шувуудын тоо ч цаашид буурах магадлалтай байна.<br />
“Холбоо үндэслэлийн” жишээ юу байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Олон янзын хариулт байж болно. Жишээ нь: Ш1< Туяагийн тэжээдэг амьтан аквариумд<br />
амьдардаг > ба Ш2< Тэр амьтан нь заламгайтай > Ш3< Тэр амьтан нь усан дор амьсгалж<br />
чаддаг> Иймээс Д1[Туяагийн тэжээмэл амьтан бол загас].<br />
Нотолгооны бүтцийг ойлгож байх нь ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нотолгоо нь үнэн байна уу, худал байна уу гэдгийг тодорхойлоход энэ нь тус болж чадна.<br />
44 45
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.2<br />
ЦУВРАА ҮНДЭСЛЭЛ БА ГИНЖИН БҮТЭЦ<br />
--<br />
Шүдний эмчилгээний төлбөрийг их хэмжээгээр нэмсэнээс хойш шүдний эмчид тогтмол<br />
үзүүлдэг хүмүүсийн тоо нэлээд буурсан нь ажиглагдлаа. Саяхны нэгэн судалгаагаар, наад<br />
зах нь сүүлийн 1,5 жилийн туршид шүдний эмчид үзүүлээгүй хүмүүсийн тал орчим хувь нь<br />
үүнийхээ шалтгааныг төлбөрийн хэмжээг нэмсэнтэй холбоотой гэж хэлсэн байна. Хэрвээ<br />
бид хүн амынхаа шүдийг эрүүл байлгахыг хүсч байгаа бол төлбөрийн хэмжээг бууруулах<br />
шаардлагатай болох нь илэрхий харагдаж байна.<br />
--<br />
Бидний идэж хэрэглэж байгаа хоол хүнсээр дамжин бидний эрүүл мэндэд учирч байгаа<br />
аюулын ихэнх нь хоол хүнсийг үйлдвэрлэж байгаа арга технологиос үүдэлтэй байна.<br />
Өөрөөр хэлбэл, орчин үеийн фермерийн аж ахуй эрхлэх болсонтой холбоотой байна.<br />
Иймээс хүнсний аюулгүй байдлын асуудлыг эрхэлсэн үндэсний агентлаг хоол хүнсний<br />
үйлдвэрлэлийн асуудлыг харгалзан үзэхгүйгээр идэж хэрэглэж байгаа хоол хүнсээрээ<br />
дамжуулан хүний эрүүл мэндэд хохирол учрахаас хамгаалж чадахгүй л болов уу. Иймээс<br />
орон нутгийн эрүүл ахуйн байцаагчид хүнсний жижиглэнгийн худалдааны орчинд,<br />
тухайлбал, хоол хүнс бэлтгэж байгаа юмуу худалдаалж байгаа газарт үзлэг шалгалт хийх<br />
байдлаар хяналт тавьж оролцдог Британы уламжлалт хандлагаас илүү өргөн хүрээтэйгээр<br />
уг асуудлыг авч үзэх шаардлагатай болоод байна.<br />
--<br />
Стрессийн улмаас үүсч байгаа эрүүл мэндийн доройтлын түвшинг бууруулах зорилго тавьж<br />
байгаагаа Засгийн газраас зарлалаа. “Цагаан захтангууд” хэмээн нэрлэгддэг оффисийн<br />
ажилтан 8000 америкийг хамруулан саяхан явуулсан нэгэн судалгаагаар өөрийн ажилдаа<br />
хяналт тавих боломжтой эрэгтэйчүүд стрессээс үүдэлтэй зүрхний өвчнөөр өвдөх нь<br />
харьцангуй бага байгааг тогтоосон байна. Ийм учраас тухайн хүн ажил хийх хурдаа хянах,<br />
ажлын зохион байгуулалт хийх боломжгүй бол хамгийн их стресстэй ажилд тооцогдох<br />
болжээ. Хэрвээ Засгийн газар стресст суурилсан өвчний түвшинг бууруулах асуудалд ул<br />
суурьтай, тууштай бодлого баримтлах шаардлагатай бол хийж гүйцэтгэж байгаа ажилтай<br />
нь холбоотой эрх мэдлийг хүмүүстээ олгож байхыг ажил олгогчдод зөвлөх хэрэгтэй.<br />
--<br />
Машинаар зугаалах зорилгоор хүний машин хулгайлан зугаацаж яваа залуусыг элдэж<br />
хөөхдөө хэт их хурдтай явж болохгүй гэсэн хоригийг цагдаагийн газраас ажилтнууддаа<br />
тавих шаардлагатай байна. Ийнхүү машинаар гэмт этгээдийг хөөх явцад машин хулгайлсан<br />
залуучууд болон замын хажуугаар явж байсан энгийн хүмүүсийн аль аль нь осолд орж нас<br />
барах тохиолдол олноороо гарч байна. Машинаар гэмт этгээдийг элдэн хөөх явцад энгийн<br />
ард иргэдэд учирч болох аюулыг урьдчилан тооцож, аюулгүй байдлыг хангах үүднээс<br />
мөрдөн хөөх ажиллагааг зогсоож байхыг цагдаагийн машины жолооч нараас шаардсан<br />
тодорхой бодлогыг цагдаагийн газар баримтлан мөрдөж байна. Гэтэл гэмт этгээдийг<br />
мөрдөн хөөх бодолдоо хэт автсан цагдаагийн ажилтан, жолооч нар энэхүү бодлогыг үл<br />
хайхран, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах шаардлагыг умартаж байна. Хулгайлагдсан<br />
ямар ч машин хүний амьтай тэнцүү байхгүй шүү дээ.<br />
--<br />
Их сургуульд элсэн орохын тулд сурагчид анги танхимын сургалтыг гүйцээж их сургуульд<br />
элсэх босго оноог давахуйц өндөр оноотой байхын тулд багшийн хэлж байгаа зүйлийг<br />
хүлээн зөвшөөрч, сурах ёстой болдог. Иймээс ихэнхдээ хамгийн дуулгавартай бөгөөд<br />
багшийн амнаас зөрөлгүй, багшаас хамгийн их хамааралтай байж чаддаг хүүхдүүд амжилт<br />
олдог. Гэтэл их сургуульд элсэн орсон хойноо гэнэтхэн л сурах үйл ажиллагааныхаа ихэнх<br />
хэсгийг өөрсдөө зохион байгуулах шаардлагатай тулгараад ирэхлээрээ эдгээр оюутан<br />
сурах сонирхолгүй болж сургалтын цагаа зохицуулах тал дээр элдэв бэрхшээлтэй тулгарч<br />
эхэлдэг нь гайхах зүйл биш бололтой. Мөн шаардлагатай хичээлийн агуулгыг бүхэлд нь<br />
лекц юмуу ганцаарчилсан сургалтаар тэдэнд өгнө гэж хүсэн хүлээдэг нь ч гайхаад байх<br />
зүйл биш бололтой. Их сургуулиудын элсэлтийн сургалт курсийг өөрчлөн шинэчлэхээс<br />
нааш их сургуулиудын түвшин сайн сургалттай байх боломжгүй болоод байна. Бие даан<br />
өөрөө сурах чадварыг сайтар эзэмшсэн байх шаардлагатай.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.3<br />
ЦУВРАА ҮНДЭСЛЭЛ БА ГИНЖИН БҮТЭЦ – ХАРИУЛТ<br />
Гол дүгнэлт:<br />
Д1: Хэрвээ бид хүн амынхаа шүдийг эрүүл байлгахыг хүсч байгаа бол төлбөрийн хэмжээг<br />
бууруулах шаардлагатай болох нь илэрхий харагдаж байна.<br />
Шалтгаан:<br />
Ш1: Шүдний эмчилгээний төлбөр маш өндөр болсноос хойш шүдний эмчид тогтмол үзүүлдэг<br />
хүмүүсийн тоо нэлээд буурсан нь ажиглагдлаа.<br />
Ш2: Саяхны нэгэн судалгаагаар, наад зах нь сүүлийн 1,5 жилийн туршид шүдний эмчид<br />
үзүүлээгүй хүмүүсийн тал орчим хувь нь үүний шалтгаан бол төлбөрийн хэмжээ гэж хэлсэн<br />
байна.<br />
Ба юу, иймээс үү? Ба.<br />
Үндэслэлийн төрөл: Цувраа үндэслэл.<br />
Гол дүгнэлт:<br />
Д1: Иймээс орон нутгийн эрүүл ахуйн байцаагчид нь хоол хүнсний жижиглэнгийн худалдаа<br />
эрхлэх орчинд, тухайлбал, хоол хүнс бэлтгэж байгаа юмуу худалдаалж байгаа газруудад үзлэг<br />
шалгалт хийх байдлаар хяналт тавьж оролцдог. Британы уламжлалт хандлагаас илүү өргөн<br />
хүрээтэйгээр уг асуудлыг авч үзэх шаардлагатай болоод байна.<br />
Шалтгаан:<br />
Ш1: Идэж хэрэглэж байгаа хоол хүнсээр дамжин бидний эрүүл мэндэд учирч байгаа аюулын<br />
ихэнх нь хоол хүнсийг үйлдвэрлэж байгаа арга технологиос үүдэлтэй байна. Өөрөөр хэлбэл,<br />
орчин үеийн эрчимтэй фермерийн аж ахуйг эрхлэх болсонтой холбоотой байна.<br />
Ш2: Иймээс хоол хүнсний аюулгүй байдлын асуудлыг эрхэлсэн үндэсний агентлаг хоол,<br />
хүнсний үйлдвэрлэлийн асуудлыг харгалзан үзэхгүйгээс идэж хэрэглэж байгаа хоол хүнсээрээ<br />
дамжуулан хүний эрүүл мэндэд хохирол учруулахаас хамгаалж чадахгүй л болов уу.<br />
Ба юу, иймээс үү? Иймээс.<br />
Үндэслэлийн төрөл: Гинжин үндэслэл.<br />
46 47
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 5<br />
ҮНДЭСЛЭЛИЙН БҮТЭЦ<br />
Гол дүгнэлт:<br />
Д1: Хэрвээ Засгийн газар маань стресст суурилсан өвчний түвшинг бууруулах асуудалд ул<br />
суурьтай, тууштай бодлого баримтлах шаардлагатай байгаа бол хийж гүйцэтгэж байгаа<br />
ажилтай нь холбоотой арай илүү эрх мэдэл хүмүүстээ олгож байхыг ажил олгогчдод зөвлөх<br />
хэрэгтэй.<br />
Шалтгаан:<br />
Ш1: “Цагаан захтангууд” хэмээн нэрлэгддэг оффисийн ажилтан 8000 америкийг хамруулан<br />
саяхан явуулсан нэгэн судалгаагаар өөрсдийн хийх ажлыг гүйцэтгэж байгаа арга хэлбэртээ<br />
нэлээд хяналт тавих боломжтой эрэгтэйчүүдийн дунд стрессийн суурьтай өвчлөлт болох<br />
зүрхний өвчнөөр өвдөх тохиолдол харьцангуй бага байгааг тогтоосон байна.<br />
Ш2: Ийм учраас тухайн хүн ажлаа хийх хурдаа хянах, ажлын зохион байгуулалт хийх боломжгүй<br />
бол хамгийн их стресстэй ажил болжээ.<br />
Ба юу, иймээс үү? Иймээс.<br />
Үндэслэлийн төрөл: Гинжин бүтэц.<br />
Гол дүгнэлт:<br />
Д1: Машинаар зугаалах зорилгоор хүний машин хулгайлан зугаацаж яваа залуусыг элдэж<br />
хөөхдөө хэт их хурдтай явж болохгүй гэсэн хоригийг цагдаагийн газраас ажилтнууддаа тавих<br />
шаардлагатай байна.<br />
Шалтгаан:<br />
Ш1: Ийнхүү машинаар гэмт этгээдийг хөөх явцад машин хулгайлсан залуучууд болон замын<br />
хажуугаар явж байсан энгийн хүмүүсийн аль аль нь осолд орж нас барах тохиолдол олноороо<br />
гарч байна.<br />
Ш2: Машинаар гэмт этгээдийг элдэн хөөх явцад энгийн ард иргэдэд учирч болох аюулыг<br />
урьдчилан тооцож, аюулгүй байдлыг хангах үүднээс мөрдөн хөөх ажиллагааг зогсоож байхыг<br />
цагдаагийн машины жолооч нараас шаардсан тодорхой бодлогыг цагдаагийн газар баримтлан<br />
мөрдөж байна. Гэтэл гэмт этгээдийг мөрдөн хөөх бодолдоо хэт автсан цагдаагийн ажилтан,<br />
жолооч нар энэхүү бодлогыг үл хайхран, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах шаардлагыг<br />
умартаж байна.<br />
Ш3: Хулгайлагдсан ямар ч машин хүний амьтай тэнцүү байхгүй шүү дээ.<br />
Ба юу, иймээс үү? Ба.<br />
Үндэслэлийн төрөл: Цувраа үндэслэл.<br />
Гол дүгнэлт:<br />
Их сургуулиудын элсэлтийн сургалт курсийг өөрчлөн шинэчлэхээс нааш их сургуулиуд сайн<br />
сургалттай байх боломжгүй болоод байна. Бие даан өөрөө сурах чадварыг сайтар эзэмшсэн<br />
байх шаардлагатай.<br />
Шалтгаан:<br />
Ш1: Их сургуульд элсэн орохын тулд сурагчид анги танхимын сургалтыг гүйцээж их сургуульд<br />
элсэх босго оноог давахуйц өндөр оноотой байхын тулд багшийн хэлж байгаа зүйлийг хүлээн<br />
зөвшөөрч, сурах ёстой болдог.<br />
Ш2: Иймээс ихэнхдээ хамгийн дуулгавартай бөгөөд багшийн амнаас зөрөлгүй, багшаас<br />
хамгийн их хамааралтай байж чаддаг хүүхдүүд амжилт олдог.<br />
Ш3: Гэтэл их сургуульд элсэн орсон хойноо гэнэтхэн л сурах үйл ажиллагааныхаа ихэнх<br />
хэсгийг өөрсдөө зохион байгуулах шаардлагатай тулгараад ирэхлээрээ эдгээр оюутан сурах<br />
сонирхолгүй болж сургалтын цагаа зохицуулах тал дээр элдэв бэрхшээлтэй тулгарч эхэлдэг<br />
нь гайхах зүйл биш бололтой.<br />
Ш4: Мөн шаардлагатай хичээлийн агуулгыг бүхэлд нь лекц юмуу ганцаарчилсан сургалтаар<br />
тэдэнд өгнө гэж хүсэн хүлээдэг нь ч гайхаад байх зүйл биш бололтой.<br />
Ба юу, иймээс үү? Иймээс.<br />
Үндэслэлийн төрөл: Гинжин бүтэц.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.4<br />
ХОЛБОО ҮНДЭСЛЭЛ<br />
1. Хэрвээ та нар уг номонд багтсан бүх дасгалыг анхааралтай хийх юм бол энэ хичээлээр<br />
сайн дүн авахад хангалттай байх болно. Чи бүх дасгалыг маш анхааралтай хийж байгаа.<br />
Иймээс чи энэ хичээлээр сайн дүн авна.<br />
2. Хэрвээ цөмийн дайн гарсан тохиолдолд энгийн ард олныг хамгаалах боломжгүй байгаа<br />
бол үнэмшилтэй сайн болсон гэж үзэхүйц иргэний хамгаалалтын бодлого төлөвлөхөд<br />
хэцүү байх болно. Гэхдээ хэрвээ сэрэмжлүүлэг нь хүмүүсийг итгүүлэх сайн стратеги<br />
болж чадах юм бол иргэний хамгаалалтын бодлого хэрэгтэй. Хөгжингүй орнуудын хүн<br />
амын хэт нягтшил энгийн ард олныг хамгаалахад улам төвөгтэй болгож байна. Иймээс<br />
сэрэмжлүүлэг нь эдгээр орны хувьд бусдыг итгүүлэх сайн стратеги болж чадахгүй байна.<br />
3. Цусан дахь холестеролын хэмжээ нь хүний идэж байгаа хоол хүнснээс нэг их хамаарахгүй<br />
гэж үзэх хэд хэдэн үндэслэл сайтай шалтгаан байгаа билээ. Нэгдүгээрт, хүний элэг нь идсэн<br />
хоолтой хамт биед орж ирж байгаа холестеролоос гурав юмуу дөрөв дахин их хэмжээний<br />
холестеролыг боловсруулдаг. Хоёрдугаарт, хүний бие нь цусан дахь холестеролын хэмжээг<br />
өөрөө зохицуулдаг бөгөөд энэхүү хэмжээг юу идэж ууж байгаагаас үл хамааран тогтмол<br />
түвшинд барьж байдаг. Гэхдээ зарим нэг хүмүүсийн бие дэх холестеролын ерөнхий түвшин<br />
нь анхнаасаа маш өндөр байдгаас болж эдгээр хүмүүс залуугаараа зүрхний шигдээс<br />
өвчнөөр нас барах магадлалтай байдаг.<br />
4. Хэрвээ дэлхийн цаг агаар дулаарч байгаа бол Хойд болон Өмнөд туйлын мөсөн бүрхүүлийн<br />
зарим хэсэг нь хэвийн хэмжээнээс илүү хурдацтайгаар хайлж байгааг бид анзаарах<br />
байсан. Хэрвээ мөсөн бүрхүүл хайлж байгаа бол үүний нөлөөг бид далайн усны түвшин<br />
нэмэгдэж байгаагаас харах байсан. Гэтэл энэ түвшин үнэхээр нэмэгдэж байгааг батлах<br />
баталгаа байгаа учраас дэлхийн цаг агаар дулаарч байгаа нь үнэн бололтой.<br />
48 49
МОДУЛЬ 9<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид нотолгоонд дүн шинжилгээ хийх, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашигладаг<br />
арга болох “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” ба “Нотолгооны бүдүүвч”-тэй танилцах болно. Нотолгооны<br />
бүдүүвчийн арга нь тодорхой нэг мэдэгдэлтэй холбоотой шалтгаан, эсэргүүцэл болон төсөөлөл,<br />
мөн эдгээрийн эх сурвалж буюу баталгааг үгээр шууд илэрхийлэхдээ хийж буй дүгнэлтийнхээ<br />
үндэслэлийг тодруулахыг суралцагчдаас шаардана.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ хичээлийн эцэст суралцагчид насны онцлогт тохирсон дараах мэдлэг, чадвартай болсон<br />
байна. Үүнд:<br />
• “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” ба “Нотолгооны бүдүүвч”-ийн талаар ерөнхий ойлголттой болно.<br />
• “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” ба “Нотолгооны бүдүүвч”-ийг ашиглан мэдээлэлд дүн шинжилгээ<br />
хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөх<br />
• Хийсэн дүн шинжилгээндээ тухайн мэдээллийн агуулж байгаа дүгнэлт, шалтгаан болон<br />
бүтцийн зөв тодорхойлолтыг гаргах<br />
Сэдэв 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН<br />
ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашиглах mунгаан <strong>бодох</strong><br />
бүдүүвч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) – суралцагч бүрт нэг хувь, эсвэл том үзүүлэн бэлтгэх.<br />
• “Мэдээлэл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.2) –суралцагч бүрт нэг хувь<br />
• Багшийн анхааралд: Нөөц хэрэглэгдэхүүнийг уншиж танилцаад, өгөгдсөн мэдээлэл<br />
нь танай суралцагчдын сонирхол, чадавхид тохирч байгаа эсэхийг шийдээрэй. Хэрвээ<br />
тохирохгүй байна гэж үзвэл илүү тохиромжтой мэдээллийг олоод, “Нотолгоонд дүн<br />
шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашиглах <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 6.1) материалыг чиглүүлэг болгон ашиглан, шинээр багц асуултыг зохиож<br />
болно. Ингэхдээ суралцагчдын тийм ч амархан итгэхээргүй, итгэх нь өөрсдийнх нь ашиг<br />
сонирхолд нийцэхээргүй ятгалгын утгатай мэдээллийг ашиглахыг хичээгээрэй.<br />
• “Нотолгооны бүдүүвчийг бүтээх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.4) – суралцагч бүрт нэг хувь<br />
• “Нотолгооны бүдүүвчид үнэлгээ дүгнэлт өгөх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.5) – суралцагч<br />
бүрт нэг хувь<br />
“Багшид зориулсан мэдээллийн тайлбар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.3) материалыг урьдчилан<br />
уншиж танилцаад, энэ хичээлд ашиглах тохиолдлыг та өөрөө сайн ойлгосон байхыг<br />
анхаараарай.<br />
50<br />
51
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч гэдэг нь тунгаан <strong>бодох</strong> чадвараа илүү сайн хөгжүүлэхэд туслах<br />
хамгийн чухал чадвар болох тодорхой онцлог нөхцөлд тохирсон “зөв асуулт”-ыг асуухад<br />
тусалдаг чиглүүлэх асуулт юм.<br />
• Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийх, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашиглах “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”<br />
нь дүн шинжилгээ хийх, үнэлгээ дүгнэлт өгөх гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ.<br />
• Энэхүү тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчийн дүн шинжилгээ хийх хэсэг нь үндсэн 4 асуултаас бүрддэг:<br />
Гол дүгнэлт нь ямар зүйл байна вэ?; Ямар шалтгааныг өгсөн байгаа ба эдгээр нь ямар<br />
бүтэцтэй байна вэ?; Таамаглаж болох ямар төсөөллийг өгсөн байна вэ?; Ямар утга санааг<br />
тодруулах шаардлагатай вэ?<br />
• Энэхүү тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчийн үнэлгээний хэсэг нь 3 асуулттай: Шалтгаан нь хүлээж<br />
авах боломжтой зүйл байна уу?; (a)Үндэслэл нь гарсан дүгнэлтийг дэмжиж байна уу?; (б)<br />
тухайн кейсийн хүчийг нэмэгдүүлж байгаа юмуу сулруулж байгаа холбоо хамааралтай өөр<br />
санаа, нотолгоо байна уу?; (в) Чи ямар ерөнхий үнэлгээ дүгнэлт өгч байна вэ?<br />
• Хэрвээ нотолгоонд үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд хангалттай хэмжээний мэдээлэл хүнд байхгүй<br />
бол тухайн хүн энэ нотолгоонд яагаад үнэлгээ дүгнэлт өгч болохгүй байгаа, үүнийг өгөхийн<br />
тулд ямар мэдээлэл шаардлагатай байгаа зэргийг тодорхойлон илэрхийлэх ёстой.<br />
• Хүлээн авах боломж (шалтгааны тухайд): Тухайн шалтгааныг үнэн гэдэгт бид итгэж байгаа<br />
тохиолдолд бид үүнийг хүлээн авч болохуйц шалтгаан гэж үзнэ.<br />
• Нотолгооны бүдүүвчийг бүтээх нь нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх,<br />
мөн шинээр үүсгэх боломжийг та нарт олгоно.<br />
• Нотолгооны болон тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч нь хоёулаа нотолгооны бүтцэд дүн шинжилгээ<br />
хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашиглагддаг арга юм.<br />
• Мэдэгдэл гэдэг нь өгүүлэгч этгээдийн үнэн зөв хэмээн итгэлтэйгээр илэрхийлж байгаа<br />
зүйлийг хэлнэ.<br />
• Нийтлэг (ерөнхий) мэдлэг гэдэг нь эх сурвалжийн нэгэн төрөл. Энэ нь дэлхий ертөнцийн<br />
талаар ихэнх хүмүүсийн мэдэж байгаа мэдлэг юм.<br />
• Магадлалт үнэн гэдэг бол эх сурвалжийн нэгэн төрөл. Үнэн байж болох мэдэгдлийг шууд<br />
батлахгүй боловч хүлээн зөвшөөрөгдсөн бусад зарчмын үүднээс аваад үзэхэд эдгээр нь<br />
үнэн байх магадлалтай гэж тооцогдоно. Жишээлбэл, Улаан нүдэн гараг дээр очиж үзсэн<br />
хүн байхгүй боловч өмнөх үеийн технологийн дэвшлээс харахад энэ гараг дээр очиж<br />
болох магадлал нэлээд хүчтэй болж байна.<br />
• Мэргэжилтний үзэл бодол гэдэг нь эх сурвалжийн нэгэн төрөл. Тухайлбал, тухайн сэдвээр<br />
мэдлэгтэй хэмээн тооцогддог хэн нэгэн хүний үзэл бодол. Зарим мэдэгдлийн талаар<br />
дүгнэлт гаргахын тулд нарийн мэргэжлийн юмуу техникийн мэдлэг шаардлагатай болдог.<br />
Жишээлбэл, өвчтөн нь өмөн үүгээр өвчилсөн эсэхийг тогтоохын тулд эмч мэргэжилтэй<br />
хүний шинжээчийн үзэл бодол шаардлагатай болно.<br />
• Тус болох суурь ойлголт гэдэг нь шалтгааныг дүгнэлттэй холбож өгдөг мэдэгдэл. Ихэвчлэн<br />
төсөөллүүд ийм үүрэг гүйцэтгэдэг. Жишээлбэл: Хэрэв Ганбат “Би хоолныхоо мах, өөхний<br />
хэмжээг багасгах хэрэгтэй байна” гэсэн шийдвэрийг “Би эрүүл зүрхтэй байхыг хүсч байна”<br />
гэсэн шалтгаанаар дэмжиж байгаа бол тэрбээр “мах, өөх нь зүрхэнд сайнгүй” гэдэг тус<br />
болох суурь ойлголт (мэдэгдэл)-ыг ашиглаж байна.<br />
• Гарцаагүй үнэн гэдэг нь эх сурвалжийн нэгэн төрөл. Гарцаагүй үнэн гэдэг нь логикийн<br />
үүднээс <strong>бодох</strong>од үнэн зөв байх ёстой мэдэгдэл юм (ихэнхдээ дүгнэлт байдаг). Жишээлбэл,<br />
Сократ бол хүн гэдгийг бид мэдэж байгаа. Мөн бүх хүн таалал төгсдөгийг мэдэж байгаа<br />
учраас Сократ ч түүнийг тойрохгүй гэдэг нь гарцаагүй үнэн болно.<br />
• Эх сурвалжгүй гэдэг нь тухайн мэдэгдлийг дэмжих ямар нэгэн баталгаа өгөх зүйл байхгүй<br />
гэсэн үг болно.<br />
• Эсэргүүцэл гэдэг нь тодорхой нэг дүгнэлтийг дэмжих зорилготой мэдэгдэл байдгийн (энэ<br />
нь шалтгаан юм) яг эсрэгээр тодорхой нэг дүгнэлтийг няцаах зорилготой мэдэгдлийг<br />
хэлнэ.<br />
• Хувийн мэдлэг нь эх сурвалжийн нэгэн төрөл. Хүний хувийн мэдлэгт тухайн хүн өөрийн<br />
амьдралын туршлагаасаа үнэн гэдгийг нь мэддэг болсон, бусад хүний мэдэхгүй байж<br />
болох зүйл багтана.<br />
• Эх сурвалж гэдэг нь ямар нэгэн мэдээллийн гарцын эхлэл зүйл. Бүх мэдэгдэл нь ямар<br />
нэгэн эх сурвалжаас гаралтай байдаг. Энэ нь нэг бол ярьж байгаа этгээд, хэн нэгэн<br />
мэргэжилтэн, эсвэл нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн нийтлэг мэдлэг байж болно. Тухайн<br />
мэдэгдлийн эх сурвалжийг мэдэж байх нь энэ мэдэгдлийг хүлээж авах боломж буюу үнэн<br />
зөвийг нь үнэлэхэд чухал ач холбогдолтой байдаг.<br />
• Дэмжлэг нь шалтгаан болон дүгнэлтийн хоорондын харилцааг дүрслэн үзүүлдэг. Шалтгаан<br />
үнэн гэдэг нь батлагдах юм бол дүгнэлт ч бас үнэн гэсэн хэмжүүрээр шалтгааны дүгнэлтээ<br />
дэмжих дэмжлэгийн хэмжээг тодорхойлно. Жишээлбэл, “Болдын тэжээдэг амьтан улбар<br />
шар өнгөтэй учраас тэр нь муур” гэж хэн нэгэн хүн маргаж байгаа бол шалтгаан нь<br />
дүгнэлтээ дэмжихгүй байна гэж хэлж болох юм. Учир нь тухайн тэжээвэр амьтан улбар<br />
шар өнгөтэй гэж батлах нь энэ заавал муур байх ёстой гэж баталж чадахгүй (улбар шар<br />
өнгөтэй загас, эсвэл шувуу байж болно шүү дээ).<br />
• Гэрчийн баталгаа гэдэг нь эх сурвалжийн нэгэн төрөл. Энэ нь хэн нэгэн өөр хүний хувийн<br />
мэдлэгийг ашиглахыг хэлнэ.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч<br />
Суралцагч бүрт “Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашиглах <strong>Тунгаан</strong><br />
<strong>бодох</strong> бүдүүвч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) материалыг өгнө.<br />
Энэ бол “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” болохыг тайлбарлана. “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” гэдэг нь<br />
тодорхой онцлог бүхий нөхцөлд зохицсон “зөв асуултыг” гаргаж ирэхэд бидэнд тус болдог,<br />
чиглүүлэх зорилготой багц асуулт юм. “Зөв асуулт” тавих нь тунгаан <strong>бодох</strong> чадвараа<br />
хөгжүүлэхийн гол түлхүүр юм.<br />
Энэ “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” нь тохиолдолд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөх<br />
зорилготой болохыг суралцагчдад тайлбарлаад тэд ямар нэгэн нотолгоотой тааралдсан ямар<br />
ч тохиолдолд эдгээр асуултыг асуух ёстой гэдгийг хэлнэ.<br />
Одоо тараах материалыг уншиж танилцах хэсэг хугацаа өгнө.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” нь ямар хоёр хэсгээс бүрддэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Дүн шинжилгээ ба үнэлгээ дүгнэлт.<br />
52 53
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
Түрүү түрүүчийн сэдвээр бид аль хэсгийг нь илүү анхаарч байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Дүн шинжилгээ.<br />
Энэ “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” дотор багтсан асуултаас алийг нь бид өмнөх хоёр сэдвийн явцад<br />
ашигласан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар дүгнэлт өгсөн байна вэ?<br />
--<br />
Ямар бүтэцтэй шалтгаан өгсөн байна вэ?<br />
--<br />
Гадарлан тааж болох ямар төсөөллийг өгсөн байна вэ?<br />
Тус сэдвээр мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-<br />
ийг ашиглах болно гэдгийг суралцагчдад тайлбарлаж өгнө. “Мэдээлэл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
6.2) нэртэй материалаас нэг нэг хувийг суралцагчдад тарааж өгнө.<br />
“Филип Моррис” гэсэн гарчигтай мэдээллийг бүгдээрээ хамтдаа боловсруулах гэж байгааг<br />
хэлнэ. Одоо тараах материал дээр байгаа Филип Моррис компанийн гүйцэтгэх ахлах түшмэл<br />
Жеоффри С.Байблын хэлсэн үгийг уншихыг сайн дурын суралцагчаас хүснэ.<br />
Суралцагчдаас доорх асуултыг асуух ба хэрвээ уг асуултыг “Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж,<br />
үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ашиглах тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) - ээс авсан<br />
байгаа бол үүнийг онцлон хэлээрэй.<br />
Уг текстийн дүгнэлт нь ямар зүйл байна вэ? (“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-ийн 1-р асуулт)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тамхи татах нь ашиг тустай. Тамхи татах нь сайн. Тамхи татах нь өөр бусад, хор<br />
хөнөөлтэй юмуу аюултай зан үйлийг гаргуулахгүй байхад тусалдаг. Тамхичид тамхиа<br />
татах ёстой.<br />
Дүгнэлтийг үгээр шууд илэрхийлсэн байна уу, эсвэл санаа өгөх маягаар далд утгаар<br />
илэрхийлсэн байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Санаа авах далд утга маягаар<br />
“Тамхи татах нь ашиг тустай юмуу сайн” гэсэн дүгнэлтийг дэмжих ямар шалтгаануудыг өгсөн<br />
байна вэ? (“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-ийн 2-р асуулт)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалтгаан: Тамхи татах нь таашаал өгдөг.<br />
Хүмүүс тамхи татдаггүй байсан бол өөр нэг хор хөнөөлтэй юмуу хүсэхээргүй зүйлийг хийх<br />
байсан.<br />
Бүтэц нь ямар байна вэ? (“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-ийн 2-р асуулт)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ш1 <br />
--<br />
Ш2 <br />
--<br />
Д1 [Иймээс тамхи татах нь ашигтай буюу сайн зүйл юм]<br />
Суралцагчид бүтцийг тодорхойлон хэлэхээр түүнийг самбарт бичээрэй.<br />
Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийсэн тул үндэслэлд үнэлгээ дүгнэлт өгөх шаардлагатай болоод<br />
байгааг суралцагчдад тайлбарлана. Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Шалтгаан нь хүлээж авах боломжтой зүйл байна уу? (“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-ийн 5-р<br />
асуулт)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй, тамхичид нь хэрвээ тамхи татдаггүй байсан бол янз бүрийн муу зүйлийг хийх байсан<br />
гэсэн мэдэгдэл нь тодорхой үндэслэлгүй байгаа бөгөөд бидний мэдэж байгаа зүйлтэй<br />
нийцэхгүй байна.<br />
--<br />
Үгүй, тамхины компанийн ахлах мэргэжилтэн тамхины хүнд үзүүлэх нөлөөний талаар<br />
худлаа ярьдаг нь мэдээжийн зүйл бөгөөд тэд найдвартай юмуу итгэж болох эх сурвалж<br />
болж чаддаггүй. Эрдэмтэд, эсвэл эмч нар гэх мэт мэргэжлийн бусад хүмүүс эдгээр<br />
шалтгаантай санал нийлэхгүй болов уу.<br />
Шалтгааныг хүлээж авч болох болохгүй талаар зөв шийдвэр гаргахдаа суралцагчид<br />
бэрхшээлтэй тулгарвал өгөгдсөн тухайн шалтгааны талаар тунгаан <strong>бодох</strong>од тэдэнд туслах<br />
зорилгоор дараах асуултыг асууна.<br />
“Тамхичид тамхинаас тодорхой хэмжээний таашаал авч, мөн стрессийг бууруулах гэх мэт өөр<br />
төрлийн ашигтай зүйлийг олж байгаа” гэсэн нэгдүгээр шалтгааныг авч үзье. Энэ нь хүмүүсийн<br />
өргөнөөр мэддэг, итгэдэг зүйл мөн үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм, тамхи татдаг олон хүн тамхинаас тодорхой хэмжээний таашаал авдаг гэж хэлдэг.<br />
“Тамхичид тамхи татдаггүй байсан бол эхнэрээ зодох, машинаар хурд хэтрүүлэн давхих гэх<br />
мэт янз бүрийн муу зүйлийг хийх магадлалтай” гэсэн хоёрдугаар шалтгааныг авч үзье. Энэ нь<br />
хүмүүсийн өргөнөөр мэддэг, итгэдэг зүйл мөн үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй, тамхи татдаггүй хүмүүс тамхичдаасаа илүүтэйгээр муу, муухай зүйл хийж байгаа нь<br />
мэдэгдээгүй, тодорхой бус<br />
“Филип Моррис” гэж юу вэ? Энэ компани юу худалддаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Филип Моррис” гэдэг нь тамхины худалдаа эрхэлдэг компани юм.<br />
Жеоффри C. Байбл гэж хэн бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ бол “Филип Моррис” компанийн гүйцэтгэх ахлах түшмэл хүн.<br />
Гүйцэтгэх ахлах түшмэл гэж хэнийг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь “Филип Моррис” компанийн дээгүүр албан тушаалтан буюу захирал гэсэн үг юм.<br />
Жеоффри C. Байблын хэлж ярьж байгаа зүйлд нөлөө үзүүлэх, тамхи татах явдлыг дэмжин<br />
сурталчлах хувийн шалтгаан байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм, хүмүүс тамхи татаж л байвал түүний компани орлоготой, тэр өөрөө ч гэсэн<br />
мөнгөтэй байх болно.<br />
54 55
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
Жеоффри C. Байблын албан тушаал нь найдвартай эх сурвалж гэж тооцох боломжийг олгож<br />
байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй, тамхины компанийн гүйцэтгэх ахлах түшмэл тамхины хүнд үзүүлэх нөлөөний талаар<br />
худал хэлдгийг хүмүүс мэддэг.<br />
Та нарын бодлоор, эрдэмтэн, эмч нар гэх мэт бусад эх сурвалж хоёрдугаар шалтгааныг үнэн<br />
зөв хэмээн санал нийлэх болов уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй<br />
Тэгвэл та нарын бодлоор өгөгдсөн шалтгаан нь хүлээж авахуйц зүйл мөн үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй.<br />
Тухайн мэдээллийн хүчийг нэмэгдүүлж байгаа юмуу сулруулж байгаа холбоо хамааралтай өөр<br />
санаа, нотолгоо байна уу? (“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-ийн 6б асуулт)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түүний хэлж байгаа зүйл нь үнэн байлаа ч гэсэн тамхи татах нь ашиг тустай зүйл гэж<br />
үзэж болохгүй. Учир нь тамхи татах нь уушгины өмөн үү, зүрхний өвчин үүсэх шалтгаан<br />
болдог. Мөн тамхины зардалд маш их хэмжээний мөнгө ордог.<br />
Санаа авах чиглүүлэг:<br />
Тамхи татах нь хүний эрүүл мэндэд ямар нөлөө үзүүлдэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр нөлөөллийн дотор уушгины өмөн үү ба зүрхний өвчнөөр өвчлөх өндөр эрсдэл<br />
багтана.<br />
Тамхи татах нь хэдий хэмжээний мөнгөн зардлыг шаарддаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэрвээ чи нэг хайрцаг тамхийг 2000 төгрөгөөр худалдаж авдаг ба өдөртөө нэг хайрцаг<br />
тамхи татдаг гэж тооцоолох юм бол сардаа тамхинд 60,000 төгрөг зарцуулна гэсэн үг<br />
юм.<br />
Тухайн мэдээлэлд чи ямар ерөнхий үнэлгээ дүгнэлт өгч байна вэ? (“<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-<br />
ийн 7-р асуулт)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тамхи татах нь стрессийг бууруулдаг байлаа ч гэсэн хүний эрүүл мэндэд хортой учраас уг<br />
дүгнэлттэй санал нийлэхгүй байх. Тамхи татдаггүй хүмүүс нь тамхичдаас илүүтэйгээр муу<br />
муухай зүйл хийж болно гэдгийг бид мэдэж байгаа учраас уг дүгнэлттэй санал нийлэхгүй<br />
байх.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг гаргах нь<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж байхдаа та нар ямар дөрвөн асуултыг тавих ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар дүгнэлт хийсэн байна вэ?<br />
--<br />
Ямар шалтгаан болон баталгааг өгсөн байна вэ?<br />
--<br />
Ямар төсөөллийг өгсөн байна вэ?<br />
--<br />
Ямар нэр томъёо ба утга санааг тодруулах шаардлагатай байна вэ?<br />
Нотолгоонд үнэлгээ дүгнэлт өгч байхдаа та нар ямар гурван асуултыг тавих ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалтгаан нь хүлээн авч болохуйц зүйл байна уу?<br />
--<br />
Шалтгаан нь дүгнэлтийг дэмжиж чадаж байна уу, мөн өөр бусад ямар нотолгоог<br />
харгалзан үзэх шаардлагатай вэ?<br />
--<br />
Чи ямар ерөнхий дүгнэлтийг хийж байна вэ?<br />
Эдгээр асуултыг өмнөх хичээлийн “Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд<br />
ашиглах <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) гарчигтай материал дотор жагсаан<br />
бичсэн байгааг суралцагчдад сануулна. Одоо суралцагчид нь нотолгоонд дүн шинжилгээ<br />
хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөх өөр нэг аргатай танилцах гэж байгааг тэдэнд тайлбарлаж өгнө.<br />
Суралцагчдыг 4-5 багт хуваан “Нотолгооны бүдүүвчийг бүтээх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.4)<br />
материалыг баг бүрт тарааж өгөөд, МУИС-ийн захирал А.Галтбаярын өгсөн мэдээлэлд дүн<br />
шинжилгээ хийх болно гэж хэлнэ.<br />
Нэг хэсэг мэдээллийг баг бүрээс нэг суралцагчаар чанга уншуулж мэдээлэл бүртэй холбоотой<br />
асуух асуулт байгаа эсэхийг лавлана.<br />
Мэдээлэлтэй танилцсаны дараа баг бүр нотолгооны бүдүүвч гаргах болно гэж хэлнэ.<br />
Баг бүр нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.4-т буй зааврын дагуу нотолгооны бүдүүвчийг гаргана. Энд<br />
нэлээд ярилцах шаардлагатай тул багш цагийг хангалттай өгөх хэрэгтэй.<br />
БАГШИЙН АНХААРАЛД:<br />
Хэрвээ суралцагчид маш олон тооны шалтгаан, эсэргүүцлийг нэрлэсэн байгаа бол бүдүүвчээ<br />
хийж эхлэхээсээ өмнө ижил төстэй утгатай санааг багцалж болно гэдгийг сануулна.<br />
Баг бүр нотолгооны бүдүүвчээ бэлэн болсон гэж үзвэл том цаасан дээр буулгаж бусад<br />
багийнхандаа тайлбарлахад бэлтгэнэ.<br />
Бүдүүвчээ гүйцээгээд суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг хийхээсээ өмнө та нар мэдэгдэлтэй санал нийлж байсан уу, нийлэхгүй<br />
байсан уу?<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг зурахаасаа өмнө өөрийн гаргасан дүгнэлттэй холбоотой хэдэн<br />
шалтгаан та нарт байсан бэ?<br />
Өөрийн гаргасан дүгнэлтийг эсэргүүцсэн хэдэн шалтгаан та нарт байсан бэ?<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг зурсны дараа та нар өөрийн гаргасан дүгнэлттэй холбоотой хэдэн<br />
шалтгаантай болсон бэ?<br />
Өөрийн гаргасан дүгнэлтийг эсэргүүцсэн хэдэн шалтгаантай болсон бэ?<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг зурахаасаа өмнө огт бодоогүй байсан шалтгаан юмуу эсэргүүцэл<br />
шинээр гарч ирсэн үү?<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг хийсэн нь уг нотолгооны талаар чиний бодож байсан бодолд хэрхэн<br />
нөлөөлсөн бэ?<br />
56 57
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг бүтээх нь тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчийн тусламжтайгаар нотолгоонд дүн<br />
шинжилгээ хийж, үнэлгээ өгөхөөс юугаараа ялгаатай, юугаараа төстэй байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэдийгээр энэ хоёр нь төстэй боловч тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч нь эхлээд нотолгоог аваад,<br />
түүнийгээ салгаад, дараа нь гол хэсэгт нь үнэлгээ өгдөг. Нотолгооны бүдүүвч нь нотолгоог<br />
нүдэнд харагдахаар төлөөлөн харуулж түүнийг дүгнэх боломж олгох ба логикийн сул талыг<br />
нь олж харахад хялбар болгодог.<br />
Мөн нотолгооны бүдүүвч нь мэдэгдлээ төлөвлөх, зохион байгуулах болон ажиглахыг тань<br />
хялбарчлах замаар нотолгоог бий болгох, сайжруулахад тусалдаг.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг үнэлэх нь<br />
1. “Нотолгооны бүдүүвчид үнэлгээ дүгнэлт өгөх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.5) материалаас<br />
суралцагч бүрт нэг хувийг тараагаад, унших хугацаа өгөн өөрсдийн гаргасан нотолгооны<br />
бүдүүвчдээ үнэлгээ дүгнэлт өгөх ажлыг хийх гэж байгааг суралцагчдад хэлнэ.<br />
2. Өөрсдийн гаргасан шалтгаан, эсэргүүцлийг доор нь тодорхойлж бичээгүй байгаа шалтгаан,<br />
эсэргүүцэл болон суурь ойлголтыг бүгдийг нь тодорхойлохыг суралцагчдаас хүснэ.<br />
3. Нөөц хэрэглэгдэхүүнд байгаа зааврын дагуу өөрсдийн өгсөн дүгнэлт, шалтгаанд үнэлгээ<br />
өгч тухайн мэдээллийг хүлээж авах эсэхдээ дүн шинжилгээ хийнэ.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, хичээлийг дүгнэнэ. Үүнд:<br />
Бид өнөөдөр юу хийсэн бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгсөн.<br />
Ятгасан утгатай мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх үйл явцыг хэлнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар дүгнэлт гарч болохыг тодорхойлох.<br />
--<br />
Дүгнэлт нэг бүрийг дэмжих зорилгоор өгсөн шалтгаан болон түүний бүтцийг тодорхойлох.<br />
--<br />
Тухайн нотолгоо нь ямар шалтгаан ба эсвэл санааг гадарлаж болохуйц төсөөлөл болж<br />
байгааг тодорхойлох.<br />
--<br />
Нэр томъёоны утгыг тодруулах.<br />
--<br />
Өгсөн шалтгаан нь хүлээж авах боломжтой зүйл байгаа эсэхийг шийдэх.<br />
--<br />
Үндэслэл нь дүгнэлтийг дэмжиж байгаа эсэхийг шийдэх.<br />
--<br />
Тухайн тохиолдлын хүчийг нэмэгдүүлж байгаа юмуу сулруулж байгаа холбоо хамааралтай<br />
өөр санаа, нотолгоо байгаа эсэхийг тодорхойлох.<br />
--<br />
Шалтгаан болон дүгнэлтэд чи ямар ерөнхий үнэлгээ дүгнэлт өгч байгаагаа тодорхойлох.<br />
Дүгнэлт нь үнэн эсэхийг “мэдэхгүй байна” гэж чи ямар тохиолдолд хэлэх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалтгаан болон баталгаа нь гарч байгаа дүгнэлтийг итгэлтэйгээр баталж юмуу няцааж<br />
чадахгүй байгаа тохиолдолд.<br />
--<br />
Тухайн мэдээллийг хүрээлэн байгаа ойлголтын талаар чи хангалттай хэмжээний мэдлэггүй<br />
байгаа тохиолдолд (жишээ нь, мэдээллийн эх сурвалжийн талаар).<br />
--<br />
Нэрлэгдсэн мэдэгдэл нь үнэн зөв эсэхийг тогтооход шаардлагатай тухайн сэдвийн дагуу<br />
хангалттай хэмжээний мэдлэг чамд байхгүй байгаа тохиолдолд.<br />
Чи мэдээлэлд үнэлгээ өгч чадахааргүй байвал юу хийх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нотолгоонд яагаад үнэлгээ дүгнэлт өгч чадахгүй байгаа, мөн үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд ямар<br />
мэдээлэл шаардлагатай байгааг тодорхой хэлэх.<br />
Мэдэгдэл нь худал байх шиг байна гэж ямар тохиолдолд сэрэмжлэх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өгөгдсөн шалтгаан болон баталгаа нь чиний мэдэж байгаа бусад зүйлтэй зохицохгүй<br />
байгаа тохиолдолд. Эх сурвалж нь санал нийлэхгүй байгаа тохиолдолд.<br />
--<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг ашиглах нь тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчтэй харьцуулахад хэр таалагдаж<br />
байна вэ?<br />
58 59
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.1<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙЖ, ҮНЭЛГЭЭ ДҮГНЭЛТ ӨГӨХӨД<br />
АШИГЛАХ ТУНГААН БОДОХ БҮДҮҮВЧ<br />
1. Гол дүгнэлт(үүд) нь ямар зүйл(с) байна вэ?<br />
Дүн шинжилгээ<br />
Гол дүгнэлтийг үгээр илэрхийлсэн байж болно, илэрхийлээгүй ч байж болно. Гол дүгнэлт<br />
нь зөвлөгөө, тайлбар, гэх мэт хэлбэртэй байж болно. Дүгнэлтийн индикатор үг болон<br />
“Иймээс” тест нь дүгнэлт байна гэдгийг тодорхойлоход та нарт тус болж магадгүй.<br />
2. Ямар шалтгаан (тоо, бодит мэдээлэл, баталгаа) өгсөн байгаа ба эдгээр нь ямар бүтэцтэй<br />
байна вэ?<br />
3. Таамаглаж болох ямар төсөөллийг өгсөн байна вэ? (өөрөөр хэлбэл, далд утгаар<br />
илэрхийлсэн юмуу “мэдээжийн зүйл” хэмээн тооцсон, магадгүй тухайн ойлголт дотроос<br />
илэрхий харагдах)<br />
4. Шаардлагатай утга санааг (нэр томьёо, мэдэгдэл, эсвэл нотолгооны) тодруулах.<br />
Үнэлгээ<br />
5. Шалтгаан нь хүлээж авах боломжтой зүйл байна уу? Шалтгааны дотор үгээр шууд<br />
илэрхийлсэн шалтгаан болон үгээр илэрхийлэн хэлээгүй төсөөлөл багтана. Үүний дотор<br />
бодит мэдээлэл хэлбэрийн мэдэгдэл, тодорхойлолт, үнэ цэнэтэй холбоотой дүгнэлтэд<br />
үнэлгээ өгөх, мөн мэдээллийн эх сурвалжийн хэр найдвартай болоход дүгнэлт өгөх зэрэг<br />
багтаж болно.<br />
6. (a) Үндэслэл нь гарсан дүгнэлт (үүд)-ийг дэмжиж байна уу? Дэмжлэг нь хүчтэй, жишээ нь,<br />
“үндэслэлтэй эргэлзээг няцааж чадахуйц” байна уу, эсвэл сулхан байна уу?<br />
б) Тухайн тохиолдлын хүчийг нэмэгдүүлж байгаа юмуу сулруулж байгаа холбоо хамааралтай<br />
өөр санаа, нотолгоо байна уу? Чи эдгээр зүйлийг мэдэж байж болно, эсвэл эдгээрийг<br />
шинээр бүрдүүлэн боловсруулах шаардлагатай болж болох юм.<br />
7. 1-6-р асуултад өгсөн хариултаа харгалзан үзсэний үндсэн дээр тухайн нотолгоонд чи ямар<br />
ерөнхий үнэлгээ дүгнэлт өгч байна вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.2<br />
Филип Моррис<br />
МЭДЭЭЛЭЛ<br />
Хэрвээ тамхичид тамхи татдаггүй байсан бол юу хийх байсан гэж чи бодож байна вэ? Тамхинаас<br />
чи тодорхой хэмжээний таашаал авч, мөн стрессийг бууруулах гэх мэт өөр төрлийн ашигтай<br />
зүйлийг олж байгаа. Хэрвээ чи тамхи татдаггүй байсан бол чи юу руу ч татагдан орох байсныг<br />
хэн ч мэдэхгүй. Чи эхнэрээ зодох ч байсан юм бил үү? Чи машинаар хурд хэтрүүлэн давхих<br />
байсан ч юм бил үү? Чи ямар гээчийн юмыг хийх байсныг хэн мэдэх вэ дээ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.3<br />
БАГШИД ЗОРИУЛСАН МЭДЭЭЛЛИЙН ТАЙЛБАР<br />
“ФИЛИП МОРРИС” ХЭСГИЙН ТАЙЛБАР<br />
Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.2-ын Филип Моррисын тухай энэ текст дотор Жеоффри C.Байбл тамхи<br />
татах нь сайн зүйл, учир нь энэ бол таашаал өгөхийн зэрэгцээ стрессийг бууруулдаг гэсэн<br />
санааг хүмүүст хэлж байна. Хэрвээ хүмүүс стрессээ тайлах гэж тамхи татдаггүй байсан бол<br />
эхнэрээ зодох, машинаар хурд хэтрүүлэн давхих гэх мэт хор хөнөөлтэй юмуу эсвэл аюултай<br />
зүйлийг хийх байсан гэж тэр маргаж байгаа боловч энэ шалтгааныг дэмжих баталгааг тэр<br />
гаргаж хэлээгүй байна. Үнэн хэрэгтээ бол, хүмүүс тамхи татдаггүй байсан бол хор хөнөөлтэй<br />
юмуу аюултай зүйлийг хийх байсан гэсэн түүний үндэслэл нь тамхи татдаггүй хүмүүс бол<br />
тамхичидтай харьцуулахад илүү аюултай зүйл хийгээд байдаггүй гэсэн бидний өдөр тутмын<br />
амьдралын туршлагатай зөрчилдөж байгаа мэт санагдаж байна.<br />
Энэ өгүүллийг уншиж байхад суралцагчдын сэтгэлд төрөх ёстой нэгэн болгоомжлол нь тухайн<br />
мэдээллийг өгч байгаа хүний сэдэл сонирхолтой холбоотой. Жеоффри C. Байбл бол тамхины<br />
компанийн гүйцэтгэх ахлах түшмэл хүн юм. Хүмүүс тамхи татаж л байвал түүний бизнесийн<br />
амжилт өсөж, ашиг орлого нь ч нэмэгдэх болно. Өөр үгээр хэлбэл, энэ хүн тамхины хор<br />
хөнөөлийн тухай мэдээллийг өгөх найдвартай эх сурвалж болж чадахгүй. Үүний хажуугаар,<br />
“тамхи татдаггүй байсан бол чи ямар гээчийн зүйл хийх байсныг хэн ч мэдэхгүй” гэж хэлснээ<br />
дараа нь тамхи татахгүй бол чи ямар нэгэн аюултай зүйлийг хийх байсан гэж мэдэгдэж байгаа<br />
нь хоорондоо зөрчилдөж байна.<br />
Иймээс, уг мэдээллийг батлах юмуу няцаахын тулд тамхи татахгүй байсны улмаас хүмүүс ямар<br />
нэг аюултай зүйлийг хийх болно гэсэн Жеоффри C. Байблын нотолгоог батлах юмуу няцаах<br />
баталгааг олох шаардлагатай болно. Тухайн асуудлаар мэдээллийг хангаж өгөх эрдэмтэн, эмч,<br />
эрүүл мэндийн салбарын ажилтан, тамхины компани гэх мэт олон төрлийн эх сурвалж байгаа<br />
хэдий ч үнэн зөв мэдээлэл, баталгааг олж авахын тулд байж болох хамгийн олон тооны өөр<br />
өөр бөгөөд найдвартай эх сурвалжаас асуух шаардлагатай гэдгийг суралцагчид ойлгосон<br />
байх ёстой. Хэрвээ эдгээр өөр бөгөөд найдвартай эх сурвалж нь тамхи татдаггүй хүмүүсийг<br />
тамхичдаас илүүтэйгээр аюултай зүйлийг хийгээд байдаггүй гэдэг дээр санал нийлж байх юм<br />
бол Жеоффри C. Байблын өгч байгаа мэдээлэл болон нотолгоо нь үнэнд нийцэхгүй байна<br />
гэсэн дүгнэлтийг хийх бүрэн үндэслэлтэй болно.<br />
Суралцагчид уг мэдээллийн талаар өөрсдийн үндэслэлтэй дүгнэлтийг өгч байхдаа дүгнэлт<br />
хийх шалтгаанаа тайлбарлаж чадаж байгаа л бол “мэдэхгүй байна” гэж хариулах нь байж<br />
болох зүйл, тэр ч бүү хэл байх ёстой зүйл юм. Жишээлбэл: “Стресс хүмүүсийг аюултай зүйлийг<br />
хийхэд хүргэдэг эсэх талаар би мэдэхгүй учраас тамхи татах нь стрессийг тайлж хэрцгий зан<br />
авир гаргахаас сэргийлдэг эсэх талаар би хэлж мэдэхгүй байна.” Нөгөө талаар, хэрвээ тамхи<br />
татдаггүй хүмүүс нь тамхи татдаг хүмүүсээс илүүтэйгээр аюултай зүйлийг хийгээд байдаггүй<br />
гэдгийг суралцагчид мэдэж байгаа бол энэ мэдээлэлд итгэхгүй байна гэж тэд хариулах ёстой.<br />
Суралцагчид нь ямар дүгнэлт өгөх нь хамаагүй боловч энэ дүгнэлтийг яагаад хийх болсны<br />
шалтгааныг хэлэх, тэдэнд байгаа баталгаа нь өгч байгаа шалтгааныг нь хэрхэн дэмжиж байгааг<br />
тайлбарлах чадвартай байх ёстой.<br />
Жеоффри C. Байбл, Филип Моррис компанийн Ахлах түшмэл. Анх Briarpatch сэтгүүлийн 1998<br />
оны 11-р сарын дугаарт хэвлэгдсэнийг The Utne Reader сэтгүүлийн 1999 оны 11-12 сарын<br />
дугаарт дахин нийтлэгдсэнээс авав.<br />
60 61
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.4<br />
НОТОЛГООНЫ БҮДҮҮВЧИЙГ БҮТЭЭХ НЬ<br />
Нотолгооны бүдүүвч нь нотолгоог нүдэнд харагдах хэлбэрээр бүтээж, бусдад танилцуулах<br />
боломжийг хүмүүст олгодог.<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг бүтээхийн тулд дараах 5 алхмыг дарааллаар нь хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Дүгнэлтийг тодорхойлох (мөн заримдаа “шийдэл”гэж нэрлэдэг)<br />
--<br />
Шалтгааныг нэмэх<br />
--<br />
Эсэргүүцлийг нэмэх<br />
--<br />
Төсөөллийг нэмэх<br />
--<br />
Үндэслэлийг шалгах<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг бүтээх алхам нь бидний “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч”-д багтсан дүн<br />
шинжилгээний асуулттай бараг ижил байгааг анхаарна уу.<br />
1. Дүгнэлтийг тодорхойлох<br />
МУИС-ийн захирал А.Галтбаяр-ын дэвшүүлсэн дээд боловсролын системийн өөрчлөлтийн<br />
талаар та нар маргаан өрнүүлэх гэж байна гэж бодъё.<br />
Манай улс зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан нийгэмд ороод 20 гаруй жил боллоо.<br />
Энэ хугацаанд дээд боловсролын систем тодорхой хэмжээгээр өөрчлөгдсөн. Гэхдээ<br />
их сургуулиуд дахин өөрчлөгдөх хэрэгтэй гэсэн нийгмийн хүлээлт бий болсон. Энэ нь<br />
хуучин систем шинэ нөхцөлд тохирохгүй болсон явдал юм. Тиймээс бид шинэ нийгмийн<br />
хүлээлтийг хангасан дээд боловсролын тогтолцоог бий болгох зарчим баримталж байна.<br />
Өөрөөр хэлбэл, социалист маягийн системийг зах зээлийн системд шилжүүлж байгаа<br />
хэрэг. Энэ санааг өөрчлөлт бүрт тусгаж байгаа.<br />
Хүмүүс зах зээлийн 20 жилд өөрчлөлт хийх гээд явж байсан юм бишүү гэж асууж магад.<br />
Тэр үнэн. Гэхдээ энгийнээр хэлбэл хуучны орос машинаар хурдны замаар давхих гэж<br />
оролдож байгаатай адил юм. 1990-ээд оноос өмнө бүх зүйл тодорхой байсан. 30 оюутан<br />
4-5 жил яг ижил хичээл үзээд төгсдөг. Энэ бол төлөвлөгөөт эдийн засгийн үедээ нийцэж<br />
байсан зохион байгуулалт. Хуучин системдээ тохирч өөрчлөгдөх гэж багш нар хэсэг үзлээ.<br />
Аль болох хөтөлбөрийнхөө тоог нэмсэн. Гэхдээ цаад утга санаа нь ижил. Гэтэл энэ нь хэт<br />
нарийссан мэргэжилтэн зах зээлд бэлдсэн байна. 30 хүүхэд хэт нарийссан мэргэжлээр<br />
төгслөө гэхэд ажлын байр олдохгүй байх жишээтэй. Тиймээс бид энэ байдлыг дараагийн<br />
шатанд гаргах хэрэгтэй гэдэг санааг тавьсан...<br />
МУИС-ийн захирал А.Галтбаяр. Зууны мэдээ сонин,<br />
2014 оны 9 сарын 18. №218 (4845). “Ярилцах цаг” булангаас...<br />
2. Дүгнэлтийг дэмжиж байгаа шалтгааныг тодорхойлох<br />
Одоо та нар дээд боловсролын систем өөрчлөгдөх ёстой юу, үгүй юу гэдгийг тодорхойлох<br />
ёстой. Өөрчлөлт нь яагаад сайн зүйл байж болохыг харуулсан шалтгаан болон яагаад муу<br />
зүйл байж болохыг харуулсан шалтгааныг олно. Эхлээд дүгнэлтийг дэмжиж буй шалтгаан<br />
буюу социалист маягийн системийг зах зээлийн системд шилжүүлэх нь яагаад сайн зүйл<br />
болж болохыг харуулсан шалтгааныг бодож олоорой. Түүнийгээ шалтгаан гэсэн хэсэгт бичнэ.<br />
Олсон шалтгаанаа бүгдийг нь нэмж бичнэ.<br />
Тухайлбал, “Хуучин систем шинэ нөхцөлд тохирохгүй болсон” гэсэн дүгнэлтийг дэмжсэн<br />
шалтгаан байж болно.<br />
3. Нотолгооны эсрэг утгатай эсэргүүцлийг тодорхойлох<br />
Дээд боловсролын системийн өөрчлөлт нь муу зүйл байж болохыг харуулсан (гарсан<br />
дүгнэлтийг ЭСЭРГҮҮЦЭЖ буй) шалтгааныг “эсэргүүцэл” гэж нэрлэдэг. Хэрвээ та нар<br />
социалист нийгмийн хүмүүжлээр хүмүүжиж, боловсрол эзэмшсэн, тодорхой амжилт гаргасан<br />
бол А.Галтбаяр захирлын үгийг эсэргүүцсэн ямар санааг та нар гаргах байсан бэ? тэр бүх<br />
санаагаа бүдүүвчийн “эсэргүүцэл” гэсэн хэсэгт бичнэ.<br />
4. Тохирох газарт нь төсөөллийг тодорхойлох<br />
Шалтгаан юмуу эсэргүүцэл нь тухайн мэдэгдэлтэй хэрхэн уялдан холбогдож байгаа талаар<br />
хүмүүс үгээр илэрхийлээгүй төсөөллийг өгсөн байх нь элбэг тохиолддог. Нотолгоог ойлгохын<br />
тулд эдгээр төсөөллийг үгээр илэрхийлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, “Хуучин систем шинэ<br />
нөхцөлд тохирохгүй болсон” гэсэн санаа нь яагаад “Зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан<br />
нийгэмд дээд боловсролын систем өөрчлөгдөх ёстой” гэсэн мэдэгдлийг дэмжиж байгаа<br />
шалтгаан нь болж байна вэ? Энд үгээр илэрхийлээгүй төсөөлөл нь “Дээд боловсролын систем<br />
өөрчлөгдөх ёстой” гэсэн санаа байна. Энэ төсөөллийг дараах хоёр шалтгааны улмаас тус<br />
болох суурь ойлголт болгон үгээр илэрхийлэх шаардлагатай. Үүнд: 1) хүн бүхний хувьд энэ нь<br />
илт ойлгомжтой зүйл биш байж болно, 2) энэ нь буруу ойлголт байж болно. Хэрвээ энэ санааг<br />
үгээр илэрхийлэн бичихгүй юм бол үүний үнэн зөвд эргэлзэн нягтлан шалгах боломжгүй болно.<br />
Энэ төсөөллийг эхний баганад буй шалтгаан хэсгийн доор харгалзуулан бичнэ.<br />
Чухал ач холбогдолтой бүх санааг гаргасан гэсэн итгэлтэй болтлоо уг нотолгооны бүдүүвч<br />
дээр шалтгаан, эсэргүүцэл болон тус болох суурь ойлголтыг нэмэх хэрэгтэй.<br />
5. Нотолгооны бүдүүвчид алдаа байгаа эсэхийг нягтлан шалгах<br />
Зарим нэг шалтгаан байршлыг солих хэрэгтэй байна уу? Өөр бусад тус болох суурь ойлголтыг<br />
нэмэх шаардлагатай байна уу? Эцэслэн боловсруулсан нотолгооны бүдүүвч нь Зураг 1-д<br />
үзүүлсэн бүдүүвчтэй төстэй байх болно.<br />
Нэгдүгээрт, та нар дүгнэлтийг тодорхойлох ёстой. Энэ жишээ дотор дараах дүгнэлтийг хийсэн<br />
байна: “Зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан нийгэмд дээд боловсролын систем өөрчлөгдөх<br />
ёстой” Нотолгооны бүдүүвчийг хийж эхлэхийн тулд хуудас цаасны хамгийн дээд талд энэ<br />
шийдлийг бичнэ.<br />
62 63
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
ЗУРАГ 1. НОТОЛГООНЫ БҮДҮҮВЧИЙН ЗАГВАР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.5<br />
Шалтгаан:<br />
Хуучин систем<br />
шинэ нөхцөлд<br />
тохирохгүй болсон<br />
?<br />
?<br />
?<br />
Дүгнэлт:<br />
Зах зээлийн эдийн засагтай<br />
ардчилсан нийгэмд дээд<br />
боловсролын систем өөрчлөгдөх<br />
ёстой<br />
Эсэргүүцэл:<br />
Социалист<br />
нийгэмд<br />
боловсролын<br />
тогтолцоо<br />
тогтвортой сайн<br />
байсан<br />
?<br />
?<br />
НОТОЛГООНЫ БҮДҮҮВЧИД ҮНЭЛГЭЭ ДҮГНЭЛТ ӨГӨХ НЬ<br />
Нотолгооны бүдүүвчийг нэгэнт хийчихсэн бол одоо түүндээ үнэлгээ дүгнэлт өгөх хэрэгтэй.<br />
Дээд боловсролын системийн өөрчлөлтийн тухай жишээн дээр аваад үзэх юм бол “Зах<br />
зээлийн эдийн засагтай ардчилсан нийгэмд дээд боловсролын систем өөрчлөгдөх ёстой”<br />
гэсэн дүгнэлтийг чи зөвшөөрөх эсэхээ шийдэхийн тулд энэ нотолгооны бүдүүвчээ ашиглана<br />
гэсэн үг болно.<br />
Нотолгооны бүдүүвчдээ үнэлгээ дүгнэлт өгөхийн тулд мэдэгдэл нэг бүртэй холбоо бүхий<br />
дараах зүйлийг гүйцэтгэнэ.<br />
--<br />
Мэдэгдлийн төрлийг тодорхойлох. Энэ мэдэгдэл нь бодит мэдээлэл/баталгаа/үзүүлэлт;<br />
үнэ цэнэт зүйлийн холбоотой дүгнэлт; тодорхойлолт/шалгуур/зарчим; учир шалтгааны<br />
тайлбар; эсвэл зөвлөмж байна уу?<br />
--<br />
Мэдэгдлийн эх сурвалжийг тодорхойлох. Энэ нь нийтлэг мэдлэг; хувийн мэдлэг; экспертийн<br />
бодол; гэрчийн баталгаа; магадлалт үнэн; гарцаагүй үнэн; эсвэл эх сурвалжгүй байна уу?<br />
Шалтгаан:<br />
?<br />
?<br />
?<br />
Тус болох суурь<br />
ойлголт:<br />
?<br />
?<br />
?<br />
Тус болох суурь<br />
ойлголт:<br />
Олон сайн<br />
мэргэжилтэн,<br />
боловсон хүчин<br />
бэлтгэгдсэн<br />
Тус болох суурь<br />
ойлголт:<br />
?<br />
?<br />
?<br />
--<br />
Мэдэгдлийг хүлээж авах боломжид үнэлгээ өгөх. Энэ нь хөдөлбөргүй үнэн, үнэн байж<br />
болох, тодорхой дүгнэлт өгөх боломжгүй, худал байж болох, эсвэл гарцаагүй худал зүйл<br />
байна уу?<br />
--<br />
Тухайн мэдэгдэл нь дүгнэлтдээ хэдий хэмжээний дэмжлэг юмуу эсэргүүцэл үзүүлж байгааг<br />
үнэлэх. Энэ нь бүрэн гүйцэд, хүчтэй, дунд зэргийн, сул дэмжлэг үзүүлж байна уу, огт<br />
дэмжлэг үзүүлэхгүй байна уу, эсвэл эсэргүүцэл үзүүлж байна уу?<br />
?<br />
?<br />
?<br />
--<br />
Шалтгаан, эсэргүүцэл болон суурь ойлголт доор нь өгөгдсөн бол хүлээж авах боломж,<br />
үзүүлж байгаа дэмжлэг зэргээс нь хамааруулан гол дүгнэлтэд ерөнхий үнэлгээ өгөх.<br />
64 65
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
НОТОЛГООНД ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ АРГА<br />
Шалтгаан Төрөл Эх сурвалж Хүлээн авах<br />
боломж<br />
Шалтгаан: эдийн<br />
засгийн өсөлт нь хүн<br />
бүрийн амьдралын<br />
түвшинг сайжруулах<br />
нөлөө үзүүлнэ<br />
Шалтгаан:<br />
Шалтгаан:<br />
ДҮГНЭЛТЭД ХҮРГЭЖ БАЙГАА ШАЛТГААН<br />
Учир<br />
шалтгааны<br />
тайлбар<br />
Магадлалт<br />
үнэн<br />
Үнэн байж<br />
болох<br />
Эсэргүүцэл Төрөл Эх сурвалж Хүлээн авах<br />
боломж<br />
Эсэргүүцэл: Бодит Нийтлэг мэдлэг Хөдөлбөргүй<br />
мэдээлэл<br />
үнэн<br />
Эсэргүүцэл: үнэ цэнэт Хувийн мэдлэг Үнэн байж<br />
зүйлийн<br />
болох<br />
холбоотой<br />
дүгнэлт<br />
Эсэргүүцэл:<br />
Эсэргүүцэл:<br />
Эсэргүүцэл:<br />
ДҮГНЭЛТИЙГ ЭСЭРГҮҮЦСЭН ЭСЭРГҮҮЦЭЛ<br />
Учир<br />
шалтгааны<br />
тайлбар<br />
Бодит<br />
мэдээлэл<br />
Учир<br />
шалтгааны<br />
тайлбар<br />
Магадлалт үнэн<br />
Нийтлэг мэдлэг<br />
Магадлалт үнэн<br />
Үнэн байж<br />
болох<br />
Дүгнэлт өгөх<br />
боломжгүй<br />
Үнэн байж<br />
болох<br />
Дэмжлэг<br />
Бүрэн<br />
дэмжлэг<br />
Дэмжлэг<br />
Сул<br />
эсэргүүцэл<br />
Хүчтэй<br />
эсэргүүцэл<br />
Дунд зэргийн<br />
эсэргүүцэл<br />
Эсэргүүцэл<br />
үзүүлэхгүй<br />
байна<br />
Хүчтэй<br />
эсэргүүцэл<br />
1. Мэдэгдлийн төрлийг тодорхойлох<br />
Мэдэгдлийн янз бүрийн төрлийг өөр өөрөөр үнэлдэг учраас та нар мэдэгдлийн төрлийг<br />
тодорхойлох хэрэгтэй болно. Нотолгоонд ашигласан зарим мэдэгдлийг доор жагсаасан<br />
байгаа. Мэдэгдлийн төрлийг тодорхойлсон бол түүнийг хүснэгтийн хоёрдугаар багана дотор<br />
бичнэ.<br />
Мэдэгдлийн төрөл<br />
Бодит мэдээлэл/ Баталгаа/<br />
үзүүлэлт<br />
Үнэ цэнийн тухай дүгнэлт<br />
Тодорхойлолт/ шалгуур/<br />
зарчим<br />
Учир шалтгааны тайлбар<br />
Зөвлөмж<br />
Жишээ<br />
Дорнод бол Монгол улсын нэгэн аймаг.<br />
Дорнод аймаг Монголын хамгийн шилдэг аймаг.<br />
Дээл бол Монголчуудын уламжлалт хувцас юм.<br />
Цаг агаар сэрүүсэхэд хүмүүс дулаан хувцасаа өмсдөг.<br />
Чи хичээлдээ шамдан сурах хэрэгтэй.<br />
2. Мэдэгдлийн эх сурвалжийг тодорхойлох<br />
Эх сурвалж нь тухайн мэдэгдлийг дэмжиж байгаа эмпирик баталгааны төрлийг заана.<br />
Эх сурвалжийн нэлээн хэдэн төрлөөс зарим нь илүү найдвартай, зарим нь итгэлтэй байж<br />
чадахгүй. Хүснэгтэд бичсэн мэдэгдлийг нэг нэгээр нь авч үзээд, түүнийг ямар эх сурвалжаас<br />
авсан болохоо гуравдугаар багана дотор бичнэ.<br />
--<br />
Нийтлэг мэдлэг: Үүнийг үнэн гэдгийг ихэнх хүмүүс мэддэг.<br />
--<br />
Чиний хувийн мэдлэг: Амьдралынхаа явцад хуримтлуулсан туршлагаасаа чи тухайн<br />
зүйлийн үнэн гэдэгт итгэлтэй байгаа боловч бусад хүн түүнийг мэдэхгүй байж болно.<br />
--<br />
Экспертийн бодол: Эрдэмтэн, профессор, бусад мэргэжлийн хүмүүс энэ мэдэгдлийг<br />
батлах баталгааг цуглуулсан байгаа.<br />
--<br />
Гэрчийн баталгаа: Хэн нэгэн хүн тодорхой хэмжээний хувийн туршлагатай болсон ба энэ<br />
мэдэгдлийг үнэн гэж хэлж байна (энэ нь хувийн мэдлэгтэй төстэй боловч чиний өөрийн<br />
биш өөр хэн нэгэн хүнээс эх сурвалжтай).<br />
--<br />
Магадлалт үнэн: Энэ мэдэгдлийг үнэн гэж батлах баталгаа байхгүй ба өөр бусад зарчмыг<br />
үндэслэн үнэн байх боломжтой зүйл гэж үзэж байна.<br />
--<br />
Гарцаагүй үнэн: Энэ мэдэгдэл нь логикийн үүднээс үнэн байх ёстой зүйл болно. Жишээлбэл,<br />
хэрвээ хүн бүр таалал төгсдөг бөгөөд Сократ нь хүн учраас үхэх тавилантай.<br />
--<br />
Эх сурвалжгүй: Мэдэгдлийг батлах эх сурвалж байхгүй.<br />
Хүснэгт 1: “Зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан нийгэмд дээд боловсролын систем<br />
өөрчлөгдөх ёстой” гэсэн дүгнэлтийн талаар хийж болох үнэлгээ<br />
66 67
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 6<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
3. Мэдэгдлийг хүлээн авах боломжийг үнэлэх<br />
Хүснэгтэд байгаа бүх мэдэгдлийг нэг нэгээр нь авч үзээд энэ нь үнэн байх хэр магадлалтай<br />
байгааг нь тодорхойлж, өгсөн үнэлгээ дүгнэлтээ хүснэгтийн дөрөвдүгээр баганад дараах<br />
үгсийг ашиглан бичнэ.<br />
--<br />
Хөдөлбөргүй үнэн<br />
--<br />
Үнэн байж болох<br />
--<br />
Дүгнэлт өгөх боломжгүй<br />
--<br />
Худал байж болох<br />
--<br />
Гарцаагүй худал<br />
4. Мэдэгдэл нь дүгнэлтдээ хэдий хэмжээний дэмжлэг өгч байгааг үнэлэх<br />
Одоо та нар мэдэгдэл нэг бүрийн төлөв байдал, эх сурвалжийг тодорхойлсны дараа уг<br />
шалтгаан юмуу эсэргүүцэл нь бүдүүвчийн дээд талд нь буй мэдэгдлийг хэр хүчтэй дэмжиж<br />
юмуу эсэргүүцэж байгааг шийднэ. Жишээлбэл, “Хуучин систем шинэ нөхцөлд тохирохгүй<br />
болсон” гэсэн мэдэгдэл нь түүний дээр байрлаж байгаа “Зах зээлийн эдийн засагтай<br />
ардчилсан нийгэмд дээд боловсролын систем өөрчлөгдөх ёстой” гэсэн дүгнэлтийг хэр хүчтэй<br />
дэмжиж чадаж байгаа талаар шийдвэр гаргана. Өгсөн хариулт хүснэгтийн 5 дахь баганад<br />
дараах үгсийг ашиглан бичнэ.<br />
--<br />
Бүрэн дэмжлэг<br />
--<br />
Хүчтэй дэмжлэг<br />
--<br />
Дунд зэргийн дэмжлэг<br />
--<br />
Сул дэмжлэг<br />
--<br />
Дэмжлэг үзүүлэхгүй байна<br />
Одоо дараах үгсийг ашиглан, эсэргүүцэлтэй холбоотой, дээрхтэй төстэй шийдвэрийг гаргана.<br />
--<br />
Бүрэн эсэргүүцэл<br />
--<br />
Хүчтэй эсэргүүцэл<br />
--<br />
Дунд зэргийн эсэргүүцэл<br />
--<br />
Сул эсэргүүцэл<br />
--<br />
Эсэргүүцэл үзүүлэхгүй байна<br />
5. Дүгнэлтэд ерөнхий үнэлгээ өгөх<br />
Хийх шаардлагатай хамгийн сүүлийн алхам бол мэдэгдлийн хүчтэй талыг судлаад, гол<br />
дүгнэлтийн талаар эцсийн шийдвэрээ гаргана. “Зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан<br />
нийгэмд дээд боловсролын систем өөрчлөгдөх ёстой”. Энэ талаар нотолгооны бүдүүвчид юу<br />
гэж тодорхойлж байна вэ?<br />
Дунд түвшний дүгнэлтийг нэг бүрчлэн ажиглаж байхдаа доор нь байх бүх дэмжигч болон<br />
эсэргүүцэгч мэдэгдлийн нийт нөлөөллийг анзаараарай. Үнэн биш байх магадлалтай мэдэгдлээс<br />
гарсан хүчтэй дэмжлэг эцэстээ тийм ч хүчтэй байж чаддаггүй.<br />
Түүнчлэн, мартаж болохгүй нэг чухал зүйл бол тус болох суурь ойлголтыг авч хэрэглэх шалтгаан<br />
нь зөвхөн суурь ойлголттойгоо хамт байх үед л шалтгаан болж чаддаг. Өөрөөр хэлбэл, тэдгээр<br />
нь холбоо үндэслэлийн жишээ юм. Хэрэв дунд түвшний дүгнэлтийн тус болох суурь ойлголт<br />
нь хүчтэй эсэргүүцэлтэй бол дангаараа (учир нь дангаараа бол энэ нь шалтгаан биш - зөвхөн<br />
суурь ойлголттойгоо хамт байж үүргээ гүйцэтгэдэг) хэр зэрэг дэмжлэгтэйгээс үл хамааран<br />
дунд түвшний дүгнэлт нь дээрээ байгаа юунд ч дэмжлэг үзүүлж чадахгүй. Суурь ойлголтоос<br />
дунд түвшний дүгнэлт хүртэл зурсан сум нь үүнийг чамд сануулж байх болно.<br />
Сэдэв 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН<br />
БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
68<br />
69
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид сонинд хэвлэгдсэн мэдээлэлтэй танилцаж, түүний хэр үнэмшилтэй<br />
байгаад дүгнэлт гаргахдаа тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчийг ашиглах болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна. Үүнд:<br />
• Аливаа мэдээллийн эх сурвалжийг эрэлхийлж, тухайн мэдээлэл үнэн зөв эсэхэд дүн<br />
шинжилгээ хийх чадварт суралцана<br />
• <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвчийг ашиглан эх сурвалжийн найдвартай байдлын талаар дүгнэлт<br />
өгөх<br />
• Эх сурвалжийн найдвартай байдалд дүгнэлт өгч сурснаар амьдралдаа хэрэгцээт<br />
мэдээллийг хүлээн авч эрсдэлгүй амьдрах ур чадварт суралцана.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) – Хоёр суралцагч бүрийн дунд нэг хувь<br />
• “Найдвартай байдлын талаар дүгнэлт гаргахад ашиглах тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 7.2) –суралцагч бүрт нэг хувь, эсвэл том үзүүлэн бэлтгэх<br />
• Зөвтгөх тайлбар ба нотлох бодит мэдээлэл (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.3) - том үзүүлэн<br />
бэлтгэх<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Эх сурвалжийн найдвартай эсэхийг дүгнэх нь ямар нэг мэдэгдлийг хүлээн авч болох эсэх<br />
талаар дүгнэлт гаргах үйл ажиллагааны нэг хэсэг болдог.<br />
• Эх сурвалж нь найдвартай эсэхийг дүгнэхийн тулд дараах зүйлсийг тодруулах<br />
шаардлагатай:<br />
• Тухайн мэдээллийг өгч байгаа хүн /эх сурвалж<br />
• Тухайн мэдээллийг хийж байгаа нөхцөл байдал /контекст<br />
• Тухайн мэдээллийг дэмжих зорилгоор уг сурвалжийн өгч байгаа зөвтгөх тайлбар<br />
• Мэдээллийн мөн чанар<br />
• Бусад эх сурвалжаас баталгаажуулж байгаа байдал зэрэг болно.<br />
• Найдвартай байдал ба үнэн гэдэг нь хоёр өөр ойлголт болно.<br />
• Тухайн эх сурвалжид агуулагдаж байгаа нэг талыг баримталсан хандлагыг мэдэж байх нь<br />
нотолгооны сул талуудыг олж харахад тусална.<br />
• Тодорхой нэг эх сурвалж нь үнэн зөв мэдээллийг тууштайгаар ханган өгч байгаа бол<br />
түүнийг найдвартай эх сурвалж гэж үзнэ.<br />
• Мэдээлэлд дурдсан зүйлд хэн нэгнийг итгүүлэх, эсвэл түүнийг хийлгэснээр ямар нэгэн<br />
ашиг хонжоо олох боломжтой бол хувийн сонирхол юмуу нэг талыг баримталсан<br />
хандлагатай байна гэж үзнэ.<br />
• Анхдагч эх сурвалж гэдэг нь дүрслэн өгүүлж байгаа зүйлсээ өөрийн биеэр туулсан эх<br />
сурвалж.<br />
• Хоёрдогч эх сурвалж гэдэг нь ямар нэгэн зүйлийн тухай бичих юмуу ямар нэгэн зүйлийг<br />
дүрслэхдээ өөр нэг эх сурвалжийг (жишээ нь, өөр нэг анхдагч эх сурвалж эсвэл<br />
номнуудыг) ашиглаж байгааг хэлнэ.<br />
• Шууд баталгаа гэдэг нь ямар нэгэн үйл явдлыг нүдээрээ харсан, биеэрээ туулсан хүний<br />
өгч байгаа баталгаа.<br />
• Шууд бус нотлох бодит мэдээлэл нь ямар нэгэн зүйлийг үнэн болохыг харуулах юмуу<br />
баталж байгаа мэт боловч нүдээр үзсэн, биеэр туулсан хүний гэрчийн нотолгоог<br />
багтаагаагүй төрлийн баталгаа.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Эх сурвалжийн найдвартай байдалд дүгнэлт өгөх нь<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, дасгал ажлыг эхлүүлнэ.<br />
Ямар нэг нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхдөө бид хамгийн түрүүнд ямар<br />
асуултыг асуух ёстой вэ?<br />
Санаа авах чиглүүлэг: “Нотолгоонд дүн шинжилгээ хийж, үнэлгээ дүгнэлт өгөхөд<br />
ашиглах <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвч” (сэдэв 6. Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) –ийг үзнэ үү.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалтгаан нь хүлээж авах боломжтой зүйл байгаа эсэх талаар дүгнэлт гаргах ба үүнд<br />
бусад хэд хэдэн зүйлийн зэрэгцээ эх сурвалжийн найдвартай эсэх талаарх дүгнэлт<br />
багтаж болно.<br />
70 71
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
Ер нь эх сурвалжийн найдвартай байдлыг дүгнэх гэдгийн талаар та нар ямар бодолтой байна<br />
вэ?<br />
“Жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) материалаас хоёр суралцагчийн дунд нэгийг тарааж өгнө.<br />
Жишээг уншуулж дараа нь эдгээр мэдээлэлд итгэх үү, үгүй юу, яагаад ингэж бодож байгаа<br />
талаар бичихийг хүснэ. Суралцагчдын өгөх хариулт дотор эх сурвалжийн найдвартай байдлын<br />
талаарх бодол багтсан байх ёстой.<br />
Одоо “Найдвартай байдлын талаар дүгнэлт гаргахад ашиглах тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 7.2) материалыг суралцагч бүрт тарааж өгнө. Хэрэв үзүүлэн бэлдсэн бол<br />
түүнийгээ дэлгэж тавина. Материалыг гүйлгэн унших, эсвэл үзүүлэнг дэвтэртээ хуулж авахад<br />
зориулж суралцагчдад нэг минут орчмын хугацааг өгнө.<br />
Нэгдүгээр багц асуултыг “Жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) материалын нэгдүгээр текстэд<br />
хэрэглэх дасгал хийх гэж байгааг хэлээд, суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Үүнд:<br />
Мэдээллийн эх сурвалжийн талаар асуусан эхний асуулт ямар утгатай байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Уг асуудалтай холбоо хамаарал бүхий мэргэжлийн мэдлэг (туршлага, мэдлэг, мөн магадгүй<br />
албан ёсны мэргэшил) та нарт байна уу?<br />
Тэр механикчтай холбоотой мэргэжлийн мэдлэгтэй юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түүнийг туршлагатай механикч гэж <strong>бодох</strong> юм бол тийм.<br />
Хэрвээ уг хүн холбогдох мэргэжлийн мэдлэгтэй эсэхийг чи мэдэхгүй байгаа бол үүнийг чи<br />
хэрхэн олж мэдэж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ механикч нь мэргэжлийн гэрчилгээ олгох шалгалтыг амжилттай өгч чадсан эсэхийг<br />
шалгах. Бусад үйлчлүүлэгчээс асууж лавлах.<br />
Дараа нь ямар асуулт байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үнэн зөв ажиглалтыг хийх чадвар тэдэнд байна уу? (нүдний хараа, сонсгол, үйл явдалд хэр<br />
ойрхон байрлаж байсан, анхаарлыг нь сарниулах бусад зүйл байхгүй байх, тохирох багаж<br />
хэрэгсэл, түүнийг ашиглах ур чадвар гэх мэт)<br />
Тэр механикч үнэн зөв ажиглалт хийх чадвартай юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бид мэдэхгүй.<br />
Дараа нь ямар асуулт гарах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэдний нэр хүнд нь тэднийг найдвартай гэдгийг харуулж байна уу?<br />
Тухайн механикчийн нэр хүнд нь түүнийг найдвартай гэдгийг харуулж байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Уг текстэд түүнийг энэ талын мэргэжилтэн болохыг тодорхойлж байна. Энэ нь түүнийг нэр<br />
хүнд сайтай хүн, тиймээс найдвартай байх ёстой гэдгийг харуулж байна.<br />
Дараа нь ямар асуулт гарч ирэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тухайн эх сурвалжид хувийн сонирхол юмуу нэг талыг баримталсан хандлага байна уу?<br />
Нэг талыг баримталсан хандлагатай байна, ийм хандлагад өртөнө гэдэг нь юу гэсэн үг вэ? Энэ<br />
нь тухайн тохиолдолд яаж илэрч байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэлж байгаа зүйлд нь хэн нэгэн итгэснээр, эсвэл түүнийг хийснээр ямар нэгэн ашиг<br />
хонжоо олох боломжтой бол хувийн сонирхол, эсвэл нэг талыг баримталсан хандлагатай<br />
байна гэж үзнэ. Энэ тохиолдолд тухайн механикч нь чамд энэ машиныг худалдаж байгаа<br />
бол түүнийгээ сайн машин байна гэж хэлэх хувийн сонирхолтой байна. Ингэснээр чи<br />
худалдаж авах ба улмаар механикч өөрөө мөнгөтэй болох болно.<br />
Та нарын бодлоор, энэ тохиолдолд механикч нь нэг талыг баримталсан хандлагатай байна<br />
уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр уг машины эзэнтэй ямар нэг холбоо байхгүй учраас үгүй бололтой.<br />
Эдгээр асуултад түшиглээд дүгнэлт гаргахад, уг машиныг худалдаж авах эсэх асуудалтай<br />
холбоотой эх сурвалж болох утгаар нь тухайн механикчийн найдвартай байдалд та нар ямар<br />
дүгнэлт өгөх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Уг механикч найдвартай эх сурвалж бололтой.<br />
Одоо “Жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) материал доторх хоёрдугаар текстийг уншихыг<br />
суралцагчдаас хүсээд тэднээс дараах асуултыг асууна:<br />
“Чиний мэдэж байгаа бусад зүйлийг харгалзан дүгнэхэд энэ нь ийм юм тохиолдох үндэслэл<br />
маш багатай санагдаж байна уу; эсвэл үнэхээр байж болох магадлал өндөртэй, итгэхэд хялбар<br />
зүйл мэт санагдаж байна уу?” гэсэн 4a асуултыг харна уу. Хоёрдугаар жишээний тухайд та нар<br />
энэ асуултад хэрхэн хариулах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүний физиологийн талаар бидний мэдэх бүхий л зүйл нь энэ мэдэгдэлтэй зөрчилдөж<br />
байна.<br />
“Тэдний нэр хүнд нь тэднийг найдвартай гэдгийг харуулж байна уу?” гэсэн 1в асуултын тухайд<br />
ямар бодолтой байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ер бусын үйл явдлын тухай “мэдээлдэг”, хүмүүсийн унших дуртай сэтгүүл нь бодит<br />
мэдээллээ төдийлөн сайтар нягталж шалгахгүй болов уу. Ийм төрлийн хэвлэл нь үнэн<br />
зөвийг харгалзан үзэлгүйгээр, сонины борлуулалтыг нэмэгдүүлэхэд туслах өгүүллийг<br />
ихэнхдээ нийтэлдэг.<br />
“Бусад эх сурвалжаас үүнийг баталгаажуулж байна уу?” гэж асуусан тавдугаар асуултыг харна<br />
уу. Эх сурвалжийн найдвартай байдлын талаар энэ асуултын хариулт нь ямар санааг өгч байна<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
- - Үүнийг баталгаажуулсан баталгаа байхгүйгээр зогсохгүй эдгээр хүмүүс нь хаана байгааг<br />
хэлэхээс сэтгүүл татгалзсан байна. Иймээс энэ явдлыг баталгаажуулах боломжгүй байна.<br />
72 73
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
Эдгээр асуултад түшиглээд дүгнэлт гаргахад, эх сурвалжийн найдвартай байдалд та нар ямар<br />
дүгнэлт өгөх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эх сурвалж найдваргүй болох нь харагдахгүй байна.<br />
Заримдаа мэдэгдэл хийж буй хүмүүс найдвартай байдлаа нэмэгдүүлэхийн тулд хүчин чармайлт<br />
гаргадаг гэдгийг суралцагчдад хэлнэ. “Жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) материал доторх<br />
гуравдугаар текстийг уншихыг суралцагчдаас хүсээд, дараах асуултыг асууна.<br />
Өгүүлэгч этгээд нь ямар мэдэгдлийг хийж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Харь гарагийнхан дэлхий дээр бууж байхыг тэр харсан.<br />
Энэ нотолгоон дээрээ өгүүлэгч нь өөр ямар мэдэгдлийг нэмж байна вэ? (Суралцагчдын<br />
хэлснийг доош нь цувуулж бичнэ)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Би архи уугаагүй байсан, Орчны харагдах байдал маш сайн байсан, Би хараа сайтай, Би<br />
ер нь аливаа юманд амархан итгэдэг хүн биш.<br />
Өгүүлэгч этгээд нь яагаад эдгээр мэдэгдлийг нэмж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Найдвартай эсэх талаар сонсогчид, уншигчид юу гэж <strong>бодох</strong>ыг урьдчилан таамаглахын<br />
тулд.<br />
Өгүүлэгч этгээд нь хийж байгаа нотолгооныхоо найдвартай байдлыг харуулах шалтгааныг<br />
нэрлэсэн байхад энэ байдал нь нотолгооны найдвартай, үнэмшилтэй байдалд хэрхэн нөлөөлж<br />
байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэрэв бид өгүүлэгч этгээдэд итгэх юм бол нотолгооны үнэмшилтэй, найдвартай байдал нь<br />
нэмэгдэнэ.<br />
Сүүлчийн хоёр мэдэгдлийг (“Би хараа сайтай”, “Би ер нь аливаа юманд амархан итгэдэг<br />
хүн биш”) дугуйлна уу. <strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвчийг хараад түүн дотор буй таван гол асуулт<br />
буюу санаанаас алиныг нь өгүүлэгч этгээд таамаглахыг зорьж байна вэ гэдгийг хэлэхийг<br />
суралцагчдаас хүснэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өгүүлэгч этгээд нь нүдний хараа сайн (асуулт 1б) гэдгээ хамгаалж юманд амархан итгэдэг<br />
хүн биш гэдгээ мэдэгдсэнээр “тухайн хүн/эх сурвалж” –ийн талаарх бодол, эргэлзээг<br />
урьдчилан таамаглахыг хичээж байна.<br />
Самбар дээр үлдэж байгаа хоёр өгүүлбэрийг (“Би архи уугаагүй байсан”, “Орчны харагдах<br />
байдал маш сайн байсан”) заагаад дараах асуултыг асууна.<br />
Эдгээр өгүүлбэр нь өгүүлэгч этгээдийн үнэмшилтэй, найдвартай байдлыг мөн нэмэгдүүлж<br />
байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм.<br />
Эдгээр өгүүлбэр нь сайн харах чадвартай, бас сайн дүгнэлт гаргадаг (1б) гэдэгт итгэх<br />
шалтгаан гаргаж ирэн бидний эх сурвалжид итгэх итгэлийг нэмэгдүүлснээр өгүүлэгч этгээдийн<br />
найдвартай байдлыг нэмэгдүүлж байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм.<br />
Эдгээр хоёр өгүүлбэр нь эхний хоёроосоо ямар ялгаатай байна вэ?<br />
Санаа авах чиглүүлэг: Эдгээр нь эх сурвалжийн хувьд тогтмол байх чанарын талаар (эхний<br />
хоёр өгүүлбэрийн адил) өгүүлж байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр өгүүлбэр нь тохиолдлын талаар мэдээлж байна.<br />
<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> бүдүүвчийн хоёрдугаар асуулт буюу тухайн агуулга нь эх сурвалжийн найдвартай<br />
байдалд нөлөөлж болох бүх нөхцөл байдлыг багтаасан гэдгийг хэлээрэй. Тухайн нөхцөл<br />
байдал нь эх сурвалжийг үнэмшилтэй, найдвартай болгодог олон хүчин зүйлийн алиных нь ч<br />
хүчийг ихэсгэж (энэ тохиолдолд байгаа шиг) бас багасгаж болдог.<br />
Суралцагчдаас эх сурвалжийн үнэмшилтэй, найдвартай байдлыг сулруулж болох нөхцөл<br />
байдлын жишээнээс дурдахыг хүснэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эмх цэгцтэй, зөв ажиглалт хийхэд бэрхшээл учруулах орчин, нөхцөл<br />
--<br />
Мэдрэхүй, шийдвэр гаргах чадварт сөргөөр нөлөөлөх ямар нэг бодис, бүтээгдэхүүн<br />
хэрэглэсэн байдал<br />
--<br />
Дарамт шахалт, айлган сүрдүүлгэд өртөх<br />
--<br />
Хувийн сонирхол хэн нэгэн хүнд өртэй байх, эсвэл түүний өмнө үүрэг хариуцлага хүлээсэн<br />
байх<br />
--<br />
Маш их сэтгэл хөдөлсөн байх<br />
БАГШИЙН АНХААРАЛД:<br />
Дээр дурдсан жишээний олонх нь тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчийн 1-р асуултад авч үзсэн эх<br />
сурвалжийн талыг сулруулах замаар түүний найдвартай байдалд нөлөөлж байна. Харин нөхцөл<br />
байдлын хүчин зүйлд тооцогдож байгаагийн шалтгаан бол эдгээр нь эх сурвалжийн хувьд<br />
тогтмол байх чанар юм. Жишээ нь, хараа муутай байна гэдэг нь эх сурвалжийн найдвартай<br />
байдалд муугаар нөлөөлнө. Дүүрэн утаатай өрөөнд байх нь найдвартай байдлыг мөн адил<br />
сулруулж болох боловч энэ тохиолдолд энэ нь нөхцөл байдлын шалтгаанаас үүдэлтэй юм.<br />
--<br />
Зохих мэдээллийг хэрхэн олж авсан нь контекстийн хамгийн чухал хэсгийн нэг байх<br />
бололцоотой гэдгийг суралцагчдад хэлнэ. Энэ нь өгүүлэгч этгээд мэдэгдлийг хийхдээ хэр<br />
зэрэг зөв ойлголттой байна вэ гэдгийг тодорхойлдог. Энэ шалтгааны улмаас ийм нөхцөл<br />
байдлын чанартай мэдээллийг “Зөвтгөх тайлбар” (тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвчийн гуравдугаар<br />
асуулт) гэж нэрлэдэг.<br />
--<br />
Одоо өмнө бэлдсэн “Зөвтгөх тайлбар ба нотлох бодит мэдээлэл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
7.3) - үзүүлэнгээ дэлгэж тавиад суралцагчдад түүнтэй танилцах хугацаа өгнө.<br />
--<br />
Зөвтгөх тайлбар ба нотлох бодит мэдээлэл материалын нэгдүгээр жишээг уншихыг<br />
суралцагчдаас хүсээд аль өгүүлбэр нь яагаад илүү найдвартай байгааг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эхний өгүүлбэр (а). Учир нь, бүх зүйл ижил тэгш гэж үзвэл, нүдээр үзсэн хүнээс<br />
сонссоноос тухайн үйл явдалд өөрөө оролцсон байх нь илүү найдвартай.<br />
74 75
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
Энэ бол “анхдагч эх сурвалж”, “хоёрдогч эх сурвалж” гэж нэрлэгддэг зүйлийн хоорондох ялгаа<br />
гэдгийг суралцагчдад хэлнэ. Уг хоёр нэр томъёог тайлбарын хамт доорх байдлаар самбарт<br />
бичнэ.<br />
Анхдагч эх сурвалж: Дүрслэн өгүүлж байгаа үйл явдалд өөрийн биеэр оролцсон эх сурвалж.<br />
Хоёрдогч эх сурвалж: Ямар нэгэн зүйлийн тухай бичих юмуу түүнийг дүрслэхдээ өөр нэг эх<br />
сурвалжийг (жишээ нь, өөр нэг анхдагч эх сурвалж эсвэл номыг) ашиглаж байгаа эх сурвалж.<br />
Одоо суралцагчдыг хоёрдугаар жишээг харахыг хүсээд дараах асуултыг асууна.<br />
Аль өгүүлбэр нь анхдагч, аль нь хоёрдогч эх сурвалж вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өгүүлбэр (а) анхдагч, өгүүлбэр (б) хоёрдогч.<br />
Яагаад энэ нь анхдагч эх сурвалж болж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Учир нь зохиогч бичиж буй үйл явдлаа нүдээр харсан.<br />
Хоёр дахь өгүүлбэр (б) яагаад хоёрдогч эх сурвалж болж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өгүүлбэр (б) нь хоёрдогч. Учир нь өнөө үед амьдарч буй хэн ч Чингис хааны тухай<br />
бичихдээ өөр хүмүүсийн бичсэнээс л иш татахаас өөр аргагүй.<br />
Ямар эх сурвалж илүү үнэмшилтэй, найдвартай байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Анхдагч эх сурвалж.<br />
Одоо суралцагчдыг үзүүлэнгийн гуравдугаар жишээг харахыг хүсээд дараах асуултыг асууна.<br />
Эдгээр өгүүлбэрийн аль нь шууд баталгааг харуулж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эхний өгүүлбэр (а). Учир нь үүнийг тухайн үйл явдлыг нүдээрээ харсан гэж мэдэгдэж буй<br />
хүн хэлж байна.<br />
Аль өгүүлбэр шууд бус нотлох бодит мэдээллийг харуулж байна вэ? Яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хоёр дахь өгүүлбэр (б). Учир нь Болд алим хулгайлсан байж болох ч тухайн гэрч түүний<br />
энэхүү үйлдлийг хараагүй. Болд алим хулгайлаагүй байж болох талтай (өөр хувилбар<br />
бий).<br />
Аль нотлох бодит мэдээлэл нь илүү хүчтэй эсвэл найдвартай байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шууд<br />
Суралцагчдаас “Найдвартай байдлын талаар дүгнэлт гаргахад ашиглах тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.2)-ийн талаар болон бүдүүвчийн асуултыг бүрдүүлдэг элементтэй<br />
холбоотой асуулт байгаа эсэхийг лавлаарай.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултыг асууж, ерөнхий дүгнэлтийг хийнэ.<br />
Зохиогчийн нэг талыг баримталсан хандлага нь түүний нотолгоог үнэн биш болгож байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нэг талыг баримталсан хандлага нь нотолгоог заавал худал болгохгүй ч гэсэн энэ бол<br />
нотолгооны үнэмшилтэй/ найдвартай байдалд дүгнэлт хийхдээ заавал харгалзаж үзэх<br />
ёстой хүчин зүйлийн нэг юм.<br />
Эх сурвалжийн итгэлтэй/найдвартай байдлын талаарх асуудал нь цаашид мэдээллийг хэрхэн<br />
уншиж ойлгох байдалд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.1<br />
ЖИШЭЭ<br />
Жишээ 1<br />
Чи нэг хуучин машин худалдаж авахаар төлөвлөж байгаа гэж бодъё. Харин машин техникийн<br />
талаарх чиний мэдлэг хангалтгүй учраас тэр машиныг шалгуулахаар мэргэжлийн механикч<br />
хүн хөлсөлж авчээ (энэ хүн машины одоогийн эзэмшигчтэй танил биш бөгөөд түүнтэй ямар<br />
нэгэн холбоо байхгүй). Гайгүй сайн машин байна, алдахгүй наймаа болно гэж хэлжээ. Чи<br />
түүнд итгэх ёстой юу? Тийм бол яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
Жишээ 2<br />
Үл мэдэгдэх нисдэг биет үзэгдсэн, “харь гарагийнхан” зочилсон, хөшөө баримал жинхэнэ<br />
нулимсаар уйлсан гэх мэт ер бусын тохиолдлуудын тухай голлон бичдэг нэгэн алдартай<br />
сэтгүүлд хэвлэгдсэн өгүүллийг чи уншиж сууна. Чиний анхаарлыг татсан нэгэн өгүүлэлд<br />
Африкийн нэгэн алслагдсан оронд олон сая жилийн өмнө дэлхийг эзэгнэж байсан үлэг<br />
гүрвэлийнх шиг “эвэртэй” хүмүүс амьдардаг тухай бичжээ. Эвэр нь хүмүүсийн нуруун дээр<br />
ургасан байх ба тус бүр арваад сантиметрийн урттай гэжээ. Өгүүлэлд энэ хүмүүс Африкийн<br />
яг хаана амьдардаг талаар дурдаагүй бөгөөд тэд өөрсдийгөө “гадаад ертөнцийн нөлөөнөөс<br />
хамгаалах” хүсэлтэй байгаагаа тайлбарлажээ. Чи түүнд итгэх ёстой юу? Тийм бол яагаад?<br />
Үгүй бол яагаад?<br />
Жишээ 3<br />
“Би харь гарагийнхныг ойн цоорхойд газардаж байхыг харсан. Тэр үед архи уугаагүй, орчин<br />
тойрны харагдах байдал маш сайн байсан. Миний нүдний хараа сайн. Урьд өмнө хүмүүс<br />
иймэрхүү мэдэгдэл хийхэд би итгэдэггүй байсныг хэн хүнгүй баталж чадна. Би ер нь аливаа<br />
юманд амархан итгэж, хууртагддаггүй хүн л дээ” Чи түүнд итгэх ёстой юу? Тийм бол яагаад?<br />
Үгүй бол яагаад?<br />
76 77
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.2<br />
1. Хүн/ эх сурвалжийн талаарх асуулт:<br />
Найдвартай байдлын талаар дүгнэлт гаргахад<br />
ашиглах тунгаан <strong>бодох</strong> бүдүүвч<br />
(а) Холбоо хамааралтай мэргэжлийн мэдлэг тэдэнд байна уу (туршлага, мэдлэг, мөн<br />
магадгүй албан ёсны мэргэшил)?<br />
(б) Үнэн зөв ажиглалтыг хийх чадвар тэдэнд байна уу? (нүдний хараа, сонсгол, үйл явдалд<br />
хэр ойрхон байрлаж байсан, анхаарлыг нь сарниулах бусад зүйл байсан эсэх, тохирох<br />
багаж хэрэгсэл, тухайн багаж хэрэгслийг ашиглах ур чадвар гэх мэт)<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.3<br />
ЗӨВТГӨХ ТАЙЛБАР БА НОТЛОХ БОДИТ МЭДЭЭЛЭЛ<br />
Жишээ 1.<br />
“Би X-ийн гэрч болсон” гэдгийг “тэр надад X-ийг хэлсэн” гэдэгтэй<br />
харьцуулах нь<br />
(а) Тэнгэрээс нэг онгоц унахыг би харсан.<br />
(б) Тэнгэрээс нэг онгоц унахыг харсан гэж надад нэг хүн хэлсэн.<br />
(в) Нэр хүнд нь тэднийг найдвартай гэдгийг харуулж байна уу?<br />
(г) Тухайн эх сурвалжид хувийн сонирхол юмуу нэг талыг баримталсан хандлага байна уу?<br />
2. Мэдэгдэл ямар орчин нөхцөл/контекст дотор хийгдэж байна вэ?<br />
3. Тухайн мэдэгдлийг дэмжих зорилгоор уг сурвалжийн өгч байгаа зөвтгөх тайлбарын талаарх<br />
асуулт:<br />
(а) Уг сурвалж нь өөрөө “X-ийн гэрч болсон” уу, эсвэл түүнд “X-ийн тухай хэлсэн” үү?<br />
(б) Энэ нь анхдагч ба хоёрдогч эх сурвалжийн алинд нь суурилсан байна вэ?<br />
(в) Энэ нь шууд баталгаа юмуу, шууд бус нотолгооны алинд нь суурилсан байна вэ?<br />
ЖИШЭЭ 2.<br />
Анхдагч эх сурвалжийг хоёрдогч эх сурвалжтай харьцуулах нь<br />
(а) Чингис хааны дүү нь түүний тухай бичсэн байх<br />
(б) Орчин үеийн түүхч эрдэмтэн Чингис хааны тухай бичсэн байх.<br />
(г) Энэ нь найдвартай байдлын дараах шууд үндэслэлд тулгуурласан байна уу?<br />
4. Тухайн мэдэгдлийн найдвартай байдал нөлөө үзүүлэх мэдэгдлийн мөн чанарын тухай асуулт:<br />
(a) Чиний мэдэж байгаа бусад зүйлийг харгалзан дүгнэхэд энэ нь ийм юм тохиолдох<br />
үндэслэл маш багатай санагдаж байна уу; эсвэл үнэхээр байж болох магадлал<br />
өндөртэй, итгэхэд хялбар зүйл мэт санагдаж байна уу?<br />
(b) Энэ нь суурь ажиглалтад үндэслэсэн мэдэгдэл байна уу, эсвэл оюун дүгнэлт хийж<br />
гаргаж авсан дүгнэлт байна уу?<br />
5. Бусад эх сурвалжаас үүнийг баталгаажуулж байна уу?<br />
Жишээ 3.<br />
Шууд баталгааг шууд бус нотолгоотой харьцуулах нь<br />
(а) Болд алим хулгайлахыг би харсан.<br />
(б) Болд алим хулгайлахыг би өөрөө хараагүй ч, тэр дэлгүүрээс гэртээ<br />
ирэхдээ алим авчирсан ба дэлгүүрийн худалдагч хэн нэгэн алим хулгайлсан гэж<br />
хэлсэн. Худалдагчийн алим алга болсон гэж хэлж байгаа тэр үед Болд дэлгүүрт<br />
байсан.<br />
78 79
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ЭХ СУРВАЛЖИЙН БАТАЛГААТАЙ БАЙДАЛ<br />
БАГЦ СЭДВИЙН ДҮГНЭЛТ<br />
Үүгээр “<strong>Тунгаан</strong> <strong>бодох</strong> чадвар” сэдвийн багц хичээл дуусч байгааг суралцагчдад хэлнэ. Энэ<br />
багц сэдвээр заагдсан чадвар болон агуулгын талаар суралцагчид ямар сэтгэгдэлтэй, ямар<br />
бодолтой байгааг нь мэдэхийн тулд дараах асуултыг асууж ярилцана. Үүнд:<br />
1. Энэ багц сэдвийн ямар дасгал ажил хамгийн сонирхолтой байсан бэ? Яагаад?<br />
2. Чиний хувьд шинэ юмуу сонирхолтой санагдсан, эсвэл шинээр сурч авсан зүйлийнхээ<br />
заримыг нэрлэнэ үү?<br />
3. Ямар зүйлийг ойлгоход хэцүү байсан бэ? Энэ багц сэдвийн агуулгатай холбоотой асуух<br />
ямар нэгэн асуулт байна уу?<br />
4. Чиний сурч авсан шинэ чадвараас алийг нь хэрэглэхэд хүндрэлтэй байна гэж бодож<br />
байна вэ? Үүний талаар чи юу хийж болох вэ? Эдгээр шинэ чадварыг төлөвшүүлэхэд та<br />
нар бие биедээ хэрхэн тусалж болох вэ?<br />
5. Яагаад та нар энэ багц сэдвээр заасан чадварыг эзэмшсэн байх нь чухал гэж бодож<br />
байна вэ?<br />
6. Энэ багц сэдвээр заасан чадварын заримыг нь та нар хэрэглэж үзсэн үү? Ямар үр дүн<br />
гарсан бэ?<br />
7. Эдгээр чадвар нь та нарын цаашдын амьдралд ямар ач холбогдолтой байж болно гэж та<br />
нар бодож байна вэ?<br />
ЛАВЛАГАА МАТЕРИАЛ<br />
--<br />
Alberta Debate and Speech Association. (n.d.). A guide for briefing judges [Word File]. Retrieved<br />
July 27, 2002, from http://www.compusmart.ab.ca/adebate/resources/guide to briefing<br />
judges.doc<br />
--<br />
Arendt, C., Baty, J., E., Casey, B., Dayan, B., Peets, D., Pritchard, R., et al. (n.d.). Step by<br />
step guide to debate [Word File]. Retrieved July 27, 2002, from http://www.compusmart.<br />
ab.ca/adebate/resources/step by step guide to debate.doc<br />
--<br />
Davidson, K., Thalheimer, P., & Pritchard., R. (1999, August). Guide to introducing speech<br />
and debate in the classroom (Version 6) [Word File]. Retrieved July 27, 2002, from http://www.<br />
compusmart.ab.ca/adebate/resources/introducing in classroom.doc.<br />
--<br />
Driscoll, W. (2000). Discovering the world through debate: A practical guide to educational<br />
debate for debaters, coaches and judges. New York: Central European University Press.<br />
--<br />
Familyplanet.org. (n.d.). Retrieved May 22, 2002, from http://www.familyplanet.org/card/index.ph.<br />
--<br />
Fisher, A. (2001). Critical thinking: An introduction. Cambridge: University of Cambridge<br />
Press.<br />
--<br />
Hunter-Geboy, C. (1995). Life planning education: A youth development program. Washington,<br />
DC: Advocates for Youth.<br />
--<br />
International Debate Education Association. (n.d.). Karl Popper debate ballot [Word File]. Retrieved<br />
July 27, 2002, from http://www.idebate.org/files/kp_ballot.doc<br />
--<br />
International Debate Education Association. (2002). IDEA Debatabase: A-z index of topics.<br />
Retrieved July 29, 2002, from http://www.debatabase.org/fullindex.asp<br />
--<br />
Paul, R., (with Binker, A. J. A.). (1995). Glossary: A guide to critical thinking terms and concepts.<br />
In J. Willsen & A. J. A. Binker (Eds.), Critical thinking: How to prepare students for a<br />
rapidly changing world (pp. 521-552). Santa Rosa, CA: Foundation for Critical Thinking.<br />
--<br />
The Reason Group Pty. Ltd. (2001, June). Using Reason!Able [PowerPoint File]. Retrieved<br />
July 18, 2002, from http://www.goreason.com/presentations/Using_ReasonAble.zipRose, J.<br />
(2002, July 20). Topics > Tourism > Summary: Do the benefits of tourism outweigh the costs?<br />
Retrieved July 30, 2002, from http://www.debatabase.org/details.asp?topicID=160<br />
--<br />
Питер Саймон. (2003). Амьдрах ухаан: Шүүмжлэлт сэтгэлгээ. Цуврал ном. БСШУЯ,<br />
НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус. Шведийн хөгжил, хамтын<br />
ажиллагааны агентлаг.<br />
--<br />
Питер Саймон, Алтанцэцэг,Д. (2007). Амьдрах ухааны чадварууд: Шүүмжлэлт сэтгэлгээ.<br />
Цуврал ном. БСШУЯ, НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус.<br />
80 81
МОДУЛЬ 9: СЭДЭВ 7<br />
ISBN:<br />
Энэхүү багц гарын авлага нь үнэгүй тараагдах бөгөөд<br />
зарж борлуулахыг хориглоно!<br />
82
Change language