13.05.2013 Views

Carratalá. Familias de palabras.pdf - Wikicervan

Carratalá. Familias de palabras.pdf - Wikicervan

Carratalá. Familias de palabras.pdf - Wikicervan

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

EL APRENDIZAJE ORTOGRÁFICO Y SIGNIFICATIVO<br />

DEL VOCABULARIO USUAL POR MEDIO DE<br />

FAMILIAS DE PALABRAS<br />

Conveniencia <strong>de</strong> orientar el aprendizaje léxico-ortográfico a través <strong>de</strong> las familias <strong>de</strong> <strong>palabras</strong>.<br />

La enseñanza <strong>de</strong> la ortografía se ha venido efectuando, tradicionalmente, por medio <strong>de</strong> dos<br />

procedimientos: el estudio <strong>de</strong> las reglas <strong>de</strong> ortografía y el dictado-evaluación; procedimientos -ambos-<br />

que presentan, serios inconvenientes: muchos <strong>de</strong> los vocablos seleccionados para la enseñanza <strong>de</strong> la<br />

ortografía tienen un escaso nivel <strong>de</strong> uso, por lo que, al estar alejados <strong>de</strong> la realidad social <strong>de</strong> los<br />

escolares, no poseen para ellos la menor significación; o bien constituyen las excepciones <strong>de</strong> ciertas<br />

reglas ortográficas, y su rareza aumenta un nivel <strong>de</strong> dificultad que, a menudo, trascien<strong>de</strong> la capacidad<br />

<strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> aquéllos.<br />

Los lamentables resultados a que han conducido los métodos tradicionales <strong>de</strong> enseñanza en el<br />

campo léxico-ortográfico -pues el número <strong>de</strong> errores ortográficos que cometen los alumnos <strong>de</strong> los<br />

diferentes niveles educativos aumenta <strong>de</strong> manera alarmante, como alarmante es su creciente<br />

incapacidad para expresarse con un vocabulario variado y apropiado- justifican sobradamente la<br />

irrupción <strong>de</strong> propuestas alternativas a dichos métodos; propuestas que han <strong>de</strong> servir para garantizar, a<br />

corto plazo, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una escritura ortográficamente correcta, así como para lograr un mejor y<br />

más profundo conocimiento <strong>de</strong>l léxico que facilite una mayor integración social. Y una <strong>de</strong> esas<br />

propuestas alternativas -que vamos a plantear a continuación- es la <strong>de</strong> variar el enfoque totalmente<br />

normativo <strong>de</strong> la ortografía -centrado en la adquisición <strong>de</strong> unas reglas cuyo aprendizaje encierra una<br />

dificultad intrínseca indiscutible- y reemplazarlo por otro enfoque más acor<strong>de</strong> con los intereses <strong>de</strong> los<br />

escolares, que aspira a lograr un dominio ortográfico <strong>de</strong> las <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> uso corriente, agrupadas por<br />

familias léxicas.<br />

De las reglas ortográficas a las familias <strong>de</strong> <strong>palabras</strong>. Puesto que las <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> una misma familia<br />

léxica -que tiene entre sí alguna semejanza fónica y significativa- presentan elementos comunes con<br />

la misma ortografía, la agrupación <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> por familias léxicas proporciona una alta rentabilidad<br />

ortográfica, pues permite abordar con seguridad, a partir <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> los correspondientes<br />

étimos (es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> las <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> que otras proce<strong>de</strong>n), la escritura <strong>de</strong> un amplísimo número <strong>de</strong><br />

<strong>palabras</strong>, habitualmente no regulada por las tradicionales reglas ortográficas. Estas <strong>palabras</strong> pue<strong>de</strong>n<br />

presentarse or<strong>de</strong>nadas alfabéticamente, o bien clasificadas <strong>de</strong> acuerdo con criterios más o menos<br />

complejos, tales como los procedimientos seguidos en su formación (composición, <strong>de</strong>rivación,<br />

parasíntesis); o su condición <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> cultas/semicultas y populares, según que se hayan<br />

incorporado al idioma -proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l latín- sin haber sufrido transformaciones fonéticas o<br />

habiéndolas sufrido solo parcialmente (cultismos y semicultismos), o habiendo realizado por completo<br />

su evolución fonética normal, por haberse cumplido en ellas cuantas leyes fonéticas podían afectarles<br />

(<strong>palabras</strong> populares).<br />

Consi<strong>de</strong>remos, a modo <strong>de</strong> ejemplo, una regla que suele “aparecer” en el sistema educativo cuando<br />

los alumnos se encuentran el el tercer curso <strong>de</strong> la Educación Primaria: Se escriben con h las <strong>palabras</strong><br />

que empiezan por ie, ue; y repasemos las <strong>palabras</strong> a las que afecta. La vigésima segunda edición <strong>de</strong>l<br />

DRAE -<strong>de</strong> 2001-, eliminadas las voces anticuadas y en <strong>de</strong>suso, así como las <strong>de</strong>l español <strong>de</strong> América y<br />

las <strong>de</strong> carácter local, recoge las reseñadas a continuación:<br />

• Vocablos que empiezan por hie-:<br />

hiedra , hiel, hielo, hiemal, hiena, hienda, hierático,-ca, hieratismo, hierba ,<br />

hierbabuena, hierbajo, hierbaluisa, hiero , hieródulo,-la, hierofanta, hierofante, hieroglífico,ca<br />

, hieroscopia, hierosimilitano,-na, hierro.


• Vocablos que empiezan por hue-:<br />

huebra, huebrero, hueca, hueco,-ca, huecograbado, huélfago , huelga , huelgo ,<br />

huelguista, huelguístico,-ca, huella, huélliga, huello, huelveño,-ña, huerco, huérfago ,<br />

huérfano,-na, huero,-ra, huerta, huertano,-na, huerto, huesa, hueso, huesoso,-sa, huésped,-da,<br />

huesque, hueste, huesudo,-da, hueteño,-ña, hueva, huevar, huevazos, huevera, huevería,<br />

huevero,-ra, huevo, huevón,-na.<br />

Pocas son las <strong>palabras</strong> apuntadas; y más escasas todavía las que pertenecen al vocabulario <strong>de</strong> uso.<br />

Pero si tomamos algunas <strong>de</strong> las <strong>de</strong> empleo corriente -por ejemplo: hierba, hierro y huevo- y<br />

confeccionamos las correspondientes familias léxicas, comprobaremos que hacemos extensible la<br />

escritura <strong>de</strong> h inicial a otras muchas <strong>palabras</strong> que pertenecen a las familias <strong>de</strong> hierba y <strong>de</strong> hierro, aun<br />

cuando no comiencen por /ie/ (que no es sino el resultado <strong>de</strong> la diptongación <strong>de</strong> la vocal breve latina<br />

/e/, en posición tónica); y que, <strong>de</strong>l mismo modo, evitamos la h en <strong>palabras</strong> que, aun perteneciendo a la<br />

familia léxica <strong>de</strong> huevo, no comienzan por /ue/ (proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la diptongación <strong>de</strong> la vocal breve<br />

latina /o/, en posición tónica). He aquí las citadas familias léxicas:<br />

Familia léxica <strong>de</strong> hierba (herb- > hierb-, <strong>de</strong>l latín herba).<br />

Lexema hierb-. Lexema herb-.<br />

________________________________<br />

hierba/yerba herbáceo,-a<br />

hierbabuena herbajar<br />

hierbajo herbaje<br />

hierbaluisa herbajear<br />

herbajero<br />

herbar<br />

herbario,-ria<br />

herbaza<br />

herbazal<br />

herbecer<br />

herbero<br />

herbicida<br />

herbívoro,-ra<br />

herbolar<br />

herbolario,-ria<br />

herbolecer<br />

herbología<br />

herborista<br />

herboristería<br />

herborización<br />

herborizador,-ra<br />

herborizar <br />

herboso,-sa


Familia léxica <strong>de</strong> hierro (ferr- > herr-, <strong>de</strong>l latín ferrum).<br />

(Se reseñan únicamente voces populares, que llevan h). <br />

Lexema hierr-. Lexema herr-.<br />

______________________________<br />

hierra aherrojamiento<br />

hierro aherrojar<br />

aherrumbrar<br />

herrada<br />

herra<strong>de</strong>ro<br />

herrado<br />

herrador<br />

herradora<br />

herradura<br />

herraje<br />

herramental<br />

herramienta<br />

herrar <br />

herrera<br />

herrería<br />

herrerillo <br />

herrero<br />

herrerón<br />

herreruelo<br />

herrete<br />

herretear<br />

herrezuelo<br />

herrín<br />

herrón<br />

herronada<br />

herropea<br />

herrumbrar<br />

herrumbre<br />

herrumbroso,-sa


Familia léxica <strong>de</strong> huevo (ov- > huev-, <strong>de</strong>l latín ovum). <br />

Lexema huev-. Lexema ov-.<br />

______________________________<br />

ahuevar aovado,-da<br />

hueva aovar<br />

huevar aovillarse<br />

huevazos <strong>de</strong>sova<strong>de</strong>ro<br />

huevera <strong>de</strong>sovar<br />

huevería <strong>de</strong>sove<br />

huevero,-ra <strong>de</strong>sovillar<br />

huevo ovado,-da<br />

huevón,-na oval<br />

ovalado,-da<br />

ovalar<br />

óvalo<br />

ovar<br />

ovárico,-ca<br />

ovariectomía<br />

ovario<br />

ovariotomía<br />

ovaritis<br />

ovas<br />

ovicida<br />

oviducto<br />

ovillar<br />

ovillejo<br />

ovillo<br />

ovíparo,-ra<br />

oviscapto<br />

ovo<br />

ovoi<strong>de</strong><br />

ovoi<strong>de</strong>o,-a<br />

óvolo <br />

ovoso,-sa<br />

ovovivíparo,-ra<br />

ovulación<br />

ovular<br />

óvulo<br />

Lo hasta aquí expuesto es suficientemente significativo como para avalar el sistema <strong>de</strong> trabajo que<br />

proponemos para la adquisición <strong>de</strong>l vocabulario usual con dificulta<strong>de</strong>s ortográficas: agrupar las<br />

<strong>palabras</strong> -para su estudio- por familias léxicas, integrando, así, semántica y ortografía; sistema <strong>de</strong><br />

trabajo que preten<strong>de</strong> soslayar las dificulta<strong>de</strong>s que muchas <strong>de</strong> las reglas <strong>de</strong> ortografía -habituales en las<br />

aulas- presentan. Y adviértase que al <strong>de</strong>cir “muchas <strong>de</strong> las reglas”, no las estamos <strong>de</strong>scalificando en su<br />

totalidad. Nuestra opinión sobre el mayor o menor grado <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> las reglas ortográficas, <strong>de</strong> cara<br />

a facilitar el aprendizaje ortográfico <strong>de</strong> los alumnos, es tajante: admitimos su utilidad sólo en el caso<br />

<strong>de</strong> que reúnan todos y cada uno <strong>de</strong> los siguientes requisitos: abarquen un gran número <strong>de</strong> vocablos <strong>de</strong><br />

uso frecuente; posean pocas excepciones o, mejor aún, ninguna; vengan formuladas en enunciados<br />

claros y carentes <strong>de</strong> complejidad; (y se obtengan inductivamente, partiendo <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> concretas en<br />

las que las reglas se verifican <strong>de</strong> modo uniforme, es <strong>de</strong>cir, ascendiendo <strong>de</strong>l conocimiento concreto <strong>de</strong><br />

las <strong>palabras</strong> a las reglas que virtualmente las contienen y cuya escritura rigen). Dicho lo cual, y ante el<br />

aluvión <strong>de</strong> reglas que recogen los manuales <strong>de</strong> ortografía y los inabordables límites <strong>de</strong>l léxico<br />

castellano, se compren<strong>de</strong>rá que la eficacia <strong>de</strong> las reglas para facilitar el progreso ortográfico <strong>de</strong> los


escolares no nos merezca excesiva credibilidad; y sí nos la merece la agrupación <strong>de</strong> vocablos con<br />

dificulta<strong>de</strong>s ortográficas por familias léxicas.<br />

El siguiente ejemplo pue<strong>de</strong> servir para probar, nuevamente, la alta rentabilidad que para un<br />

aprendizaje ortográfico eficaz proporcionan las familias <strong>de</strong> <strong>palabras</strong>, sin duda <strong>de</strong> mayor eficacia que<br />

el que se obtiene a partir <strong>de</strong> las reglas ortográficas.<br />

Familia léxica <strong>de</strong> huerto (hort- > huert-, <strong>de</strong>l latín hortus). <br />

Lexema huert-. Lexema hort-.<br />

______________________________<br />

huerta hortaliza<br />

huertano,-na hortelano,-na<br />

huerto hortense<br />

hortícola<br />

horticultor,-ra<br />

horticultura<br />

hortofrutícola<br />

<strong>Familias</strong> <strong>de</strong> <strong>palabras</strong>, a partir <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> las correspondientes etimologías. La utilidad<br />

que el conocimiento <strong>de</strong> la etimología <strong>de</strong> las <strong>palabras</strong> pue<strong>de</strong> tener para contribuir a la escritura, sin<br />

errores ortográficos, <strong>de</strong> vocablos <strong>de</strong> uso frecuente queda <strong>de</strong> manifiesto con los ejemplos que aducimos<br />

a continuación -étimos y <strong>palabras</strong> que integran sus respectivas familias-; ejemplos que estimamos<br />

que son <strong>de</strong>l todo elocuentes.<br />

Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> relacionadas con ojo<br />

La familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> relacionadas con ojo se ha formado sobre el lexema latino ocul- (< oculus) y<br />

la evolución romance <strong>de</strong>l mismo, oj-. Des<strong>de</strong> el siglo XIX, en la terminología propia <strong>de</strong> la Medicina, se<br />

ha preferido el uso <strong>de</strong> la voz griega ophthalmós.<br />

Lexema oj-.<br />

_________________________<br />

Compuestos Derivados<br />

anteojo ojal<br />

antojarse ojeada<br />

antojo ojeador<br />

aojar ojear<br />

bisojo,-ja ojeo<br />

<strong>de</strong>sojar ojera<br />

ojinegro,-gra ojeriza<br />

ojituerto,-ta ojeroso,-sa<br />

reojo ojete<br />

ojuelos


Lexema ocul-. Voces formadas a partir <strong>de</strong> la palabra "ophthalmós".<br />

___________ ____________________________________________<br />

inoculación oftalmia/olfalmia<br />

inocular oftálmico,-ca<br />

ocular oftalmología<br />

ocularmente oftalmológico,-ca<br />

oculista oftalmólogo<br />

oftalmoscopia<br />

oftalmoscopio<br />

<strong>Familias</strong> <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> humo y <strong>de</strong> hombre.<br />

Suele ser habitual presentar agrupadas las <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> la familia <strong>de</strong> humo (fum- > hum-, <strong>de</strong>l latín<br />

fumus) y las que provienen <strong>de</strong> la voz latina humus,-i (tierra, barro ; y <strong>de</strong> aquí los lexemas hom-,<br />

hum-, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la voz latina homo,-inis, hombre; recuér<strong>de</strong>se que la Biblia advierte que el<br />

hombre sale <strong>de</strong> la tierra).<br />

Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> humo (fum- > hum-, <strong>de</strong>l latín fumus).<br />

Lexema hum-. Lexema fum-.<br />

_______________________________________________<br />

ahumado,-da esfumarse perfumador,-ra<br />

ahumar fumable perfumar<br />

humada fumada perfume <br />

humar fuma<strong>de</strong>ro perfumear<br />

humarada fumador,-ra perfumería<br />

humarazo fumante perfumero,-ra<br />

humareda fumar perfumista<br />

humaza fumarada<br />

humazo fumarola<br />

humeante fumata<br />

humear fumífero,-ra<br />

humera fumífugo,-ra<br />

humero fumigación<br />

humillo fumigador,-ra<br />

humoso fumigar<br />

sahumado,-da fumigatorio,-ria<br />

sahumador fumívoro,-ra<br />

sahumar fumosidad<br />

sahumerio fumoso,-sa


Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> hombre (hum-, hom-, <strong>de</strong>l latín homo,-inis;<br />

y este <strong>de</strong> humus,-i, tierra, barro).<br />

Lexema hum-.<br />

_____________________________________________________________________<br />

Étimo: humanidad (<strong>de</strong>l Étimo: humildad (<strong>de</strong>l Étimo humillación (<strong>de</strong>l<br />

latín humanitas,-atis). latín humilitas,-atis). latín humiliatio,-onis).<br />

<strong>de</strong>shumanización humil<strong>de</strong> humilla<strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong>shumanizado,-da humil<strong>de</strong>mente humillador,-ra<br />

<strong>de</strong>shumanizador,-ra humillante<br />

<strong>de</strong>shumanizante humillar<br />

<strong>de</strong>shumanizar<br />

<strong>de</strong>shumano,-na<br />

exhumación<br />

exhumador,-ra<br />

exhumar<br />

humanal<br />

humanamente<br />

humanar<br />

humanidad<br />

humanismo<br />

humanista<br />

humanístico,-ca<br />

humanitario,-ria<br />

humanitarismo<br />

humanización<br />

humanizar<br />

humano,-na<br />

humanoi<strong>de</strong><br />

inhumación<br />

inhumanamente<br />

inhumanidad<br />

inhumano,-na<br />

inhumar<br />

trashumancia<br />

trashumante<br />

trashumar <br />

Lexema hom-. Lexema hombr-.<br />

___________________________________<br />

homicida hombracho<br />

homicidio hombrada<br />

hominal hombrear <br />

hominicaco hombrecillo<br />

homínido hombría<br />

homúnculo hombrón<br />

hombruno,-na<br />

Aún quedan algunas <strong>palabras</strong> a cuya escritura es <strong>de</strong> aplicación la regla ortográfica "Se escriben con<br />

h las <strong>palabras</strong> que empiezan por -um" , y que recogemos seguidamente, agrupadas por familias<br />

léxicas.


Familia léxica <strong>de</strong> humectación/humedad.<br />

Étimo: humectación (<strong>de</strong>l Étimo: humedad (<strong>de</strong>l latín humiditas,-atis,<br />

latín umectatio,-onis). con haplología).<br />

____________________________________________________________<br />

humectante hume<strong>de</strong>cer<br />

humectar húmedo,-da<br />

humectativo,-va humidificación<br />

humidificador<br />

humidificar<br />

húmido<br />

Familia léxica <strong>de</strong> húmero (humer- > hombr-, <strong>de</strong>l latín humerus).<br />

Lexema hombr-. Lexema humer-.<br />

_____________________________________<br />

hombrear humeral<br />

hombrera<br />

hombrillo<br />

hombro<br />

Familia léxica <strong>de</strong> humor (humor-, <strong>de</strong>l latín humor,-oris).<br />

humorado,-da<br />

humoral<br />

humoralismo<br />

humoralista<br />

humorismo<br />

humorista<br />

humorísticamente<br />

humorístico,-ca<br />

humoroso,-sa<br />

malhumor <br />

malhumorado,-da<br />

malhumorar<br />

PROPUESTA DE ACTIVIDADES<br />

Por razones metodológicas, las activida<strong>de</strong>s con familias léxicas <strong>de</strong> agrupan en cuatro tipos: <strong>de</strong><br />

aprendizaje, <strong>de</strong> refuerzo y prevención <strong>de</strong> errores, <strong>de</strong> ampliación, y <strong>de</strong> evaluación. Tales activida<strong>de</strong>s,<br />

según los casos, <strong>de</strong>berán disponerse en la forma indicada.<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aprendizaje<br />

Actividad 1. En el siguiente texto <strong>de</strong> Azorín se han <strong>de</strong>stacado en negrilla las <strong>palabras</strong> que forman<br />

parte <strong>de</strong> las familias léxicas <strong>de</strong> vía y <strong>de</strong> mover. Partiendo <strong>de</strong> la base <strong>de</strong> que las <strong>palabras</strong> que tienen<br />

entre sí alguna semejanza fónica y significativa constituyen una familia léxica, construir las familias<br />

léxicas <strong>de</strong> dichos étimos.


Continuemos nuestro viaje en el ferrocarril belga, acompañados <strong>de</strong> Fray Gerundio .<br />

Nada más cómodo que viajar en el tren. No hay temor, como algunos aseguran, <strong>de</strong> dificultad o<br />

ahogo en la respiración. El movimiento es suave: “una especie <strong>de</strong> movimiento trémulo y<br />

vibratorio”. Se pue<strong>de</strong> ir hablando, jugando o leyendo; algunas veces los empleados van<br />

escribiendo en un coche <strong>de</strong>stinado a oficina. Una muchedumbre <strong>de</strong> viajeros llena los trenes y<br />

circula por todos los caminos. Las gentes se encuentran en los caminos con la misma frecuencia<br />

que en las calles <strong>de</strong> París, <strong>de</strong> Londres “y aun <strong>de</strong> Madrid”. Toda Bélgica es una gran ciudad.<br />

Todo el mundo viaja con una facilidad extraordinaria. Frecuentemente se ve a una linda joven,<br />

“elegantemente vestida”, penetrar en un coche <strong>de</strong>l tren. Aun estando el carruaje lleno <strong>de</strong><br />

hombres, no hay miedo <strong>de</strong> que nadie se <strong>de</strong>sman<strong>de</strong> ni haga ni diga nada que pueda ofen<strong>de</strong>r o<br />

ruborizar a la viajera. “Lo que en un caso igual -escribe Lafuente - suce<strong>de</strong>ría en España lo<br />

pue<strong>de</strong> suponer el curioso lector.” De pronto el tren entra en un largo y elevado viaducto.<br />

“Espectáculo raro” es entonces el ver el rápido convoy marchar por encima <strong>de</strong> los carruajes que<br />

allá abajo pasan por los arcos <strong>de</strong>l puente. Otras veces el tren penetra por un túnel. “Imponente”<br />

es ese momento. El ruido <strong>de</strong> la máquina junto con el estrépito <strong>de</strong> los coches resuena<br />

hórridamente bajo la bóveda; solo acá y allá una lucecita rompe la <strong>de</strong>nsa oscuridad: pasan<br />

veloces en las tinieblas, rasgándolas, las chispas y carbones <strong>de</strong>sprendidos <strong>de</strong> la máquina... Y,<br />

bruscamente, aparecen <strong>de</strong> nuevo la luz, el paisaje, el campo ancho y libre. <br />

Actividad 2.<br />

2.1. Las siguientes <strong>palabras</strong> pertenecen a la familia léxica <strong>de</strong> huir (lexemas fug-/hui-). Clasificar<br />

dichas <strong>palabras</strong> en dos grupos, según sean cultas y semicultas (lexema fug-), o bien patrimoniales<br />

(lexema hui-) : fuga, fugitivo,-va, refugio, huida, fuguillas, efugio, refugiarse, vermífugo,ga,<br />

fugaz, ahuyentar, refugiado,-da, fugacidad, subterfugio, rehuir, febrífugo, prófugo,-ga,<br />

huidizo,-za, lucífugo,-ga, huido,-da, centrífugo,-ga, fugarse.<br />

Familia léxica <strong>de</strong> huir.<br />

Lexema popular hui-. Lexema culto fug-.<br />

_____________________________________<br />

ahuyentar fuga<br />

<br />

2.2. Clasificar, <strong>de</strong> nuevo, las anteriores <strong>palabras</strong>, ahora <strong>de</strong> acuerdo con un criterio ortográfico, según<br />

que la g <strong>de</strong>l lexema fug- suene igual o diferente a la j.<br />

Grafía g con el mismo sonido Grafía g con diferente sonido<br />

que j (fonema /x). que j (fonema /g/).<br />

_______________________________________________________<br />

fugitivo fuga<br />

<br />

2.3. Utilizar el adjetivo apropiado perteneciente a la familia léxica <strong>de</strong> huir (centrífugo,-ga, febrífugo,<br />

fugaz, fugitivo,-va, huidizo,-za, huido,-da, lucífugo,-ga, prófugo,-ga, vermífugo,-ga) para sustituir<br />

a cada una <strong>de</strong> las frases que va entre corchetes.<br />

• La persona : una<br />

persona prófuga.<br />

• La sustancia .<br />

• La persona .<br />

• La hermosura .


• La fuerza <strong>de</strong> inercia .<br />

• El ave .<br />

• La estrella .<br />

• La mirada .<br />

• El medicamento .<br />

2.4. Reemplazar, en cada una <strong>de</strong> estas frases, el nombre <strong>de</strong>stacado en cursiva indicado por el<br />

correspondiente sinónimo <strong>de</strong> la familia léxica <strong>de</strong> huir (fuga, fugacidad, efugio, fuguillas, huida,<br />

subterfugio).<br />

• Con una hábil evasiva/ sorteó todas las dificulta<strong>de</strong>s que se le presentaban.<br />

• Los montañeros, a causa <strong>de</strong>l mal tiempo, pasaron la noche resguardados en un albergue/,<br />

situado a 2000 m <strong>de</strong> altitud.<br />

• Siempre utiliza algún pretexto/ para no intervenir en las discusiones.<br />

• Ese poema habla <strong>de</strong> la caducidad/ <strong>de</strong> la vida y <strong>de</strong> lo pronto que llega la muerte.<br />

• Los presos preparaban una espectacular escapada/ a través <strong>de</strong> un túnel.<br />

• Mi compañero <strong>de</strong> trabajo es un impaciente/, que se encuentra en estado permanente <strong>de</strong><br />

excitación.<br />

2.5. Construir una frase con cada uno <strong>de</strong> los siguientes verbos -<strong>de</strong> la familia léxica <strong>de</strong> huir-,<br />

empleados, con la <strong>de</strong>bida propiedad, en las acepciones señaladas, y en la forma que, en cada caso, se<br />

consi<strong>de</strong>re más a<strong>de</strong>cuada: ahuyentar, fugarse, refugiar(se), rehuir.<br />

• ahuyentar (<strong>de</strong>l latín *effugientare, <strong>de</strong> fugiens,-entis, el que huye):<br />

– Hacer huir a una persona o a un animal.<br />

– Desechar cualquiera pasión o afecto, u otra cosa que moleste o aflija.<br />

• fugarse (<strong>de</strong>l latín fugare):<br />

– Escaparse, huir.<br />

• refugiar(se):<br />

– . Acoger o amparar a alguien, sirviéndole <strong>de</strong> resguardo y asilo.<br />

(Úsase más como pronominal).<br />

• rehuir (<strong>de</strong>l latín refugere):<br />

Actividad 3.<br />

– Repugnar o llevar mal algo.<br />

– Rehusar, excusar el admitir algo.<br />

– Evitar el trato o la compañía <strong>de</strong> alguien.<br />

3.1. A continuación figuran entremezcladas <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> las familias léxicas <strong>de</strong> hueco (<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>l<br />

latín occare, ahuecar la tierra rastrillándola; lexemas huec-/oqu-) y <strong>de</strong> hueso (<strong>de</strong>l latín ossum;<br />

lexemas hues-/os-). Distribuirlas a<strong>de</strong>cuadamente, por or<strong>de</strong>n alfabético, según que pertenezcan a una<br />

u otra familia, y <strong>de</strong> acuerdo con sus respectivos lexemas.


osamenta, <strong>de</strong>shuesador,-ra, oquedal, osudo,-da, quebrantahuesos, ahuecar, osar,<br />

ahuesado,-da, óseo,-a, ahuecado,-da, osificación, huesoso,-sa, oqueruela, osífrago,<br />

osificarse, ahuecador,-ra, <strong>de</strong>shuesado, osero, huesudo,-da, oquedad, osario,<br />

ahuecamiento, ososo,-sa, <strong>de</strong>shuesar, huecograbado, osezuelo.<br />

Familia léxica <strong>de</strong> hueco.<br />

Lexema huec-. Lexema oqu-.<br />

_____________________________<br />

ahuecado,-da <br />

<br />

Familia léxica <strong>de</strong> hueso.<br />

Lexema hues-. Lexema os-.<br />

___________________________<br />

ahuesado,-da osamenta<br />

<br />

3.2. Completar estas frases -copiadas en hoja aparte- con la palabra que en cada caso convenga,<br />

elegida entre las que se relacionan a continuación, y que pertenecen a las familias léxicas <strong>de</strong> hueco<br />

(ahuecar, huecograbado, oquedad) y <strong>de</strong> hueso (<strong>de</strong>shuesar, osamenta, osario, quebrantahuesos).<br />

• El es la mayor <strong>de</strong> las aves carroñeras que habita en cordilleras abruptas <strong>de</strong> los países<br />

mediterráneos.<br />

• El gran tamaño <strong>de</strong> aquella manifestaba que, en vida, fue una persona extraordinariamente<br />

corpulenta.<br />

• Al la voz y darle un tono más grave o resonante que el natural, ese actor habla con<br />

<strong>de</strong>masiada afectación.<br />

• Tenemos que el pollo para preparar unas croquetas.<br />

• Las páginas <strong>de</strong> <strong>de</strong> ese periódico no recogen las imágenes <strong>de</strong>l acci<strong>de</strong>nte aéreo.<br />

• En aquella cueva, que formaba una gran en el terreno, los arqueólogos <strong>de</strong>scubrieron un<br />

prehistórico.<br />

Actividad 4. Construir el paradigma morfosemántico <strong>de</strong>l étimo hilo (fil-> hil-, <strong>de</strong>l latín filum,-i),<br />

combinando con los correspondientes lexemas los prefijos, infijos y sufijos a<strong>de</strong>cuados, y <strong>de</strong>stacar en<br />

las <strong>palabras</strong> formadas dichos lexemas.<br />

Familia léxica <strong>de</strong> hilo.<br />

Lexema hil-. Lexema fil-.<br />

_________________________<br />

<strong>de</strong>shilachar afilador,-ra<br />


Actividad 1.<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> refuerzo y <strong>de</strong> prevención <strong>de</strong> errores<br />

1.1. Los homófonos hierba/hierva y herrar/errar.<br />

Determinar la distinta proce<strong>de</strong>ncia etimológica, categoría gramatical y diferencia <strong>de</strong> significado<br />

-con ayuda <strong>de</strong> contextos- que existe entre las <strong>palabras</strong> hierba y hierva; e, igualmente, entre las<br />

<strong>palabras</strong> herrar y errar; <strong>palabras</strong> que, aunque suenan <strong>de</strong> igual modo -las que integran cada pareja-, se<br />

escriben <strong>de</strong> distinta forma -hierba/hierva, herrar/errar- (y son, por tanto, homófonas, pero no<br />

homógrafas). Construir <strong>de</strong>spués las familias léxicas <strong>de</strong> esas cuatro <strong>palabras</strong>.<br />

1.2. Completar estas frases -copiadas en hoja aparte- con la forma indicada <strong>de</strong> los verbos<br />

herrar/errar, según convenga al contexto.<br />

• Primera persona <strong>de</strong>l singular <strong>de</strong>l presente <strong>de</strong> indicativo.<br />

– Si esas vacas es, precisamente, para que no se confundan con las <strong>de</strong> otros gana<strong>de</strong>ros.<br />

– Cuantas más flechas disparo con el arco, menos el blanco.<br />

• Primera persona <strong>de</strong>l plural <strong>de</strong>l pretérito perfecto <strong>de</strong> indicativo.<br />

– En los últimos meses <strong>de</strong> ciudad en ciudad.<br />

– Como la ma<strong>de</strong>ra estaba carcomida, el arcón.<br />

• Tercera persona <strong>de</strong>l singular <strong>de</strong>l presente <strong>de</strong> indicativo.<br />

– Cuando el pensamiento, suele pasarse <strong>de</strong> unas i<strong>de</strong>as a otras <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nadamente.<br />

– El herrador el caballo que cojea porque ha perdido una herradura.<br />

Actividad 2. Inventario cacográfico.<br />

2.1. La palabra herbívoro,-ra es un adjetivo que se aplica a todo animal que se alimenta <strong>de</strong> vegetales,<br />

y más especialmente <strong>de</strong> hierbas. Por ser palabra esdrújula, lleva til<strong>de</strong> sobre la vocal <strong>de</strong> la<br />

antepenúltima sílaba: -bí-; y es, a<strong>de</strong>más, una palabra compuesta, formada por el lexema <strong>de</strong> la palabra<br />

hierba (herb-) y el elemento compositivo , que significa “<strong>de</strong>vorador”, “que come”.<br />

Establecer la polisemia <strong>de</strong>l adjetivo voraz -incluyendo en contextos apropiados sus diferentes<br />

acepciones- y construir su familia léxica.<br />

2.2. A la familia léxica <strong>de</strong> honor (<strong>de</strong>l latín honor,-oris) pertenecen <strong>palabras</strong> como honorable, honrar,<br />

honesto, etc.; <strong>palabras</strong> que, en ocasiones, se escriben, erróneamente, sin la h etimológica (que pue<strong>de</strong><br />

quedar en posición intercalada: <strong>de</strong>shonor, <strong>de</strong>shonrar, <strong>de</strong>shonestidad, etc). Ampliar la relación <strong>de</strong><br />

<strong>palabras</strong> ofrecidas con otras que, igualmente, pertenecen a dicha familia léxica, y que resultan <strong>de</strong> uso<br />

frecuente.<br />

Familia léxica <strong>de</strong> honor.<br />

honorable honrar honesto,-ta<br />


Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ampliación<br />

Actividad 1. Tras la oportuna consulta <strong>de</strong>l diccionario, anotar -ampliando las relaciones que<br />

seguidamente se ofrecen- <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> las familias léxicas <strong>de</strong> hoja y <strong>de</strong> hilo, y distribuirlas en dos<br />

grupos, según sean patrimoniales o cultas.<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> hoja (<strong>de</strong>l latín folia, plural neutro <strong>de</strong> folium: fo(li) > hoj-).<br />

Lexema hoj-. Lexema fo(li)-.<br />

____________________________<br />

hojalata folio<br />

<strong>de</strong>shojar foliáceo,-a<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> helar (gel- > hel-, <strong>de</strong>l latín gelare).<br />

Lexema hel-. Lexema gel-.<br />

_____________________________<br />

helada gélido<br />

hela<strong>de</strong>ría congelador,-ra<br />

Actividad 2. Construir las familias léxicas <strong>de</strong> las siguientes <strong>palabras</strong>, <strong>de</strong> las que se ofrecen la<br />

etimología y los lexemas que intervienen en la formación <strong>de</strong> las correspondientes voces castellanas:<br />

• echar (<strong>de</strong>l latín iactare); lexema jac-; variantes jec- (sujeción), yec- (proyectil), jet- (conjetura).<br />

• escribir (<strong>de</strong>l latín scribere); lexemas: scrip- > scrib- (inscripción, infráscrito, escribano).<br />

• fijo (<strong>de</strong>l latín fixus, participio <strong>de</strong> figere); lexemas: fij- (fijeza), fix- (crucifixión).<br />

• hacer (<strong>de</strong>l latín facere); lexemas: fac- (con variación fic-) > hac- (con variación hech-):<br />

facción, pacificar, fácil, <strong>de</strong>ficiente, hechura.<br />

• hijo (<strong>de</strong>l latín filius); lexemas: fil- > hij- (filiación, ahijado).<br />

• nave (<strong>de</strong>l latín navis; <strong>de</strong>l sánscrito nau, navegación); lexemas: nav- (naval), nau- (argonauta).<br />

• rayo (<strong>de</strong>l latín radius); lexemas rad(i)- > ray- (irradiar, rayuela).<br />

• regir (<strong>de</strong>l latín regere, rectum); lexemas reg- (regente) y rec- (rector,-ra).<br />

• saber (<strong>de</strong>l latín sapere, saborear, ser sabio); lexemas: sap- > sab- (sapiencia, sabiduría).<br />

• tejer (<strong>de</strong>l latín texere, texum); lexemas: tex- > tej- (textura, tejido).<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> evaluación<br />

Actividad 1. En este otro texto <strong>de</strong> Azorín figuran <strong>de</strong>stacadas en negrilla las <strong>palabras</strong> que forman parte<br />

<strong>de</strong> las familias léxicas <strong>de</strong> hierro, mover, humo y hombre. Construir las familias léxicas <strong>de</strong> dichos<br />

étimos.


Otra vez se ha empañado el cristal <strong>de</strong> nuestro catalejo; nada se ve. Limpiémoslo. Ya está;<br />

enfoquémoslo <strong>de</strong> nuevo hacia la ciudad y el campo. Allá en los confines <strong>de</strong>l horizonte, aquellas<br />

lomas que <strong>de</strong>stacan sobre el cielo diáfano han sido como cortadas con un cuchillo. Las rasga<br />

una honda y recta hendidura; por esa hendidura, sobre el suelo, se ven dos largas y brillantes<br />

barras <strong>de</strong> hierro que cruzan una junto a otra, paralelas, toda la campiña. De pronto aparece en el<br />

costado <strong>de</strong> las lomas una manchita negra; se mueve, a<strong>de</strong>lanta rápidamente, va <strong>de</strong>jando en el<br />

cielo un largo manchón <strong>de</strong> humo. Ya avanza por la vega. Ahora vemos un extraño carro <strong>de</strong><br />

hierro con una chimenea que arroja una espesa humareda, y <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> él una hilera <strong>de</strong> cajones<br />

negros con ventanitas; por las ventanitas se divisan muchas caras <strong>de</strong> hombres y mujeres. Todas<br />

las mañanas surge en la lejanía este carro negro con sus negros cajones; <strong>de</strong>spi<strong>de</strong> penachos <strong>de</strong><br />

humo, lanza agudos silbidos, corre vertiginosamente y se mete en uno <strong>de</strong> los arrabales <strong>de</strong> la<br />

ciudad. <br />

Todo el planeta está cubierto <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> vías férreas; caminan veloces por ella los trenes;<br />

otros vehículos -también movidos por sí mismos- corren vertiginosos por campos, ciuda<strong>de</strong>s y<br />

montañas. De nación a nación se pue<strong>de</strong> transmitir la voz humana. Por los aires, etéreamente, <strong>de</strong><br />

continente en continente, van los pensamientos <strong>de</strong>l hombre. En extraños aparatos se remonta el<br />

hombre por los cielos; a los senos <strong>de</strong> los mares <strong>de</strong>scien<strong>de</strong> en unas raras naves y por allí marcha;<br />

<strong>de</strong> las procelas marinas, antes espantables, se ríe ahora, subido en gigantescos barcos. Los<br />

obreros <strong>de</strong> todo el mundo se tien<strong>de</strong>n las manos por encima <strong>de</strong> las fronteras. <br />

Actividad 2. El lexema herb- cambia en hierb-, al convertirse la /e/ breve en el diptongo /ie/, por<br />

razón <strong>de</strong>l acento prosódico: herbáceo/hierba; y las <strong>palabras</strong> que se forman con los lexemas huev-/ov-<br />

conservan la v; y se escriben con h si aparece la forma huev- (en la que la /o/ breve -y tónica-<br />

diptonga en /ue/): hueva, huevezuelo, etc.; y sin h si figura la forma ov-: óvalo, <strong>de</strong>sovar, etc.<br />

Completar las siguientes frases -escritas en hoja aparte- con la palabra que convenga, perteneciente a<br />

las familias léxicas <strong>de</strong> hierba (hierbabuena, herbáceo,-a, herbario, herbicida, herbívoro,-ra) y <strong>de</strong><br />

huevo (hueva, huevecillo, huevera, oval, óvalo, ovario, ovíparo, ovulación, óvulo).<br />

• La silueta <strong>de</strong> una cara tiene forma <strong>de</strong> .<br />

• La remolacha es una planta , <strong>de</strong> cuya raíz se extrae el azúcar.<br />

• La masa que forman los <strong>de</strong> ciertos pescados, encerrada en una bolsa , se llama .<br />

• El empleo <strong>de</strong> compuestos impidió el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> maleza en los sembrados.<br />

• Los huevos suelen ven<strong>de</strong>rse en <strong>de</strong> plástico o <strong>de</strong> cartón.<br />

• Estoy confeccionando un con todas las especies <strong>de</strong> mi jardín.<br />

• Me gusta el té con <br />

• Las vacas y las ovejas son mamíferos , que se alimentan especialmente <strong>de</strong> hierbas; y las<br />

aves son animales , que nacen <strong>de</strong> un huevo tras un periodo <strong>de</strong> incubación.<br />

• Después <strong>de</strong> la , el , <strong>de</strong>sprendido en el , recorre un trayecto hasta llegar al útero, en<br />

don<strong>de</strong> anida si ha sido fecundado.<br />

Actividad 3.<br />

Escribir el verbo en infinitivo que se obtiene anteponiendo el prefijo a<strong>de</strong>cuado (a-, <strong>de</strong>s-, en-) a cada<br />

una <strong>de</strong> estas <strong>palabras</strong>: honra, humo, hoja, hebra, horca, hilván, hueco, hondo. Incluir, a<br />

continuación, en un contexto apropiado -en alguna <strong>de</strong> sus acepciones más usuales- cada uno <strong>de</strong> dichos<br />

verbos, conjugado en la forma que se estime oportuna. Tomar como referencia el mo<strong>de</strong>lo propuesto.<br />

• Palabra simple, hondo.<br />

• Prefijo, a-.<br />

• Palabra <strong>de</strong>rivada (<strong>de</strong> una compuesta): ahondar.<br />

• Significado y contexto: Escudriñar lo más profundo o recóndito <strong>de</strong> un asunto. "Convendría que<br />

ahondaras en tu investigación hasta <strong>de</strong>scubrir la verdad".


Actividad 4. La til<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la etimología, permite la diferenciación entre las <strong>palabras</strong> humero<br />

(<strong>de</strong>l latín fumarium), "cañón <strong>de</strong> chimenea por don<strong>de</strong> sale el humo"; y húmero (<strong>de</strong>l latín humerus),<br />

"hueso <strong>de</strong>l brazo, que se articula por uno <strong>de</strong> sus extremos con la escápula y por el otro con el cúbito y<br />

el radio". Incluir en contextos apropiados cada una <strong>de</strong> dichas <strong>palabras</strong>.<br />

Actividad 5. Incluir cada una <strong>de</strong> las siguientes <strong>palabras</strong> homónimas en un contexto apropiado:<br />

• hierro (nombre)/hierro (verbo, <strong>de</strong> herrar).<br />

• yerro (nombre)/yerro (verbo, <strong>de</strong> errar).<br />

• herrada (adjetivo)/herrada (nombre)/errada (adjetivo).<br />

Actividad 1.<br />

SUGERENCIA DE RESPUESTAS<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aprendizaje<br />

1.1. Pertenecen a la familia léxica <strong>de</strong> vía (<strong>de</strong>l latín via,-ae), entre otras, las siguientes <strong>palabras</strong>:<br />

aviador,-ra aviar, avío, <strong>de</strong>sviación, <strong>de</strong>sviar, <strong>de</strong>svío, enviado,-da, enviar, envío, extraviado,-da,<br />

extraviar, extravío, ferrovial, ferroviario, obviar, obvio,-via, previo,-via, tranvía, trivial, trivialidad,<br />

viable, viabilidad, via crucis, viaducto, viajante, viajar, viaje, viajero,-ra, vial, viandante, viario,-ria,<br />

viático, etc.<br />

Aclaraciones etimológicas.<br />

• De la misma raíz latina <strong>de</strong> esta familia han surgido los vocablos franceses convoi y convoyer, <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> provienen las voces castelanas convoy y convoyar.<br />

• Son homógrafos los vocablos aviador,-ra -adjetivo <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> aviar (<strong>de</strong>l latín via, camino):<br />

"que avía, dispone o prepara algo"; y aviador,-ra (voz <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> ave, <strong>de</strong>l latín avis): "dicho <strong>de</strong><br />

una persona, que gobierna un aparato <strong>de</strong> aviación, especialmente si está provista <strong>de</strong> licencia<br />

para ello".<br />

• El vocablo tranvía es un anglicismo (tramway, <strong>de</strong> tram, riel plano, y way, vía): "vehículo que<br />

circula sobre raíles en el interior <strong>de</strong> una ciudad o sus cercanías y que se usa principalmente para<br />

transportar viajeros".<br />

• Son, igualmente, homógrafos los vocablos viable (<strong>de</strong>l francés viable, y este <strong>de</strong>l bajo latín<br />

viabilis, <strong>de</strong> via, vía, camino): "dicho <strong>de</strong> un camino o <strong>de</strong> una vía, por don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> transitar"; y<br />

viable (<strong>de</strong>l francés, viable, <strong>de</strong> vie, vida): "dicho <strong>de</strong> un asunto, que por sus circunstancias, tiene<br />

probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rse llevar a cabo". También son homógrafas las voces viabilidad:<br />

"condición <strong>de</strong>l camino o vía por don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> transitar"; y viabilidad: "cualidad <strong>de</strong> viable".<br />

• Via crucis (locución latina; literalmente: camino <strong>de</strong> la cruz): "conjunto <strong>de</strong> catorce cruces o <strong>de</strong><br />

catorce cuadros que representan los pasos que dio Jesucristo caminando al Calvario, y se<br />

colocan en las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las iglesias".<br />

1.2. Pertenecen a la familia léxica <strong>de</strong> mover (<strong>de</strong>l latín movere), entre otras, las siguientes <strong>palabras</strong>:<br />

automóvil, conmovedor,-ra, conmover, conmovido,-da, inmóvil, inmovilidad, inmovilizar, movedizo,za,<br />

movible, movido,-da, móvil, movilidad, movilización, movilizar, remover, promover,<br />

promovedor,-ra, remover, semoviente, etc.<br />

Aclaraciones etimológicas.<br />

• De esta familia forman parte motor,-ra (<strong>de</strong>l latín motor,-oris), motín (<strong>de</strong>l francés mutin,<br />

insumiso, rebel<strong>de</strong>), y mudar (<strong>de</strong>l latín mutare), con todos sus compuestos y <strong>de</strong>rivados.


• Son los lexemas latinos mov- (< movere) y mot- (< motum); la <strong>de</strong>ntal t se cambia por la<br />

inter<strong>de</strong>ntal c en moción (< motio,-onis), que se mantiene en sus compuestos y <strong>de</strong>rivados.<br />

• Pertenecen, igualmente, a esta familia mueble (<strong>de</strong>l antiguo moeble, y este <strong>de</strong>l latín mobilis), así<br />

como sus compuestos y <strong>de</strong>rivados: amueblar, inmueble, mueblaje/mobiliario, mueblería,<br />

mueblista, etc.<br />

Actividad 2.<br />

Aclaraciones etimológicas.<br />

El vocablo huir proviene <strong>de</strong>l latín vulgar fugire, por fugere. (<strong>de</strong>l latín -fugus, <strong>de</strong> la raíz<br />

<strong>de</strong> fugare o fugere) es un elemento compositivo que significa "que ahuyenta" o "que huye <strong>de</strong>":<br />

centrífugo, febrífugo, lucífugo, vermífugo.<br />

En los siguientes vocablos, la grafía g representa el fonema sordo, oral, velar, fricativo /x/: efugio<br />

(<strong>de</strong>l latín effugium), fugitivo,-va (<strong>de</strong>l latín fugitivus), refugiado,-da, refugiarse, refugio (<strong>de</strong>l latín<br />

refugium), subterfugio (<strong>de</strong>l latín subterfugium); mientras que en estos otros vocablos, las grafías<br />

g/dígrafo gu representan el fonema sonoro, oral, velar /g/: centrífugo, febrífugo (<strong>de</strong>l latín febris,<br />

fiebre, y ), fuga, fugacidad (<strong>de</strong>l latín fugacitas,-atis), fugarse, fugaz (<strong>de</strong>l latín fugax,-acis),<br />

fugazmente, fuguillas, lucífugo,-ga (<strong>de</strong>l latín lucifugus), prófugo,-ga (<strong>de</strong>l latín profugus),<br />

vermífugo,-ga (<strong>de</strong>l latín vermis, gusano, y ); vocablos todos ellos en los que la grafía g tiene<br />

una articulación fricativa.<br />

Actividad 3.<br />

Aclaraciones etimológicas.<br />

Llevan h inicial las <strong>palabras</strong> hueco (<strong>de</strong>l latín occare, ahuecar la tierra rastrillándola) y hueso (<strong>de</strong>l<br />

latín ossum). Esta h inicial se justifica por la transformación <strong>de</strong> la /o/ breve latina en el diptongo<br />

castellano /ue/, al ser tónica dicha vocal, y <strong>de</strong> esta forma se evitaba la confusión <strong>de</strong> la u con la v<br />

cuando ambos sonidos podían representarse con la letra u. Y no llevan h inicial -por ejemplo- las<br />

<strong>palabras</strong> oquedad (<strong>de</strong> hueco) y osario (<strong>de</strong>l latín ossarium), <strong>palabras</strong> en las que no se produce la<br />

diptongación vocálica <strong>de</strong> la /o/ inicial en /ue/, al no ser tónica.<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> hueco.<br />

– Lexema huec-: ahuecado,-da, ahuecador,-ra, ahuecamiento, ahuecar, huecograbado.<br />

– Lexema oqu-: oquedad, oquedal, oqueruela.<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> hueso.<br />

– Lexema hues-: ahuesado,-da, <strong>de</strong>shuesado, <strong>de</strong>shuesador,-ra, <strong>de</strong>shuesar, huesoso,-sa,<br />

huesudo,-da, quebrantahuesos.<br />

– Lexema os-: osamenta, osar, osario, óseo,-a, osero, osezuelo, ofisicación, osificarse,<br />

osífrago, ososo,-sa, osudo,-da.<br />

– La voz griega "ostéon" figura en las <strong>palabras</strong> castellanas osteolito (. "Hueso<br />

fósil"), osteología ("parte <strong>de</strong> la anatomía que trata <strong>de</strong> los huesos"), osteológico,-ca<br />

("perteneciente o relativo a la osteología"), osteólogo,-ga ("especialista en osteología"),<br />

osteoma (. "Tumor <strong>de</strong> naturaleza ósea o con elementos <strong>de</strong> tejido óseo"),<br />

osteomalacia (. "Proceso morboso consistente en el reblan<strong>de</strong>cimiento <strong>de</strong> los<br />

huesos por la pérdida <strong>de</strong> sus sales calcáreas"), osteomielitis (. "Inflamación<br />

simultánea <strong>de</strong>l hueso y <strong>de</strong> la médula ósea"), osteópata (. "Especialista en<br />

osteopatía"), osteopatía (. "Término general para las enfermeda<strong>de</strong>s óseas"),


osteoplastia (. "Reconstrucción quirúrgica <strong>de</strong> los huesos"), osteoporosis<br />

(. "Fragilidad <strong>de</strong> los huesos peroducida por una menor cantidad <strong>de</strong> sus<br />

componentes minerales, lo que disminuye su <strong>de</strong>nsidad"), osteotomía (.<br />

"Resección <strong>de</strong> un hueso").<br />

La Aca<strong>de</strong>mia admite las variantes formales quebrantahuesos/osífrago y osario/osar, si bien<br />

muestra predilección por osario y quebrantahuesos. Son homógrafas las voces osar (<strong>de</strong> hueso) y<br />

osar (<strong>de</strong>l latín vulgar ausare, frecuentativo <strong>de</strong> au<strong>de</strong>re): "atreverse, empren<strong>de</strong>r algo con audacia".<br />

Actividad 4.<br />

Aclaraciones etimológicas.<br />

• Comparten el lexema fil- dos voces latinas:<br />

– filius, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> provienen los lexemas castellanos fil- > hij-, con el significado<br />

fumdamental <strong>de</strong> "hijo": ahijado, prohijar, etc.; filial, filiación, etc.<br />

– filum, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> provienen los lexemas castellanos fil- > hil-, con el significado <strong>de</strong> "hilo"<br />

o <strong>de</strong> cosa que se le parezca: el filo <strong>de</strong> un cuchillo, etc.<br />

• Presentan el lexema hil-, entre otras, las siguientes <strong>palabras</strong>: <strong>de</strong>shilar, <strong>de</strong>shilvanar, enhilar<br />

(= enhebrar; enfilar), hila, hilacha, hilachoso,-sa, hilada, hiladillo, hiladizo,-za, hilado,<br />

hilador,-ra, hilan<strong>de</strong>ría, hilan<strong>de</strong>ro,-ra, hilar, hilaza, hilero, hilván (<strong>de</strong> hilo y vano < latín<br />

vanus), hilvanado, hilvanar, rehiladillo, rehilar, etc.<br />

• El lexema fil- figura en estas otras <strong>palabras</strong>: afilado,-da, afiladura, afilar, afilón, <strong>de</strong>sfila<strong>de</strong>ro,<br />

<strong>de</strong>sfile, <strong>de</strong>sfilar, enfilar, filamento, filamentoso,-sa, filiforme, filo, perfil, perfilar, perfilador,<br />

refilón, etc.<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> refuerzo y <strong>de</strong> prevención <strong>de</strong> errores<br />

Actividad 1. Distinción entre los vocablos homófonos hierba (<strong>de</strong>l latín herba) y hierva (<strong>de</strong> hervir <<br />

latín fervere).<br />

hierba.<br />

• Etimología: <strong>de</strong>l latín herba.<br />

• Clase <strong>de</strong> palabra: nombre femenino.<br />

• Significados más usuales y contextos:<br />

– Toda planta pequeña cuyo tallo es tierno y perece <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dar la simiente en el mismo<br />

año, o a lo más al segundo, a diferencia <strong>de</strong> las matas, arbustos y árboles, que echan<br />

troncos o tallos duros y leñosos: "Tras la lluvia, las vacas pastaban la hierba <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>hesa".<br />

– Conjunto <strong>de</strong> muchas hierbas que nacen en un terreno: "Segó la hierba <strong>de</strong>l jardín con una<br />

guadaña".<br />

• Familia léxica:<br />

– Lexema hierb-: hierba/yerba, hierbabuena, etc.<br />

– Lexema herb-: herbáceo,-a, herbicida, herbívoro, herbolario, etc.


hierva.<br />

• Etimología: <strong>de</strong> hervir < latín fervere.<br />

• Clase <strong>de</strong> palabra: verbo; primera/tercera persona <strong>de</strong>l singular <strong>de</strong>l presente <strong>de</strong> subjuntivo <strong>de</strong><br />

hervir.<br />

• Significados más usuales y contextos:<br />

– Dicho <strong>de</strong> un líquido, producir burbujas por la acción <strong>de</strong>l calor: "Cuando hierva el agua,<br />

echa las verduras en la cazuela".<br />

– Excitarse intensamente a causa <strong>de</strong> una pasión <strong>de</strong>l ánimo: "Tras las últimas <strong>de</strong>rrotas, no<br />

creo que el estadio hierva <strong>de</strong> emoción cuando salte el equipo al terreno <strong>de</strong> juego".<br />

• Familia léxica:<br />

– Lexema herv-: hervencia, herventar, hervi<strong>de</strong>ro, hervido, hervidor, hervimiento,<br />

hervor, hervoroso,-sa (= fogoso,-sa), rehervir, etc. <br />

– Lexema ferv-: efervescencia, efervescente, fervencia (la Aca<strong>de</strong>mia prefiere hervencia),<br />

férvido,-da, ferviente, fervientemente, fervor, fervorosamente, fervoroso,-sa, etc.<br />

Distinción entre los vocablos homófonos herrar (<strong>de</strong> hierro) y errar (<strong>de</strong>l latín errare).<br />

herrar. <br />

• Etimología: <strong>de</strong>l hierro, y este <strong>de</strong>l latín ferrum.<br />

• Clase <strong>de</strong> palabra: verbo en infinitivo.<br />

• Significados más usuales y contextos:<br />

– Ajustar y clavar las herraduras a las caballerías, o los callos a los bueyes: "El caballo<br />

cojea porque está mal herrado".<br />

– Marcar con un hierro can<strong>de</strong>nte los ganados, los artefactos, etc.: "Ha herrado las vacas<br />

para que sepamos quién es el dueño".<br />

– Marcar <strong>de</strong> igual manera a esclavos y <strong>de</strong>lincuentes, para señalar su condición social, y<br />

también como castigo <strong>de</strong> estos últimos: "Los negreros erraron al esclavo que había<br />

intentado escapar".<br />

– Guarnecer <strong>de</strong> hierro un artefacto: "Ha mandado errar el cofre en el que guarda<br />

importantes documentos".<br />

• Familia léxica:<br />

errar. <br />

– Lexema herr-: herraje, herrete, herrumbre, etc.<br />

– Lexema ferr-: ferretería, ferrocarril, testaferro, etc.<br />

• Etimología: <strong>de</strong>l latín errare.<br />

• Clase <strong>de</strong> palabra: verbo en infinitivo.<br />

• Significados más usuales y contextos:


– No acertar (en uso transitivo e intransitivo): "Mi compañero erró la vocación y estudió<br />

una carrera para la que no sentía la menor inclinación". "El concursante erró en la<br />

respuesta y fue eliminado".<br />

– Andar vagando <strong>de</strong> una parte a otra: "Erraba sin rumbo fijo, porque no sabía en qué lugar<br />

fijar su resi<strong>de</strong>ncia".<br />

– Dicho <strong>de</strong>l pensamiento, <strong>de</strong> la imaginación o <strong>de</strong> la atención, divagar: "Dejó errar su<br />

imaginación, pasando <strong>de</strong> una cosa a otra sin or<strong>de</strong>n ni concierto".<br />

• Familia léxica:<br />

Actividad 2.<br />

– Lexema err-: errabundo,-da, erradamente, erradizo,-za, errado,-da, errante, errata,<br />

errático,-ca, errátil, error, erróneamente; aberración, aberrante, aberrar.<br />

– Lexema yerr-: yerro.<br />

2.1. El adjetivo voraz (<strong>de</strong>l latín vorax,-acis) tiene los siguientes significados:<br />

• Dicho <strong>de</strong> un animal, muy comedor: "Un voraz lobo acabó con el cor<strong>de</strong>ro en un santiamén".<br />

• Dicho <strong>de</strong> una persona, que come <strong>de</strong>smesuradamente y con mucha ansia: "Tenía un apetito voraz<br />

y se zampó media docena <strong>de</strong> pasteles".<br />

• Que <strong>de</strong>struye o consume rápidamente: "El voraz incendio <strong>de</strong>struyó una manzana completa <strong>de</strong><br />

casas".<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> voraz: (la Aca<strong>de</strong>mia prefiere voraz a vorace): carnívoro,-ra,<br />

<strong>de</strong>vorador,-ra, <strong>de</strong>vorar, frugívoro,-va, granívoro,-ra, insectívoro,-ra, omnívoro,-ra,<br />

voracidad, vorágine, voraginoso,-sa, vorazmente, etc.<br />

2.2. Del étimo latino honor,-oris proce<strong>de</strong>n las siguientes voces castellanas:<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> honorable: <strong>de</strong>shonor, <strong>de</strong>shonorar, honorabilidad, honorablemente,<br />

honorario,-ria, honoríficamente, honorífico,-ca, honoris causa (locución latina: por causa o<br />

razón <strong>de</strong> honor: doctor honoris causa: "título honorífico que conce<strong>de</strong>n las universida<strong>de</strong>s a una<br />

persona eminente"), etc.<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> honrar: <strong>de</strong>shonra, <strong>de</strong>shonrador,-ra, <strong>de</strong>shonrar, <strong>de</strong>shonroso,-sa, honra,<br />

honradamente, honra<strong>de</strong>z, honrado,-da, honramiento, honrilla, honrosamente, honroso,-sa,<br />

etc.<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> honesto: <strong>de</strong>shonestamente, <strong>de</strong>shonestidad, <strong>de</strong>shonesto,-ta, honestamente,<br />

honestar (= honrar), honestidad, etc.


Actividad 1.<br />

<strong>Familias</strong> <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> hoja y <strong>de</strong> helar.<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> hoja:<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ampliación<br />

– Lexema hoj-: <strong>de</strong>shojar (homófono: <strong>de</strong>sojar), <strong>de</strong>shoje, hojalata, hojalatería, hojalatero,<br />

hojal<strong>de</strong> (<strong>de</strong>l latín foliatilis , <strong>de</strong> hojas)/hojaldre, hojaldrado,-da,<br />

hojaldrar, horajasca, hojear (homófono: ojear), hojoso,-sa (homófono: ojoso,-sa),<br />

hojudo,-da, hojuela (<strong>de</strong>l diminutivo <strong>de</strong> hoja; <strong>de</strong>l latín foliola, plural neutro <strong>de</strong> foliolum),<br />

malhojo (<strong>de</strong>l latín malum folium, hoja mala; marojo, conjunto <strong>de</strong> hojas inútiles), etc.<br />

– Lexema fo(li)-: foliáceo,-a, foliación, foliar ("numerar los folios <strong>de</strong> un libro o <strong>de</strong> un<br />

cua<strong>de</strong>rno"; homógrafo: foliar, <strong>de</strong>l latín foliaris, "perteneciente o relativo a la hoja"), etc.<br />

(La palabra follaje proviene <strong>de</strong>l provenzal follatge; y la palabra folleto, <strong>de</strong>l italiano<br />

foglietto; y <strong>de</strong> folleto <strong>de</strong>rivan folletín, follestinesco,-ca, folletinista y folletista).<br />

• Familia léxica <strong>de</strong> helar:<br />

Actividad 2.<br />

– Lexema hel-: helable, hela<strong>de</strong>ro,-ra, heladizo,-za, helador,-ra, heladura, helamiento,<br />

hielo (con diptongación <strong>de</strong> la vocal breve /o/ en posición tónica en /ie/), etc.<br />

– Lexema gel-: congelable, congelación, congelamiento, congelar, congelativo,-va, gel,<br />

gelatina (<strong>de</strong>l latín gelatus, helado), gelatinoso,-sa, etc.<br />

<strong>Familias</strong> <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> echar, escribir, fijo, hacer, hijo, nave, rayo, regir, saber y tejer.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> echar.<br />

– Lexema jec-: objeción (<strong>de</strong>l latín obiectio,-onis), sujeción (<strong>de</strong>l latín subiectio,-onis) etc.<br />

– Lexema yec-: abyección (<strong>de</strong>l latín abiectio,-onis) abyecto,-ta (<strong>de</strong>l latín abiectus,<br />

participio pasado <strong>de</strong> abiicere, rebajar, envilecer), inyección (<strong>de</strong>l latín iniectio,-onis)<br />

inyectar (formado sobre el participio pasado latino iniectus, <strong>de</strong> inicere), proyección (<strong>de</strong>l<br />

latín proiectio,-onis), proyectar (<strong>de</strong>l latín proiectare, intensivo <strong>de</strong> proiicere, arrojar),<br />

proyectil (<strong>de</strong>l latín proiectum, supino <strong>de</strong> proiicere, lanzar); yacer (<strong>de</strong>l latín iacere),<br />

yacente/yaciente (<strong>de</strong>l antiguo participio activo <strong>de</strong> yacer, <strong>de</strong>l latín iacens,-entis),<br />

yacimiento, etc.<br />

– Lexema jet-: adjetivación, adjetivar, adjetivo (<strong>de</strong>l latín adiectivus), conjetura (<strong>de</strong>l latín<br />

coniectura), conjeturar (<strong>de</strong>l latín coniecturare), objetar (<strong>de</strong>l latín obiectare), objetivo,-va,<br />

objeto (<strong>de</strong>l latín obiectus), sujetar (<strong>de</strong>l latín subiectare, intensivo <strong>de</strong> subiicere, poner<br />

<strong>de</strong>bajo), sujeto,-ta (<strong>de</strong>l latín subiectus, participio pasado <strong>de</strong> subiicere), etc.


• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> escribir.<br />

– Lexema scrib-: adscribir, circunscribir, <strong>de</strong>scribir, escriba, escribano,-na (<strong>de</strong>l antiguo<br />

escriván, este <strong>de</strong>l bajo latín scriba,-anis, y este <strong>de</strong>l latín scriba,-ae), escribanía,<br />

escribiente, escribir, inscribir, prescribir, proscribir, suscribir, transcribir, etc.<br />

– Lexema scrip-: adscripción, circunscripción, <strong>de</strong>scripción, <strong>de</strong>scriptivo,-va, inscripción,<br />

prescripción, proscripción, suscripción, suscriptor,-ra, transcripción, etc.; escrito,-ta<br />

(<strong>de</strong>l participio irregular <strong>de</strong> escribir; latín scriptus), escritor,-ra (<strong>de</strong>l latín escriptor,-oris),<br />

escritorio (<strong>de</strong>l latín scriptorium), escritura (<strong>de</strong>l latín scriptura), escriturar, infráscrito,<br />

etc.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> fijo,-ja.<br />

– Lexema fix-: crucifixión (<strong>de</strong>l latín crucifixio,-onis), crucifixor (<strong>de</strong>l latín crucifixor,oris);<br />

crucificado,-da, crucificcar (<strong>de</strong>l latín crucificare), crucifijo (<strong>de</strong>l latín crucifixus).<br />

– Lexema fij-: afijo, fijado,-da, fijador, fijamente, fijar, fijeza, prefijo, sufijo, etc.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> hacer.<br />

– Lexema fac- (con variación fic-): artífice (<strong>de</strong>l latín artifex,-icis), artificial (<strong>de</strong>l latín<br />

artificialis), artificio (<strong>de</strong>l latín artificium), artificioso,-sa (<strong>de</strong>l latín artificiosus),<br />

benefactor,-ra (<strong>de</strong>l latín benefactor,-oris), beneficencia (<strong>de</strong>l latín beneficentia),<br />

beneficiar, beneficiario,-ria (<strong>de</strong>l latín beneficiarius), beneficio (<strong>de</strong>l latín beneficium),<br />

beneficioso,-sa (<strong>de</strong>l latín beneficiosus), benéfico,-ca (<strong>de</strong>l latín beneficus), <strong>de</strong>ficiencia (<strong>de</strong>l<br />

latín <strong>de</strong>ficientia), <strong>de</strong>ficiente (<strong>de</strong>l latín <strong>de</strong>ficiens,-entis, participio activo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ficere, faltar),<br />

déficit (<strong>de</strong>l latín <strong>de</strong>ficere, faltar), <strong>de</strong>ficitario,-ria, edificar (<strong>de</strong>l latín aedificare) edificio<br />

(<strong>de</strong>l latín aedificium), facción (<strong>de</strong>l latín factio,-onis), faccioso (<strong>de</strong>l latín factiosus), fácil<br />

(<strong>de</strong>l latín facilis), facilidad (<strong>de</strong>l latín facilitas,-atis), facilitar, facsímile (<strong>de</strong>l latín fac,<br />

imperativo <strong>de</strong> facere, hacer, y simile, semajente), factible (<strong>de</strong>l latín factibilis), fáctico,ca<br />

(<strong>de</strong>l latín factum, hecho), maleficio (<strong>de</strong>l latín maleficium), maléfico,-ca (<strong>de</strong>l latín<br />

maleficus), pacificación (<strong>de</strong>l latín pacificatio,-onis), pacificar (<strong>de</strong>l latín pacificare),<br />

pacífico,-ca (<strong>de</strong>l latín pacificus), etc.<br />

– Lexemas: hac- (con variación hech-): bienhechor,-ra, contrahecho,-cha, <strong>de</strong>shacer,<br />

<strong>de</strong>shecho,-cha (homófonos: <strong>de</strong>secho, <strong>de</strong>secha), fehaciente, hace<strong>de</strong>ro,-ra, hacedor,-ra,<br />

hacendado,-da, hacendar, hacendoso,-sa, hacienda (<strong>de</strong>l latín facienda, plural neutro <strong>de</strong>l<br />

gerundio <strong>de</strong> facere, lo que ha <strong>de</strong> hacerse), hazmerreír, hechicería, hechicero,-ra,<br />

hechizar, hechizo,-za (<strong>de</strong>l latín facticius), hecho,-cha (<strong>de</strong>l participio irregular <strong>de</strong> hacer;<br />

<strong>de</strong>l latín factus), hechura (<strong>de</strong>l latín factura), malhechor,-ra, quehacer/es, rehacer,<br />

rehecho,-cha, etc.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> hijo.<br />

– Lexema hij-: ahijado,-da, ahijar (<strong>de</strong>l latín affiliare, <strong>de</strong> filius, hijo), hijastro,-tra (<strong>de</strong>l latín<br />

filiaster, filiastra), hijato, hijuela/hijuelo (<strong>de</strong>l diminutivo <strong>de</strong> hija/hijo, latín<br />

filiola/filiolus), prohijar, prohijamiento, prohijador; hijodalgo (síncopa <strong>de</strong> hijo <strong>de</strong><br />

algo)/hidalgo, hidalguía, etc.


– Lexema fil-: afiliación, afiliado,-da, afiliar (<strong>de</strong>l latín *affiliare), filiación (<strong>de</strong>l latín<br />

filiatio,-onis), filial (<strong>de</strong>l latín filialis), filialmente, filiar (<strong>de</strong>l latín filius), etc.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> nave.<br />

– Lexema nav-: circunnavegación, circunnavegar (<strong>de</strong>l latín circunnavigare), naval (<strong>de</strong>l<br />

latín navalis), navegable (<strong>de</strong>l latín navigabilis), navegación (<strong>de</strong>l latín navigatio,-onis),<br />

navegador,-ra, (<strong>de</strong>l latín navigator,-oris), navegante, navegar (<strong>de</strong>l latín navigare),<br />

naveta(<strong>de</strong>l diminutivo <strong>de</strong>susado <strong>de</strong> nave), navicular (<strong>de</strong>l latín navicularis), naviero,-ra,<br />

navío (<strong>de</strong>l latín navigium), etc.<br />

– Lexema nau-: argonauta, naufragar (<strong>de</strong>l latín naufragare), naufragio (<strong>de</strong>l latín<br />

naufragium), náufrago,-ga (<strong>de</strong>l latín naufragus), naumaquia, náusea, nauseabundo,-da,<br />

nauta, náutica, náutico,-ca, nautilo, etc. (En todas estas <strong>palabras</strong> pue<strong>de</strong> comprobarse<br />

cómo se mantiene la i<strong>de</strong>a fundamental <strong>de</strong> nave o <strong>de</strong> navegar. Y así, por ejemplo, los<br />

argonautas son los "héroes griegos que, según la mitología, fueron a Carcos en la nave<br />

Argos a la conquista <strong>de</strong>l vellocino <strong>de</strong> oro"; la naumaquia era el "combate naval que,<br />

como espectáculo, se daba entre los antiguos romanos en un estanque o lago"; las "ganas<br />

<strong>de</strong> vomitar" que provocan las náuseas son propias <strong>de</strong>l mareo que a veces produce la<br />

navegación; el nautilo es un molusco que, cuando nada sobre la superficie <strong>de</strong>l agua, se<br />

parece a una pequeña nave, con velas y remos; etc.).<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> rayo.<br />

– Lexema rad(i)-: irradiación, irradiador,-ra, irradiar (<strong>de</strong>l latín irradiare), radio<br />

(homógrafo: radio, <strong>de</strong>l latín científico radium, y este acrónimo <strong>de</strong>l francés radioactif,<br />

radioactivo, y el sufijo latino -ium; nombre dado por sus <strong>de</strong>scubridores en 1898), etc.<br />

(Como elemento compositivo, radio- significa "radiación" o "radiactividad"; y toma la<br />

forma radi- ante vocal: radioterapia, radiactivo, radiografía, radioisótopo, etc.).<br />

– Lexema ray-: raya (<strong>de</strong>l bajo latín radia, y este <strong>de</strong>l latín radius, rayo), rayado,-da,<br />

rayano,-na, rayar (<strong>de</strong>l latín radiare; homófono en pronunciación yeísta: rallar, <strong>de</strong>l latín<br />

ra<strong>de</strong>re, raer), rayoso,-sa, rayuela.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> regir.<br />

– Lexema reg- (rig-): corregidor,-ra, corregir (<strong>de</strong>l latín corrigere), dirigente, dirigible,<br />

dirigir (<strong>de</strong>l latín dirigere), dirigismo, erigir (<strong>de</strong>l latín erigere), incorregible (<strong>de</strong>l bajo latín<br />

incorrigibilis), regencia (<strong>de</strong>l bajo latín regentia, y este <strong>de</strong>l latín regens,-entis, regente),<br />

regentar, regente (<strong>de</strong>l latín regens,-entis), regiamente, regicida (<strong>de</strong>l latín rex, regis, rey, y<br />

-cida), regicidio, regidor,-ra, régimen, regimiento (<strong>de</strong>l latín regimentum), regio,-gia (<strong>de</strong>l<br />

latín regius), región (<strong>de</strong>l latín regio,-onis), regional (<strong>de</strong>l latín regionalis), regionalismo,<br />

regionalista, regla (<strong>de</strong>l latín regula), regladamente, reglado,-da, reglaje,<br />

reglamentación, reglamentar, reglamentario,-ria, reglamento, reglar (<strong>de</strong>l latín regulare),<br />

regleta, regulable, regulación, regulado,-da, regulador,-ra, regular (<strong>de</strong>l latín regulare),<br />

regularización, regularizar, regularmente, etc. (En las anteriores <strong>palabras</strong>, la grafía g está<br />

presente con sus diversos valores fonéticos -fonemas /x/ y /g/-).


– Lexema rec-: corrección (<strong>de</strong>l latín correctio,-onis), correccional, correctivo,-va,<br />

correcto,-ta (<strong>de</strong>l latín correctus), corrector,-ra (<strong>de</strong>l latín corrector,-oris), dirección (<strong>de</strong>l<br />

latín directio,-onis), direccional, directivo,-va, directo,-ta (<strong>de</strong>l latín directus, participio<br />

pasivo <strong>de</strong> dirigere, dirigir), director,-ra (<strong>de</strong>l latín director,-oris), directorio,-ria (<strong>de</strong>l latín<br />

directorius), directriz, eréctil (<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>l latín erectus, levantado, erguido), erecto,-ta<br />

(<strong>de</strong>l latín erectus, levantado), rectamente, rectangular, rectángulo (<strong>de</strong>l latín rectangulus),<br />

rectificación (<strong>de</strong>l latín rectificatio,-onis), rectificar (<strong>de</strong>l latín rectificare), rectilíneo,-a<br />

(<strong>de</strong>l latín rectilineus), rectitud (<strong>de</strong>l latín rectitudo), recto,-ta (<strong>de</strong>l latín rectus), rector,-ra<br />

(<strong>de</strong>l latín rector,-oris), rectorado, rectoral, rectoría; reina (<strong>de</strong>l latín regina), reinado,<br />

reinante, reinar (<strong>de</strong>l latín regnare), reino (<strong>de</strong>l latín regnum), rey (<strong>de</strong>l latín rex, regis),<br />

reyezuelo, etc.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> saber.<br />

– Lexema sab-: <strong>de</strong>sabor, <strong>de</strong>saborido,-da, <strong>de</strong>sabrido,-da (<strong>de</strong>l participio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sabrir; <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saborido), <strong>de</strong>sabrir (por <strong>de</strong>saborir, <strong>de</strong> sabor), sabelotodo, sabiamente, sabidillo,-lla,<br />

sabido,-da, sabiduría, (a) sabiendas (<strong>de</strong>l latín sapiendus, <strong>de</strong> sapere, saber), sabiohondo,da<br />

(la Aca<strong>de</strong>mia prefiere sabiondo,-da), sabio,-bia (<strong>de</strong>l latín sapidus; homófono: savia),<br />

sabor (<strong>de</strong>l latín sapor,-oris), saboreador,-ra, saboreamiento, saborear, saboreo,<br />

saborizante, sabroso,-sa (<strong>de</strong>l latín *saporosus, <strong>de</strong> sapor), etc.<br />

– Lexema sap- (sip-): insípido,-da (<strong>de</strong>l latín insipidus), insipiente (<strong>de</strong>l latín insipiens,entis),<br />

sapi<strong>de</strong>z, sápido,-da (<strong>de</strong>l latín sapidus), sapiencia (<strong>de</strong>l latín sapientia), sapiencial<br />

(<strong>de</strong>l latín sapientialis), etc.<br />

• Familia <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> <strong>de</strong> tejer.<br />

Bibliografía.<br />

– Lexema tex-: contexto, contextual, contextualizar, contextura, pretextar, pretexto (<strong>de</strong>l<br />

latín praetextus), textil (<strong>de</strong>l latín textilis), texto (<strong>de</strong>l latín textus), textual, textura, etc.<br />

– Lexema tej-: <strong>de</strong>stejer, entretejer (<strong>de</strong>l latín intertexere), tejedor,-ra, tejedura, tejeduría,<br />

tejemaneje, tejido, etc.<br />

Para trabajar la ortografía por medio <strong>de</strong> familias <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> resultan muy a<strong>de</strong>cuados estos tres<br />

libros <strong>de</strong> Agustín Mateos Muñoz, publicados por la editorial Esfinge, en México D. F.:<br />

• Etimologías griegas <strong>de</strong>l español. 1989, 19.ª edición.<br />

• Etimologías latinas <strong>de</strong>l español. 2001, 29.ª edición.<br />

• Etimologías grecolatinas latinas <strong>de</strong>l español. 2002, 42.ª edición.<br />

También tiene gran interés el libro <strong>de</strong> Juan B. Selva titulado <strong>Familias</strong> <strong>de</strong> <strong>palabras</strong>. Para enseñar y<br />

apren<strong>de</strong>r ortografía. Buenos Aires (Argentina), El Ateneo, 1948, segunda edición.<br />

En cuanto a artículos, <strong>de</strong>stacan, por su enfoque didáctico, los siguientes:<br />

• María Luz Urzáiz: “Etimologías y familias <strong>de</strong> <strong>palabras</strong> como procedimiento para la enseñanza<br />

<strong>de</strong> la ortografía. Bordón, Revista <strong>de</strong> la Sociedad Española <strong>de</strong> Pedagogía, (Madrid), tomo VII,<br />

52/abril, 1955, págs. 195-202.


• Benjamín Mantecón Ramírez: “Ortografía en la relación paradigmática <strong>de</strong> la lengua”. Apuntes<br />

<strong>de</strong> educación. Cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Lengua y Literatura. Madrid, ediciones Anaya, 23/octubrediciembre,<br />

1986, p. 11). .<br />

La antigüedad <strong>de</strong> toda la bibliografía citada -que sigue siendo, no obstante, muy válida- pone <strong>de</strong><br />

manifiesto la necesidad <strong>de</strong> ahondar en el tema <strong>de</strong> las familias <strong>de</strong> <strong>palabras</strong>; lo que hemos hecho en el<br />

libro Manual <strong>de</strong> ortografía española -y, en concreto, en la segunda parte, titulada “Léxico y<br />

ortografía”). Madrid, editorial castalia, 1997, segunda edición revisada, págs. 211-242. Colección<br />

Castalia Instrumenta, núm.1.<br />

NOTAS.<br />

La Aca<strong>de</strong>mia admite las siguientes variantes formales: hiedra/yedra, hierba/yerba,<br />

yero/yervo/hiero ("arveja", planta <strong>de</strong> la algarroba, y semilla <strong>de</strong> esta planta; en ambas acepciones, el<br />

vocablo se usa más en plural), jeroglífico,-ca/hieroglífico. Las variantes preferidas por la Aca<strong>de</strong>mia, y<br />

<strong>de</strong>finidas en el DRAE, son las que figuran <strong>de</strong>stacadas en negrilla; las aceptadas -y no preferidas-<br />

remiten a aquéllas para su <strong>de</strong>finición.<br />

De las dos variantes formales -huélfago/huérfago-, la Aca<strong>de</strong>mia prefiere la citada en primer<br />

lugar y <strong>de</strong>stacada en negrilla; voz que <strong>de</strong>signa la "enfermedad <strong>de</strong> los animales, que los hace respirar<br />

con dificultad y prisa".<br />

Las <strong>palabras</strong> huelga -"interrupción colectiva <strong>de</strong> la actividad laboral por parte <strong>de</strong> los trabajadores<br />

con el fin <strong>de</strong> reivindicar ciertas condiciones o manifestar una protesta"- y huelgo -"aliento,<br />

respiración, resuello"- provienen <strong>de</strong> holgar (<strong>de</strong>l latín tardío follicare, soplar, respirar): "estar ocioso,<br />

no trabajar; "<strong>de</strong>scansar, tomar aliento <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una fatiga".<br />

Herborizar es palabra <strong>de</strong> origen francés (herboriser): ". Recoger o buscar hierbas y<br />

plantas para estudiarlas".<br />

La h <strong>de</strong> hierro representa a la f antevocálica latina. Pertenecen, igualmente, a la familia <strong>de</strong><br />

hierro, entre otros, los siguientes vocablos: aferradamente, aferrador,-ra, aferramiento, aferrar,<br />

ferrada, ferrallista (<strong>de</strong>l francés ferraille, hierro <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho), ferrar, férreo,-a, ferrería, ferrete (<strong>de</strong>l<br />

francés ferret), ferretear, ferretería, ferretero,-ra, férrico,-ca, ferrificarse, ferrita, ferrizo,-za, ferrobús,<br />

ferrocarril, ferromagnético,-ca, ferromagnetismo, ferropénico,-ca, ferroso,-sa, ferrovial, ferroviario,ria,<br />

ferrugiento,-ta, ferruginoso,-sa, testaferro, etc.<br />

Son homófonas las <strong>palabras</strong> herrar (<strong>de</strong> hierro): "ajustar y clavar las herraduras a las caballerías,<br />

o los callos a los bueyes"; y errar (<strong>de</strong>l latín errare): "no acertar". Igualmente son homófonos los<br />

nombres hierro (<strong>de</strong>l latín ferrum) y yerro (<strong>de</strong> errar): "equivocación por <strong>de</strong>scuido o inadvertencia,<br />

aunque sea sin dolo".<br />

Herrerillo -<strong>de</strong>l diminutivo <strong>de</strong> herrero- es el nombre <strong>de</strong> un pájaro, muy común en España,<br />

caracterizado por el chirrido metálico <strong>de</strong> su canto.<br />

La h <strong>de</strong> huevo se justifica por la transformación <strong>de</strong> la /o/ breve latina en el diptongo castellano<br />

/ue/, al ser tónica dicha vocal; y <strong>de</strong> esta forma se evitaba la confusión <strong>de</strong> la u con la v cuando ambos<br />

sonidos podían reprsentarse con la letra u; lo que no ocurre, por ejemplo, en las <strong>palabras</strong> ovario (<strong>de</strong>l<br />

latín ovarium) y ovíparo,-ra (<strong>de</strong>l latín oviparus), que se escriben sin h.


Son homófonos los vocablos óvolo (<strong>de</strong>l latín mo<strong>de</strong>rno ovulum, diminutivo <strong>de</strong> ovum, huevo):<br />

". Adorno en forma <strong>de</strong> huevo, ro<strong>de</strong>ado por un cascarón y con puntas <strong>de</strong> flechas<br />

intercaladas entre cada dos"; y óbolo (<strong>de</strong>l latín obolus, y este <strong>de</strong>l griego "obolós"): "pequeña cantidad<br />

con la que se contribuye para un fin <strong>de</strong>terminado".<br />

El diptongo /ue/ <strong>de</strong> la palabra huerto proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> la vocal breve latina /o/ en posición tónica.<br />

Anteojo (<strong>de</strong> antojo, con recomposición etimológica): "instrumento óptico que acerca las<br />

imágenes <strong>de</strong> los objetos lejanos"; en plural, "anteojo binocular"; "gafas o lentes". Antojo (<strong>de</strong>l latín<br />

ante oculum, <strong>de</strong>lante <strong>de</strong>l ojo): "<strong>de</strong>seo vivo y pasajero <strong>de</strong> algo".<br />

Bisojo,-ja (<strong>de</strong>l latín versare, volver, y oculus, ojo): "dicho <strong>de</strong> una persona, que pa<strong>de</strong>ce<br />

estrabismo".<br />

Mirar <strong>de</strong> reojo. "Mirar disimuladamente dirigiendo la vista por encima <strong>de</strong>l hombro o hacia un<br />

lado y sin volver la cabeza"; "mirar con prevención hostil o enfado".<br />

La palabra humus se emplea en Geología con el significado <strong>de</strong> "capa superficial <strong>de</strong>l suelo,<br />

constituida por la <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> materias animales y vegetales". El adjetivo <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> esta voz,<br />

húmico,-ca, significa, en Agricultura, "perteneciente o relativo al humus".<br />

De las tres variantes formales -humarazo, humaza y humazo-, la Aca<strong>de</strong>mia prefiere humazo:<br />

"humo <strong>de</strong>nso y copioso".<br />

Humera (<strong>de</strong> humo; jumarse, emborracharse, embriagarse): jumera (coloquial; el vocablo <strong>de</strong>be<br />

pronunciarse aspirando la h), borrachera, embriaguez.<br />

La palabra perfumar proviene <strong>de</strong>l latín per, por, y fumare, producir humo: "dar buen olor a<br />

algo o a alguien mediante perfume".<br />

La palabra trashumar proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l latín trans, <strong>de</strong> la otra parte, y humus, tierra: "dicho <strong>de</strong>l<br />

ganado, pasar con sus conductores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> invierno a las <strong>de</strong> verano, y viceversa"; "dicho<br />

<strong>de</strong> una persona, cambiar periódicamente <strong>de</strong> lugar".<br />

Hay dos vocablos diferentes con el mismo significante -hombrear- pero con distinto significado<br />

(y son, por tanto, vocablos homógrafos): "dicho <strong>de</strong> un joven, querer parecer un hombre hecho"; y<br />

"hacer fuerza con los hombros para sostener o empujar algo".<br />

Es esta una regla ortográfica pedagógicamente válida, pues regula la escritura <strong>de</strong> casi un<br />

centenar <strong>de</strong> vocablos, y cuenta con muy pocas excepciones: los tecnicismos propios <strong>de</strong> la Botánica<br />

umbela y umbilífero,-ra; las <strong>palabras</strong> umbilicado,-da y umbilical, pertenecientes a la familia léxica<br />

<strong>de</strong> ombligo (<strong>de</strong>l latín umbilicus); y las <strong>palabras</strong> que forman parte <strong>de</strong> las familias léxicas <strong>de</strong>l antiguo<br />

umbra (<strong>de</strong>l latín umbra, sombra) y <strong>de</strong> umbral (<strong>de</strong> lumbral, y este <strong>de</strong>l latín liminaris, influido por<br />

lumen, castellano lumbre: "escalón <strong>de</strong> la puerta <strong>de</strong> entrada en una casa"): umbráculo, umbrático,-ca,<br />

umbrátil, umbrío,-a, umbroso,-sa; umbralado, umbralar; vocablos, todos ellos, <strong>de</strong> uso muy<br />

restringido.<br />

La Aca<strong>de</strong>mia prefiere la expresión pluriverbal mal humor -palabra compuesta <strong>de</strong> adverbio +<br />

nombre-: "actitud o disposición negativa e irritada". (Antónimo: buen humor, "propensión más o<br />

menos dura<strong>de</strong>ra a mostrarse alegre y complaciente").<br />

Fray Gerundio es el infatigable viajero que protagoniza la obra <strong>de</strong> Mo<strong>de</strong>sto Lafuente Viages <strong>de</strong><br />

Fray Gerundio por Francia, Bélgica, Holandayorilla Del Rhin, <strong>de</strong> 1842.


Se refiere Azorín a Mo<strong>de</strong>sto Lafuente, periodista humorístico e historiador, nacido en 1806 y<br />

muerto en 1866.<br />

José Martínez Ruiz (Azorín): Castilla. Madrid, Biblioteca Nueva, 1976, décima edición; págs.<br />

18-20.<br />

Se da el nombre <strong>de</strong> voz patrimonial a toda palabra incorporada al idioma, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una<br />

lengua clásica y, más concretamente, <strong>de</strong>l latín, en la que se han cumplido todas las leyes fonéticas que<br />

podían afectarle. En cambio, las voces cultas -o cultismos-, por no haber sufrido las transformaciones<br />

normales en las <strong>palabras</strong> populares, mantienen su aspecto latino. El semicultismo no ha seguido una<br />

evolución completa, y presenta un aspecto más evolucionado que el cultismo y menos que una voz<br />

popular. Por doblete se entien<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> dos <strong>palabras</strong>con un mismo origen etimológico, una<br />

vulgar y otra culta, con sentidos diversos (por ejemplo, huir y fugarse).<br />

José Martínez Ruiz (Azorín): Castilla, op, cit., págs. 78-81.<br />

Al verbo herrar correspon<strong>de</strong>n las formas hierro/hierra/herrado; y son formas <strong>de</strong>l verbo errar<br />

estas otras: yerro/yerra/errado. Diferénciense, pues, con claridad, los homófonos hierro/yerro,<br />

hierra/yerra (formas, todas ellas, <strong>de</strong>l presente <strong>de</strong> indicativo), así como el participio herrado/errado.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!