Dans Magazine 1 2024

dans 

magazine 

HET DANSBLAD VAN NEDERLAND 

JEUGD- 

DANS 

SPECIAL 

2024 

NUMMER 01-2024 41STE JAARGANG €6,99 

RHYTHM 

& FLOW 

EN VERDER: BREAKIN’ CONVENTION JASPER VAN LUIJK 40 JAAR KORZO AI & DANS

2 DANS MAGAZINE FEBRUARI 2024

BREAKING THE CHAINS 

Cinedans duikt in de rijkdom van rituelen die koloniale machthebbers 

afdeden als afgoderij. In de hilarische korte film This One Went 

to the Market neemt The Nest Collective uit Kenia kunstliefhebbers 

die met het Afrofuturisme dwepen op de hak. 

Lees de rubriek Rafelranden op pagina 12 

FEBRUARI 2024 | DANS MAGAZINE 3

COLOFON 

JOOST GROENEBOER 

HOOFDREDACTEUR 

REDACTIE@DANSMAGAZINE.NL 

foto Martha Luz Machado Caicedo 

FEBRUARI 2024. 41STE JAARGANG NR. 1 

Een uitgave van Virtùmedia 

REDACTIEADRES 

Dans Magazine 

p/a Virtùmedia 

Postbus 595, 3700 AN Zeist 

E-mail: 

redactie@dansmagazine.nl 

PERSBERICHTEN 

Deadline zes weken voor 

verschijningdatum van Dans 

Magazine. De volgende 

Dans Magazine verschijnt in 

in week 15 - 2024 

REDACTIE 

Joost Groeneboer, 

Klaartje Grol 

HOOFD- EN 

EINDREDACTIE 

Joost Groeneboer 

MEDEWERKERS 

Andrey Grekhov, 

Frans van Hilten, 

Karin Jonkers, 

Astrid van Leeuwen, 

Mirjam van der Linden, 

Gina Miroula, 

Augusto Monteira, 

Iris Peters, 

Fransien van der Putt, 

Barend de Voogd 

BASISONTWERP 

Melody Drost, 

Twin Media bv, Zeist 

VORMGEVING 

Maya Timmer, 

Twin Media bv, Zeist 

DRUK 

Veldhuis Media, Meppel 

DISTRIBUTIE 

VMBpress, 

tel (0251) 25 79 35 

ADVERTENTIES 

Daily Productions, 

Mariska Jankovits 

mjankovits@virtumedia.nl 

(030) 693 11 77 

UITGEVER 

Virtùmedia BV, 

Pepijn Dobbelaer 

info@virtumedia.nl 

(030) 692 06 77 

MARKETING & 

SAMENWERKINGEN 

Rob van der Linden 

rvanderlinden@virtumedia.nl 

030 303 12 95 

Bianca Volkers 

bvolkers@virtumedia.nl 

030 692 06 77 

CORRESPONDENTIE- 

ADRES 

Uitgeverij Virtùmedia, 

t.a.v. Klantenservice Dans 

Magazine, Postbus 595, 

3700 AN Zeist 

E-mail: klantenservice@ 

virtumedia.nl, 

Telefoon: 085-0407400 

ABONNEMENTEN 

Een jaarabonnement op Dans 

Magazine kost € 41,99 (bij 

automatisch incasso, per 

factuur € 5,- extra) en kan 

bij ieder nummer ingaan en 

worden elk jaar vernieuwd. 

Abonnee worden kan via 

www.dansmagazine.nl/abonnement. 

Adreswijzigingen graag 

schriftelijk doorgeven met 

vermelding van het oude en het 

nieuwe adres en het nieuwe 

telefoonnummer. Opzeggingen 

2 maanden voor vervaldatum 

doorgeven aan de klantenservice. 

Aan een jaarabonnement 

in het buitenland zijn, naast de 

kosten voor het abonnement, 

ook verzendkosten verbonden. 

Neem hierover contact op met 

de abonnementenadministratie. 

Lees hier hoe we met uw persoonsgegevens 

omgaan www. 

virtumedia.nl/privacy-statement. 

Eerder verschenen edities 

zijn te bestellen bij 

tijdvoortijdschriften.nl 

COPYRIGHT 

Niets uit deze uitgave mag worden 

verveelvoudigd en/of openbaar 

gemaakt door middel van druk, 

fotokopie, microfilm of op andere 

wijze zonder voorafgaande schriftelijke 

toestemming van de uitgever. 

Wij hebben alle moeite gedaan om 

rechthebbenden van copyright te 

achterhalen. Mochten er personen of 

instanties zijn, die menen aanspraak 

te maken op bepaalde rechten, dan 

wordt hun verzocht contact op te 

nemen met de uitgever. Met het 

opnemen van advertenties doet de 

redactie van Dans Magazine c.q. geen 

aanbeveling van de daarin vermelde 

producten of diensten. 

ISSN 0168-0137 

Aire de Tango 

Ik heb een grote liefde voo r de tango, al dans ik die zelf 

niet. Is het niet prachtig om te zien hoe een vrouw of man 

over de schouder van zijn/haar danspartner in zwijm ligt? 

Met alle poespas van dien? 

Als we in Medellín (Colombia’s tweede stad) het Museo de 

Antioquia bezoeken, ben ik dan ook blij verrast met het 

eerbetoon aan Dora Ramírez (1923-2016). Een kunstenares 

die haar hart volgt en eind jaren ’80 het schildersvak voor 

tangodansen verruilt. 

De tentoonstelling valt in twee delen uiteen. 

Met aan de ene kant Ramírez’ kleurrijke magistrale 

portretten van beroemdheden als Marlene 

Dietrich, Marilyn Monroe, Libertad Lamarque, 

Rudolph Valentino en natuurlijk Carlos Gardel, 

de legendarische Argentijnse tangozanger die 

in 1935 tijdens een vliegtuigongeluk bij Medellín tragisch 

om het leven kwam – nu nog is zijn graf een bedevaartsoord 

voor tangoliefhebbers van over de hele wereld en schalt er 

uit de speakers van menige kroeg of ‘viejoteca’ tangomuziek. 

Het tweede deel is gewijd aan Ramírez passie voor de tango. 

Met veel foto’s, brieven en andere persoonlijke documenten. 

Ze neemt les van Oscar Gato, Fernando González 

en andere Colombiaanse tango maestros, maar ook in de 

Verenigde Staten en Duitsland, waar de tango op dat moment 

misschien wel populairder is dan in Argentinie zelf. 

We zien Dora Ramírez zelf dansen met Jhony Blandón in 

de door haar geschreven musical Aire de Tango. ‘Ik heb 

altijd al de tango willen dansen, al als kind’, schrijft ze op 

zestigjarige leeftijd. ‘Schilderen heb ik opgegeven, maar 

kunst opgeven doe ik nooit!’ 

‘KUNST OPGEVEN 

DOE IK NOOIT’ 

4 DANS MAGAZINE | FEBRUARI 2024

VOOR IEDEREEN MET EEN PASSIE VOOR DANS 

INHOUD februari 

nummer 

01 


foto Carolina Kzan 

48 

KEEP MOVING ME 

JEUGDDANS 

SPECIAL 


pagina 25 e.v. 

18 

40 JAAR KORZO 

Een frisse blik op de weerbarstigheid 

van vrouwen. Anouk van Dijk danst 

eenmalig Hart Kwink Moker uit 1994. 

34 

ZIEL 

Conny Janssen: ‘Ik wil het leven 

tegemoet schreeuwen, het omarmen, 

uit het benauwde weg.’ 

26 

HOOP KUN JE DANSEN 

‘Dans is onder jongeren heel erg hot’, 

aldus Wies Bloemen. ‘We bereiken een 

gigantisch publiek.’ 

foto Jouk Oosterhof 

foto Amanda Harput 

10 ONE TOUCH 

Het leven begint en eindigt met aanraking. 

Jasper van Luijk en Lo Walther Boer in Pose. 

12 RAFELRANDEN 

Het is een trend: films die refereren aan het 

koloniale verleden. In veel ervan speelt dans een 

hoofdrol. 

21 HIP HOP HACK 

Andrey Grekhov over de invloed van Sadler’s 

Wells’ Breakin’ Convention die schrit_tmacher 

festival aandoet. 

22 DANSFANS 

Nederland stikt ervan. Sommigen fanatieker dan 

anderen. Renske Hoogervorst is ‘begeistert’ van 

ISH. 

24 SNEAKERS OP BETON 

Antonin Comestaz in NEXT, een talentontwikkelingsprogramma 

voor dansmakers ‘die al wat verder 

zijn’. 

52 AI & DANS 

Artificial Intelligence. Dansen we mee? De mogelijkheden 

lijken eindeloos. Maar is dat ook zo? 

EN VERDER 

7 Nieuws 

20 Dansfilms: Jammin’ & skankin’ 

44 Fotoreportage: POLES 

54 Dansdromen: Lotte 

OP DE COVER 

Freerunner Noa Diorgina in 

Rhythm & Flow van ISH 

Lees de rubriek Dansfans 

op pagina 22 

foto Dominik Wagner 


Koninklijk 

Conservatorium 

Dans 

Audities in Den Haag, 

groep 4 t/m 8 

3 februari 

2 maart 

1 juni (groep 4 en 5) 

Auditie hbo en 

Artist Certificate / 

Koninklijk Conservatorium 

Dans Ensemble 

6 april 

Jongensdag 

11 februari 

Open Dag Koninklijk 

Conservatorium Dans 

20 april 

Eindvoorstellingen 

10–12 juli 

Koninklijk 

Conservatorium 

Den Haag 

Foto: Alex Schröder

Dans 

NIEUWS 

We 

foto Juan Carlos Leal Rojas 

DANSNIEUWS 

verzamelen de leukste nieuwtjes en 

voorstellingen voor je en zorgen dat je op 

de hoogte bent van de laatste danstrends. 

foto Shueti 

creole 

Shailesh Bahoran, die onlangs een Zwaan voor de meest indrukwekkende dansproductie 

won, gaat met zijn gezelschap IRCompany (Illusionary Rockaz Company) op 

zoek naar de oorsprong van de Surinaamse cultuur. In zijn nieuwste stuk CREOLE 

legt hij een symbolische link tussen de gecreoliseerde Surinaamse samenleving, die 

uit Creolen, Chinezen, Javanen, Nederlanders, inheemse groepen als Kalinya’s en Lokono’s, 

hindoestanen en joden bestaat, en de hiphopcultuur. Hiphop, dat eveneens uit verschillende 

etnische en culturele achtergronden en een gemeenschappelijk zwaar verleden is ontstaan, 

ontwikkelde zich vervolgens tot een bijzonder veelzijdige cultuur, vol kunstvormen en verbindingskracht. 

Theatertour vanaf 2 februari, www.ircompany.nl 

DIALOOG TUSSEN 

BEWEGING EN DESIGN 

Misiconi presenteert in februari 

met ST-DUO het boek A new way 

to grow. Hierin publiceert het 

dansgezelschap de resultaten van 

hun onderzoek naar hoe design 

inclusief dansonderwijs kan 

verrijken. Het boek bevat prototypes 

voor een toolkit die dansers 

met een beperking helpt bij het 

documenteren van hun groeiproces, 

interviews met experts uit de 

onderwijs- en ontwerpwereld en 

een toelichting op Misiconi’s innovatieve 

talentontwikkelingstraject. 

Bestel het boek via 

www.misiconi.nl 


DANSNIEUWS 

MEER NIEUWS OP DANSMAGAZINE.NL 

VIJF TIPS VOOR STERKERE ENKELS • PROJECT DANS 

TIMOTHY VAN POUCKE EERSTE SOLIST 

HUNTER (16+) 

Geïnspireerd door horror, BDSM en melodrama 

schildert Courtney May Robertson in HUN- 

TER een beeld waarin het groteske, seksuele 

perversie en overdaad triomfantelijke symbolen 

worden voor lichamelijke autonomie en empowerment. 

Een ‘klassieke’ tragedie waarin de 

Schotse in Rotterdam gevestigde performer ‘levensbevestigende 

monsterlijkheden’ op zichzélf 

en haar levensgrote dubbelganger uitvoert. Toeschouwers 

worden uitgenodigd om een ruimte 

te betreden waarin de rigide tweedeling tussen 

foto Lisa Schamle 

afstoting en aantrekkingskracht verdwijnt. 

Coproductie: Dansateliers, DansBrabant, ICK 

Dans Amsterdam & Grand Theater Groningen. 

Speellijst: www.ickamsterdam.org 

foto Marta Syrko 

TIEN 

De Junior Company bestaat 10 

jaar en viert dit met de voorstelling 

TIEN. Tegelijkertijd is het het 

jubileum van artistiek leider Ernst 

Meisner die al 10 jaar aan het roer 

van het jongerengezelschap van 

Het Nationale Ballet staat. 

De Junior Company toert tot 

en met 17 maart met een feestelijk 

jubileumprogramma door 

het land. Dit omvat drie geheel 

nieuwe creaties – speciaal voor de 

Junioren creëert de Brits-Kameroense 

choreograaf Joseph Toonga 

Echoes of Memories – èn Valse 

Fantaisie, een even lichtvoetig als 

veeleisend klassiek-romantisch 

juweel van meesterchoreograaf 

George Balanchine. 

Meer informatie en tourschema: 

www.operaballet.nl 

foto Bart Grietens 

JULIDANS-OPRICHTER 

LUUK VAN EIJK 

OVERLEDEN 

Op 8 november is onverwachts 

voormalig dansprogrammeur 

Luuk van Eijk op 76-jarig leeftijd 

overleden in zijn woonplaats 

Willemstad (Curaçao). Van 1977 

tot 2010 werkte Luuk van Eijk in 

Stadsschouwburg Amsterdam (nu 

ITA), waar hij de dansprogrammering 

heeft opgezet en uitgebouwd. 

Samen met Jaap van Baasbank 

begon hij in 1991 Julidans, met 

drie spraakmakende internationale 

dansvoorstellingen. Dat 

was gelijk een succes. Inmiddels 

is het festival uitgewaaierd over 

heel Amsterdam. Samen met Van 

Baasbank heeft hij de Nederlandse 

danswereld verrijkt. 

foto Julidans 

HIPHOP DANSVOORSTELLING VOOR KLEUTERS 

In een speelse droomwereld nemen twee hiphopdansers je mee op 

een nachtelijke reis naar het land van verbeelding. Een aangename 

wereld waar niets is wat het lijkt en je dromen werkelijkheid worden. 

In Sribi Switi (Surinaams voor ‘slaap lekker’) van Lloyds Company 

worden hiphopdansvormen zoals popping, robotics, tutting en waving 

live aangevuld met sounds, samples en muziek van een beatboxer. 

www.lloydscompany.com 


BALLETVLOEREN 

Ron de Groot Theatertextiel- en Toneelinrichting 

is gespecialiseerd in het inrichten van 

theater, balletstudio’s, scholen, sportzalen/hallen 

en yogastudio’s. 

Wij leveren o.a. hoogwaardige, 

professionele vlakverende 

houten vloeren Sky Lite & 

Sky Complete. 

Toplagen ballet-, podiumen 

studiovloeren van 1.50 

meter en 2.00 meter breed. 

Balletspiegels en Barres in elke 

gewenste maat. 

Meer informatie? 

Neem vrijblijvend contact met ons op! 

IN ONS ASSORTIMENT: 

DANS EN 

TAURO DANS- EN BALLETVLOER 

1.50 METER BREED / 1.3 MM DIK 

JUMPING SOFT DANS- EN BALLETVLOER 

2.00 METER BREED / 2.5 MM DIK 

Postbus 172, 2740 AD Waddinxveen 

Henegouwerweg 26C, 2741 KS Waddinxveen 

Holland 

+31(0)182-616310 

www.rondegroottheatertextiel.nl 

info@rondegroottheatertextiel.nl 

SPEELLIJST & TICKETS: theateraanderijn.nl/jeftatanate

POSE 

ONE TOUCH 

Shifft Utrechts nieuwste show gaat over aanraking en 

vertrouwen. Dans Magazine sprak met choreograaf 

Jasper van Luijk en een van de ‘bijna vaste’ dansers, 

Lo Walther Boer. Wat betekent vertrouwen voor hen? 

Jasper: ‘De dansers nemen enorme risico’s. Ik wil dat het 

publiek meegaat tussen verwondering en uitputting. Dat 

het zich afvraagt: hoe houd je het nog vol?’ 

tekst Joost Groeneboer 

foto Sjoerd Derine 

Jullie komen net uit de repetities. Wat hebben 

jullie gedaan? 

Jasper: ‘Ja, een minuut geleden. Een van de 

dansers had buikgriep, dus we waren maar 

met zijn vijven. We hebben vanochtend gewerkt 

aan een scene waarin iedereen constant 

moet tillen, verantwoordelijk is voor elkaars 

gewicht. We hebben nogal lengteverschillen. 

Lo is de langste en zwaarste, maar een 

danseres van 1.65 meter kreeg hèm ook op de 

schouders, dus dat is positief. Daarna hebben 

we onderzocht hoe je als één lichaam aan een 

ander lichaam zoveel mogelijk impact kunt 

geven. En wat voor materiaal dat dan oplevert. 

Dat is vrij acrobatisch, kan ik je wel vertellen. 

Daarbij kijken we ook heel erg hoeveel risico 

we kunnen nemen. Het is dus nooit dat we 

er met één oefening zijn. We zoeken altijd 

naar de volgende stap, naar de grens van een 

beweging.’ 

Waar gaat de voorstelling over? 

Lo: ‘We weten nog niet precies waar het heengaat. 

Maar wel dat het over aanraking en vertrouwen 

gaat. Vertrouwen hebben om iemand 

aan te raken en soms ook in dat vertrouwen 

dingen afdwingen. Hoe raak je iemand aan, 

vindt iemand dat fijn om aangeraakt te worden? 

Of als je constant met elkaar in contact 

bent, help je dan elkaar of ben je soms ook een 

blok aan iemands been? 

Als grootste danser ben ik altijd verantwoor- 

10 DANS MAGAZINE | FEBRUARI 2024

POSE 

delijk voor het gewicht van de anderen, daar voel 

ik me heel comfortabel bij. Maar hoe is het als je 

de rollen omdraait? Vanmiddag hebben we ook 

de ‘scene met het lijk’ geoefend. Hoe ga je om 

met een lichaam dat niet reageert? Daar had ik 

het nog best even moeilijk mee. Als het lichaam 

van een danseres, die veel kleiner is dan jijzelf, 

geobjectificeerd wordt, je het aanraakt zonder 

consent, dan gaat het al gauw in de richting van 

iets gewelddadigs, van abuse. Maar misschien 

gaat de scène daar juist over. Misschien is het wel 

goed dat ik een blokkade voelde en ervaart het 

publiek die straks ook.’ 

Wat is jullie manier van werken? 

Jasper: ‘Ik werk heel erg vanuit co-creatie van 

de danser. Ik heb zeker een eigen dansstijl, met 

elementen die in elke voorstelling terugkomen. 

De frasering en partnering zijn echt wel typerend 

voor hoe ik het lichaam benader. Maar daarnaast 

wil ik heel graag dat elke danser ook zijn eigen 

kunstenaarschap meeneemt en op de vloer in 

een mix gooit. 

Het is belangrijk dat de dansers voelen dat het 

stuk ook van hen is. Dat ze niet vóór een choreograaf 

werken maar mèt een choreograaf. Dat is 

voor mij wel een basis uitgangspunt.’ 

Lo: ‘Je bent constant aan het creëren. Het is niet 

afwachten op wat Jasper voordoet, het is continu 

genereren en kijken wat wel werkt en wat niet. 

Iedereen is heel actief!’ 

Je zet mensen graag op het verkeerde been… 

Jasper: ‘Ik houd ervan om dingen af en toe om 

te draaien, plat te gooien, uit zijn verband te 

tillen. In feite is alles wat we doen make belief en 

kunnen we ineens een scène omdraaien of een 

lift-wissel hebben. De ene voorstelling kan dan 

ook heel anders dan de volgende zijn. 

We hebben nog maar heel kort, vijftien dagen 

en dan gaan we monteren. Dus er is niet veel 

overwegingstijd. Het is heel intuïtief snel keuzes 

maken en daarop vertrouwen. Wat een heel leuk 

proces is maar ook spannend. Soms sla je een 

weg in en kun je niet meer terug. Dan moet je 

daar weer het maximale uit halen. Maar ook dat 

is leuk.’ 

Speeldata tot eind april: 

www.shifftutrecht.com 


RAFELRANDEN 

This One Went to the Market 

Choreograferen met de 

voorouders

RAFELRANDEN 

Een van de programma’s tijdens het 20ste verjaardagsfeest van 

Cinedans, hét festival voor dans gerelateerde films, is Breaking 

the Chains. De tijd is rijp voor een duik in de rijkdom van 

rituelen die koloniale machthebbers afdeden als afgoderij. 

tekst Mirjam van der Linden 

Het is een trend: films die op de een of andere 

manier refereren aan het koloniale verleden 

en aan voorouderlijke rituelen stammend 

uit de tijd van (voor) de slavernij. Ideaal voor 

Cinedans dit gegeven, want in veel van deze films 

speelt dans een hoofdrol: geesten van voorouders, 

aangeroepen met drums en zang, zijn volgens 

Afrikaanse en Afro-Caribische tradities immers graag 

te gast in een dansend lichaam. 

Films over rituelen zijn niet nieuw. Vanuit een 

westers (koloniaal) perspectief is vaak gekeken naar 

culturele gebruiken van – voor de kolonisator – verre 

en onbekende volken. Nieuwsgierige regisseurs traden 

in de voetsporen van nieuwsgierige antropologen en 

zo is ook op dansfilmfestivals menig dansen tranceritueel 

voorbijgekomen. Toch is er nu wat anders aan 

de hand. De meeste films in Breaking the Chains zijn 

niet gemaakt door buitenstaanders, maar door direct 

betrokkenen. Door kunstenaars van kleur die hun 

eigen roots onder de loep nemen, of gebruiken als 

inspiratiebron. 

Het programma bewandelt ook net een ander 

spoor als de special Black Dance Matters die Cinedans 

in 2022 bracht. Het vuur van de internationale 

protestbeweging Black Lives Matter was twee jaar 

eerder weer volop opgelaaid na de racistische moord 

op George Floyd in Minneapolis. In de films stond 

de reflectie op diversiteit in maatschappij en dans 

centraal. Breaking the Chains kun je zien als een 

volgende stap in het proces van heling, passend in 

een tijd waarin slavernij en ketikoti – de ketenen 

zijn gebroken – volop onderwerp van gesprek zijn. 

Programmeur van Cinedans Iris Roblès verwoordt het 

als volgt: ‘Pas als je de strijd voorbij bent, kun je echt 

vrij zijn. In plaats van bezig te zijn jezelf steeds maar 

weer te bewijzen aan de ander, kun je jezelf zijn en 

krijgen bewustwording en het nadenken over de eigen 

identiteit een nieuwe dimensie. Dan kun je werkelijk 

putten uit eigen rijkdom. Dat is empowerment. Daar 

getuigen deze films van.’ 

Lichaam als tempel 

Een eerste rode draad zijn die films waarin de makers 

op zoek zijn naar hun roots, hun identiteit. Het 

lichaam draagt sporen van het verleden met zich mee; 

the body keeps the score, aldus een populaire zienswijze. 

Vanuit deze veronderstelling is het fascinerend 

om te bedenken dat de voorouderlijke rituelen die de 

kunstenaars willen leren kennen vaak dansrituelen 

zijn, en daarin staat het lichaam centraal. Niet alleen 

als instrument om te dansen, maar ook weer – Droste-effect 

– als ‘tempel voor de voorouders’, zoals Imogene 

“Queenie” Kennedy (1928-1998) uitlegt. Deze 

priesteres van Kumina, een Jamaicaanse religie met 

Congolese roots, heette de geesten van overledenen 

van harte welkom in haar lichaam. Als we Queenie 

zien dansen en zingen, is het niet Queenie die danst 

en zingt, maar een voorouder. Het verhaal gaat dat ze 

als klein meisje de Congolese taal en dans als vanzelf 

binnenkreeg toen zeven bloeiende lelies haar in 

trance brachten. 

In Kumina dans je met de voeten zo plat mogelijk 

op de grond. Dan heb je het meeste contact met de 

aarde, waar de geesten rusten. Het is wonderlijk om 

te zien hoeveel zeggingskracht Queenie’s ingetogen 

cirkelen en voorwaarts kantelen van het bekken heeft, 

Kite Zo A: laisse les os 

La Última Ascensión 


RAFELRANDEN 

Kumina Queen 

het bovenlijf dusdanig onder controle 

dat de glaasjes water op haar hoofd niet 

vallen. Dit en alle verhalen over de rol 

van de drum, het geitenleer, de zijden 

katoenboom en de verhouding tot het 

Christendom maken de documentaire 

Kumina Queen (2022) superinteressant. 

Het is de Amerikaanse regisseur Nyasha 

Laing gelukt om middels archief- en 

nieuw gedraaid materiaal een zeer 

informatief beeld te geven van een 

culturele traditie die verboden was door 

de Britse machthebber. Afgedaan als 

afgoderij en – zeer racistisch – ‘black 

magic’ werden de rituelen in het 

geheim voortgezet. De eigen expressie 

en communicatie, de eigen identiteit, 

werden zo bewaard. Spiritualiteit was in 

Jamaica, net als elders, een manier om de 

strijd tegen de slavernij en de kolonisator 

vol te houden. Kumina Queen legt het 

vast. Laing noemt in een interview zes 

belangrijke woorden voor het waarom, 

toevallig allemaal met een ‘r’: reclaim, 

restore, respect, reconnect, resist, revive. 

Vliegen met de engelen 

In Kumina Queen verbeelden dromerige 

scènes met een jonge vrouw in het 

oerwoud, aan de oevers van een rivier, bij 

een waterval de zoektocht van de regisseur 

zelf. Haar moeder (niet Queenie) is overleden. 

Welke positie moet zij innemen in 

deze mysterieuze Kumina-wereld? Kan zij 

net zo vrij worden als mensen in trance? 

Waar deze persoonlijke snippers eigenlijk 

te bescheiden zijn om indruk te maken, 

gaat iemand als Kaveh Nabatian vrijer, 

poëtischer en zintuiglijker met zijn eigen 

kunstenaarschap om. De Iraans-Canadese 

documentairemaker, die vaker onderbelichte 

culturen in beeld brengt, belicht in 

Kite Zo A: laisse les os (2022) voodoo-rituelen 

op Haïti die aan de basis staan van de 

eerste massale opstanden tegen de slavernij 

in 1791. De ceremonies zijn onderdeel 

van de cultuur gebleven, in traditionele 

versies, maar ook hedendaagse jasjes. De 

door armoede, corruptie en natuurrampen 

gekwelde Haïtianen putten er kracht uit. 

Nabatian bouwt zijn film met lokale 

kunstenaars. Hun gedichten, protestsongs 

en spoken word, maar ook korte speciaal 

voor de film gemaakte choreografieën in 

een ontmanteld pand aan zee gaan over 

de spiritualiteit van hun voorouders. 

Ze geven vaak verborgen commentaar 

op dictators als “Papa Doc” Duvalier en 

andere ellende die het land heeft moeten 

verduren sinds 1804, toen het onafhankelijk 

werd van de Fransen die de Spanjaarden 

waren opgevolgd. We horen over 

de kinderen van de zon die de wereld over 

trokken met niets meer dan hun dromen. 

Over de watergodin die over de Haïtianen 

waakt, en over de god Yan Yan die hen 

leerde dat ze overlevers zijn: ons vlees mag 

dan gegeten worden, van onze botten blijf 

je af; ‘laisse les os’. 

Dit alles tegen de achtergrond van het 

harde bestaan in megasteden als Portau-Prince 

of het droge platteland, en 

verweven met beelden van uitzinnige 

voodoo-rituelen, kerkdiensten en carnavalsoptochten 

waar veel witte schmink 

wordt gebruikt om het gezicht achter te 

verbergen. Het meest ontroerend is het 

nieuwste ritueel om je vrij en machtig te 

voelen: rollerskaten. Hangend aan auto’s, 

met het verkeer mee of juist ertegenin: 

deze mensen in deze beweging zijn voor 

niets en niemand bang. ‘Het is alsof je 

vliegt, met de engelen.’ 

Leven met tradities 

Een tweede greep uit het aanbod en tevens 

de andere rode draad zijn die makers 

die de zoektocht naar hun roots voorbij 

lijken te zijn en hun cultuur nu vrijelijk 

gebruiken om andere verhalen te vertellen. 

Dat je deze nieuwe verhalen meer 

tegenkomt in de categorie (korte) dansfilms, 

is niet verwonderlijk; daar neemt en 

geniet de artistieke verbeelding doorgaans 

meer vrijheid dan in het genre van de 

documentairefilm. La Última Ascensión, 

waarmee regisseur Kevin Osepa in 2022 

de Gouden Kalf voor beste korte film won, 

is hiervan een mooi voorbeeld. 

Osepa, afkomstig van Curaçao, studeerde 

in 2017 af aan de HKU als fotograaf. 

Sindsdien is zijn ster non-stop rijzende. 

Zijn foto’s en films belandden in diverse 

gerenommeerde kunstinstellingen, zoals 

Stedelijk Museum en Melly. Afgelopen 

oktober won Osepa de Amsterdamprijs 

voor de Kunst. Zijn thema: de identiteit 

van Afro-Caraïbische jongeren als hij, 

geboren en getogen in een postkoloniale 


RAFELRANDEN 

wereld en wisselend verbonden met hun 

afkomst. Een minimale verbondenheid 

kan weer sterk worden. Althans: zo kun je 

La Última Ascensión interpreteren. 

In deze minispeelfilm ontmoet een jonge 

visser, die geen troost kan zijn voor zijn 

moeder die blijft rouwen om haar andere, 

overleden zoon, aan zee een mysterieuze 

verschijning. Een inheemse man, te 

oordelen aan zijn gelaat en lendendoek. 

Door (letterlijk) met hem mee te bewegen 

en goed te kijken naar wat hij hem toont, 

gaat het vissen steeds beter en leert hij de 

oude cultuur van zijn land kennen. Van de 

betekenis van planten, tot een ritueel als 

een herbegrafenis aan toe. 

In essentie gaat het verhaal over het 

ontvankelijk worden voor tradities, in dit 

geval Afro-spirituele tradities, en over het 

samengaan van het hedendaagse leven 

met die tradities. Pas nu de jonge visser 

hiervoor openstaat, lijkt er een blokkade 

te worden opgeheven. Met een ten 

hemelstijging van de mysterieuze figuur 

kan zijn moeder haar verlies loslaten en 

ontstaat er weer ruimte voor het leven. 

Alleen de flitsende komeet en de baby die 

uit de golven wordt geboren zijn iets te 

veel symboliek van het goede. Zo wordt de 

film, die juist zo sterk is in haar alledaagsheid 

en geloofwaardigheid, opeens alsnog 

een sprookje. 

Cabareteske (zelf)spot 

Een stap verder dan Osepa gaan die makers 

die de gevolgen van het 

kolonialisme in de huidige 

maatschappij aankaarten. 

Vaak maken ze daarbij wel 

nog visuele referenties naar 

voorouderlijke tradities of 

esthetieken. Een belangrijk, 

nog relatief onderbelicht 

aspect van kolonialisme 

is milieuvervuiling. Eerst 

beroofde ‘het westen’ Afrika 

van haar grondstoffen, nu 

dumpt het daar zijn afvalstoffen. 

Kantarama Gahigiri, 

opgegroeid in Zwitserland 

en verschillende Afrikaanse 

landen, maakte er een esthetische 

protestfilm over: met 

slowmotions, kleurcontrasten 

én gescandeerde leuzen. 

Terra Mater (2023) opent 

met een nevelig grijszwart 

heuvellandschap. Prachtig. 

Terra Mater 

Totdat het volgende shot duidelijk maakt 

dat we hier op een vuilnisbelt zijn. Waar 

reigers en arme zwarte mensen azen op 

voedsel en (giftige) grondstoffen die te 

gelde gemaakt kunnen worden. Wat is 

hier nog over van de oorspronkelijke 

relatie van het lichaam met de aarde? 

Wat betekenen vrijheid, macht, overwinning 

als we de grond niet respecteren, en 

daarmee ook niet de cultuur die ermee 

verbonden is? 

Het zijn vragen die keihard binnenkomen, 

zeker in combinatie met het beeld 

van een vrouw die als een trotse koningin 

getooid is met elektronicajunk. We 

kunnen een plek geen geweld aandoen, 

denkende dat die plek los van ons staat, 

vertelt de film. Terra Mater heeft de potentie 

van een langer verhaal; de film voelt 

nu wat opgepropt. Meer ruimte had het 

pamflettistische karakter van scenes (‘stop 

het neokolonialisme!’) kunnen afzwakken 

en daarmee paradoxaal genoeg juist 

kunnen versterken. 

Een multidisciplinaire club kunstenaars 

die de strijd voor een eigen identiteit 

ook volledig achter zich heeft gelaten 

en zonder die ballast maakt wat ze wil 

maken, is The Nest Collective uit Kenia. 

Een bijna cabareteske (zelf)spot is hen 

niet vreemd. Hun output is superdivers: 

van performances, feesten en films, tot 

bladen, beeldende kunst, mode en zelfs 

een fonds. Een film als Stories of Our 

Lives (2014), over queers in Kenia, werd 

in meer dan tachtig landen vertoond. Ook 

de installatie Return To Sender werd op de 

Documenta in Kassel van 2022 internationale 

gespreksstof: de tientallen vierkante 

meters tot balen geperste tweedehands 

kleding zijn een aanklacht tegen de enorme 

hoeveelheden onbruikbare afdankers 

die het westen transporteert naar Afrika, 

waar men dit afval vervolgens moet zien te 

verwerken. 

Cinedans presenteert het hilarische This 

One Went to the Market (2018). Dit vijf 

minuten filmpje komt uit We need prayers, 

een serie over dagelijkse beslommeringen 

van burgers in het grootstedelijke Nairobi. 

In deze aflevering worden de politiek 

correcte witte mens en de kunstliefhebber 

wit én zwart bespot die dwepen met het 

Afrofuturisme. Maar ook de culturele 

beweging zelf komt er niet ongeschonden 

vanaf. Een jonge hippe vrouw behangt 

zichzelf met stekkers en snoeren, haar 

donkere gezicht roetzwart beschilderd 

met wat rituele stippen. Als een foto 

hiervan, aangekleed met serieuze praatjes 

over identiteit, respect, disconnectie en segregatie, 

verkoopt voor duizenden dollars, 

waarom niet? 

Cinedans FEST ’24: 20 t/m 24 maart in 

Eye in Amsterdam en online WEB van 20 

t/m 31 maart. Zie voor alle titels, data en 

tijden van de special Breaking the Chains: 

www.cinedans.nl 


- advertorial - 

Far From the Norm / Botis Seva - Until we sleep 

schrit_tmacher 

just 

dance! 2024 

brengt de top van de internationale 

danswereld naar het zuiden van het land 

Dinsdag 20 februari is het aan Imre en Marne van Opstal om in 

Theater Heerlen de 29ste editie van schrit_tmacher just dance! 

te openen. Met Voodoo Waltz heeft het internationale festival 

voor hedendaagse dans met podia in Heerlen en Kerkrade, 

Aken (DE) en Eupen (BE) meteen zijn eerste grote première in 

the pocket. “En er is meer mooi nieuws”, lacht schrit_tmachers 

festivalcoördinator Janneke Schmeitz. “We vieren de lente met een 

lenteritueel, presenteren nieuwe community projecten, hebben 

spraakmakende wereldpremières en meer.” 

Een viering van de lente 

Begin maart presenteert schrit_tmacher 

aan het begin van de meteorologische 

lente The Rite of Spring van Pina Bausch 

Foundation (DE), École des Sables (SEN) 

en Sadler’s Wells (UK) mét live orkestbegeleiding 

door Philzuid. Deze unieke 

beleving met 34 dansers uit 14 Afrikaanse 

landen op het podium en een orkestbak 

vol musici wordt voorafgegaan door het 

prachtige common ground[s] van Germaine 

Acogny en Malou Airaudo. 

Allereerst de openingsvoorstelling. 

Imre en Marne van Opstal hebben 

zich voor dit gloednieuwe werk 

laten inspireren door het filosofische 

boek Voodoo Waltz for Epileptics 

van de Sloveens schrijver Janja Rakuš. In 

een onvoorspelbare wereld navigeren de 

dansers door een omgeving die gekenmerkt 

wordt door chaos en verandering. 

“Bijzonder aan deze voorstelling”, zo legt 

Janneke Schmeitz uit, “is dat ook drie 

acteurs, waaronder niemand minder dan 

Pierre Bokma, meewerken. De dansers en 

acteurs leggen in een wisselwerking tussen 

tekst en beweging de realiteit van het moment 

bloot - voortdurend verschuivend en 

veranderend - als een droom of een aanval. 

Een dergelijk complexe choreografie is 

Imre en Marne wel toevertrouwd: zij zijn 

de wereldtop.” 

Janneke Schmeitz: “Samen met Philzuid 

grijpen we Pina Bausch’s bijzondere bewerking 

van Stravinsky’s Sacre aan om een 

omvangrijk contextprogramma te organiseren 

met lezingen voor mensen die dieper 

in de cultuurhistorische context van dit 

meesterwerk willen duiken. Via laagdrempelige 

activiteiten en workshops willen we 

daarnaast kinderen en mensen die niet 

gauw in het theater komen, kennis laten 

maken met het stuk. Eén project speelt 


- advertorial - 

Jordy Dik & team - Mijn Werkend Hart 

Imre van Opstal & Marne van Opstal / Schauspielhaus 

Bochum / Hessisches Staatsballet - Voodoo Waltz 

Pina Bausch / Germaine Acogny & Malou Airaudo / Philzuid / 

École des Sables - The Rite of Spring / common ground[s] 

zich af in een buurttuin in Heerlen-Noord, 

waar we voortbordurend op de betekenis 

van de aarde in The Rite of Spring met 

buurtbewoners in gesprek gaan over hoe 

zij voor vruchtbare grond zorgen. Kinderen 

gaan hierbij met dansstudenten van 

Fontys een reidans uitvoeren. Dit wordt 

bijzonder voor nieuw publiek voor ons 

festival.” 

Wereldpremière 

En dan is er nog een wereldpremière! Janneke 

Schmeitz: “schrit_tmacher heeft de 

eer om Until we sleep van de Britse choreograaf 

Botis Seva (Far From the Norm) 

voor het eerst te tonen. Deze voorstelling 

wordt tijdens ons festival deels in Sittard, 

deels in Kerkrade afgemonteerd. Seva is 

een up-and-coming choreograaf, die met 

zijn danstaal op het snijvlak van hiphop, 

fysiek theater, hedendaagse dans en 

film, visuele kunstwerken met een diepe 

maatschappelijke lading maakt. In Until 

we sleep onderzoekt hij wat ras en cultuur 

betekenen in deze tijd van transitie. Vanwege 

de actualiteit van dit thema organiseren 

we ook rondom deze voorstelling een 

contextprogramma. Seva schuift daar zelf 

ook bij aan.” 

Jordy Dik 

Een groeiend onderdeel op het programma 

van schrit_tmacher zijn de community-projecten, 

die het festival organiseert 

om meer mensen te laten genieten van 

danskunst. Hiervoor strijken onder meer 

de Rotterdamse choreograaf Jordy Dik en 

zijn team neer in een verzorgingstehuis 

in Heerlen. Daar gaan zij voor de productie 

Mijn Werkend Hart – een verwijzing 

naar het ouder wordende lichaam én het 

mijnverleden van Heerlen en de Euregio– 

verhalen ophalen bij bewoners, die zij aan 

het einde van de week in de vorm van een 

voorstelling aan hen teruggeven. 

GRENSOVERSTIJGEND 

Tijdens schrit_tmacher 2024 geniet 

je gedurende vijf weken in vier steden 

in drie landen van topgezelschappen 

uit alle windstreken, zoals The New 

Zealand Dance Company, Gandini 

Juggling en de National Dance Company 

Wales uit de UK, YY Dance Company 

en The Living Dance Studio /Wen Hui 

uit China, Association Tango en Red F 

uit Argentinië, Adrien M & Claire B en 

Compagnie Dyptik uit Frankrijk en NDT 

2. Er is dans op onverwachte locaties, 

dans in films, workshops en exposities, 

lezingen en debatten, dans voor de 

jeugd, dans van nieuw talent … én meer. 

DI 20 FEB t/m ZO 24 MRT 2024 

in Heerlen, Kerkrade, Aken (DE) 

en Eupen (BE) 

www.schrittmacherfestival.nl

INTERVIEW 

Choreograaf Anouk van Dijk 

(58) keert eenmalig terug naar 

de bühne met Hart Kwink Moker 

(1994). Ter ere van Korzo’s 40-jarig 

jubileum danst ze – samen met de 

oorspronkelijke cast - opnieuw haar 

eerste onafhankelijke productie. 

Het stuk werpt een frisse blik op 

de weerbarstigheid van vrouwen. 

‘Na jaren choreograferen voelt 

zelf dansen vreemd, maar tegelijk 

opwindend.’ 

tekst Gina Miroula 

Last minute appt ze dat de 

interviewlocatie verandert. 

Liever spreekt ze thuis af, 

dan in het nabijgelegen café 

aan het Amsterdamse IJ. Anouk 

van Dijk, internationaal freelance 

choreograaf en artistiek leider van 

haar zelf in het leven geroepen 

Countertechnique, komt net uit 

een telefonisch werkoverleg met 

Korzo. Kortgeleden gaf ze er een 

workshop voor choreografen. ‘Nederlandse 

makers van nu hebben 

fantastische ideeën. Velen komen 

uit de hiphopscene en durven zich 

echt uit te spreken.’ 

Anouk van Dijk: 

‘Alles tegelijk 

managen is een 

vak apart.’ 

foto Jouk Oosterhof kostuum Jessica Helbach 

styling Analik Brouwer visagie Yvonne Nusdorfer 

De choreograaf presenteerde 

dertig jaar geleden voor het eerst 

haar werk in Korzo. In 1994 

maakt ze er Hart Kwink Moker, 

haar eerste onafhankelijke productie 

met dansers Daniela Graça 

en Nicole Peisl. De voorstelling 

belicht de zoektocht van jonge 

vrouwen naar hun eigen stem in 

een wereld vol keuzemogelijkheden. 

Het gaat over eigenzinnigheid 

versus conformiteit, keurslijf 

tegenover verzet. 

Van Dijk: ‘Midden jaren tachtig 

werd gepromoot dat meisjes 

gingen studeren voor meer 

kansen op de arbeidsmarkt. Een 

opleiding volgen was normaal, 

maar nog niet vanzelfsprekend. 

Alvorens mijn carrière als choreograaf 

had de moderne dans al veel 

sterke vrouwen opgeleverd. Denk 

aan Dansproduktie en power 


INTERVIEW 

Hart Kwink Moker, 1994 

foto Oliver Schütt 

Anouk van Dijk was artistiek leider van het toonaangevende Australische 

dansgezelschap Chunky Move van 2012 - 2019. Vanaf 1999 toerde ze met haar Amsterdamse 

gezelschap anoukvandijk dc uitvoerig in Nederland en ver daarbuiten. In 2012 ontving Van 

Dijk de Gouden Zwaan, ter erkenning van haar artistieke en academische bijdrage aan 

de dans in Nederland. Haar bewegingssysteem Countertechnique geniet internationale 

bekendheid en wordt wereldwijd gedoceerd. Sinds 2021 woont Van Dijk weer in Nederland 

en creëert werk voor internationale ensembles en gezelschappen. 

www.countertechnique.com 

house Krisztina de Châtel, die moderne 

dansvoorstellingen op locatie maakten en 

mogelijkheden creëerden voor mijn generatie. 

Toch waren leidinggevende posities 

in de dans voor vrouwen in Nederland 

nog amper mogelijk. Kijk naar landen 

als IJsland en India: die waren daarin 

voorlopers.’ 

Pragmatische vrouw 

Anouk van Dijk groeit op in Velp als 

dochter van een, naar eigen zeggen, ‘vrij 

pragmatische vrouw’. Eind jaren zestig 

sticht haar moeder er samen met een club 

andere vrouwen de eerste peuterspeelzaal, 

voorloper van de huidige kinderopvang 

tot 4 jaar. Destijds 

een revolutionaire onderneming, 

want alleen ontaarde 

moeders zorgden niet zelf voor 

kinderen in die leeftijdscategorie. 

Haar eigen plan trekken 

wordt er, mede door haar moeder, 

met de paplepel ingegoten. 

‘Mijn moeder was van mening 

dat ik, mits het niets werd met 

mijn danscarrière, altijd nog 

kon studeren.’ 

Op 16-jarige leeftijd switcht 

de dan nog jonge danseres van 

het atheneum naar de havo, 

zodat ze zeventien is op het moment 

van auditeren bij de Rotterdamse 

Dansacademie. ‘Wisselen moest, anders 

was ik te oud voor de opleiding.’ 

In de beginjaren krijgt ze een vormgerichte 

training, gefocust op klassiek ballet, 

Cunningham, Graham en Limón-techniek. 

Ze danst in eigen werk, leidt de repetities 

en stuurt licht en muziek aan. ‘De 

connectie maken tussen artistiek denken 

en duidelijk overbrengen aan je medewerkers 

wat je wilt zeggen met een stuk, vergt 

doorzettingsvermogen. Ik zie het terug bij 

de jonge makers tijdens mijn workshop: 

alles tegelijk managen is een vak apart.’ 

Countertechnique 

Na haar diploma en een periode als solist 

bij verschillende (internationale) gezelschappen 

legt ze zich toe op eigen choreografieën. 

‘In de periode dat ik bij Amanda 

Miller’s Pretty Ugly Dance Company in 

Duitsland werkte, ging ik beter luisteren 

naar mijn eigen lichaam. De andere dansers 

volgden ‘s ochtends balletlessen, maar 

voor mijn lichaam deed dat te weinig. Op 

een dag ben ik mijn eigen les gaan ontwikkelen: 

een format dat me in vorm zou 

houden terwijl ik toerde.’ 

Hieruit creëert Van Dijk haar eigen 

bewegingsmethode: de Countertechnique, 

die breekt met het uitgangspunt dat alle 

beweging gerelateerd is aan een centrum 

in het lijf. In de techniek vinden dansers 

hun balans door elke beweging een 

tegenbeweging te geven, met een grotere 

bewegingsvrijheid tot gevolg. De methode 

ondersteunt bij een lang en gezond carrièrepad. 

‘Ik geef les over de hele wereld, 

en overal aan ervaren dansers dat stoppen 

op een ‘bepaalde leeftijd’ helemaal niet 

nodig hoeft te zijn, mits ze dat zelf gericht 

sturen. Ik test de techniek ook steeds weer 

op mijn eigen lichaam, en ben benieuwd 

waar ik tegenaan loop met de herneming 

van Hart Kwink Moker.’ 

Broedplaats voor artistiek talent 

Van Dijk kijkt uit naar de hereniging. ‘Als 

jubileumvoorstelling biedt het stuk een 

mooie kans om samen terug te blikken 

op het verleden en onze reactie daarop te 

overdenken. In tegenstelling tot naburige 

landen zie je in Nederland voornamelijk 

jonge dansers op het toneel, terwijl meer 

diversiteit in de culturele canon juist nieuwe 

inzichten kan verschaffen hoe we als 

vergrijzende samenleving langer onafhankelijk 

kunnen blijven.’ 

Met het oog op de toekomst van het 

Nederlandse danslandschap, is de choreograaf 

recht door zee: ‘Alleen vanuit 

innerlijke drang creëren én werken aan 

een repertoire-perspectief zijn nodig om 

onze sector sustainable te maken. Een 

plek als Korzo is en blijft 

een belangrijke broedplaats 

voor artistiek talent. Binnen 

onze landgrenzen en ver 

daarbuiten is het een unieke 

organisatie die we moeten 

koesteren.’ 

Ze slaat haar handen ineen en 

blikt over het IJ. Flarden mist 

hebben zich verzameld boven 

het wateroppervlak. ‘Dat ik 

binnenkort weer zelf op het 

podium sta, voelt vreemd 

maar tegelijk opwindend. 

Mijn verlangen om terug 

te keren naar het toneel 

komt deels voort uit het geloof dat je na 

je vijfendertigste nog steeds volop kunt 

dansen. Het zou eigenlijk niet uitzonderlijk 

hoeven zijn om oudere dansers op het 

podium te zien. Een gezelschap oprichten 

waarin meerdere generaties dansers zijn 

vertegenwoordigd, lijkt me een mooie 

uitdaging.’ 

Anouk in 2022 

foto Pippa Samaya 

Tijdens het jubileumprogramma op 

23 februari presenteert Korzo theater in 

Den Haag een dwarsdoorsnede van veertig 

jaar Korzo, met werk van oud-makers, 

huidige makers en nieuwe makers. Anouk 

van Dijk danst Hart Kwink Moker uit 1994 

met de oorspronkelijke cast. 

www.korzo.nl 


RODE SCHOENTJES DANSFILMCOLUMN 

Jammin’ & skankin’ 

foto Marjolein Ansink 

BAREND 

DE VOOGD 

FILMJOURNALIST 

EN SCHRIJVER 

schrijft elk nummer 

in Dans Magazine 

over oude en 

nieuwe, bekende en 

minder bekende 

filmdansscènes. Hij 

noemt zijn column 

Rode schoentjes. 

Naar de beroemde 

balletfilm The Red 

Shoes van Powell en 

Pressburger uit 1948. 

jammin’. I wanna 

jam it with you…’ Op 

15 februari verschijnt 

‘We’re 

Bob Marley: One 

Love in de bioscoop. ‘I hope you like 

jammin’ too…’ 

‘Jammin’ in the name of the Lord’, 

zingt Bob Marley iets verderop in 

het beroemde reggaenummer. Ik heb 

niet zoveel met het Rastafari-geloof, 

de verafgoding van de Ethiopische 

dictator Haile Selassie of het roken 

van ganja, maar lekker dansen op 

de tweede en de vierde tel van een 

vierkwartsmaat heb ik m’n hele leven 

gedaan. Skanking: het moment dat 

je stiekem wilde dat je dreadlocks 

had. 

De ultieme reggaefilm is natuurlijk The 

Harder They Come uit 1972. Jimmy Cliff 

speelt de hoofdrol in deze combinatie van 

muziek-, sociaal drama- en gangsterfilm. 

Hij zingt ook de bekendste nummers. 

The Harder They Come 

was de film die de hele 

wereld deed kennismaken 

met de aanstekelijke 

muziek van zonnig Jamaica. 

In dit geval vooral rocksteady – de 

net iets snellere voorloper van reggae. 

Over skanking als danstechniek word 

je uit die film niet zo heel veel wijzer. 

Gedanst wordt er in The Harder They 

Come vooral op de manier waarop dat in 

Jamaica al vanaf de jaren ’60 gebeurde: 

zonder geld, in een primitieve dansschuur, 

met een sound system DJ. Vanuit de 

heupen, wiegend of draaiend, de knieën 

omhoog en een koud flesje bier in je hand. 

Relaxed, in je mooiste kleren, plezier 

makend ondanks alle onderdrukking en 

achterstelling. Voor mijn gevoel staat die 

ongepolijste danscultuur mijlenver van de 

gemakkelijk verteerbare hits en toch wat 

sektarische en messiaanse uitstraling van 

een Marley. 

De tweede film op mijn favorietenlijstje 

is daarom Dance Craze uit 1981. Die 

film gaat niet over Jamaica, maar over 

de Britse ska-bands uit de jaren tachtig. 

Madness, The Specials, The Selecter en 

The Harder They Come 

‘LEKKER DANSEN OP DE 

TWEEDE EN VIERDE TEL.’ 

andere grepen terug op de van oorsprong 

Jamaicaanse skamuziek (wat dan weer de 

voorloper was van rocksteady en nóg iets 

sneller). In de film zingen The Bodysnatchers 

zelfs ‘007 (Shanty Town)’, een 

nummer dat in The Harder They Come al 

door Desmond Dekker gezongen 

werd. En zo is het 

wereldwijde (muziek)cirkeltje 

dus weer rond. Nog 

steeds wordt er gedanst: 

in pubs en kleine concertzalen in Londen, 

op het podium en in de zaal… Rude 

boys en rude girls, alles door elkaar, wit 

en zwart… Je wilt meteen meedoen – al 

herinner ik me van mijn eigen ska-feestjes 

destijds dat je vaak niet zonder kleerscheuren 

van de dansvloer kwam. 

Of de nieuwe film over Bob Marley een 

revival gaat betekenen? Ik zou zeggen: 

het is nu niet de tijd voor lome reggae. 

Misschien kunnen we na de verkiezingsuitslag 

van november jl. meer leren van 

die kaalgeschoren, gekke-bekken-trekkende 

en onbeleefd dansende Britse jongeren 

die hun sociale onvrede afreageerden 

door nieuwe energie, strijdlust én plezier 

te putten uit een dansen muziekcultuur 

die twintig jaar eerder bloeide onder hun 

zwarte broeders en zusters in Jamaica.

FESTIVALS 

Ghetto Funk Collective 

foto Belinda Lawley 

foto Nikki van Toorn 

HIP HOP 

HACK 

Het is inmiddels 

twintig jaar geleden 

dat de eerste 

editie van Breakin’ 

Convention 

plaatsvond bij 

Sadler’s Wells 

in Londen, hèt 

Britse mekka voor 

danstheater. 

Theater was voor de meesten 

nog niet eens een stip op de horizon, 

Door de support van een 

serieuze partner zoals Sadler’s 

tekst Andrey Grekhov 

maar er kwam langzaam Wells kon het establishment 

verandering. In de jaren ’90 begon 

niet langer om hiphop heen 

hiphopdans in het theater 

te infiltreren, maar het vele pionierswerk 

en van 2004 tot op heden is 

Breakin’ Convention een van 

verliep altijd langs de belangrijkste springplanken 

Het is dan ook daar dat de fringes, de zijlijnen van ‘het’ voor hiphoptheatermakers. 

mijn grote voorbeeld mainstream. Onder druk van Niet alleen uit de UK, maar 

en mentor Jonzi D, theatermakers klaagden hiphopdansers 

over het gebrek aan Breakin’ Convention mixt 

van over de hele wereld. 

de ultieme HACK 

gevonden heeft om hiphop en 

streetdance op theaterpodia te 

presenteren. Jonzi zelf is een 

hiphoppionier en gerenommeerd 

theatermaker. In de 

jaren ’80 al wilde hij hiphop 

het theater inbrengen maar 

liep vaak tegen onbegrip en 

gesloten deuren op. Het kostte 

hem jaren geduld en doorzettingsvermogen 

om eerst zijn 

eigen stempel op de Britse theaterwereld 

te drukken, voordat 

hij de juiste gereedschappen 

had om de hiphopscene daarin 

mee te nemen. 

echtheid in het theater en bleef 

de harde kern van de dansers 

weg. Ze wilden de wereld van 

de battles en competities nog 

niet verruilen voor ‘the black 

box’ van het theater. 

Jonzi’s visie was eenvoudig én 

krachtig: geef de makers vanuit 

de scene het podium, laat ze 

zelf hun kunst bepalen en 

blaas het publiek omver. Doe 

het echt, breng het feest naar 

het theater, breng muziek en 

viering naar het theater en de 

rest gebeurt vanzelf. 

naadloos hiphopprincipes met 

de theatercontext. Het is fun, 

het is energiek en informeel, 

terwijl de dans altijd on point 

en superdivers is. 

Sinds de komst van het festival 

naar Nederland, focust het 

programma iets meer op de 

Nederlandse makers. Met een 

gezonde mix tussen freestylers 

die zonder choreografie improviseren 

op het podium, tot aan 

strak gecomponeerde stukken, 

klaar voor het theater. 

Jonzi is zelf ook altijd van de 

Andrey ‘Drosha’ 

Grekhov is een 

bekende naam in de 

hiphopdanswereld. 

Vanaf 1997 heeft de 

geboren Rus zijn strepen 

op de battlefloor 

verdiend en is hij 

doorgegaan als maker, 

docent en producent. 

Momenteel 

is Grekhov artistiek 

directeur van urban 

festival Emoves en 

Stichting Sample 

Culture en ontwikkelt 

hij innovatieve 

talentontwikkelingprogramma’s 

voor de 

hele urban scene. 

partij en kan als geen ander 

het publiek meekrijgen met 

zijn energie. Binnen hiphop 

noemen we dat de vibe. Breakin’ 

Convention heeft er meer 

dan genoeg van voor iedereen. 

Als maker en producent heb ik 

zelf ook de eer gehad om mijn 

werk op het Sadler’s Wells 

podium te tonen en ben heel 

enthousiast over het programma 

tijdens het schrit_tmacher 

festival op 3 maart in Theater 

Kerkrade. Nederland heeft 

ondertussen fantastische eigen 

makers zoals Ghetto Funk 

Collective. Ga ze checken! 

www.schrittmacherfestival.nl/ 

breakin-convention 


DANSFANS 

Dansfans. Nederland stikt 

ervan. Al zijn sommigen 

fanatieker dan anderen. Dit 

keer maken we kennis met 

Renske Hoogervorst, al jaren 

‘begeistert’ door de grenzeloze 

creativiteit van ISH Dance 

Collective; een bevlogenheid 

die ze inmiddels ook op dochter 

Olivia heeft overgedragen. 

‘Creativiteit is bij ISH geen 

middel, maar een doel op zich.’ 

tekst Astrid van Leeuwen 

op de vijfsterrenrecensies 

wist ik al wel dat ik iets 

bijzonders kon verwachten, 

‘Afgaande 

maar dit overtrof echt al mijn 

verwachtingen.’ Op de valreep van 2023 

zag Renske Hoogervorst nog net de laatste 

voorstelling van Knock-Out, de hitproductie 

van Jakob Ahlbom Company en ISH 

Dance Collective die ze eerder wegens 

omstandigheden had moeten missen. 

‘Ik verliet totaal knock-out het theater’, 

verzucht ze de ochtend na het optreden. 

‘Wat een spannende samensmelting van 

het verstilde en sferische van mime met de 

timing, dynamiek en vaart van hiphop. En 

hoe fantastisch dat het onderscheid tussen 

de performers volledig wegviel: dansers 

werden spelers – want wat acteerden de 

ISH’ers gewéldig! – en spelers werden 

dansers. In combinatie met het decor, 

lichtplan en de soundeffecten zorgde dat 

voor een totaalervaring die mij van begin 

tot eind op het puntje van mijn stoel deed 

zitten. Volop aanwezig zijn, een beetje 

‘werken’ als publiek: daar houd ik van. 

Dat is voor mij de kracht van kunst boven 

entertainment.’ 

Bamboefluitclubje 

Hoe ISH in alles wat de groep onderneemt 

de aansluiting weet te vinden bij 

de belevingswereld van jongeren – ‘de zaal 

zat gisteren vol tieners’ – is precies wat 

‘MET ENORME 

LEF ZOEKT 

ISH HAAR 

EIGEN GROEI.’ 

Renske met dochter Olivia na afloop van het optreden van Young ISH. 

foto Michel Schnater 


DANSFANS 

Renske zelf tijdens haar schooltijd node 

heeft gemist. ‘Ik groeide op in Wilnis, een 

dorp waar vrijwel niets te beleven viel en 

waar de enige ‘cultuur’ die we op school 

meekregen het Sinterklaas- en Kerstfeest 

was. Thuis was er wel altijd muziek, want 

mijn ouders gaven, naast hun baan als 

leerkracht, beiden muziekles. Ik heb zelfs 

nog deelgenomen aan het bamboefluitclubje 

van mijn moeder, al vond ik het zelf 

maken van de fluit een stuk leuker dan 

het bespelen ervan. Noten leren, wat een 

gedoe, daar was ik veel te beweeglijk voor. 

Zag ik ballet op tv, dan hing ik aan de 

trapleuning om de passen na te doen en 

zo belandde ik ook op de plaatselijke balletschool. 

Maar je eigen creativiteit werd 

daar amper gestimuleerd, het draaide 

vooral om pasjes leren.’ 

Pas wanneer ze als zevenjarige tijdens 

een verjaardagsfeestje een middag theater 

mag maken in de Amsterdamse Krakeling, 

gaat er voor het eerst een ‘laatje’ 

bij Renske open. ‘We mochten erop los 

improviseren, er was geen goed of fout, 

wat we zelf inbrachten kreeg gestalte in 

een voorstelling. Dat dat kón en bestond, 

was een openbaring.’ 

Drijvende kracht 

Een tweede ‘laatje’ opende zich pas jaren 

later, op de middelbare school, tijdens 

een – eenmalig – bezoek van Scapino op 

School. ‘Ik herinner me alleen nog iets 

van kostuums met gele slierten en van een 

dansje waarin we naar elkaar toe renden, 

maar opnieuw werd ik betoverd door de 

magie van het zélf mogen doen en maken.’ 

Na haar opleiding tot dansdocent aan 

de Amsterdamse Hogeschool voor de 

Kunsten koos Renske dan ook bewust 

níet voor een baan bij een balletschool, 

maar werd het onderwijs haar werkveld. 

‘Sindsdien is mijn drijvende kracht altijd 

geweest om te willen faciliteren van wat ik 

zelf als kind zó enorm heb gemist: het op 

jonge leeftijd kennismaken met kunst en 

cultuur, op een manier die jóu aanspreekt 

en die jóu raakt.’ 

Als dansdocent werkte ze onder meer bij 

Scapino op School en de educatieafdeling 

van Het Muziektheater (nu Nationale 

Opera & Ballet), maar pas in haar baan als 

consulent dans bij Kunstweb raakte ze in 

de ban van gezelschappen als ISH, Solid 

Ground en Don’t Hit Mama. ‘Tot die tijd 

was ik vooral bezig om ‘witte cultuur’ naar 

kids uit andere culturen te brengen, maar 

‘DE ISH’ERS PROBEREN ALTIJD 

WEER NIEUWE ‘LAATJES’ BIJ 

ZICHZELF TE OPENEN.’ 

door wat deze groepen deden, ontdekte ik 

de enorme kracht van kunst die werkelijk 

vertrekt vanuit wat jongeren denken, voelen 

en in hun dagelijks leven ervaren.’ 

Steeds weer nieuwe uitdagingen 

Inmiddels heeft Renske haar eigen 

cultuureducatieadvies- en -managementbureau, 

maar ISH Dance Collective volgt 

ze – ruim twintig jaar later – nog steeds 

intensief. ‘De groep heeft zó’n geweldige 

ontwikkeling doorgemaakt. Als een van de 

pioniers heeft ISH de straatcultuur echt 

een groot podium gegeven. Tegelijkertijd 

zoekt de groep ook heel erg haar eigen 

groei. Vanuit een enorme creatieve lef – 

gevoed door artistiek leider Marco Gerris 

– gaan de ISH’ers steeds weer op zoek 

naar nieuwe uitdagingen, naar manieren 

om bij henzelf nieuwe ‘laatjes’ te openen. 

Onder meer door zich met andere gezelschappen 

en initiatieven op het gebied 

van dans, theater en muziek te verbinden. 

Door samen te werken met bijvoorbeeld 

streetrunners, urban sporters, spoken 

word artists, maar ook met een toneelgezelschap 

als Het Barre Land, een klassiek 

orkest als Amsterdam Sinfonietta, de 

Junior Company van Het Nationale Ballet 

en recent dus Jakob Ahlbom heeft ISH de 

grenzen van wat hiphop is de afgelopen 

jaren steeds verder opgerekt. Creativiteit 

is bij ISH geen middel, maar een doel op 

zich.’ 

Beperking als uitgangspunt 

Een voorstelling die Renske echt getroffen 

heeft, was Narnia: de leeuw, de heks 

en de kleerkast, een coproductie met de 

Junior Company van Het Nationale Ballet. 

‘Het was zo mooi om te zien hoe ‘oud’ 

en ‘nieuw’ hierin samenkomen. Hoe een 

klassieke ballerina en een hiphopper met 

elkaar communiceren en samen als het 

ware een nieuwe fysieke taal creëren.’ 

Maar hét hoogtepunt voor haar was 

ISHterious, een grotendeels op improvisatie 

gebaseerde productie die ISH tijdens 

de coronapandemie uitbracht onder 

het motto: alles kan en mag, zolang de 

dansers maar afstand bewaren. ‘Geweldig 

hoe de groep in de lockdownperiode juist 

de beperkingen als uitgangspunt nam om 

iets fantastisch te creëren. De vier dansers 

– gespecialiseerd in respectievelijk breakdance, 

popping, locking en vogue – zaten 

ieder in hun eigen bubbel, maar probeerden 

via improvisatie toch tot synergie en 

verbinding te komen. Misschien was niet 

elke dansfrase even podiumwaardig, maar 

het besef dat deze dansers elk vanuit het 

niets beweging creëerden, raakte mij echt. 

Dat opende bij mij ook weer een ‘laatje’.’ 

Young ISH 

Maar wat Renske – gezien haar eigen ervaringen 

als kind – misschien nog wel het 

meest toejuicht is dat ISH met initiatieven 

als Young ISH jongeren de kans geeft om 

ook zélf op het podium te staan. Ook haar 

eigen dochter, de zestienjarige Olivia, 

greep afgelopen najaar die kans. ‘Van mijn 

drie kinderen is zij de meest beweeglijke 

en de enige die het dansgen heeft opgepikt. 

Ze haakte dan ook meteen aan toen 

ik haar tipte en is nu zó enthousiast dat 

ze met de volgende editie van Young ISH 

wéér wil meedoen. Vooral het samenwerken 

met dansers uit uiteenlopende 

culturen heeft haar, zo zegt ze zelf, enorm 

verrijkt.’ 

Elf zaterdagen achtereen werkten de 

jonge dansers (12 t/m 18 jaar) aan een 

eigen productie, die begin december werd 

uitgevoerd. Renske: ‘Ik was tot tranen 

geroerd. Je zag in de voorstelling duidelijk 

de handtekening van ISH – de heerlijk 

rauwe, volle kant van hiphop –, maar tegelijkertijd 

had elke deelnemer de kans om 

in een korte solo zijn eigen innerlijke drijfveren 

en emoties te tonen.’ Lachend: ‘Ik 

hoop dat ISH ooit nog iets met ouderen 

gaat doen. Dan meld ik mij meteen aan.’ 

ISH Dance Collective toert t/m 5 april door Nederland met de nieuwe voorstelling 

Rhythm & Flow (12+), waarin hiphopdansers, parkouratleten, een pole-artist en 

muzikanten elkaar ontmoeten rondom de randen van het podium. 

Op 10 februari organiseert ISH weer een Open Podium voor makers en performers. 

Voor meer informatie, ook over Young ISH, zie: www.ishdancecollective.com 


CHOREOTALENT 

SNEAKERS 

OP BETON 

Voor het eerst toert Conny Janssen Danst met twee 

voorstellingen tegelijkertijd: Conny’s eigen productie 

ZIEL (zie pagina 21) en daarnaast talentontwikkelingsprogramma 

NEXT. De eerste die voor dit nieuwe 

concept een voorstelling maakt is choreograaf Antonin 

Comestaz. Eerder creëerde hij bij het Rotterdamse 

dansgezelschap als jonge maker een kort stuk voor 

DANSLOKAAL 5. 

tekst Frans van Hilten foto’s Pien Düthmann 

is voor 

dansmakers die 

al wat verder zijn’, 

‘NEXT 

legt Conny Janssen 

uit. ‘Ze maken een stuk van 

veertig minuten. Ik geef ze wat 

inspiratiewoorden mee, zoals 

‘stadse energie’ en ‘geschikt 

voor niet-standaard locaties’. 

Door op locatie te leren werken 

openen ze een nieuw venster. 

Ze begrijpen dan bijvoorbeeld 

dat je niet met een doorsnee 

theaterlichtplan kunt werken.’ 

GEEN GIMMICKS 

Dans Magazine spreekt 

Antonin Comestaz in december, 

aan het begin van het 

maakproces. Hij vindt het een 

spannend project. ‘Ik vroeg 

Conny wat voor vibe ze zocht 

en ze gaf me als thema mee: 

‘de stad ontmoeten’. Ik maak 

een locatiewerk dat zowel voor 

binnen- als buitenlocaties 

geschikt is. Dat geeft heel wat 

uitdagingen. De ruimte waar 

je speelt kan enorm wisselen. 

Er zal niet per se een goede 

dansvloer zijn. Wat als er beton 

ligt? Mijn dansers zouden 

een deel van de voorstelling 

op sneakers kunnen dansen. 

Ik kan ook niet bouwen op 

lichteffecten of black-outs, 

want misschien spelen we wel 

overdag. Misschien maak ik 

uiteindelijk wel iets helemaal 

zonder licht! Het is een kunst 

om het publiek veertig minuten 

lang geboeid te houden 

zonder gimmicks en effecten. 

Ik vind het leuk dat ik dat 

nooit eerder heb gedaan.’ 

VERHALEN ONTWIKKELEN 

‘Voor DANSLOKAAL heb ik 

destijds, in 2017, een trio van 

streetdancers gemaakt, alle 

drie mannen. Nu werk ik met 

zeven dansers, vier mannen en 

drie vrouwen. Dat biedt een 

veelvoud aan mogelijkheden. 

Het is een leuke groep met 

heel uiteenlopende mensen, 

met veel energie. Door hun 

veelzijdige karakters vertegenwoordigen 

ze in het stuk 

iedereen. Ik laat de karakters 

van de dansers altijd tot hun 

recht komen. Die zijn niet 

onpersoonlijk of abstract. 

Mijn dansers verstoppen zich 

nooit achter de choreograaf. 

Naar de studio breng ik puur, 

rauw dansmateriaal, maar 

pas tijdens de repetities krijgt 

het context. Ik confronteer de 

dansers met elkaar in duo’s 

en trio’s. Dan ontwikkelen de 

verhalen en de relaties zich 

vanzelf en worden de losse 

bewegingen conversatie.’ 

BEWEGING WORDT MUZIEK 

‘Qua muziek speel ik graag een 

beetje. Ik gebruik soms geen 

muziek bij actie en juist wel 

muziek bij géén actie. Als je na 

een actiescène een black-out 

ANTONIN COMESTAZ: ‘MIJN DANSERS 

VERSTOPPEN ZICH NOOIT ACHTER 

DE CHOREOGRAAF.’ 

doet en er begint dan muziek 

te spelen, kan het publiek zijn 

ogen resetten en zijn oren 

gebruiken. En als het licht dan 

weer aangaat, gaat die muziek 

in je hoofd door en kun je 

beter naar het ritme van de 

dansende lichamen kijken. De 

beweging wórdt dan eigenlijk 

de muziek. Maar naast stilte 

gebruik ik ook graag populaire 

muziek. Ik ben niet vies van 

entertainment, ik ben niet alleen 

maar kunstenaar-filosoof. 

Dans moet niet alleen maar 

voor andere dansers en professionals 

zijn. Ook mensen zonder 

ervaring met dans moeten 

het kunnen begrijpen.’ 

Conny Janssen Danst, NEXT 

door Antonin Comestaz. 

Van vrijdag 23 februari t/m 

woensdag 27 maart op verschillende 

locaties in Rotterdam: 

HUIS Conny Janssen 

Danst, WORM en het Erasmus 

Paviljoen op de campus van de 

Erasmus Universiteit. 

Meer info, data & tickets: 

www.connyjanssendanst.nl 


dans 

magazine 

HET DANSBLAD VAN NEDERLAND 

foto Florian Joahn 

JEUGDDANS 

SPECIAL 

© Foto Willem van der Voort. 

The100Hands, Out of the Box

JEUGDDANS SPECIAL 


HOOPKUN JE 

DANSEN 

Afgelopen september sprak choreograaf Wies Bloemen de eerste Staat van de 

Jeugd Podiumkunsten uit. Daarin nam ze het op voor jeugdpodiumkunstenaars 

die het net iets anders doen, die werken vanuit een eigen verhaal, een andere 

blik, een andere taal, een ander perspectief. Ze gaf haar Staat de titel Lof der 

ongemakkelijkheid. Als ik haar drie maanden later spreek, is ze bezig met haar 

laatste voorstelling voor Danstheater AYA, HOOP. 

tekst Fransien van der Putt 



In maart neemt Bloemen afscheid als artistiek leider 

van het danstheatergezelschap dat zij in 1990 oprichtte 

en waarmee ze in 1996 haar eerste voorstelling 

voor jongeren Bronsttijd maakte. Choreograaf Ryan 

Djojokarso neemt het stokje van haar over. ‘Ik ben heel 

blij met Ryan. Hij is de verpersoonlijking van een nieuwe 

generatie die vanuit een andere cultuur gewoon in het 

bestaande stelsel zijn gang kan gaan. Dit zijn geen woorden 

meer, dit zijn daden.’ 

Wies Bloemen 


Hoe gaat het met de jeugddans? 

‘Jeugddans is aan een gestage opmars bezig. Dans is onder 

jongeren heel erg hot. De publiekswaardering is veel 

hoger dan bij collega’s die voor volwassenen dansmaken 

en we bereiken een gigantisch publiek. Iedereen die 

voor jeugd en jongeren voorstellingen maakt, weet dat je 

een vertaalslag moet maken, omdat je voor een andere 

leeftijdsgroep werkt dan waar je zelf bent. Ze moeten 

iets herkennen, het moet over hen gaan, hun perspectief 

moet aan bod komen. Daar is nu eindelijk erkenning 

voor. Jeugddans is institutioneel geborgd in de Basis Infrastructuur 

en er is de Jonge Zwaan, de jeugddansprijs 

die tijdens de Nederlandse Dansdagen wordt uitgereikt. 

Dat is allemaal heel belangrijk. Dus ja, het gaat heel 

goed met de jeugddans.. Het zou fijn zijn als dat vanuit 

het professionele circuit ook wordt omarmd.’ 

HIGH, 2023 




Bronsttijd, 1996 

Hoe bedoel je? 

‘Dat dansopleidingen de jeugddans als een 

echt vakgebied erkennen en er meer aandacht 

aan besteden. De gevestigde orde 

in de dans ziet jeugddans nog steeds niet 

voor vol aan. Er zijn blijkbaar nog hele 

hardnekkige vooroordelen. Zelf ben ik 

heel erg geïnteresseerd in mensen die van 

de straat komen, uit de hiphop of anderszins 

autodidact zijn en die een enorme 

motivatie hebben om zich uit te drukken. 

Daar kan ik wat mee, niet om mijn eigen 

idee door te zetten, maar om de oorspronkelijke 

kracht van die dansers in te zetten.’ 

En nu neem je afscheid van AYA. 

‘Ik ben reuzetrots dat AYA een huis is dat 

staat, iets dat ik met mijn blote handen 

heb gebouwd en dat ik nu kan overdragen 

aan Ryan. Ik heb echt vertrouwen in 

hem en in de toekomst, in onze common 

sense als mensen, eerlijk gezegd. Dans 

en muziek hebben veel dimensies, waar 

wij met ons 1,2,3-hoofd niet bij kunnen. 

We worden nog steeds in dat rationele 

geduwd, ook in het onderwijs. We worden 

als robots opgeleid. Het is hopeloos 

verouderd. Er blijft zo weinig over van het 

menselijk potentieel. Het schoolsysteem 

kadert alleen maar in.’ 

Je bedoelt dat alles op cognitie is 

gericht, op verstandelijk begrijpen? 

‘Je hebt daar wel iets van nodig, maar 

iedereen heeft tegenwoordig een telefoon 

in zijn hand. Als je goed kan zoeken, vind 

je binnen twee minuten ieder antwoord. 

Dus ligt de wereld open. 

Aan de andere kant voeden 

algoritmes je vooral met 

wat je al weet. Het gaat er 

dus om dat je kritisch leert 

kijken en zelf verbanden 

leert maken.’ 

Voorbij de eigen 

bubble? 

‘Maar dat is natuurlijk wat 

kunst altijd doet, dat het 

een andere deur probeert 

te openen. Je blik op de 

werkelijkheid is er één. 

Maar er zijn veel meer 

blikken, er zijn ook veel 

meer werkelijkheden, daar 

hoef je echt geen lsd voor 

te gebruiken. De laatste 

jaren blijkt uit sociologisch 

onderzoek dat de meeste 

mensen echt deugen, dat wij in essentie 

heel goed bereid zijn om voor een ander 

te zorgen. Lang werd – sorry hoor – door 

‘witte hoogopgeleide mannen’ iets anders 

gezegd: dat er maar een heel dun laagje 

beschaving is en wij daaronder wilde 

beesten zijn. Ik geloof in het enorme potentieel 

van mensen, dat wij de mogelijkheid 

hebben en het gereedschap om uit 

deze crisis te komen. Maar dan moeten 

we onze systemen echt veranderen en dat 

heeft moed nodig.’ 

Hoe komt dat in de voorstelling 

HOOP tot uitdrukking? 

‘Ik heb de dansers gevraagd of zij hoop 

konden dansen. De gelaagdheid die in 

hoop zit, komt via de dansers naar boven. 

Want hoop kan ook heel vrijblijvend zijn. 

Op het moment dat je hoop echt beetpakt, 

dan veert er iets op vanbinnen, dan 

is hoop verbonden met je hart. Ik heb 

geprobeerd dat te vangen in dans. Dat 

geeft energie. HOOP (zie ook pagina 39) 

is een voorstelling waar je vrolijk uitkomt. 

Het individualisme, waarmee we 

ons losgemaakt hebben van rolpatronen, 

familie, traditie, klasse, etc., is denk ik aan 

een nieuwe ronde toe. Dat we allemaal 

wel voelen dat we dingen ook echt anders 

kunnen doen.’ 

Moet er een nieuw ‘wij’ 

komen? 

‘Nou, dat gebeurt nu vaak door een 

gezamenlijke vijand te creëren, die niet 

eens een vijand is! Het zijn beangstigende 

tijden. Er zijn voor jongeren geen huizen. 

Het ziet er naar uit dat de wereld eindig is. 

Daar raakt iedereen nu van doordrongen. 

Als je niet veel geld hebt, heb je ook echt 

minder kansen. Het gaat denk ik over een 

nieuwe gezamenlijkheid, niet over één 

leider die het allemaal weet. We hebben 

elkaar hartstikke nodig. Het is niet waar 

dat je in je eentje overleeft. Dat we verbonden 

zijn, is voor mij heel essentieel. Er 

zit in HOOP daarom veel connectie met 

het publiek. De theateropstelling heeft een 

hoefijzervorm, waardoor je de dansers van 

heel dichtbij meemaakt. Je de kwetsbaarheid 

van de danser en het lichaam ziet en 

de schoonheid ervan ervaart.’ 

Kun je die speciale vorm verkopen 

aan de theaters? Zijn die niet vooral 

stoelen aan het tellen, moeten 

zij niet net als de gezelschappen 

targets halen? 

‘Ik heb voor het eerst gezegd dat er maar 

150 bezoekers in mogen. Dat is echt 

een kwestie van geld, die vrijheid heb 

ik nu genomen. Je kunt niet altijd 280 

jongeren in een zaal duwen. Ik vind het 

superbelangrijk dat jongeren die weinig 

of nooit dans in een theater zien nu eens 

op de eerste rij kunnen zitten. We hebben 

vorige week al proefgedraaid, vanwege de 

stukken met participatie van het publiek. 

Ik heb liever niet dat je dat opschrijft, het 

schrikt mensen soms af. Maar het publiek 

is extra belangrijk in deze voorstelling. 

Dus dat moet samen worden geoefend. 

Hoe reageren we op elkaar? Er was een 

jongen in het publiek die na afloop zei: ik 

heb dans nog nooit van zo dichtbij gezien. 

Hij zei: ik moest bijna huilen. Toen zei ik: 

ga je nu vaker? Ja, zei hij, zeker.’ 

Dat jij voor die 150 man publiek kiest 

in plaats van de 280, is dat een vorm 

van systeemverandering? 

‘Misschien. Er zijn overal systeemveranderingen 

nodig, in het theater, in het onderwijs, 

de hele indeling van arm en rijk moet 

anders. De 150.000 officiële asielzoekers 

in Nederland zijn echt niet het probleem. 

Het probleem is dat er voor heel veel mensen 

geen goeie baan is, dat de kabinetten 

Rutte een boel ontmanteld hebben en wij 

nu met de gebakken peren zitten, en dan 

geven we asielzoekers de schuld. Dat is 

eerder gebeurd in de geschiedenis, dat er 

een zondebok wordt aangewezen. Ik snap 

niet waarom niemand heel hard zegt: dit 

is onzin. Het klopt gewoon niet met de 



cijfers, met de feiten. Ik snap niet waarom 

de media daar niet meer aandacht voor 

hebben.’ 

De eerste voorstelling die je ooit 

maakte voor pubers, Bronsttijd, 

ging over verliefdheid en seks en 

was meteen een succes. Kun je dat 

verklaren? 

‘Mijn dans is altijd expressief geweest, 

in your face. Jongeren waardeerden dat 

meer dan het volwassen danspubliek. Het 

gaat ook om de eerlijkheid van de dansers. 

Pubers willen dat performers menselijk 

zijn, anders trekken ze het niet. Maar ook 

het montagewerk is belangrijk, 

dat het niet om een logisch 

of lineair verhaal gaat. 

Een associatieve collage, 

een verhaal dat 

springt, een voorstelling 

over een 

onderwerp, dat 

werkt voor pubers 

heel goed.’ 

En wie neemt 

de jongeren mee 

als publiek als ze 

ouder worden, als 

ze van de middelbare 

school af zijn? 

‘Als ze achttien zijn, gaan ze niet 

HOOP 


naar het theater, maar naar festivals. Dat 

is dus een belangrijke programmering. 

En als ze geld hebben, gaan ze op hun 

dertigste weer naar het theater. Anne 

Suurendonk heeft net HIGH gemaakt bij 

AYA, dat is echt voor adolescenten, net 

iets abstracter, niet echt meer middelbare 

school. Zelf vind ik werk leuk dat weinig 

intellectueel is, dat echt gevoelig is, dus ik 

werk graag voor vmbo’ers. Op dat niveau 

wil ik graag communiceren, maar veel makers 

vinden dat lastig. Er is veel oordeel in 

zo’n zaal, over dans, over lichamelijkheid, 

maar ik vind het nu juist de uitdaging om 

daarop in te gaan. Vmbo’ers zijn emotioneel 

nog te bereiken.’ 

En dan werk je met dansers die zelf 

net de pubertijd uit zijn? 

‘Helemaal niet. Ik heb met dansers van 

alle leeftijden gewerkt. Het gaat erom dat 

ze het fijn vinden om te communiceren 

met hun publiek. Ik heb dus bijvoorbeeld 

ook graag gewerkt met mensen uit de 

musical-opleidingen, die worden daar 

echt op getraind. Het is moeilijker om met 

dansers te werken die vooral geïnteresseerd 

zijn in hun eigen lichaam en dat op 

het podium onderzoeken. Dat is niks voor 

pubers. Zelf vind ik dat heel mooi om naar 

te kijken. Maar je kunt het niet zomaar 

voor honderdtachtig zogenaamd ongeïnteresseerde 

vijftienjarigen zetten.’ 

Jij bent een soort prins, wil je de 

jeugd wakker kussen? 

‘Ik weet niet of ik ze wakker wil kussen. 

Ik vind het fijn om hen te laten voelen 

dat zo’n hele theatersetting er voor hen 

kan zijn, dat zij zichzelf terugzien op het 

toneel en denken: “Als die jongen dat kan, 

dan kan ik dat ook. Ik wil graag een 

Cherif worden, of een Renato, 

of een Ali, of Gary.” Het gaat 

ook om rolmodellen.’ 

Je hebt het 

speciaal over 

jongens? 

‘Ja, het stigma is 

onder mannen veel 

groter. Jongens en 

mannen hebben 

ook gevoel, maar dat 

tonen is soms moeilijk. 

In HOOP heeft Gary 

Gravenbeek niet voor niks 

een heel belangrijke rol. Jongens 

zijn vaak ook niet gewend om krachtige 

vrouwen te zien, dus die stop ik altijd in 

mijn werk. Of ze zijn wel krachtige vrouwen 

gewend, maar dan zit er een dikke 

laag seks overheen, zoals bijvoorbeeld 

bij Madonna. Dat is hartstikke krachtig, 

maar zij speelt de hele tijd met al die 

prototypes en clichés. Bij mij zijn vrouwen 

stevig, maar niet per se sexy.’ 

Ryan Djojokarso gaat AYA heel 

anders aanpakken, neem ik aan? 

‘Ja, wat voor mij wel even ingewikkeld 

is, want waar ga ik nu heen? Maar in het 

grotere geheel is het geweldig. Hij gaat 

meer vanuit de community werken, heel 

veel jonge makers op jeugddans zetten, 

aan co-creatie doen. Hij gaat minder zelf 

de grote baas uithangen.’ 

Terwijl jij je als auteur hebt 

geëmancipeerd. Dat is best 

snel gegaan, binnen twee, drie 

generaties. 

‘Ja, dat moest in die tijd. Het ging toen 

over je persoonlijke artistieke handtekening, 

terwijl Ryan zegt: het gaat niet zo 

hard over mij, het gaat erom de kansen 

die ik heb gehad aan veel meer mensen 

te geven. Hij wil jeugddans emanciperen, 

laten zien dat je met de gelaagdheid en de 

vertaalslag die noodzakelijk zijn voor het 

maken van werk voor jongeren juist heel 

goed je artistieke signatuur kunt ontwikkelen.’ 

Dat artistiek uitdagend zijn en 

toegankelijkheid elkaar niet 

uitsluiten? 

‘Ja. Iets toegankelijk maken betekent niet 

het makkelijk maken. Wat natuurlijk heel 

lang in de kunsten is vergeten. Je hebt 

altijd een paar kunstenaars nodig die 

gewoon in hun creatieve waanzinbrein 

gaan en dat wij allemaal denken: wow! 

Maar je hebt in het theater ook mensen 

nodig die zich druk maken over hoe ze 

hun publiek, hun achterban bereiken. 

Als je commercieel werkt, moet je je 

verhouden tot je publiek, anders komt er 

geen geld binnen. Als je subsidie krijgt, 

heb je iets meer vrijheid. Pubers hoeven 

het niet leuk te vinden, maar je moet wel 

zorgen dat ze blijven zitten, dat ze echt 

geraakt worden.’ 

Wat ga jij nu doen? 

‘Ik ga eerst een tijdje niets doen. En dan 

wil ik voorstellingen maken over heksen, 

over oudere vrouwen, over het oudere 

lichaam, dwars op de obsessie met jeugdigheid 

die er heerst. Oudere vrouwen 

hebben een bepaalde mentale kracht die 

het volgens mij heel goed doet op een 

toneel.’ 

www.nederlandsedansdagen.nl > 

Staat van de Jeugd Podiumkunsten 

www.denieuwetoneelbibliotheek.nl > 

Gesprekken met makers: Wies Bloemen 



Al meer dan dertig jaar presenteert 

Introdans met verve jeugddans. In 

2022 fuseerden de twee ensembles 

voor de jeugd en volwassenen. 

Met dit gefuseerde ensemble werd de 

kerntaak om hoogwaardige, grootschalige 

producties voor de jeugd (in school- of 

familieverband) te presenteren verder 

verdiept. 

INTRODANS 

PAKT UIT VOOR 

DE JEUGD 

De liefde voor de danskunst delen met het grote 

publiek van jong tot oud; dat is de missie van Introdans. 

Van wereldwijd toonaangevend danserfgoed, 

eigentijdse klassiekers voor de jeugd, interactieprojecten 

tot nieuw werk; het Introdans aanbod is 

erop gericht zoveel mogelijk mensen voor dans te 

enthousiasmeren. Met een energieke en dynamische 

danstaal spreekt het Arnhemse gezelschap een 

breed publiek aan. Introdans pakt uit voor de jeugd 

met een serie klassiekers in een moderne bewerking 

in de wintermaanden. 

Klassiekers met een eigentijdse 

twist 

Het gezelschap startte een nieuwe traditie 

met een serie beroemde klassiekers in 

een eigentijds jasje rond de feestdagen. 

In 2022 was dat de succesvolle productie 

Carmen, een eigentijdse bewerking van 

het klassieke operaverhaal. Een gepassioneerde 

familievoorstelling van de Spaanse 

choreograaf Gustavo Ramírez Sansano 

over liefde en de vernietigende kracht 

van jaloezie. Deze winter is dat Swan 

Lake. Eind 2024 is De Notenkraker aan 

de beurt. Betoverende, toegankelijke producties 

voor jong en oud in de grote zaal, 

die tevens als schoolvoorstelling worden 

gespeeld, met live hosting en uitgebreid 

online lespakket. 

Interactief Experium 

Bij elke voorstelling vindt een speciaal 

Experium plaats in de foyer. Een interactieve 

totaalbeleving, waarbij bezoekers al 

hun zintuigen kunnen gebruiken om de 

voorstelling nóg intenser te ervaren. 

Swan Lake 

Momenteel toert Introdans met Swan 

Lake door het land, tot en met 10 maart 

2024. Een frisse, humoristische en innovatieve 

bewerking door de Vlaamse choreograaf 

Stijn Celis van het 125 jarige ‘oerballet’ 

het Zwanenmeer, op de beroemde 

muziek van Tsjaikovski. “Boksbewegingen 

en dierenmanieren: deze vrije versie van 

‘Het zwanenmeer’ zit vol vrolijke verrassingen” 

aldus de Volkskrant. 

De Notenkraker 

Eind 2024 staat De Notenkraker op het 

programma, hét kerstballet bij uitstek. De 

geheel eigen interpretatie van de Vlaamse 

choreograaf Jeroen Verbruggen is de 

grootste productie ooit voor Introdans: 

magisch, feestelijk en met een grenzeloze 

fantasie. 

Meer informatie op www.introdans.nl. 

Foto’s: Hans Gerritsen 


foto’s Tycho Merijn 

DANSLAB on tour #2 

SALLY creëert voorstellingen voor het jonge 

danspubliek en hun families. Het mooiste publiek 

dat er is. Samen dansen we de toekomst tegemoet. 

In de theaters, op festivals en scholen, in de wijk en 

ontmoetingsplekken, op straten en pleinen én op 

tv. SALLY danst overal. En meer dan dat: met dans 

vertellen wij actuele en maatschappelijke verhalen, 

die nu leven en ons bezighouden. 

Dans jezelf. Dans de ander. 

Dans de wereld. Dat 

is ons motto. Want, dans 

verbindt. Bij SALLY zoeken 

we die verbinding op en 

versterken we deze door middel 

van dans. Dit is terug te zien in de 

ontmoetingen die we 

tot stand laten komen 

tussen generaties. En 

in de verbindingen 

die wij leggen tussen 

dans en andere ‘werelden’, 

zoals die van 

de beeldende kunst en 

mode, maar ook met de 

virtuele wereld en die 

Dit Dat Dans 

van de technologie, de 

taal, de zorg en meer. 

Via dans en expressie nodigen wij 

ons publiek uit om zichzelf en het 

eigen lichaam maar ook de ander 

beter te leren kennen. Via die 

verbindingen in onszelf en met 

de ander ontdekken we de wereld 

om ons heen en maken we hem al 

dansend een beetje mooier. 

Wat kunnen we van SALLY 

verwachten in 2024? 

Tot eind februari is De Grote Gele 

Graafmachine, een coproductie 

met Het Laagland, nog te zien 

in verschillende theaters. We 

trappen het nieuwe jaar echt af 

met de première van DANSLAB 

on tour #2 (10+) op 9 maart in 

de ECI Roermond. Hierin zijn 

experimenten te zien van een 


nieuwe generatie makers: 

Thirza Riphagen, zij was al te 

zien tijdens DANSLAB on tour 

#1, je ontdekt het werk van 

Liam Francis, geniet van een 

persoonlijk stuk van Sellam 

El Achari, en je kijkt naar een 

repertoire stuk van 

Jennifer Romen. 

De allerkleinsten 

(2+) kunnen zich 

verwonderen 

tijdens de reprise 

van De Vuurvogel. 

Hierin kan iedereen 

kan zich laten meevoeren 

door zachte, 

dansende objecten 

en betoverende muziek 

geïnspireerd op Stravinsky’s 

Vuurvogel. 

Naast de voorstellingen in het 

theater bezoeken we scholen 

door het hele land met Dit Dat 

Dans (4+), waarbij leerlingen 

hedendaagse dans kunnen 

ontdekken. 

www.sallydm.nl 

Zie de speeldata van De Grote 

Gele Graafmachine, DANSLAB 

ON TOUR #2 EN De Vuurvogel 

Reprise in het Online Jeugddans 

Magazine allesoverdans. 

nl/jeugddans-magazine-2024/ 

sally-dansgezelschap-maastricht/. 

De Grote Gele Graafmachine 

De Vuurvogel 



Birds scenefoto 


DOX: 

EEN BRUISENDE HUB VOOR 

JONGE EN ERVAREN TALENTEN 

Birds cast 23-24 


“DOX VOORSTELLINGEN SCHUREN EN RAKEN, MOEILIJKE 

THEMA’S GAAN WIJ NIET UIT DE WEG, OMDAT WE 

JONGEREN SERIEUS NEMEN.” 

DOX is al bijna 25 jaar niet weg te denken in het Nederlandse 

theaterlandschap. Het is een productiehuis, gezelschap, 

talentontwikkelaar en kunsteducatie-instelling in één: een bruisende 

hub voor jonge en ervaren talenten. Sinds 1 november 2023 maken 

Melvin Fraenk en Timothy de Gilde officieel onderdeel uit van de 

Artistieke Directie van DOX, onder aansturing van Directeur/ 

Bestuurder Hans Eliëns. Melvin en Timothy zijn geen onbekenden bij 

DOX, maar werken nu vanuit een andere positie. Samen borgen ze 

de diverse disciplines die DOX rijk is; van theater tot dans en muziek. 

Beiden hebben een sterke visie op de ontwikkeling van talent die binnen 

het Artistieke directieteam samenkomen. 



hebben allebei bij 

Hildegard Draaijer in de 

leerschool gezeten. Zij 

“Wij 

heeft ons de afgelopen 

jaren geïnspireerd als het gaat om talentontwikkeling 

en het grote belang hiervan. 

DOX zit inmiddels diep in ons hart. We 

brengen verschillende werelden samen en 

kijken er enorm naar uit om een bezielend 

huis te zijn voor vele performers en makers.” 

vertellen Melvin en Timothy. 

Wat is de essentie van jullie aanpak? 

Timothy: “We brengen jongeren al vanaf 

hun tienerjaren in contact met DOX 

via de DOX Clubs. Hier bieden we ze 

kansen om hun eigen eerste producties te 

maken via de Creative Club. 

Uiteindelijk groeien ze – 

met of zonder formele 

podiumkunstopleiding 

– door tot zelfstandige 

makers, die op 

hun beurt weer jonge 

talenten kunnen 

begeleiden. Wat DOX 

uniek maakt, is dat we 

maken voor een jong 

Timothy de Gilde 

publiek, maar dat publiek 

ook in huis hebben als makers 

en performers. Onze kracht ligt dan 

ook in de directe uitwisseling tussen makers 

en doelgroep, en het laten vervagen 

van de grenzen tussen de twee. Dat maakt 

DOX een plek waar iedereen van elkaar 

leert met oneindig veel doorstroommogelijkheden.” 

foto Sunny Jagesar 

Wat hopen jullie te bereiken met het 

maken van jeugdvoorstellingen? 

Timothy: “DOX voorstellingen schuren en 

raken, moeilijke thema’s gaan wij niet uit 

de weg, omdat we jongeren serieus nemen. 

Bijna alles wat je meemaakt 

vormt je identiteit en die bestaat 

uit allemaal verschillende 

stukjes. DOX draagt 

graag bij aan herkenning 

en identiteitsvorming in 

onze voorstellingen. Met 

onze workshops, nagesprekken 

& evenementen 

sporen we jongeren 

die kunst niet altijd van 

huis uit meekrijgen ook aan 

om de danser, spoken word 

artiest of theatermaker in zichzelf 

te vinden.” 

Waar laten jullie je door inspireren? 

Melvin: “Onze inspiratiebronnen zijn niet 

alleen de traditionele artistieke podiumkunstdisciplines 

als toneel, dans en 

muziek, maar ook hiphop-gerelateerde 

vormen als rap, spoken word, veejaying 

en moderne mediavormen als TikTok, 

games en andere online culturen. In de 

komende jaren zet DOX in op het concept 

van ‘transculturaliteit’. Dit betekent dat de 

verschillende stemmen die binnen DOX 

aanwezig zijn nog meer invloed zullen 

hebben op alle lagen van de organisatie, 

zo inspireren we elkaar. De jonge mensen 

die zich bij DOX thuis voelen hebben uiteenlopende 

(bi-)culturele achtergronden, 

en verbinden zich aan diverse subculturen. 

De focus van DOX ligt er steeds 

op om al die verschillende invloeden te 

kunnen laten floreren in een werkproces.” 

Wat staat er bij DOX nog op de 

planning dit seizoen? 

Timothy: “Dit voorjaar toeren we met de 

reprise Birds, voor jongeren vanaf 12 jaar, 

door het land van 2 februari t/m 16 mei. 

Choreograaf en danser Dalton Jansen 

heeft de afgelopen jaren, onder andere bij 

DOX, ontzettend mooie stappen gemaakt 

in het werkveld, hij heeft niet voor niets 

diverse prijzen binnengesleept. Dalton 

snijdt met Birds een actueel onderwerp 

aan: je wordt meegezogen in de belevingswereld 

van een jongere die woont in een 

jeugdzorginstelling vertaalt naar dans, 

spoken word en muziek. In het seizoen 

22/23 werd duidelijk hoe belangrijk dit 

thema was om aan te snijden en nog 

steeds is het onderwerp van gesprek. ” 

Melvin: “Laten we ook vooral de Landelijke 

DOX Club audities niet 

vergeten! DOX is naast 

jeugdgezelschap bovenal 

ook een platform voor 

talentontwikkeling. 

De DOX Club is een 

deeltijdse leerroute 

voor getalenteerde 

uitvoerende 

podiumkunstenaars 

tussen 16 en 24 jaar. 

Gedurende een heel 

seizoen krijgen jongeren 

bij DOX de kans om voorstellingen 

te creëren en op te 

voeren, in co-creatie met talentvolle 

makers in het vak. Middels drie rondes, 

gaan wij elk seizoen in juni op zoek naar 

nieuwe performerstalenten. De Clubtrajecten 

vormen echt een broedplaats voor 

onderzoek, presentaties en producties. 

We starten de campagne in februari en 

ik kijk ontzettend uit naar al het nieuwe 

talent!” 

Melvin Fraenk 

FACTS 

DOX 

foto Sunny Jagesar 

Website: wijzijndox.nl 

Instagram & TikTok: @wijzijndox 

Contact: info@wijzijndox.nl 



de Stilte 

elitaire dans voor iedereen 

TEGENWIND 

Voor families - Vier dansers met 

Artvark saxofoonkwartet 

Speeldata Tegenwind 

• zaterdag 13 januari 15u 

Chassé Theater – Breda 

• zondag 14 januari 15u 

Chassé Theater – Breda – première 

• zondag 28 januari 14.30u 

Theater De Leest – Waalwijk 

• zondag 10 maart 15u 

Verkadefabriek - ’s-Hertogenbosch 

• maandag 1 april 15u 

Schouwburg Concertzaal Tilburg 

BLIKVANGERS 

Voor de allerjongsten vanaf 1 jaar - 

Twee dansers met muzikant Helene Jank 

Speeldata Blikvangers 1+ 

• zaterdag 20 januari 11 & 13.30u 

Parkstad Limburg Theaters - Heerlen 

• zondag 21 januari 15.30u 

De Lindenberg - Nijmegen 

• zondag 4 februari 10 & 13.30u 

Theater de Stilte – Breda - première 

• woensdag 7 februari 10.30 & 14.30u 

Theater Zuidplein - Rotterdam 

• woensdag 21 februari - 10u 

Theater Cascade - Hendrik Ido Ambacht 

dansend muziektheater 

destilte.nl/agenda 



MET DE BLIK VAN 

EEN KIND IN DE STUDIO 

VAN DE DANSERS 

Een bezoek aan De Dansers in hun 

studio in thuisstad Utrecht. Waar 

choreograaf Josephine van Rheenen 

en muzikant Hans Vermunt met drie 

andere spelers werken aan de nieuwe 

4+ voorstelling Een Kleine Anatomie. 

Want naast de succesvolle voorstellingen 

voor volwassenen, staan De 

Dansers ook bekend om hun werk voor 

families/kinderen. Voor veel publiek 

in theaters, op festivals of in gymzalen 

vaak een eerste aanraking met dans. 

Hoe is het om te maken en spelen 

voor een jong publiek? 

Josephine: “Ik vind het heel speciaal om 

een voorstelling te maken voor publiek dat 

vaak voor het eerst bij een voorstelling is, 

omdat je dan kinderen – en volwassenen 

trouwens ook – iets laat meemaken wat ze 

nog nooit hebben ervaren. Jonge kinderen 

zijn onbevangen, kunnen heel associatief 

denken en volledig meeleven met het 

verhaal. Dat geeft veel vrijheid in het 

maakproces, er is zoveel mogelijk!” 

“Dat ervaar ik ook als ik op het podium 

sta” zegt Hans. “Zeker bij vierjarigen merk 

je meteen of het in de smaak valt. Je krijgt 

directe feedback omdat kinderen reageren 

op dat wat ze zien. Als performer kan je 

daar dan weer op inspelen; je moet altijd 

scherp zijn.” 

Gaan jullie anders te werk bij het 

maken van een familievoorstelling? 

Josephine: “Kinderen zijn nog volop aan 

het leren, dus tijdens het maken laat ik 

mijn nieuwsgierige kant sterker aanwezig 

zijn, evenals de kant die zich laat meevoeren 

en betoveren. Als ik in de studio kijk 

naar wat de spelers aan het creëren zijn, 

dan ga ik dichter naast het kind in mezelf 

zitten en probeer ik te voelen hoe een kind 

zich concentreert. De regie van de energie 

en de concentratielijn is heel belangrijk in 

de scenes. Want als je straks 200 kinderen 

voor je hebt, moet je die energie en 

aandacht weten vast te houden.” 

Ook voor de volwassenen in de zaal zorgen 

De Dansers voor de juiste energie. Hans: 

“We maken dan wel een voorstelling voor 

kinderen, maar het is nooit kinderachtig. 

We werken met universele thema’s die 

zowel kinderen als volwassenen aanspreken 

en het is heel leuk om daar als maker 

de balans in te vinden.” 

In de nieuwe 4+ voorstelling Een 

Kleine Anatomie maken Hans en 

zijn medespelers een reis langs alle 

ledematen, sensaties en gevoelens 

die bij het lichaam horen. Waarom 

een voorstelling over het lichaam? 

Hans: “Het is tof om met de blik van een 

kind naar je eigen lichaam te kijken. Om 

je armen bijvoorbeeld te zien als staarten 

met handen eraan. Of om met je ogen 

dicht, toch te weten waar je voeten zitten.” 

Josephine: “Er komt een oneindige fantasie 

en speelplezier vanuit je lichaam. Je kunt er 

echt van alles mee ontdekken. Met alleen 

je lichaam heb je al zo veel en heb je verder 

nog maar weinig nodig. De voorstelling 

gaat over hoe je je als mens verhoudt tot 

je lichaam. Hoe je dat lichaam ervaart, en 

het voelen van de rijkheid en de absurditeit 

ervan.” 

Met welk gevoel gaat het publiek na 

het zien van Een Kleine Anatomie de 

zaal uit? 

Josephine: “Ik hoop dat we kunnen meegeven 

hoe je in contact kan zijn met je 

lichaam. Wat je er allemaal in kan ontdekken 

en meemaken. Dat je lichaam tegelijkertijd 

heel normaal, maar ook heel erg 

magisch is.” 

Hans: “Het lijkt me mooi als mensen met 

een positief gevoel over hun lichaam de 

zaal uitgaan. Dat ze trots zijn op hun lijf 

en wat het allemaal kan. En dat ze zich 

bewust worden van wat er binnenin dat lijf 

allemaal gebeurt aan gevoelens, gedachtes 

en emoties.” 

Een Kleine Anatomie speelt vanaf 

11 februari 2024 in de theaters. 

www.dedansers.com voor meer 

informatie en tickets. 



MATTA MATTA: 

“De choreografie van 

Jasper Džuki Jelen 

en Mojra Vogelnik is 

levendig, wild, speels 

en competitief. Telkens 

weer ontwikkelen de 

performers daarbij 

dansante dialogen 

en duels, en maken 

met hun gewaagde 

dansmoves indruk 

bij het begeesterde 

kinderpubliek … 

Geweldig!” 

(Tanznetz München, 

8 juli ’22) 

foto: Karin Jonkers 

THE100HANDS 

wenkt verleidelijklijk 

Fysieke, interactieve dans. Hoe geef je daar handen en – vooral 

voeten – aan? In het zuiden weten ze raad met die vraag. 

Ontmoeting met dansgezelschap The100Hands. 

OUT OF THE BOX: 

“Opvallend in de 

choreografie van Jasper 

Džuki Jelen en Mojra 

Vogelnik Škerlj zijn de 

ogen van de dansers. Ze 

verleiden, glimlachen en 

prikkelen en geven zo 

een extra-dramatische 

kracht. … Het zijn en 

blijven mensen die contact 

zoeken met elkaar, met 

het publiek, de kinderen, 

de volwassenen, en dat 

lukt heel organisch in 

deze intieme setting. 

Ontroerend, warm en 

krachtig.” 

(Theaterkrant 21 februari 

’23; Keuze van de Criticus) 

foto: William van der Voort 



Hun namen klinken als een spannende 

choreografie voor het alfabet: Jasper 

Džuki Jelen en Mojra Vogelnik Škerlj. 

Zij zijn de Sloveens/Nederlandse 

grondleggers van The100Hands uit Breda. 

Het dansgezelschap, dat in 2014 is opgericht, 

krijgt meerjarige steun van het Fonds 

Podiumkunsten en de gemeente Breda. 

The100Hands heeft een stevig Brabants 

fundament, maar zoekt voortdurend deurtjes 

in de horizon. Met succes: van de gemiddeld 

tachtig voorstellingen per jaar spelen ze 

ruim de helft buiten Nederland. Zo doen ze 

letterlijk recht aan een terugkerend woord in 

hun werk: grensonderzoek. 

Dansende douaniers? Nee, aan slagbomen 

hebben The100Hands een hekel. Te strikt, te 

streng, te strak. Liever scheppen de dansers 

een ongedwongen, theatrale ruimte waarin 

ze het publiek – veelal jong, maar ook ouder 

– tot interactief spel verleiden. Dat levert 

voorzetselplezier op: bezoekers bewegen zich 

om, tussen, achter, boven of naast de spelers. 

Het belangrijkste voorzetsel? Met, in al haar 

inclusiviteit. 

Actuele thema’s 

Vertrekpunt in elke voorstelling is menselijk 

contact. Het reisverloop? Bij The100Hands 

is dat deels onvoorspelbaar, want bezoekers 

veranderen in deelnemers. Zij maken actieve 

keuzes, waarbij ze hun sociale en fysieke 

grenzen verkennen. Een van de hamvragen 

die het gezelschap stilletjes stelt: hoeveel 

risico wil je in een situatie nemen? 

Emoties die het werk van The100Hands 

oproept, zijn speeltuingeluk, lef, verbazing 

en ontroering. Wat helpt, is de hoge 

mate van toegankelijkheid. Weliswaar 

raakt het werk van The100Hands aan 

actuele sociologische kwesties – ik/jij, 

wij/zij, vertrouwen en respect – maar de 

acrobatische choreografieën, speelse stijl en 

helderheid zorgen voor laagdrempeligheid. 

De afwezigheid van een ‘verhaal’ verruimt de 

zeggingskracht voor alle leeftijden. Kortom: 

(langu)age no problem. Dat bewijzen 

onder meer het veelgeprezen Matta Matta, 

een speels trio met gymnastiekmatten; 

het levensgrote bouwsel Out of the Box, 

waar je van alle kanten in kunt kijken; de 

internationale coproductie Wonderwalkers, 

die in lente 2024 zo’n veertig keer op scholen 

in Noord-Duitsland zal worden gespeeld. 

Verder kun je The100Hands op honderd-eneen 

andere plekken tegenkomen. Overal waar 

het vraagteken nog niet verbannen is. 

Voor meer informatie www.the100hands.com 

WONDERWALKERS 

foto’s: Peter van Heesen 

DATA KOMENDE VOORSTELLINGEN 

12 februari Wonderwalkers Krokusfestival - Hasselt (BE) 

13 februari Wonderwalkers Krokusfestival - Hasselt (BE) 

21 februari Out of the Box CC Amstel - Amsterdam (NL) 

21 maart Wonderwalkers Podium Bloos - Breda (NL) 

8 - 12 april Wonderwalkers Schwerin (DE) 

15 - 18 april Wonderwalkers Stralsund (DE) 

5 mei Out of the Box Roskilde (DK) 

6 mei Out of the Box Roskilde (DK) 

15 mei Matta Matta Heilbronn (DE) 

16 mei Matta Matta Heilbronn (DE) 

11 - 14 juni Wonderwalkers Rostock (DE) 

17 - 20 juni Wonderwalkers Greifswald (DE) 

11 juli Out of the Box Think Big festival - München (DE) 



2 november Out of the Box Theater de Krakeling - Amsterdam (NL) 

3 november Out of the Box Theater de Krakeling - Amsterdam (NL) 



foto: Neeltje de Vries 

Terwijl de jongens van 155 (eenvijfvijf ) 

amper hun eigen veters kunnen strikken, 

krijgt iedereen om hen heen kinderen. 

Hoogste tijd voor het breakdance collectief 

om iets te maken voor een publiek dat nog 

wél kan lachen om hun humor, voor het te 

laat is. In hilarische show Stuntkont (6 - 

106 jaar) vechten ze tegen het opgroeien en 

lappen zij alle volwassen regels aan hun 

laars. Wij vroegen hen het hemd van het lijf. 

Hebben jullie zo moeite met volwassen 

worden? 

‘Nou, de druk om volwassen te worden wordt 

opeens wel heel groot, ja. Mensen om ons 

heen baren volop baby’s en er moeten huizen 

gekocht worden. Onze knieschijven gaan 

kapot en haren vallen uit. Slikken, maar de 

harde realiteit. En dat terwijl wij zelf eigenlijk 

heel kinderachtig zijn. We lachen bijvoorbeeld 

nog steeds smakelijk om poep- en plasgrappen. 

Humor vinden wij heel belangrijk. We 

maken hele serieuze dingen graag belachelijk 

en nemen belachelijke dingen heel serieus.’ 

Waar zouden we jullie van moeten 

kennen? 

‘Het grote publiek leerde ons kennen via 

Holland’s Got Talent, waar we met heel veel 

backflips (met toentertijd Ill Skill Squad) in 

de halve finale kwamen. Inmiddels maken we 

theatershows en treden we op op bijvoorbeeld 

NIEUWE SHOW STUNTKONT 

BREAKDANCE COLLECTIEF 155 EN MAAS THEATER EN DANS 

DOORBREKEN GRENZEN MET HUMOR VOOR ALLE LEEFTIJDEN 

foto: Bart Grietens 

WEBSITE 

www.eenvijfvijf.nl / www.maastd.nl 

TICKETS 

www.maastd.nl/stuntkont 

INSTAGRAM 

@eenvijfvijf / @maastd 

‘WE MAKEN HELE 

SERIEUZE DINGEN GRAAG 

BELACHELIJK EN NEMEN 

BELACHELIJKE DINGEN 

HEEL SERIEUS’ 

festivals, zoals Lowlands, Sziget en De Parade. 

Onze vorige show CONTROLE won onlangs 

een Gouden Krekel (Jeugdtheaterprijs 2023). 

Verder maken we sketches, waarin dans, beweging 

en humor de boventoon voeren. 

We maken deze voor onszelf en voor de wereld, 

maar ook in samenwerking met bijvoorbeeld 

Het Klokhuis. Afgelopen december hadden 

we zelfs onze eigen Klokhuis aflevering!’ 

Dus, waar gaan we jullie zien? 

‘Stuntkont is een coproductie met Maas theater 

en dans (Rotterdam). Daar zullen we ook 

halverwege februari in première gaan. Daarna 

toeren we in de randstad en ver daarbuiten. 

Tickets kunnen worden gekocht via 

www.maastd.nl/stuntkont‘ 


JAN − APRIL 


PJEUGDDANS SPECIAL 

H P12+ 

Een energieke 

voorstelling 

die je hart opent 

voor hoop 

van Wies Bloemen 

met Laura Costa 

Gary Gravenbeek 

Fleur Roks 

Winter Wieringa 

FEB − MEI 


6+ 

Een fantasievolle 

en droomrijke 

dansvoorstelling 

over verlies en het 

hiernamaals 

AYA.NL 

Concept & regie: 

Ryan Djojokarso 

BIJ ELKE VOORSTELLING TE BOEKEN: 

WORKSHOPS, NAGESPREK EN LESMATERIAAL 

INTERESSE: MAIL NAAR INFO@AYA.NL 

BOEKINGEN: 

WWW.FRONTAAL.COM 



ARTISTIEK LEIDER ERNST MEISNER BLIKT TERUG OP 10 JAAR JUNIOR COMPANY: 

‘‘Het is mooi om te 

zien hoe jong talent 

zich ontwikkelt’’ 

De overgang van de dansacademie naar een groot balletgezelschap is voor 

veel jonge dansers best pittig. De dagelijkse lessen met veel aandacht en 

aanwijzingen van docenten maken ineens plaats voor intensieve repetities 

waar ze zich opnieuw moeten bewijzen. Om net afgestudeerde dansers te 

helpen in dat proces werd in 2013 de Junior Company van Het Nationale 

Ballet opgericht. Wij spraken artistiek leider Ernst Meisner over de 

hoogtepunten en lessen van de afgelopen tien jaar. 

tekst Roos Stuurman 

Hoe voelt het voor jou persoonlijk 

om het 10-jarig jubileum van de 

Junior Company te vieren? 

‘‘Ja, dat is heel bijzonder. Je bent er niet 

zo mee bezig als je ergens middenin zit, 

omdat je gewoon bezig bent met het dagelijkse, 

maar dan ineens zijn er tien jaar 

om. Dan is het best bijzonder om even een 

moment te hebben om terug te kijken op 

alle hoogtepunten. We hebben met zoveel 

dansers en choreografen gewerkt de afgelopen 

tien jaar. Ik vind het heel mooi om 

te zien waar iedereen nu is.’’ 

Hoe heeft de Junior Company zich 

ontwikkeld sinds de oprichting? 

‘‘In het begin was het echt pionieren, we 

moesten namelijk alles uitvinden met 

z’n allen. Het eerste jaar deden we maar 

liefst veertig voorstellingen door het hele 

land. Dat bleek veel te veel. We hebben 

inmiddels veel geleerd en blijven leren. De 

kerntaak van de Junior Company is nog 

steeds om een overbrugging te vormen 

tussen de dansopleiding en het gezelschap. 

Er is heel veel talent, maar voor 

jonge dansers die net van de opleiding af 

komen blijft het een uitdaging om hun 

plek te vinden binnen een groot gezelschap. 

In een kleinere groep krijgen ze 

meer correcties van balletmeesters en 

leren ze hoe ze om kunnen gaan met alles 

wat er komt kijken bij het dansen binnen 

een groot gezelschap. Daarnaast willen we 

ook dat de dansers van de Junior Company 

veel optreden en de kans krijgen om 

ingewikkelde solistische rollen te dansen. 

Het is eigenlijk een soort snelkookpan. 

Met het 10-jarige jubileum kijk ik graag 

vooruit. Met ons gezelschap, maar ook 

met ballet in het algemeen. En daarbij 

vind ik het belangrijk dat jonge dansers 

een stem hebben.’’ 

Wat bedoel je precies met een eigen 

stem? 

‘‘Ik heb altijd gezegd: ik wil niet twaalf 

dansers die er allemaal hetzelfde uitzien, 

ik wil twaalf individuen met een eigen 

persoonlijkheid. In de eerste groep van de 

Junior Company hadden we ook echt grote 

persoonlijkheden als Michaela DePrince 

en Jessica Xuan. Dat zijn danseressen 

die nu ook nog groot zijn in de balletwereld. 

Maar het hebben van een eigen stem 

kan op verschillende manieren. Dat is ook 

leren hoe je je stem kan inzetten als er een 

choreograaf met je komt werken. Welke 

rol speel je dan? Het gaat niet alleen 

om het kunnen volgen van instructies, 

maar ook om het leren welke rol je zelf 

kunt spelen in het choreografisch proces. 

Daarnaast gaat het ook om het letterlijk 

in gesprek gaan met je dansers, zodat je 

weet wat er speelt, wat ze voelen en wat 

ze nodig hebben. In die tien jaar heb ik 

ook geleerd om altijd goed te proberen te 

luisteren.’’ 

‘‘In het voorjaar hebben we een heel 

mooi project, weer een samenwerking met 

ISH Dance Collective, om jong choreografisch 

talent te stimuleren. We laten 

daarbij jonge makers van ISH en jonge 

makers van de Junior Company samen 

choreograferen, om zo voort te borduren 

op wat Marco Gerris en ik samen hebben 

proberen te doen.’’ 

Hoe is het voor jou om als 

choreograaf met jonge dansers te 

werken? 

‘‘Het mooie van jonge dansers is dat ze een 

enorme energie en passie hebben wanneer 

ze net van school af zijn. Ze willen zó 

graag en hebben zoveel dromen en ideeën. 

Veel dansers van de Junior Company hebben 

voor hun 18e al veel bereikt en soms 

al de halve wereld over gereisd. Maar ook 

in Nederland is de opleiding pittig en 

moeten dansers vaak veel andere dingen 

laten schieten voor hun droom. Wat mij 

heel gelukkig maakt om te zien is hoe al 



‘‘HET MOOIE VAN JONGE 

DANSERS IS DAT ZE EEN 

ENORME ENERGIE EN PASSIE 

HEBBEN WANNEER ZE NET 

VAN SCHOOL AF ZIJN” 

die jonge mensen zich ontwikkelen. Wat 

ze bereiken, wat ze doen, wat ze maken… 

Wanneer ik bij een voorstelling van het 

grote gezelschap ben, is het zo leuk om 

zoveel van onze Junioren daar te zien 

dansen in prachtige rollen.’’ 

Blijven veel Junioren bij het 

Nationale Ballet? 

‘‘De laatste jaren is bijna iedereen doorgestroomd. 

In alle rangen vind je dansers 

die ooit in de Junior Company hebben 

gezeten en inmiddels is zelfs meer dan de 

helft van het grote gezelschap alumni van 

de Junior Company. Dat is heel fijn, want 

zo houd je ze bij je en daaruit blijkt dat de 

doorstroom werkt.’’ 

Kun je ons meer vertellen over de 

keuzes voor het repertoire van de 

Junior Company? 

‘‘We hebben elk jaar een Nederlandse 

tournee. Aan de ene kant doen we een 

klassiek uitdagend repertoire, dat vaak bestaat 

uit delen uit grote balletten van het 

grote gezelschap van Het Nationale Ballet. 

Dat willen die jonge dansers ook, ze willen 

uitgedaagd worden. Tegelijkertijd zoeken 

we ook naar nieuw werk, nieuwe choreografen 

en werk wat speciaal voor hen 

wordt gemaakt.’’ 

Wat maakt de Junior Company 

uniek in vergelijking met andere 

dansgezelschappen? 

‘‘Inmiddels zijn er wereldwijd heel wat 

meer jeugdgezelschappen opgericht, 

maar we merken nog steeds dat heel veel 

dansers bij ons willen komen. Wat de 

Junior Company zo uniek maakt is de 

sterke band met het grote gezelschap van 

Het Nationale Ballet. Ze doen drie keer 

in de week samen lessen en de Junioren 

dansen mee in alle grote producties. De 

Junioren zijn zo onderdeel van de grote 

groep, maar daarnaast gaan ze zelf ook op 

tournee met hun eigen veilige groep.’’ 

Hoe selecteren jullie dansers? 

‘‘Van de 900 aanmeldingen nodigen 

we er 100 uit voor de auditie, waar 

we dan uiteindelijk een paar 

uit kiezen. De hele artistieke 

staf van Het Nationale 

Ballet kijkt en beslist 

mee en het grappige is 

dat meestal iedereen 

al heel gauw dezelfde 

dansers eruit pikt. 

Het is bijzonder om 

te zien dat er zoveel 

talent is, maar dan 

is de persoonlijkheid 

toch doorslaggevend. 

Wie springt eruit? Bij 

wie voel je meteen iets? 

Dat is waar het in het vak 

om gaat. Soms kan je bij een 

adagio (een langzame reeks 

bewegingen tijdens de balletles) al 

hebben dat iemand je raakt. Daar ben je 

natuurlijk naar op zoek, iemand die nét 

iets meer heeft.’’ 

Hoe zie je de toekomst van de 

Junior Company? 

‘‘Ik hoop dat we samen met het jonge talent 

kunnen gaan kijken naar de toekomst 

van deze kunstvorm. Ik geloof enorm in 

klassiek ballet, juist ook in deze tijd. En ik 

denk dat het vertellen van verhalen nog 

belangrijker zal worden. We zijn altijd op 

zoek naar dansers en choreografen die 

met liefde en passie voor de ballettechniek 

verhalen kunnen vertellen die er nu toe 

doen. Dat zijn hele mooie zoektochten en 

uitdagingen voor de komende jaren.’’ 


STORM 

TOUR 11.04 → 23.05 

“Een prachtige polyfonie van 

bewegingen uit de LeineRoebana-stijl, 

gemixt met Griekse volksdans, muziek 

uit verschillende windrichtingen en het 

gehuil van een gestrande zeehond.” 

- Het Parool 

www.leineroebana.com

INTERVIEW 

Conny Janssen Danst 

brengt tot begin april de 

nieuwe voorstelling ZIEL. 

De voorstelling vloeit deels 

voort uit FRAMED, gemaakt 

tijdens corona: een mozaïek 

van kleine vertellingen over 

ingekapseld zijn tegen de 

achtergrond van een led-wall 

met stadse beelden. 

tekst Frans van Hilten 

foto’s Martijn Kappers 

Conny staat Dans Magazine 

te woord in HUIS 

Conny Janssen Danst, 

sinds enkele jaren haar 

‘Huis voor de Dans’, een groot 

complex van studio’s en kantoren 

in een industrieel pand 

op Katendrecht. Enthousiast 

doet ze het licht even uit om 

het uitzicht over de avondlijk 

verlichte haven te laten zien. 

WEG VAN OORDELEN EN 

BEPERKINGEN 

‘Na corona had ik een enorme 

behoefte de luiken open te 

gooien en het leven tegemoet 

te schreeuwen. Anderhalf jaar 

geleden schreef ik op: ik wil 

het leven inspringen, het omarmen, 

uit het benauwde weg. 

Lust for life! Ik ging de studio 

in en vertelde mijn dansers: ik 

wil gáán en weg van oordelen 

en beperkingen en bepalingen. 

Maar toen ik dat onderzocht 

met mijn dansers, bleek het 

niet zo eenvoudig. OK, gewoon 

gáán, en dan? Waar ga je dan 

naartoe? Geleidelijk ging het 

steeds meer over het proces 

van durven loslaten. Over hoe 

je omgaat met de oordelen van 

jezelf en anderen. Het werd een 

reis naar het loslaten en daarin 

teruggeworpen worden door 

zelfkritiek. In de voorstelling 

heeft dat vorm gekregen als 

vooruit willen komen, tegen 

weerstand inlopen, rennen. En 

wie weet vormt ZIEL straks 

weer aanleiding voor een 

volgend werk. Als het maak- 

ZIEL 

EEN REIS NAAR HET LOSLATEN 

proces een reis is, wordt het 

station waar je aankomt vaak 

bepaald door het moment 

van de première. Ooit moet je 

het ‘af’ verklaren, anders blijf 

je dooremmeren. Misschien 

geen punt zetten, maar wel een 

komma.’ 

GROTE WERELD 

‘In ZIEL zie je een fysiek, 

energiek ensemble dat bestaat 

uit heel verschillende personages. 

Ik hou ervan mensen 

op het toneel te zien, hoe dat 

schuurt en inspireert. De mens 

in relatie tot de ander, dat zit 

bij mij in elke voorstelling. 

Ieder gezelschap heeft een 

eigen signatuur; mijn bron is 

altijd de mens in zijn kracht, 

kwetsbaarheid, onzekerheid, 

solidariteit en de beïnvloeding 

van die mens door de wereld. 

Ik kan niet iets maken over de 

grote wereld, over Oekraïne en 

Gaza, alleen over hoe wij ons 

daarover voelen in het hier en 

nu. Als ik denk wat dáár nu 

gebeurt, en over het milieu en 

klimaat en hoe we de oplossingen 

niet voor elkaar krijgen 

omdat we geregeerd worden 

door multinationals, dan zou 

ik bijna in bed willen kruipen 

en de deken over me heen 

trekken. Het enige wat ik kan 

doen is het downsizen naar 

iets waar je wél iets mee kunt. 

Kom met wie je bent en dan 

gaan we in dialoog iets maken. 

Over verlangen naar leven en 

over je los moeten maken om 

dat te kunnen doen.’ 

SWITCH 

‘Ik praat veel met jonge 

dansers en choreografen. Hun 

zorgen liggen vaak meer bij de 

CONNY JANSSEN: 

‘IK WIL HET LEVEN 

INSPRINGEN.’ 

switch die ze maken naar het 

bestaan als professionele dansers, 

het vertrek van huis en 

haard, de twijfels: ben ik wel 

goed genoeg? Maar alles komt 

in het leven op het moment 

dat je eraan toe bent. Dat is 

ook weer die reis. Als je begint, 

hoef je niet alles meteen nú 

al te kunnen. Dat geldt voor 

mezelf ook. En een Huis voor 

de Dans bouwen is waar ik nu 

ben aangekomen.’ 

Conny Janssen Danst, ZIEL. 

Theatertour 

januari-april 2024. 

Informatie en tickets: 

www conny danssendanst.nl 


FOTOREPORTAGE 

Yvonne Smink en Guilhermo Miotto 

foto Ernest Potters 

Choreograaf Guilhermo Miotto is gefascineerd 

door mensen die zich een specifieke vorm van 

bewegen totaal eigen hebben gemaakt. Poles, 

met meervoudig Nederlands kampioen paaldans 

Yvonne Smink, is de derde voorstelling in een serie 

solo’s die hij maakt voor obsessieve bewegers. 

Eerder maakte Miotto Rise up voor 

wereldkampioen breakdance Menno van Gorp en 

Ball voor freestyle voetballer en wereldkampioen 

ground moves Nasser El Jackson. 

POLES 


FOTOREPORTAGE 

dansfoto’s Karin Jonkers 

repetitiefoto’s Augusto Monteiro 


FOTOREPORTAGE 

Miotto’s poëtische inslag vermengt zich in Poles met Sminks 

no-nonsense verschijning, nuchterheid en ijzersterke techniek. 

Paaldans is niet alleen mooi en spectaculair, maar ook keihard 

werken. Dat bewijzen de foto’s van de repetities wel. 

Poles is 17 maart nog in Korzo Den Haag te zien. 

Voor verdere speeldata zie www.corpomaquina.nl 


FOTOREPORTAGE 

POLES 


DANS & 

IRENE VAN ZEELAND: 

‘NA ANDERHALF 

JAAR VECHTEN 

KAN IK IETS 

MOOIS 

TERUGGEVEN.’ 


DANS & 

‘HOE VERBEELD JE 

MET JE LICHAAM 

BOOSHEID, ANGST, 

VERDRIET MAAR 

OOK VREUGDE?’ 

De halve wereld reist dansdocent en choreograaf 

Irene van Zeeland over. Op zoek naar uitwisseling 

met andere culturen, inzichten en inspiratie. Tot ze 

ziek wordt. Nu lanceert ze Keep Moving Me, een serie 

online danslessen voor vrouwen met borstkanker. ‘Dat 

heb ik gemist tijdens mijn eigen behandeling.’ 

tekst Iris Peters 

foto’s Carolina Kzan 

In 2008 reist Van Zeeland (1986) af naar 

Parijs, voor het Flamenco Festival. Het is 

de meivakantie van het laatste jaar aan 

de docentenopleiding van de Theaterschool 

in Amsterdam. Op een avond 

passeert ze het Centre de Danse du Marais. 

Een majestueus pand uit de 16 e eeuw, met 

meer dan manshoge houten deuren die 

openstaan naar een middeleeuws binnenplein. 

Van Zeeland: ‘Op de muur naast de 

ingang hing een lullig stukje papier uit 

iemands notitieboekje: Summer Teachers 

Wanted.’ 

Ze stapt binnen en converseert in hakkelend 

Frans met de directeur, die haar 

twee dagen later een voorstel doet: één 

les per week, zonder studiohuur en 60% 

van de inkomsten. ‘Als je geen leerlingen 

trekt, ga ik je ook niet betalen’, zegt hij. 

Van Zeeland: ‘Sindsdien geef ik er elke 

zomer les.’ 

Tradities doorbreken 

‘Ik ben een beetje zenuwachtig van aard, 

dus ik beweeg graag. Niet alleen als 

danser, maar ook over de aardbol’, vertelt 

ze. Twee jaar na Parijs verhuist ze naar 

New York voor de prestigieuze International 

Training bij de Merce Cunningham 

Studio, die onderwijst in de basistechniek 

van Cunninghams choreografie. 

‘Cunningham was dapper, want hij 

brak met allerlei tradities’, glundert Van 

Zeeland. ‘Hij speelde met de dissonantie 

tussen het boven- en het onderlijf. Zijn 

techniek mengt klassiek benenwerk met 

moderne bewegingen voor het bovenlichaam. 

Ook brengt hij toeval in, geïnspireerd 

op zijn samenwerkingspartner John 

Cage.’ 

Ze neemt deze kennis en kunde als 

docent mee naar andere plekken in de wereld. 

Zo geeft ze drie jaar les in Bangalore, 

India. Aan een instituut dat Attakkalari 

heet. Een dansopleiding die traditionele 

Indiase dans mixt met moderne dans uit 

het Westen. 

‘Ik herinner me vooral de keer dat we 

de documentairefilm Pina van Wim 

Wenders bespraken. Daarin zie je hoe 

een vrouw, armen wijd als een krijger en 

met een dikke haarbos voor het gezicht, 

de bovengrondse metro instapt. Ze smijt 

een kussen op de grond en vermorzelt het 

met haar voeten. Slaat er tegenaan, gooit 

ermee, tot ze bij haar zitplaats aankomt en 

rustig ademhaalt. Een van de studenten 

zag hier een gearrangeerd huwelijk in. Ik 

realiseerde me dat deze studenten vanuit 

hun traditie en opvoeding heel anders 

kijken naar man-vrouwverhoudingen dan 

ik. Hoe en waar je opgroeit is van invloed 

op hoe je kunst ervaart. Dit houdt me 

scherp, dacht ik. Hoe ìk iets zie, zegt niets 

over hoe iemand anders het ziet. Ik voelde 

me behoorlijk geprivilegieerd, als witte, 

hoogopgeleide vrouw met alle kansen die 

ik kreeg.’ 

Blijf bewegen 

Anderhalf jaar terug neemt haar leven 

plotseling een onverwachte wending. Van 

Zeeland, 36 jaar, met een fit lijf en een 

gezonde leefstijl, ontdekt een knobbel in 

haar borst. Het blijkt een agressieve vorm 

van kanker. Binnen drie weken begint ze 

aan de chemo. 


DANS & 

Kimberley Harvey en Irene van Zeeland 

Tijdens de behandeling hameren de 

artsen erop dat ze blijft bewegen. Dat 

bevordert het herstel. ‘Als je het tegen mij 

over beweging hebt, dan heb je het over 

dans. Ik probeerde in mijn huiskamer 

de Cunningham-lessen te volgen die ze 

vanuit New-York op Instagram streamen. 

Nou, als ik 20 minuten warming-up voor 

mekaar kreeg, dan had ik een goede dag.’ 

Ze heeft een tumor van 8 bij 10 centimeter, 

die snel groeit en in stadium drie 

valt, met uitzaaiingen naar de lymfeklieren. 

‘Dat doet niet alleen lichamelijk, 

maar ook mentaal iets met je’, zegt ze. 

En dan: ‘Ik dacht: ik ga dit niet alleen 

doen. Ik nam een therapeut in de arm 

die zei: “Denk niet aan de uitslag over 

drie weken, denk aan iets waar je wel 

controle over hebt. Aan wat je eet of hoe 

je beweegt”.’ 

Na de chemo van een half jaar volgt de 

operatie van haar borst. Voor ze naar het 

ziekenhuis gaat, fotografeert de vrouw 

en artistiek partner van Van Zeeland 

haar. In haar huis. Als danser. Met een 

lange witte rok aan, zonder bovenkant. 

Zonder haar. Gewoon hoe het was op dat 

moment. Voor het geval ze uit de operatie 

komt en de borst er alsnog af moest. ‘Dit 

is hoe ik ermee omga: ik maak kunst.’ 

Van Zeeland denkt aan haar werk 

als hoofd Holland Dance Festival in de 

maatschappij, dat ze al zes jaar vervult. 

Hierbij is ze verantwoordelijk voor het 

dossier inclusie. ‘Ik werkte de afgelopen 

jaren veel samen met mensen die een 

beperking hebben en leerde over hoe het 

is om met een ander lijf in de danswereld 

te stappen en je plek te veroveren. Dat 

vond ik een interessante ervaring.’ Tot ze 

ziek werd. ‘Toen besefte ik pas echt wat 

het betekent als je niet meer academisch 

mee kan dansen.’ Nu neemt ze haar eigen 

ervaring mee in haar werk. 

Keep Moving Me 

Tijdens een workshop voor ondernemers 

– bedoeld om haar gedachten op iets anders 

dan haar ziekte te richten – denkt ze 

ineens: ‘Online danslessen voor vrouwen 

met of zonder danservaring. Die tijdens de 

chemobehandeling willen blijven bewegen. 

In de veilige omgeving van je huis 

en niet te zwaar, niet langer dan twintig 

minuten. Dat heb ik gemist tijdens mijn 

eigen behandeling.’ 

Zo ontstaat Keep Moving Me. Een 

serie online danslessen met verschillende 

thema’s, waarin Van Zeeland al haar 

knowhow verwerkt. Er zitten bijvoorbeeld 

sessies tussen die zich richten op het 

uiten van emoties. Hoe verbeeld je met je 

lichaam boosheid, angst, verdriet, maar 

ook: vreugde. Want alleen al als je een 

glimlach opzet, heeft dat effect op hoe je 

je voelt. 

Je kunt ook een warming-up volgen, 

vlak voor een bestraling, die je lijf soepeler 

maakt en als je de kracht niet hebt om te 

staan, dan volg je de les zittend. Van Zeeland: 

‘Daar komt Cunningham weer van 

pas, met zijn techniek waarbij alleen het 

bovenlijf beweegt voor een oefening.’ 

‘Al help ik een paar mensen met mijn lessen, 

dan heb ik echt iets moois gemaakt, 

ondanks of misschien wel dankzij mijn 

ziekte. Dan was het niet alleen maar vechten 

tegen de kanker in mijn lijf.’ 

www.keep-moving.me 


Praktische 

tips 

tips om geld te 

besparen 

Precies wat je nodig hebt! 

Scan de 

QR-code 

voor meer 

informatie! 

Beter leven 

met minder 

DIY: origineel, 

goedkoop, en 

vaak beter voor 

het milieu 

Een magazine voor iedereen 

Duurzamer 

worden 

worden in kleine 

stappen 

Genoeg is hét tijdschrift voor mensen die graag een eenvoudiger leven leiden, met minder spullen, 

minder gedoe en meer tijd voor de belangrijke dingen in het leven. In Genoeg vindt u inspirerende verhalen, 

achtergrondinformatie en praktische tips voor een zinvol, duurzaam en gelukkig bestaan. 

@genoegmagazine 

4 

abonnement.genoeg.nl 

X PER JAAR 

Genoeg 

Magazine 

1 JAAR 

19, 95 

Genoeg 

OF MET 

Premium 

SLECHTS 

24, 95 

die meer wil doen met minder! 

SPRING 

Feestelijk het voorjaar in 

Met Mauro Bigonzetti 

22 maart t/m 1 juni 2024 introdans.nl

AI & DANS 

Wave van Another Kind of Blue, 2021 

ARTIFICIAL 

INTELLIGENCE 

Dansen we mee? 

‘AI revolutioneert de wereld van dans en 

choreografie en opent nieuwe wegen voor 

creativiteit en expressie…’ Het is op internet 

niet moeilijk (waarschijnlijk computergegenereerde) 

jubelverhalen te vinden over 

Artificial Intelligence. Dans Magazine ging 

voor een tweedelig artikel op onderzoek uit. 

tekst Barend de Voogd 

foto’s Kim Vos 

AI is nog volop in beweging. 

In december 

bereikte de Europese 

Unie bijvoorbeeld nog 

een akkoord over het reguleren 

van kunstmatige intelligentie. 

De AI Act wordt pas in 2026 

van kracht, terwijl ChatGPT 

(voor tekst) en Midjourney 

(beeld) al bijna ingeburgerd 

zijn. Ook de overheid en 

(sociale) media maken al veel 

gebruik van AI. De vraag is: 

wat gaan die razendsnelle ontwikkelingen 

betekenen voor 

dans en de danswereld? 

AI prikkelt natuurlijk om te 

beginnen de creatieve fantasie. 

Wat ooit sciencefiction was, 

behoort nu tot de reële mogelijkheden. 

Niet zo gek dus dat 

choreografen daarmee willen 

spelen. David Middendorp 

doet met zijn dansgezelschap 

Another Kind of Blue al jaren 

onderzoek naar ‘de vrije wil’ en 

de mogelijkheden van technologie. 

‘De mooiste vorm daarvoor 

leek mij een duet van een 

danser met een zwerm drones’, 

vertelt hij desgevraagd. 

Middendorp werkt met 

Sioux uit Eindhoven en 

studenten van de TU Delft 

aan een langerlopend project 

dat hij de AI-man noemt. 

Bij de eerste voorstellingen 

ging het nog om drones die 

vanuit de coulissen werden 

bestuurd of waren voorgeprogrammeerd. 

Hij gaat echter 

steeds een beetje verder. ‘Het 

stuk Airman (2018), dat we 

nu nog spelen, zette de eerste 

stap naar vrijheid. De danser 

kan op bepaalde momenten 

bewegingen improviseren en 

de dronefiguur volgt die dan. 

Daarvoor heb je dus een zekere 

mate van programmeerbare 

slimheid nodig. De volgende 

stap is die drone te laten reageren 

op de danser en daar komt 

echte kunstmatige intelligentie 

bij kijken.’ 


DEEL 1 

NIEUWE DANSIDEEËN 

David Middendorp is niet de 

enige. Het Leipzig Ballet, bijvoorbeeld, 

voerde in mei 2023 

het stuk Fusion op, waarbij 

muziek, choreografie en set 

design met behulp van AI tot 

stand zijn gekomen. De Britse 

choreograaf Wayne MacGregor 

maakte in 2019 Living 

Archive: An AI Performance 

Experiment. Hij gebruikte een 

algoritme dat hij in samenwerking 

met Google Arts and 

Culture Lab ontwikkelde. De 

AI kreeg het hele dansoeuvre 

van McGregor ingevoerd (een 

videoarchief van ruim 25 jaar) 

en ontleedde elke beweging. 

Wanneer vervolgens een van 

de dansers tijdens de repetities 

een beweging maakte, was de 

machine in staat tot wel dertig 

verschillende vervolgbewegingen 

te suggereren. MacGregor: 

‘Dit is een briljante manier om 

je bewegingskennis te organiseren, 

die je daarna kunt 

gebruiken om nieuwe dansideeën 

te ontwikkelen.’ 

MACHINE LEARNING 

McGregor baseerde zich op 

wat in het jargon ‘machine 

learning’ heet. Middendorp 

maakt daar ook gebruik van. 

‘We nemen een heleboel improviserende 

dansers op met 

het motion capture-systeem. 

We verzamelen die data en 

bekijken nu welke AI-systemen 

geschikt zijn, zodat we de 

volgende stap kunnen zetten.’ 

Het heel snel organiseren, 

classificeren en combineren 

van enorme hoeveelheden 

data is eigenlijk de kern van 

wat AI doet. Zonder het videoarchief 

van McGregor was 

zijn AI-voorstelling er nooit 

geweest. Zonder echte dansers 

leren de drones van Middendorp 

nooit dansen. 

Dat gezegd hebbende, lijken 

de mogelijkheden eindeloos. 

Middendorp: ‘Ik denk dat 

AI uiteindelijk veel beter een 

nieuwe danstaal gaat kunnen 

ontwikkelen dan de mens. Je 

ziet dat nu al met het genereren 

van nieuwe beelden, 

en dat staat maar nog in de 

kinderschoenen. Ik zie niet in, 

waarom dat met choreografie 

anders zou gaan.’ 

JURIDISCH GEVECHT 

Een van de eerste bedenkingen 

die je daarbij kunt hebben, is 

natuurlijk de kwestie van het 

auteursrecht. Kyle Hanagami, 

choreograaf van o.a. Jennifer 

Lopez, Justin Bieber en Britney 

Spears, voert op dit moment 

een juridisch gevecht met 

Epic Games omdat ze zijn choreografie 

hebben gebruikt om 

hun avatars te laten dansen in 

het computerspel Fortnite. Hanagami 

heeft dure advocaten, 

maar hoe zit met de rechten 

van een beginnend danser die 

op TikTok naamsbekendheid 

probeert op te bouwen? En wat 

beschouwen we nog als een 

choreografie? De Amerikaanse 

rechter oordeelde in 2019 dat 

een populaire, van televisie 

bekende move als de ‘Carlton-dance’ 

niet de auteursrechtelijke 

bescherming geniet van 

een volledige choreografie. 

AI maakt dat probleem nog 

veel complexer. Wanneer je 

dansbewegingen kunt ontleden 

tot abstracte datapunten, dan 

kun je die data immers ook 

hergebruiken, combineren 

en verhandelen. Dansdata 

kunnen ook gebruikt worden 

voor toepassingen waaraan je 

misschien helemaal niet zou 

denken. Heeft McGregor ook 

zeggenschap, of krijgt hij royalty’s, 

als Google het algoritme 

dat ze voor Living Archive 

ontwikkelden, gebruikt voor, 

bijvoorbeeld, een app waarmee 

je kunt leren dansen, een 

fysiotherapeutisch hulpmiddel 

of een militaire toepassing? 

TWEESNIJDEND ZWAARD 

Leen La Rivière, oud-voorzitter 

van Kunstenbond CNV en beheerder 

van auteursrechtken- 

niscentrum.nl, is er heel uitgesproken 

over: ‘Wat er nu met 

AI op ons afkomt, betekent in 

het ergste geval het einde van 

de menselijke creativiteit.’ Hij 

geeft als voorbeeld de computer-gegenereerde 

‘nieuwe’ 

muziek van Mozart die meer 

dan tweehonderd jaar na zijn 

dood werd uitgebracht. ‘De 

auteurswet is glashelder: elk 

werk van artisticiteit, dus ook 

dans, is beschermd. Als je iets 

van een ander gebruikt, moet 

je daarvoor betalen.’ 

In de film- en muziekwereld 

is AI daarom een veelbesproken 

onderwerp. NORMA, de 

auteursrechtenorganisatie 

die voor dansers de repartitie 

verzorgt wanneer hun werk op 

televisie wordt vertoond, laat 

desgevraagd weten zich niet 

met AI bezig te houden. 

Middendorp is trouwens niet 

minder uitgesproken: ‘Technologie 

is vaak een tweesnijdend 

zwaard. Als je alleen kijkt naar 

inkomsten of je ego, dan denk 

ik inderdaad dat je je zorgen 

moet maken over AI. Op de lange 

termijn denk ik echter dat we 

er iets bij kunnen winnen.’ 

‘Een toekomst waarin AI in 

alles beter is dan wij, is niet ver 

weg meer’, denkt Middendorp. 

‘En dan wordt het een keuze, 

niet alleen voor choreografen, 

maar voor alle beroepen. 

Waarom doe ik dit? We 

hangen ons ego nu vaak op aan 

ons werk, maar wat als een robot 

en een AI je overbodig maken? 

Dan is de keuze om thuis 

op de bank te gaan zitten of 

iets te blijven doen omdat het 

je plezier geeft. Een robot gaat 

op den duur veel beter kunnen 

dansen dan de beste ballerina. 

Als jij een perfecte dansvoorstelling 

wilt, kun je dus beter 

daar voor gaan. Maar kinderen 

gaan naar balletles omdat het 

ze gelukkig maakt. Als jij als 

danser nog steeds het ervaringstraject 

door wilt maken 

dat je als danser doorgaat, dan 

denk ik dat zoiets nog steeds 

waardevol kan zijn. Kies je 

voor het meest efficiënte, het 

meer productieve, dan gaat 

mens daarin een steeds kleinere 

rol vervullen. We zullen dat 

moeten leren loslaten.’ 

Wave 

In het volgende deel van 

dit artikel ontdekken we 

o.a. wat Codarts en Het 

Nationale Ballet met big 

data doen. 

David Middendorp en zijn 

dansers gaan vanaf februari 

op tournee met Digital Twin. 

www.anotherkindofblue.nl 


DANSDROMEN 

DANS- 

DROMEN 

Lotte Brouwer is 18 en studeert media en 

communicatie. Driemaal per week is ze in 

Harmelen in de dansschool te vinden. Waarom 

danst ze zo graag? En wat is haar droom? 

foto Conchita Brouwer 

Lotte 

‘IK KON NIET WACHTEN!’ 

Waar dans je? 

‘Ik dans bij Saskia’s Dansschool, The Starfactory. 

Misschien heb je er wel eens van gehoord. Ze 

hebben namelijk 5 miljoen abonnees op YouTube! 

Op hun filmpjes kun je thuis leuk meedansen.’ 

Hoe lang dans je al? 

‘Al vanaf mijn derde, dus dat is al meer dan 

14 jaar! Eigenlijk start je pas vanaf 4 jaar met 

dansen, maar ik vond het te leuk en kon niet 

wachten. Dus ik mocht al eerder op dansles.’ 

Wat betekent dansen voor je? 

‘Heel veel, ik dans al zolang dat ik me geen leven 

voorstellen kan zonder dans. Ik kijk er altijd 

naar uit om aan het einde van de dag naar de 

dansschool te gaan om gezellig weer met de groep 

een uurtje te dansen.’ 

Ben je wel eens naar een 

dansoptreden geweest? 

‘Ik ben een keer naar De Notenkraker geweest. 

Een echte balletvoorstelling. Totaal iets anders 

dan mijn eigen dans, maar heel vet om te zien. Ik 

doe hiphop/streetdance en sinds twee jaar ook 

moderne dans.’ 

Waar en wanneer trad je zelf voor 

het eerst op? 

‘Mijn eerste optreden was in recreatiecentrum 

H2O in Harmelen. Daar hielden we onze 

jaarlijkse eindshows. Altijd een superleuk moment 

om naar uit te kijken. Tegenwoordig dansen we de 

eindshows in het Fulcotheater in IJsselstein.’ 

In wat voor voorstelling droom jij 

nog eens te dansen? 

‘Ik zou heel graag eens meedansen met de Nieuw- 

Zeelandse danscrew Royal Family. Ik volg ze al 

langer op social media en ik vind hun dansen 

altijd zo vet om te zien!’ 

www.saskiasdansschool.nl 


Valentine's 

edition 

14 

feb

een ode aan het leven 

danser pedro correia — beeld raymond de vries 

THEATERTOUR JAN–APR 2024 

CONNYJANSSENDANST.NL

Dans Magazine 1 2024

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?