Stadswerk Magazine 1 2024

Stadswerk 

MAGAZINE VOOR PROFESSIONALS OP HET GEBIED VAN DE LEEFOMGEVING 01 2024 

extra 

SPORT EN 

BEWEGING 

Gezonde 

openbare 

ruimte 

HET SOCIALE VERHAAL 

JONGEREN 

Openbare ruimte 

als informele 

leeromgeving 

HOORN 

BuitenStad: 

groen, gezond, 

stads en autoluw 

BLUE ZONES 

Inspiratie voor 

een gezonde 

omgeving 

FUTURE DESIGN 

Een stem voor 

de ongeboren 

generatie

VAN DE BESTUURSTAFEL 

Een goede gezondheid, wie wil dat 

nou niet? En toch lijkt ons gedrag 

daar niet altijd mee in overeenstemming. 

Er wordt nog steeds gerookt 

en (overmatig) gedronken, ongezond 

gegeten, ruim de helft van de bevolking haalt de beweegnormen niet 

en we hebben veel te veel stress. Dat is aan de ene kant een individuele 

verantwoordelijkheid van ons allemaal. Aan de andere kant kunnen en 

moeten we als samenleving collectief aan de slag. 

Neem de openbare ruimte. Daar liggen veel kansen om mensen aan te 

zetten tot gezond gedrag. Bijvoorbeeld door de openbare ruimte zo in 

te richten dat deze sporten en bewegen stimuleert. Maar dat is niet het 

enige. Eenzaamheid kan onze gezondheid bijvoorbeeld danig ondermijnen; 

het wordt wel de tuberculose van de 21 e eeuw genoemd. Daar 

kunnen we wel wat mee in de openbare ruimte: we maken plekken 

waar het goed toeven is, waar mensen samenkomen en de drempel om 

een praatje aan te knopen laag is. 

Wat hebben we nodig voor ‘gezonde’ ontmoetingsplekken? Het moet 

er netjes, schoon en goed onderhouden uitzien. We hebben daarvoor, 

overigens niet alleen om redenen van gezondheid, een 

uitgebreide praktijk in het leven geroepen. Maar het is meer dan dat. 

En voor dat ‘meer’ moeten we onze vertrouwde wereld van assets en 

beheerplannen verlaten. We moeten als het ware met bewoners 

meekijken, hun sociale gedrag bestuderen en daar plekken optimaal 

op inrichten. Pas dan pak je de volle gezondheidswinst in de 

openbare ruimte. 

In dit themanummer van Stadswerk magazine doen we precies dat: 

we verkennen het sociale domein om voeling te krijgen met het sociale 

gedrag van mensen in de openbare ruimte. De redactie heeft daarbij 

hulp ingeroepen van twee gezondheidswetenschappers van Universiteit 

Maastricht, Mare Knibbe en Klasien Horstman. Dat heeft een rijke 

oogst opgeleverd. Hopelijk helpt dat om ook in uw praktijk een sociale 

bril op te zetten en te zien wat openbare ruimte, los van het reguliere 

beheerwerk, nog meer nodig heeft om mensen te verleiden tot gezond 

gedrag. En laten we vooral verder gaan met het delen van inzichten 

daarover. Onze vereniging helpt u daar graag bij. 

GERDO VAN GROOTHEEST 

Een sociale 

bril opzetten 

VOORZITTER KONINKLIJKE VERENIGING STADSWERK NEDERLAND 

THEMA GEZONDE 

OPENBARE RUIMTE 

07 

Gezonde stad 

Column 

KLASIEN HORSTMAN EN MARE KNIBBE 

08 

Een gezonde stad is een 

democratische stad 

Publieke ontmoetingsruimte van cruciaal belang 

KLASIEN HORSTMAN EN THOMAS SCHÄFER 

12 

Gezonde buurten zijn sociale buurten 

Fotograaf Rufus de Vries laat zien hoe dat werkt 

MICHIEL G.J. SMIT 

16 

Een park van centaurs 

Ontmoetingen tussen hond-mensen en mensen in een park 

MARE KNIBBE EN TALITHA WILMSEN 

20 

Sorteermachine of knooppunt? 

Hoe werkt openbare ruimte voor jongeren en 

jongvolwassenen? 

MARE KNIBBE EN SANDER VAN LANEN 

24 

Het Knarrenhof 

Reduceert zorgkosten en helpt woningcrisis oplossen 

CONNY MOONS EN PETER PRAK 

26 

Gezondheid in nieuwe woongebieden 

Hoe komt het terug in BuitenStad, Hoorn? 

MICHIEL G.J. SMIT 

28 

Blue Zones in Nederland 

Op weg naar gezond oud worden 

LISANNE DIERDORP EN AMANDA JANSEN 

2 Stadswerk 01/2024

INHOUD EN COLOFON 

INHOUD 

ARTIKELEN 

34 

Sportvelden in 

beweging 

Chemievrij beheer en slimme 

watersystemen jagen innovaties 

aan 

NASTASJA DAVIDSE 

37 

Een nieuwe aanpak 

City Deal Openbare Ruimte 

MENNO VAN DRUNEN 

38 

Streetart met 

impact 

Murals in Assen, Emmen, 

Groningen en Leeuwarden 

MAARTEN TON 

43 

De toekomst in het nu 

Straatwijsheid 

GERT-JAN HOSPERS 

44 

Verbinding en welbehagen 

Column 

ANNEMARIEK NIJS 

45 

Green spaces in Zwolle 

Inzichten van een ‘walk-and-talk’-sessie 

MARCELLE VERHOEVEN 

EN VERDER 

04 Nieuws et cetera 

46 Stadswerk.nieuws 

38 In vier grote steden in Noord-Nederland 

zijn vorige zomer in het kader van een streetart 

festival 29 grote murals aangebracht. Dat blijkt 

op meerdere manieren positief uit te pakken 

voor de steden en wijken. 

SPECIAL 

SPORT EN BEWEGING 

30 Een ontwerpbureau dat de 

productie in handen houdt 

PHILIP FOKKER 

32 Tijd voor een goed gesprek? 

Ga sporten! 

PHILIP FOKKER 

COLOFON 

Stadswerk magazine wordt acht keer 

per jaar uitgegeven door de Koninklijke 

Vereniging Stadswerk Nederland, de 

beroepsvereniging voor professionals die 

werkzaam zijn in de fysieke leefomgeving, 

in samenwerking met Virtùmedia, 

30e jaargang. 

Stadswerk is aangesloten bij 

IFME (International Federation of Municipal 

Engineering) 

WUP (World Urban Parks Association) 

Secretariaat Koninklijke Vereniging 

Stadswerk Nederland 

Bezoekadres 

Businesspoint de Vallei 

Galvanistraat 1, 6716 AE Ede (Gelderland) 

Postadres: Postbus 416, 6710 BK Ede 

T 0318 69 27 21 

E info@stadswerk.nl 

www.stadswerk.nl 

Leden ontvangen het tijdschrift gratis. 

Aanmeldingen, wijzigingen en 

opzeggingen van het lidmaatschap 

dienen schriftelijk te geschieden bij het 

secretariaat van de vereniging. 

Redactie Stadswerk magazine 

Michiel Smit, hoofdredacteur 

(michiel.smit@stadswerk.nl) 

Lisanne Corpel en Laura Kleerekooper 

(Hogeschool van Amsterdam) 

Philip Fokker (Product & Materiaal) 

Rosanne Hoogeveen (Stadswerk) 

Klasien Horstman (gastredacteur, 

Universiteit Maastrichtt) 

Marc de Jong (Antea Group) 

Mare Knibbe (gastredacteur, 

Universiteit Maastricht) 

Pim Quist (gemeente Den Haag) 

Gert Visser (Movares) 

Uitgever 

Virtùmedia, Pepijn Dobbelaer 

Postbus 595, 3700 AN Zeist 

T 030 692 06 77 

Losse abonnementen 

Deze kunnen schriftelijk tot uiterlijk 30 november 

van het lopende abonnementsjaar 

worden opgezegd. Bij niet-tijdige opzegging 

wordt het abonnement automatisch 

een jaar velengd. Abonnementsprijs 

€ 104,50 ex. btw. Losse nummers € 9,25. 

Advertenties 

Virtùmedia, Ray Aronds, Helen Dekker 

en Marieke van Lagen 

Postbus 595, 3700 AN Zeist 

T 030 692 0677 

raronds@virtumedia.nl 

hdekker@virtumedia.nl 

mvanlagen@virtumedia.nl 

www.virtumedia.nl 

Basisontwerp en vormgeving 

Twin Media bv 

Druk Veldhuis Media, Meppel 

Coverfoto 

Fotograaf Rufus de Vries bestudeert 

het gedrag van buurtbewoners in de 

openbare ruimte. Dat levert nuttige 

informatie op voor professionals die 

goede ontmoetingsplekken willen 

creëren. Zie ook het artikel op pagina 12- 

15 van dit nummer. (foto: Rufus de Vries) 

© Copyright 2024 

Niets uit deze uitgave mag worden 

verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door 

middel van druk, fotokopie, microfilm of welke 

andere wijze dan ook, zonder schriftelijke 

toestemming van de uitgever. 

ISSN 0927-7641 

01/2024 Stadswerk 3

NIEUWS ET CETERA 

(foto: IVN) 

Omgevingswet in 

werking getreden 

Zes keer werd het uitgesteld, maar nu is het dan toch raak: 

de Omgevingswet is op 1 januari 2024 in werking getreden. In 

de nieuwe wet zijn ongeveer 26 andere wetten (samen goed 

voor 4.700 artikelen), 117 algemene maatregelen van bestuur 

(AMvB’s) en circa 120 ministeriële regelingen samengevoegd 

tot één wet met circa 350 artikelen, vier AMvB’s en zo’n tien 

ministeriële regelingen. Bovendien bracht het traject een 

cultuuromslag bij overheden met zich mee: minder toetsend, 

meer meedenkend. Of: van vinken naar vonken. 

Een belangrijk deel van de vertraging kwam door ernstige 

twijfels over het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO): een 

gigantische integrale database met relevante data. Dit keer 

durfde de politiek het wel aan. Er liggen crisisscenario’s 

klaar, maar tot nog toe (eind januari 2024) zijn er geen 

belangrijke signalen van verstoring of ontwrichting. 

Bodemdieren tellen 

Op 5 december wordt niet alleen Sinterklaas gevierd, maar is het ook Wereldbodemdag. 

Bij die gelegenheid heeft de organisatie van de Bodemdierendagen 

de scores van de Nederlandse bodemdieren in 2023 bekend gemaakt. In 

de maanden daarvoor zijn duizenden mensen in heel Nederland op zoek 

gegaan naar het leven op en onder de grond: van regenwormen tot mieren, 

en van pissebedden tot duizendpoten. Om het overzichtelijk en goed vergelijkbaar 

te houden, zijn de tien meest prominente bodemdieren geteld, de 

zogeheten Tiny Ten. 

Op nummer 1 staat, net als voorgaande jaren, de regenworm. Deze werd op 

87 procent van de locaties aangetroffen. Op de voet gevolgd door spinachtigen 

(86 procent) en de pissebed (83 procent). Ook interessant: Leeuwarden is 

kampioen bodemdierenonderzoek. Op www.bodemdierendagen.nl/nl/ 

editie/2023 zijn alle resultaten terug te vinden. 

De landelijke Bodemdierendagen worden sinds 2015 georganiseerd door het 

Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en Wageningen Universiteit 

(WUR), met hulp van de Vrije Universiteit (VU) en steeds meer andere organisaties 

en mensen. In negen jaar tijd zijn ongeveer 105.000 bodemdieren van 

de Tiny Ten, ook wel ‘bodemschatjes’ genoemd, gevonden. 

(bron: www.nioo.knaw.nl) 

Toch is er ook kritiek. Onder meer van Eerste Kamerlid Peter 

Nicolaï (Partij voor de dieren). ‘(…) Vijftien jaar geleden 

moest er gedecentraliseerd worden. (…) Maar de maatschappij 

is veranderd, we hebben nu te maken met stikstof, 

woningnood en de energietransitie. Daar willen we juist landelijke 

regie op hebben. Het hele idee achter de operatie is 

dus achterhaald.’ Hij wijst daarnaast op een ontbrekende 

ratio: ‘Er zijn gewoon 23 bestaande wetten aan elkaar 

geplakt.’ Ook is hij beducht voor een alsnog optredende 

digitale ramp. ‘Dat iedereen straks tegen een zwart scherm 

zit aan te kijken. (…) Zodat we straks een dolgedraaide keten 

van vergunningverlening hebben en daarna een vastgelopen 

keten van rechtsbescherming, inclusief dwangsommen 

omdat de termijnen niet gehaald worden.’ 

(bronnen: NRC 1-1-2024 en www.vng.nl) 

(foto: Michiel G.J. Smit) 


Nieuw mobiliteitsbeleid in Hoorn 

Het Noord-Hollandse Hoorn zal de komende Dat vraagt om grote ingrepen in de infrastructuur. 

Ook moeten we goed naar het weggebruik 

jaren flink groeien. Tot 2030 komen er zo’n 

6.000 woningen bij (tegen ruim 34.000 nu). kijken. Met het Actieplan Fiets, dat binnenkort 

Mede daardoor wil de gemeente ook een meer ter besluitvorming naar de gemeenteraad gaat, 

stedelijk karakter krijgen. Het centrum zal een zetten we bijvoorbeeld nog meer in op fietsen.’ 

stuk drukker worden en dat heeft gevolgen 

voor mobiliteit en parkeren. 

Tijdens het Nationaal Congres Parkeren & 

Mobiliteit 2024, op 14 maart in Hoorn, gaat de 

Wethouder René Assendelft. ‘We moeten zorg gemeente Hoorn graag in gesprek met professionals 

uit de wereld van parkeren en 

dragen voor een goed evenwicht tussen parkeeraanbod, 

bereikbaarheid, verkeersveiligheid mobiliteit. 

en een leefbare en aantrekkelijke binnenstad. (bron: www.mobiliteitsplatform.nl) 

(foto: www.indebuurt.nl/Arnhem) 

Effectieve 

bestrijding 

Japanse 

duizendknoop 

De gemeente Rotterdam (Havenbedrijf) 

lijkt een effectieve methode te 

hebben gevonden voor het bestrijden 

van de Japanse duizendknoop. 

Deze invasieve exoot bezorgt terreinbeheerders 

al jaren hoofdbrekens: 

het rukt steeds verder op en 

blijkt moeilijk te bestrijden. 

Maar nu is er dus een methode 

gevonden die deze plant lijkt te 

beteugelen: verstikking. De grondmet-planten 

wordt daarbij met een 

speciale doek afgedekt. Vijf jaar 

geleden besloot de gemeente om 

samen met ingenieursbureau Iv een 

dergelijke proef te doen. Met resultaat, 

kan inmiddels worden vastgesteld. 

De planten groeien zich als 

het ware dood. De 8 hectare van het 

haventerrein waar de Japanse duizendknoop 

voorkwam, is teruggebracht 

tot 1 hectare. 

Toegankelijke openbare ruimte 

In veel gemeentelijke coalitieakkoorden en beleidsplannen wordt aandacht gevraagd voor een toegankelijke 

openbare ruimte. Maar hoe verwerk je dit in een strategisch beheerplan, een leidraad 

inrichting openbare ruimte én in de uitvoering? Wat kan je als beheerder doen om structureel met 

toegankelijkheid aan de slag te gaan? 

Op 5 maart 2024 organiseert kennisplatform CROW Essit samen met de gemeente Almere de bijeenkomst 

Beheer de toegankelijkheid van de openbare ruimte in het Gemeentehuis van Almere, van 

13.00-17.30 uur. Tijdens deze bijeenkomst wordt vanuit diverse invalshoeken van toegankelijkheid 

naar het beheer van de openbare ruimte gekeken. Diverse initiatieven in Almere op dit gebied komen 

voorbij, plus een casus uit Harderwijk en diverse praktijkinzichten van ervaringsdeskundigen. 

Meer informatie en inschrijven: www.essit.nl 

Goedkoop is het nog altijd niet. 

Onder meer met het afgraven en 

elders hergebruiken van de grond 

zijn miljoenen euro’s gemoeid. 

Bovendien vraagt het om een zekere 

schaalgrootte. Maar het is nog altijd 

een stuk goedkoper (én duurzamer) 

dan afvoeren naar de verbrandingsoven. 

Op plekken waar grond lastig of niet 

is af te graven, zoals op taluds, gaat 

het zoeken naar effectieve bestrijdingsmethoden 

verder, zoals begrazen 

met schapen of in zout water 

zetten. 

(bron: Trouw, 29-12-2023) 


19, 20 & 21 

MAART 2024 

EVENEMENTENHAL 

GORINCHEM 

DRINK 

WATER 

PROCES 

WATER 

AFVAL 

WATER 

STEDELIJK 

WATER & 

RIOOLBEHEER 

WWW.AQUANEDERLAND.NL 

BESTEL UW 

GRATIS TICKET

THEMA GEZONDE OPENBARE RUIMTE 

TEKST KLASIEN HORSTMAN EN MARE KNIBBE, 

UNIVERSITEIT MAASTRICHT, WWW.KLASIENHORSTMAN.NL 

DDe Gezonde Stad is in de mode en 

dat is fijn. Decennialang werden 

gezondheid en gezondheidsverschillen 

gezien als het resultaat van de 

individuele keuze voor een gezonde 

leefstijl, maar deze individualistische 

benadering is op haar retour. Het 

betekende in de praktijk dat vooral 

mensen in lage-inkomensgroepen en 

met weinig diploma’s werden gekapitteld 

om gezonder te gaan eten en 

meer te gaan bewegen. Veel zenden 

en weinig luisteren leverde echter 

weinig op. In 2020 pleitte de Raad 

voor Volksgezondheid en Samenleving 

dan ook voor een bredere blik 

op gezondheidsongelijkheid. Het 

Gezonde Stad discours nodigt uit tot 

zo’n brede blik. Het gaat niet over de 

optelsom van gezonde individuen 

maar over een gezond ecosysteem 

met complexe interacties tussen klimaatadaptatie, 

bewegen, wonen, 

groen, luchtverontreiniging, ontmoetingsplekken, 

en meer. 

Gezonde stad 

In dit themanummer over de Gezonde 

Stad staat ‘publieke ruimte’ centraal. 

In ons boek Gezonde Stad. Uitsluiting 

en ontmoeting in de publieke ruimte 

(2022) hebben we publieke ruimte 

geanalyseerd als concept om aan 

in dividualisme te ontkomen. We hebben 

publieke ruimte benaderd als een 

sociaal rioleringsstelsel (Horstman & 

Knibbe, 2023). Zoals het buizenstelsel 

onder de grond ons in de bescherming 

tegen epidemieën verbindt en ons allemaal 

gezonder maakt, zo kan ontwerp 

en inrichting van de publieke ruimte 

bijdragen aan ontmoetingen en bewegingen 

waar alle stadsbewoners - 

mensen, dieren en planten - baat bij 

hebben. Maar of dat in de praktijk ook 

zo werkt, wordt uiteindelijk niet op de 

tekentafel beslist. 

We geven in dit themanummer verschillende 

inkijkjes op de bijdrage 

van de publieke ruimte aan een 

Gezonde Stad. We openen met een 

reflectie van Horstman en Schäfer op 

de gezonde stad als democratische 

stad. Zij betogen dat democratie een 

ruimtelijke basis behoeft en dat formele 

democratische besluitvorming 

in het gemeentehuis verankerd moet 

zijn in alledaagse democratie daarbuiten. 

Dat betekent dat een gezonde 

stad een rijk palet aan informele 

publieke ontmoetingsplekken heeft 

voor alledaagse conversaties met 

vreemden over de inrichting van de 

stad. 

In een gesprek met Michiel Smit vertelt 

Rufus de Vries vervolgens hoe hij 

als fotograaf met beelden probeert te 

begrijpen hoe buurten bijdragen aan 

gezondheid. Goed wonen is cruciaal 

voor gezondheid. Daarna volgt een 

schets van Knibbe en Wilmsen over 

honden en hun baasjes in de publieke 

ruimte: hoe maken ze samen een 

park (on)veiliger en (on)gezonder? 

Vervolgens verkennen Knibbe en Van 

Lanen de manier waarop de sociaalfysieke 

infrastructuur in de stad bijdraagt 

aan gezondheid en welzijn 

van jongeren 

en jongvolwassen. 

Sociaal 

ondernemer 

Conny Moons 

bespreekt de 

mogelijkheden 

om seniorvriendelijke woonvormen 

te maken en om levensloopbestendig 

te bouwen, en heeft daarbij 

nadrukkelijk oog voor de kosten en 

baten. Stedenbouwkundige Kis en 

landschapsarchitect Rombout vertellen 

hierna in een interview hoe zij bij 

de inrichting van een nieuw woongebied 

in Hoorn rekening houden met 

overwegingen van gezondheid. We 

sluiten af met een beschouwing over 

de zogenaamde ‘blue zones’ in bijvoorbeeld 

Italië, Griekenland en 

Japan. Ze gelden als het summum 

van gezond leven omdat veel mensen 

er gezond heel oud worden. Dierdorp 

en Jansen vragen zich af of Nederland 

zulke zones kent. 

De individualistische 

benadering van gezondheid 

is op haar retour 



Publieke ontmoetingsruimte van cruciaal belang 

Een gezonde stad is een 

democratische stad 

Democratie wordt niet in overheidsgebouwen ‘gemaakt’ maar op straat. Met de inrichting 

van publieke ruimte kun je daarop inspelen: zorg dat mensen in gesprek gaan over hun 

omgeving en ook zeggenschap krijgen over het gebruik en de inrichting. Nieuwe 

participatievormen komen daarbij goed van pas. 


TEKST KLASIEN HORSTMAN, 

UNIVERSITEIT MAASTRICHT 

THOMAS SCHÄFER, FAIR CONSULTING 

BEELD MICHIEL G.J. SMIT 

WWW.FAIRCONSULTING.EU, WWW.MAASTRICHTUNIVERSITY.NL 

WWW.UNIVERSITEITMETDEBUURT.NL 

Een gezonde stad is ook een democratische 

stad - de vrijheid om je uit te 

drukken en een zekere mate van 

zeggenschap over de woonomgeving zijn 

basisingrediënten van gezondheid. Machteloosheid 

maakt ongezond. Dit roept de 

vraag op wie een stem heeft in de vormgeving 

van een leefbare en gezonde stad. In 

haar analyse van de ontwikkeling van 

Amsterdam laat Milikowski 1 zien dat internationale 

bedrijven, vastgoedondernemers 

en de toeristenindustrie daar een 

grote vinger in de pap hebben terwijl 

bewoners buitenspel staan. Voor bewoners 

met een kleine beurs werd wonen in de 

stad onbetaalbaar en centrumbewoners 

die niet vertrokken, zagen hun woonplek 

verloederen. Leefbaarheid voor bewoners 

was lange tijd ondergeschikt aan andere 

belangen en stadsbewoners kregen hun 

wensen moeilijk voor het voetlicht. 

Experimenten met 

burgerparticipatie 

In de context van discussies over de kloof 

tussen burgers en politiek, wordt in veel 

gemeenten geëxperimenteerd met burgerparticipatie. 

Daarbij is veel aandacht voor 

wíe er meespreekt. Omdat velen niet meedoen 

in een formele en sterk gejuridiseerde 

politieke cultuur, probeert men in participatieprocessen 

meer mensen te 

bereiken. De Belg David van Reijbrouck 

introduceerde in 2013 loting als selectiemiddel 

voor deelname aan participatieprocessen 

om tot een meer gevarieerde 

representatie te komen. 2 

Sindsdien is deze procedure in veel Nederlandse 

steden gebruikt bij eendaagse burgertoppen 

- G1000 - over diverse onderwerpen, 

variërend van duurzaamheid tot 

ontmoeting. 3 Sinds het boek ‘Nu is het aan 

ons’ van Eva Rovers, is dit concept van 

loting uitgebreid naar meerdaagse burgerberaden. 

Zo zijn burgerberaden georganiseerd 

over complexe vraagstukken zoals de 

omgevingsvisie (Maastricht), vuurwerk tijdens 

de jaarwisseling (Utrecht) of de inrichting 

van ontmoetingsplaatsen (Vijfheerenlanden). 

Uit evaluaties blijkt dat loting van 

burgers uit de basisadministratie inderdaad 

leidt tot een grotere diversiteit van deelnemers 

en een inclusiever participatieproces. 

Ook aan selectie door loting kleven problemen 

(techniek van de statistiek; de relatie 

tussen uitkomsten en het formele mandaat 

van de gemeenteraad; de verwachtingen 

van deelnemers over hun invloed, etc.), 

maar vrijwel steeds blijkt dat deelnemers 

het op prijs stellen om het leven in hun 

stad te bespreken met mede stadsbewoners 

die ze niet kennen. Los van de uitkomst, 

worden ontmoeting en uitwisseling 

van perspectieven gewaardeerd. 

Machteloosheid 

maakt ongezond 

Niet alleen wie, maar ook waar 

Het is echter niet alleen belangrijk wie 

mee spreekt, maar ook wáár de stem van 

burgers gevormd wordt en tot uitdrukking 

komt. Bij democratie denken velen aan het 

parlement, het provinciehuis of het 

gemeentehuis, maar een vitale democratie 

heeft veel meer plekken nodig voor ideeënvorming, 

uitwisseling en dialoog. De 

Duitse filosoof Jürgen Habermas heeft een 

fraaie analyse gemaakt van de samenhang 

tussen de ontwikkeling van een publieke 

sfeer in de achttiende en negentiende 

eeuw - de opkomst van de salon en het 

koffiehuis - en een democratische cultuur 

van uitwisseling en debat. 4 Democratie 

ontstond niet in ambtelijke kantoren maar 

op publieke ontmoetingsplekken, waar 

een etiquette werd ontwikkeld die conversaties 

tussen vreemden mogelijk maakte. 

Juist omdat de moderne maatschappij het 

karakter van ‘gemeenschap’ heeft verloren, 

moeten formele democratische processen 

verankerd zijn in alledaagse informele 

gesprekken tussen mensen die elkaar 

niet kennen en verschillende morele en 

politieke waarden hebben. In steden en 

buurten die slecht bedeeld zijn qua publieke 

ontmoetingsplekken, is het dus slecht 

gesteld met de democratie. 



De waarde van ontmoeting 

In het denken over een gezonde en zorgzame 

maatschappij is op dit moment veel 

aandacht voor de waarde van ontmoeting. 

De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving 

publiceerde het advies Ruimte 

maken voor ontmoeting (2021) en pleitte 

voor een zodanige inrichting van de 

publieke ruimte in buurten dat het sociale 

contacten versterkt. Na het uitroepen van 

de participatiemaatschappij hebben wij in 

2014 en 2015 in Maastricht twee burgertoppen 

georganiseerd over de vraag wat 

bewoners dachten over een gezonde en 

zorgzame stad. Om zoveel mogelijk stemmen 

mee te laten spreken, waren mensen 

uitgenodigd na loting uit de basisadministratie. 

Meer ’ontmoetingsplekken’ stond 

met stip bovenaan hun prioriteitenlijst. Er 

werd gepleit voor broedplaatsen, wijkcentra 

en buurthuizen. Het pleidooi voor de 

‘zorgkroeg’ kreeg de meeste stemmen. 

Deze uitkomsten werden verbonden met 

een verhaal over de mismatch tussen de 

eisen van de participatiemaatschappij en 

de leefomgeving. ’We willen elkaar wel 

helpen, maar we kennen elkaar niet meer. 

We komen elkaar niet meer tegen.’ 

Bewoners van buitenwijken met relatief 

veel sociale- en gezondheidsproblemen 

hadden vrijwel alle publieke ontmoetingsplekken 

- kerken, winkels, kleine sportparken 

en bedrijfjes - zien verdwijnen: er 

werd in hun wijken alleen nog maar 

gewoond. In parken in de buitenwijken 

werd ontmoeting ontmoedigd door weinig 

bankjes te plaatsen en de buurthuizen fungeerden 

meer als zalencentrum dan als 

ontmoetingsplek. Bewoners legden met 

hun pleidooi voor ’de zorgkroeg’ de vinger 

op de zere plek. In de vormgeving van de 

publieke ruimte had decennialang sociale 

kaalslag plaatsgevonden. Het informele 

gesprek was verdwenen. 

Een plek voor democratie 

Dat impliceerde echter niet alleen een 

ondermijning van gezondheid en welzijn, 

maar ook een verschraling van democratie. 

Democratie gedijt slecht in het luchtledige 

- het heeft een plek nodig. Het centrum 

van de politiek, het gemeentehuis, is 

voor veel stadsbewoners ver van het bed 

en ze voelen zich daar niet thuis. Op de 

burgertoppen konden ze in een betrekkelijk 

informele sfeer wel formuleren wat ze 

nodig hadden. Door luchtige, ernstige en 

soms schurende gesprekken met onbekende 

mede stadsbewoners werden ervaringen 

ontsloten, kwamen botsende perspectieven 

naar voren, en kregen impliciete 

verlangens woorden. ‘Een zorgkroeg’. 

Kaalslag qua publieke ontmoetingsplekken 

impliceert echter dat plekken voor een 

continue conversatie als ruimtelijke drager 

van democratie ontbreken. Er is dan geen 

plek om onbehagen over de leefomgeving 

te uiten en vele andere vormen van onbehagen 

blijven eveneens onbesproken. Bij 

gebrek aan fysieke ontmoetingen en informele 

uitwisseling van ideeën en emoties, 

is voor velen internet het enige alternatief. 

Tenslotte: meer aandacht voor ‘waar’ 

Terwijl er in participatieve experimenten 

over het leven in de stad veel aandacht is 

voor de vraag wíe meespreekt en hoe de 

stemmen van meer mensen geïncludeerd 

kunnen worden, is er veel minder ruimte 

voor de vraag wáár stemmen gevormd 

geworden. De dringende behoefte aan 

meer ‘zorgkroegen’ is niet alleen een roep 

om gezelligheid, het is ook een roep om 

anderen te leren kennen en om ongeorganiseerde 

en informele, zinvolle en inhoudelijke 

uitwisseling van ervaringen en 

visies over de inrichting van de stad. Het 

verlangen naar een breed scala aan publieke 

ontmoetingsplekken is vanuit dat perspectief 

niet alleen een protest tegen ziekmakende 

eenzaamheid maar ook tegen de 

gebrekkige alledaagse ruimtelijke infrastructuur 

van democratie. Democratie 

zetelt niet alleen in het centrum van de 

stad in het gemeentehuis. De verbinding 

tussen burgers en politiek moet in het bredere 

landschap van publieke ontmoetingsplekken 

tot uitdrukking komen. Informele 

ontmoetingsplekken, ook in de buitenwijken, 

zijn cruciaal voor een vitale alledaagse 

stedelijke democratie. 

Noten 

1. Floor Milikowski (2018) Van wie is de stad? 

De strijd om Amsterdam. Atlas Contact. 

2. David van Reijbrouck (2016) Tegen verkiezingen. 

Bezige Bij. 

3. Zie https://g1000.nu/. 

4. Jürgen Habermas (2023) A New Structural 

Transformation of the Public Sphere and 

Deliberative Politic. Cambridge, Polity. 


BEDRIJFSINFORMATIE 

WWW.SPORTSLABS.EU 

Voldoen uw gemeentelijke sportvelden 

aan de gebruiksnorm die tegenwoordig 

hercertificering genoemd wordt? 

Onderhoud van groot belang 

Voor zowel voetbal- als hockeyvelden is onderhoud van 

groot belang. Als een gemeente of sportclub daar niet 

scherp op is, kunnen in de loop der jaren grote en kleine 

onvolkomenheden optreden, zoals losliggende naden en 

een te laag schokabsorberend vermogen, waardoor het 

veld niet meer aan de gestelde norm voldoet. Leveranciers 

van kunstgrasvelden delen bij de oplevering van een 

kunstgrasveld de kennis die nodig is om een veld goed te 

onderhouden. Het is dus van groot belang om deze kennis 

toe te passen, want een goed onderhouden veld gaat een 

stuk langer mee. 

In 2010 werd door de KNVB de gebruiksnorm voor 

kunstgrasvelden in het leven geroepen. Om aan 

deze norm te voldoen dient vanaf acht jaar na de 

aanleg een verplichte keuring te worden uitgevoerd, 

zodat een kunstgrasveld veilig en blessurevrij door 

sporters kan worden gebruikt. Sports Labs voert al 

sinds de start van de normering keuringen uit en is 

geaccrediteerd door alle professionele sportbonden. 

30 juni is een belangrijke datum voor sportbonden, 

clubs en gemeenten, die in veel gevallen eigenaar 

zijn van de sportvelden binnen hun gemeentegrenzen. 

Dat is namelijk sinds 2018 – het eerste jaar dat keuringen 

werden uitgevoerd – de deadline voor het in het 

bezit krijgen van een goedkeurrapport. Die eerste keuring 

vindt zoals gezegd acht jaar na oplevering plaats, waarna 

de frequentie omhooggaat en de keuring om de twee jaar 

wordt herhaald. Het is niet moeilijk voor te stellen dat het 

afkeuren van een veld grote impact heeft op een sportclub, 

want op dat moment mogen er geen door de KNVB 

georganiseerde wedstrijden op worden gespeeld. Voor de 

KNHB en KNKV gelden eigen regels voor hercertificering. 

Brede expertise en ruime ervaring 

Met accreditaties op zak van belangrijke nationale en internationale 

sportbonden, zoals FIFA, en NOC*NSF, en als 

innovatie partner van de KNVB is Sports Labs een betrouwbare 

partner met ruime ervaring in uiteenlopende takken 

van sport. En als gemeente kunt u niet alleen voor de verplichte 

hercertificeringen bij hen terecht, want Sports Labs 

begeleidt ook de renovatie en nieuwbouw van sportvelden. 

Surf dus snel naar de website en laat u informeren over de 

mogelijkheden, zodat ook de inwoners van uw gemeente 

veilig en gezond hun sport kunnen uitoefenen. 

Voor meer info: www.sportslabs.eu 

E: info@sportslabs.eu | M: 0618850389


Fotograaf Rufus de Vries 

laat zien hoe dat werkt 

Gezonde buurten 

zijn sociale buurten 

Om het reilen en zeilen van een wijk te doorgronden, is een 

blik op de fysieke structuur niet genoeg. Ook de sociale verbanden 

en ervaringen van bewoners definiëren een wijk. 

Fotograaf Rufus de Vries brengt deze dimensies in beeld. Met 

hem stellen we de vraag: wat maakt buurtbewoners gezond? 

Eenzaamheid is een grote bedreiging 

voor onze gezondheid, dat wordt de 

laatste jaren steeds duidelijker. In 

een rapport van kennisinstituut Movisie 1 

staat bijvoorbeeld: ‘Omdat alledaagse problemen 

nauwelijks meer gedeeld worden 

en het gevoel van geborgenheid afneemt, 

stijgt het stressniveau en ontstaan gezond- 

heidsklachten. Klachten die niet onder 

doen voor roken, ernstig overgewicht, 

langdurig overmatig alcoholgebruik en 

bewegingsarmoede.’ Voormalig rijksbouwmeester 

Floris Alkemade noemde eenzaamheid 

‘de tuberculose van de 21e 

eeuw’. 

Gezonde snackbars 

Er is dus alle reden om eenzaamheid zo 

veel mogelijk - en voor zover mogelijk - 

weg te nemen. Zorgen voor een buurt 

waar mensen zich thuis voelen kan daarbij 

helpen. Langs deze lijn redenerend kan 

een snackbar - een laagdrempelige, ‘democratische’, 

gezellige plek waar Jan en alleman 

langskomt - goed zijn voor de gezondheid 

in de buurt. Die extra calorieën van 

een aldaar genuttigde kroket wegen daar 

niet tegenop. Dat punt maakte de Maastrichtse 

hoogleraar Philosophy of Public 

Health Klasien Horstman in NRC. 2 

Ook Rufus de Vries is ervan overtuigd dat 

buurten met een rijk sociaal leven bijdra- 

Snackbars Buurtbanden Amsterdam Slotervaart nr. 01-2013. Snackbars Buurtbanden Amsterdam Noord nr. 21-2018. 


TEKST MICHIEL G.J. SMIT 

REDACTIE STADSWERK MAGAZINE 

gen aan de gezondheid. ‘In een buurt kun 

je spontaan mensen ontmoeten, even een 

praatje maken. Dat vindt bijna iedereen 

leuk; het verzet je gedachten en je ontspant 

daardoor. Je hebt daarvoor plekken 

nodig waar dergelijke ontmoetingen laagdrempelig 

en als vanzelf tot stand komen. 

Plekken in de openbare ruimte die goed 

worden onderhouden en waar mensen 

zich veilig voelen. En allerlei specifieke 

wensen die aansluiten op het specifieke 

gebruik van een plek.’ 

Specifieke gebruikerswensen 

Met de basics voor ontmoetingsplekken - 

veilig, goed onderhouden - zijn professionals 

in de openbare ruimte wel vertrouwd. 

Maar voor dat specifieke deel, die specifieke 

gebruikerswensen is het verhelderend 

om als het ware over de schouders 

van de gebruikers mee te kijken, hoe zij 

hun leven leiden en hoe het is verweven 

met dat van andere buurtbewoners. En 

precies dat is wat Rufus de Vries doet in 

veel van zijn projecten. ‘In mijn toenmalige 

woonbuurt, Slotervaart in Amsterdam 

Nieuw-West, gebeurde in de jaren na 2007 

ontzettend veel op het gebied van stedelijke 

vernieuwing. Dat ben ik gaan vastleggen. 

Maar gaandeweg wilde ik meer dan 

alleen vastleggen. Ik wilde ook iets overbrengen, 

een verhaal vertellen. Zo is het 

idee ontstaan om de levens van mensen 

als het ware te gaan volgen in de buurt en 

soms ook daarbuiten (zie ook de foto’s bij 

dit artikel, red.).’ 

Eenzaamheid 

wordt wel ‘de 

tuberculose van 

de 21e eeuw’ 

genoemd 

Relaties Buurtbanden Amsterdam Bos en Lommer nr. 13-2021. 





Groen Buurtbanden Amsterdam Slotervaart nr. 15-2021. Groen Buurtbanden Amsterdam Bos en Lommer nr. 09-202 

Entree Exterieur entree Ariaweg Amersfoort 2023. 

Entree Interieur entree Ariaweg Amersfoort 2023. 


BEELD RUFUS 

WWW.BUURTBANDEN.NL 

WWW.RUFUSDEVRIES.NL 

1. Groen Buurtbanden Amsterdam Noord nr. 07-2018. 

Rufus werkt zowel in opdracht als aan 

‘eigen projecten’. Opdrachtgevers kunnen 

gemeenten zijn of stedenbouwkundige 

bureaus die transitieprocessen willen bestuderen 

om te gebruiken voor hun plannen en 

ontwerpen. Ook werkt hij regelmatig samen 

met onderzoekers, ontwerpers, schrijvers, 

maar ook met woningcorporaties. Hij heeft 

inmiddels al een flinke rondgang door allerlei 

buurten gemaakt met zijn series ‘buurtbanden’ 

en is daardoor steeds scherper gaan 

zien waardoor buurten in sociaal opzicht 

functioneren of niet. Juist doordat hij via 

relaties ‘schakelt’ door een buurt. ‘Laagdrempeligheid 

om mensen samen te laten 

komen is een sleutelfactor. En daar bieden 

semiopenbare ruimtes interessante mogelijkheden. 

Dat zie ik bijvoorbeeld vlak bij mij 

in de buurt in de gerenoveerde entree van 

een flatgebouw. De ruimte is met glas transparant 

gemaakt. Mensen zien het als er wat 

gebeurt en worden nieuwsgierig. En er 

gebeurt ook van alles, zoals laatst toen de 

hal werd versierd omdat een bewoner uit de 

flat ging trouwen.’ 

Tenslotte: sleutelrol voor groen 

Ook groen speelt een sleutelrol in de 

gezondheid van wijken, ziet Rufus. ‘Groen 

is een essentiële tegenhanger voor het 

hoekige en stenige karakter van stedelijke 

bebouwing. Met een overdosis aan prikkels 

bovendien, je moet daarvan af en toe 

bijkomen in een rustige, groene omgeving. 

Juist nu we bezig zijn met het verdichten 

van wijken, is er extra aandacht nodig 

voor dit soort plekken. Hoe dichter we op 

elkaar wonen, hoe groter de behoefte aan 

prettige ontmoetingsplekken in de openbare 

ruimte.’ 

Noten 

1. Zie Renske van der Zwet en Jan Willem van 

de Maat; Preventie van eenzaamheid; 

Bouwstenen voor beleid; Movisie, 2018. 

2. De snackbar heeft geen best imago, maar 

wel een belangrijke functie als ontmoetingspunt 

van de wijk; Paul van der Steen; 

NRC, 8 december 2022. 



Ontmoetingen tussen hondmensen 

en mensen in een park 

Een park van centaurs 

De Griekse mythologie kent de figuur van de centaur, half 

paard half mens, een bruut wezen met een boog of knuppel. 

Veel stedelijke parken worden bevolkt door een variant op 

deze mythologische figuur, de hond-mens, verbonden met 

een lijn die nu eens strak staat en dan weer los. 

Hoewel brute hond-mensen zeker 

bestaan, zijn de meeste hond-mensen 

beschaafde parkgebruikers die 

een park ten goede komen. Ze hebben een 

goede neus, een dubbel paar ogen, zoeken 

spontaan toenadering en houden van regelmaat. 

Hond-mensen kunnen een park als 

ontmoetingsplek verrijken door bij te dragen 

aan levendigheid, ontmoetingen, informeel 

toezicht en veiligheid. Daarmee dragen 

ze ook bij aan een gezonde stad. Maar 

het is de vraag of parken goed zijn ingericht 

voor hond-mensen en hoe ontmoetingen 

tussen mensen en hond-mensen verlopen. 

Parken dragen bij aan een gezonde leefomgeving 

door verbetering van luchtkwaliteit, 

warmte en waterhuishouding, en bieden 

een uitnodigende omgeving om te bewegen, 

ontspannen en ontmoeten. In lageinkomensbuurten 

is de potentiële gezondheidswinst 

van een park groter dan in 

buurten waar mensen grotere tuinen hebben 

en genoeg geld voor vakanties en uitstapjes. 

Uit onderzoek 1 blijkt echter dat 

deze potentiële gezondheidswinst niet 

wordt verzilverd omdat de kwaliteit van 

inrichting en onderhoud laag is. Om hier 

verbetering in te brengen, experimenteren 

burgers, onderzoekers, natuurorganisaties, 

beleidsmakers en anderen met nieuwe 

samenwerkingsvormen zoals, co-creatie, 

‘plaatsmaken’ of placemaking en participatief 

ontwerp. Daarbij is het soms dringen in 

de publieke ruimte: komt er een skatebaan, 

speeltuin of vlindertuin, of zijn er 

combinaties mogelijk? Hoe komen jong en 

oud, mens en dier samen en wie spreekt 

namens wie in processen van co-creatie? 

In dit artikel vragen we aandacht voor 

‘hond-mensen’ als vaak veronachtzaamde 

actoren in de publieke groene ruimte. Cijfers 

van TNS-Nipo laten zien dat dit geen 

onbelangrijk perspectief is: er zijn circa 2,2 

miljoen honden in Nederland. Door middel 

van een inkijkje in onze eigen park-observaties, 

met name in het Viegenpark in 

Maastricht, bespreken we hoe parken beter 

ingericht kunnen worden met en door deze 

‘centaurs’, zodat zij op hun beurt kunnen 

bijdragen aan gezonde publieke ruimte. 


TEKST MARE KNIBBE EN TALITHA WILMSEN 


WWW.MAASTRICHTUNIVERSITY.NL 

Casus Viegenpark, Maastricht 

Het Viegenpark ligt op de plek van voormalige 

voetbalvelden tussen zogeheten 

‘parochie-buurten’ die in de loop der jaren 

hun centrum en ontmoetingsplekken zijn 

kwijtgeraakt. Het betreft een groot park in 

een buitenwijk. Dit park zou een nieuwe 

ontmoetingsplek moeten vormen, maar 

veel mensen ervaren het als leeg en onherbergzaam. 

Hond-mensen maken wel dagelijkse 

rondjes in het park en dragen zo bij 

aan de ogen op straat, maar zij zorgen ook 

voor overlast en onbehagen. Het gevoel 

van veiligheid en onveiligheid kleeft niet 

aan mens of hond apart maar heeft te 

maken met gewoontes van loslopen en 

aanlijnen. Uit gesprekken met hond-mensen 

en andere parkbezoekers blijkt dat de 

inrichting van het park deze gewoontes 

onvoldoende ondersteunt en reguleert. 

Honden kunnen loslopen op het formeel 

aangewezen losloop-plekje, omheind met 

een laag hek. Echter, veel hond-mensen 

maken hier geen gebruik van. Ze hebben 

Er zijn circa 2,2 

miljoen honden 

in Nederland 

Het Viegenpark in Maastricht. 

weinig vertrouwen in andere honden en 

baasjes daar. Ze ervaren het soms als een 

‘dumpplek voor honden’ waarbij de baasjes 

gaan bellen of roken in het jongerenhangplekje 

naast het veldje en niet meer 

opletten. Hond-mensen verwachten van 

andere baasjes dat ze toch greep blijven 

houden op hun hond ook als deze losloopt. 

Daarnaast wordt de plek gezien als 

vies, verwaarloosd, met gaten in het hek 

en donker in de avond. Een vrouw vertelde 

bijvoorbeeld dat haar hond in het donker 

blafte terwijl zij zelf niets zag. Ze vroeg 

‘is uw hond veilig’ en probeerde zo voor 

zichzelf en de hond uit te kijken, maar ze 

voelde zich onveilig. Sommige mensen 

vertellen dat er gedeald wordt. Grote honden 

springen gemakkelijk over het hek en 

daarmee lijkt het hek ook weinig functie te 

hebben. Daarnaast vinden veel mensen de 

plek te klein om goed te rennen en spelen. 

Omdat de formele losloopplek ondermaats 

is, laten mensen hun hond ook loslopen op 

andere veldjes in het park waar dit formeel 

niet mag. Ze leggen uit dat daar meer ruimte 

is om te rennen en spelen en dat er minder 

poep en vuilnis ligt. Dan ontmoeten ze 

daar andere hond-mensen met wie ze praatjes 

maken terwijl de honden met elkaar spelen. 

Echter, sommige hond-mensen voelen 

zich onveilig in de nabijheid van grotere 

honden, vooral als deze niet aangelijnd zijn. 

Een baasje met klein hondje vertelde: ‘Eén 

hap en hij is weg’. Hond-mensen voelen ook 

vaak onbehagen over anderen die de poep 

van hun hond niet opruimen, maar weinigen 

durven er iets van te zeggen. 

(bron: Shutterstock) 

(foto: Talitha Wilmsen) 



Samen bewegen én los 

rondrennen 

Voor de gezondheid en veiligheid van 

hond, baas en omstanders is het van 

belang dat hond en mens goed samen 

bewegen maar honden moeten ook kunnen 

rondrennen en spelen. In de routines 

van hond-mensen is dan ook een ritme te 

zien van los en vast bewegen op verschillende 

plekken, gebonden aan geschreven 

en ongeschreven regels. De inrichting van 

het Viegenpark helpt niet bij dit reguleren 

van het los en vast bewegen en dat maakt 

hond-mensen eerder onveilig dan veilig. 

Wat zegt dit over de publieke ruimte, en 

hoe kan het park beter met en vóór centaurs 

worden ingericht? 

gevoel van vertrouwdheid met ‘bekende 

vreemden’ en ongeschreven regels. 3 Met 

regelmatige oppervlakkige contacten in 

winkels, parken en straten raken mensen 

vertrouwd met verschillende groepen in 

hun buurt en weten ze wat ze van elkaar 

kunnen verwachten en hoe met conflicten 

om te gaan. Hond-mensen kunnen bijdragen 

aan publieke familiariteit omdat ze 

regelmatige bezoekers zijn en ontmoetingen 

mogelijk maken. Echter, uit onze 

bevindingen blijkt publieke familiariteit - 

Compartimentering of toch niet? 

Bij conflicterende ruimteclaims wordt 

soms gekozen voor ‘compartimentering’ 

als oplossing: ieder krijgt een eigen stukje 

openbare ruimte met fietspaden, voetpaden, 

ruiterpaden, speeltuinen, mountainbikeroutes 

en losloopgebieden waardoor 

het minder schuurt tussen al deze groepen. 

Echter, volgens van Melik en van 

Gorp 4 zijn ‘schurende contacten’, die wat 

ongemakkelijk of onplezierig zijn, toch 

waardevol omdat mensen daarin leren om 

risico’s en situaties beter in te schatten. 

Zijn er ook 'zachtere' indelingen 

mogelijk? 

In de internationale beweging van ‘placemaking’ 

2 wordt veel waarde gehecht aan 

het bottom-up ontwikkelen van plekken 

voor divers gebruik, het heroveren van terrein 

op de auto en het verhogen van wandelbaarheid, 

fietsbaarheid en speelbaarheid. 

De centaur voegt daar de 

‘losloopbaarheid’ aan toe. Dit blijkt van 

belang voor hond-mensen zelf maar evengoed 

voor de veiligheid en levendigheid 

van een park als geheel. In de stadssociologie 

beschrijft ‘publieke familiariteit’ het 

mensen weten bij welke hond-mensen ze 

beter een blokje om kunnen lopen - niet 

altijd leidt tot verhoogde veiligheid, want 

het genereert eerder een gevoel van machteloosheid. 

In het Viegenpark zien we dat loslopende 

honden formeel volledig apart worden 

gezet en afgescheiden en dat ze in de praktijk 

juist loslopen tussen het andere ‘parkpubliek’; 

de ene situatie is onguur, de 

andere situatie schuurt soms te veel. In de 

oplossingen die ze zelf aandragen zoeken 

hond-mensen naar tussenvormen tussen 

deze vergaande afscheiding en volledig 

open ruimte. Zijn er ook ‘zachtere’ indelingen 

mogelijk? Enkele buurtbewoners stelden 

een losloop-parcours voor dat evengoed 

aantrekkelijk is als wandeling voor 

mensen zonder hond. Bij het verbeteren 

van de inrichting van een park kunnen 

hond-mensen als frequente bezoekers 

interessante inzichten geven over het functioneren 

van deze publieke ruimte. 

(foto: Talitha Wilmsen) 

Noten 

1. Rigolon A, Browning MHEM, McAnirlin O, 

Yoon H. Green Space and Health Equity: A 

Systematic Review on the Potential of Green 

Space to Reduce Health Disparities. 

International Journal of Environmental 

Research and Public Health. 2021; 

18(5):2563. 

2. Zie www.pps.org. 

3. Blokland T. (2008) Oog voor elkaar. 

Amsterdam University Press. 

4. Van Melik, R. & van Gorp, B. (2015) De 

gebeten hond in de openbare ruimte. 

Geografie, maart 2015. 



Hoe werkt openbare ruimte voor 

jongeren en jongvolwassenen? 

Sorteermachine 

of knooppunt? 

De coronapandemie heeft het belang van fysieke ontmoetingsplekken voor jongeren en jongvolwassenen 

scherper dan ooit onder de aandacht gebracht. Deze zijn van groot belang in 

informele leerprocessen zoals omgaan met angsten, conflicten en emoties delen. Hoe goed 

is onze openbare ruimte als informele leeromgeving voor jongeren en jongvolwassenen? 

Onderzoekers volgden wereldwijd de 

transformatie van het sociale leven 

van jongvolwassenen in de periode 

van lockdowns. Hoewel ontmoetingen 

zich verplaatsten naar online ruimte en 

buitenruimte voelden veel jongeren en 

jongvolwassenen zich eenzaam. 1 Ze misten 

bijvoorbeeld de beheerde ‘derde plekken’ 

die ontmoetingen naast werk of 

school en thuis mogelijk maken. De statistieken 

toonden dat jongeren meer last 

hadden van de lockdowns dan andere 

groepen. Dit soort onderzoek laat zien dat 

de sociale infrastructuur, het geheel van 

onderling verbonden plekken en organisaties 

die interacties tussen mensen mogelijk 

maken, van groot belang is voor een 

gezonde stad. Een robuuste sociale infrastructuur 

bevordert een gevoel van verbondenheid, 

steun en samenwerking. 

Omgekeerd belemmert een verarmde sociale 

infrastructuur dergelijke interacties en 

leidt het tot meer eenzaamheid, sociale 

isolatie en gevoelens van uitsluiting. 

Twee trends 

Een combinatie van twee trends in de 

afgelopen decennia heeft, ook vóór de 

pandemie, bijgedragen aan een verarming 

van delen van de sociale infrastructuur 

voor mensen van alle leeftijden, inclusief 

jongeren en jongvolwassenen. Ten eerste 

hebben bezuinigingsmaatregelen geleid 

tot verwaarlozing en ontmanteling van 

betekenisvolle ontmoetingsplaatsen. Sander 

van Lanen 2 analyseerde hoe dergelijke 

bezuinigingsmaatregelen hebben geleid 

tot de uitsluiting van kansarme jongeren, 

waardoor hun gevoel van plaats en verbondenheid 

werd ondermijnd. Terwijl 

Bezuinigingsmaatregelen hebben geleid 

tot verwaarlozing en ontmanteling van 

betekenisvolle ontmoetingsplaatsen 

musea, parken, buurthuizen en bibliotheken 

bij uitstek worden gezien als vitale 

onderdelen van een sociale infrastructuur 

omdat ze veelal gratis toegankelijk zijn, 

werden juist veel van dit soort plekken het 

afgelopen decennium gesloten of verwaarloosd. 

In dezelfde periode stegen transportkosten 

en werd van families en lokale 

gemeenschappen gevraagd dat ze zorgtaken 

van de overheid overnamen. Veel 

jongvolwassenen bevonden zich in een 

sterk gekrompen sociale wereld. Er lijkt 

nu, in ieder geval op lokaal niveau, wel 

een soort tegenbeweging. Het belang van 

ontmoetingsplekken wordt langzaamaan 

onderkend. Echter, financiering is dan 

vaak op projectbasis of plekken draaien op 

vrijwilligers. 

Ten tweede valt deze verschraling van de 

leefomgeving samen met een sterk meritocratische 

(op grond van verdienste, red.) 

cultuur. Deze cultuur heeft impact op de 

manier waarop jongvolwassenen zich met 

anderen verbinden. Sociale interacties 

worden gevormd door wat Michael Sandel 


TEKST MARE KNIBBE 


SANDER VAN LANEN, RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN 

BEELD MICHIEL G.J. SMIT 

WWW.MAASTRICHTUNIVERSITY.NL/NL 

WWW.RUG.NL 

Online platforms 

In de sociale infrastructuur van een stad 

spelen media, online platforms, en andede 

‘tirannie van verdienste’ noemt, 3 een 

ideologie die doet geloven dat mensen hun 

plek in de samenleving verdienen. Jongvolwassenen 

voelen in deze context dat ze 

worden gesorteerd in winnaars en verliezers, 

succesvolle studenten en werknemers 

en ‘drop-outs’, ‘hoog en laag’. Hoewel 

er ook andere perspectieven zijn, bijvoorbeeld 

door ‘laag en hoog’ te vervangen 

door ‘praktijk en theorie’, blijken deze classificaties 

taai en sterk ingebakken in zowel 

de instituties als fysiek-ruimtelijke organisatie 

van leefwerelden van jongvolwassenen. 

Zo blijft, ondanks kritieken, de sorteermachine 

ingebakken in de ruimtelijke 

indeling van opleidingen, woon- en ontmoetingsplekken 

voor jongvolwassenen. 

Jongeren die niet aan de universiteit en 

hbo studeren hebben bijvoorbeeld nog 

meer moeite dan (andere) studenten om 

een woonruimte te vinden en worden vaak 

niet geaccepteerd in studentenhuizen. 

Hoewel deze tirannie van verdienste niet 

nieuw is, lijken cijfers van CBS en het 

Trimbos-instituut over eenzaamheid, mentale 

gezondheid en prestatiedruk erop te 

wijzen dat de impact hiervan de afgelopen 

jaren groter is geworden. 4 De combinatie 

van verschraling van de fysiek-sociale leefomgeving 

en verhoogde competitie zal 

hier geen gunstige invloed op hebben. 

Drie soorten verrijking 

Welke initiatieven helpen om dit ongewenste 

‘sorteerwerk’ te doorkruisen en 

nieuwe verknopingen mogelijk te maken? 

We bespreken drie soorten verrijking van 

de sociale infrastructuur gericht op fysieke 

plekken voor jongeren in de stad, op fysieke 

buurtontmoetingsplekken voor alle 

leeftijden en een vorm van ‘digitaal plaatsmaken’ 

die het sociale leven in een stad 

toegankelijker maakt. 

Jimmy’s 

Jimmy’s is een fysieke ontmoetingsplek in 

de binnenstad van Groningen voor jongeren 

tussen de twaalf en 27 jaar oud. In het 

pand van de organisatie kunnen jongeren 

samenkomen, activiteiten ondernemen en 

twee avonden in de week voor een klein 

bedrag samen eten. Jimmy’s draait voornamelijk 

op een groep jonge vrijwilligers, 

maar iedereen die de plek bezoekt wordt 

aangemoedigd een actieve rol te nemen 

door kleine taken uit te voeren die nodig 

zijn om Jimmy’s draaiende te houden. 

Denk aan de afwas doen, muziek kiezen, 

of koffie- en theezetten. Jongeren worden 

dus op een toegankelijke manier aangemoedigd 

actief te worden en, indien ze dat 

willen, steeds meer verantwoordelijkheden 

op zich te nemen. Een van de vrijwilligers 

vertelt: ‘Door participatie vanaf het 

begin en dat in kleine stapjes aan te moedigen, 

wordt de drempel om mee te doen 

verlaagd.’ Zo voorkomen ze dat alleen de 

actiefste of diegene met het meeste zelfvertrouwen 

ervaring opdoen in de organisatie 

en participatie en ze doorbreken de 

meritocratische indeling van leefwerelden 

in ‘hoog’ en ‘laag’. 

Michi-Noeki 

Waar bij Jimmy’s jongeren uit heel de stad 

naar het centrum komen, staat de zogenaamde 

Michi-Noeki juist in de wijk. Dit 

kleinschalige buurthuis, bedoeld als halteplaats 

met een gratis toilet en goedkope 

koffie, is recent geopend in de Oosterparkwijk 

in Groningen. Juist door de kleine 

schaal ontstaan hier connecties. Met slechts 

een ronde tafel voor zes tot acht personen is 

het onmogelijk de Michi-Noeki te bezoeken 

en niet met anderen en de vrijwilliger te 

praten. Maar projectleider Miranda vertelt 

dat de Michi-Noeki (nog) niet door jongeren 

wordt bezocht. Dit komt deels door de 

openingstijden - werkdagen van 9 tot 5 - en 

deels door het aanbod - koffie aan een ronde 

tafel. De gemeente Groningen, geholpen 

door een prijsvraag van de Stadsbouwmeester, 

investeert hier. Het lijkt te voldoen 

aan het doel om eenzaamheid onder ouderen 

terug te dringen, maar vooralsnog 

maken jongeren en jongvolwassenen hier 

weinig gebruik van. Om jongeren bij een 

buurthuis te betrekken is extra inspanning 

nodig. 



Online platforms kunnen bijdragen aan 

sociale ontmoeting in de offline stad 

re online ontmoetingsplekken ook een 

rol. Ze kunnen deelnemers zonder vaste 

ontmoetingsplek toch verbinden en ook 

op verschillende fysieke plekken bij 

elkaar brengen. Student gezondheidswetenschappen 

Boudewijn Devue onderzoekt 

ervaringen van eenzaamheid en 

verbinding van jongvolwassenen die 

actief zijn op stadsgebonden online platforms, 

waar online en offline interacties 

worden mogelijk gemaakt. Hij vertelt: 

‘De waarde van zo’n stadsgebonden 

online platform komt duidelijk naar 

voren bij de Maastricht-pagina op Reddit. 

Hierop worden regelmatig berichten 

geplaatst door jongvolwassenen die op 

zoek zijn naar plekken en mensen in de 

stad om betekenisvolle connecties mee 

aan te gaan. Uit deze berichten ontstonden 

verschillende initiatieven, waaronder 

een sociale bijeenkomst in Trefcentrum 

Wittenvrouwenveld voor jongeren 

tussen de zestien en 27, die geen verbinding 

voelen met bestaande plekken zoals 

sportclubs, kroegen en studentenverenigingen. 

Zo bieden online platforms dus 

een waardevolle aanvulling op de zoektocht 

van jongvolwassenen naar een passende 

sociale omgeving.’ Beheerde 

online platforms kunnen zo ook bijdragen 

aan sociale ontmoeting in de offline 

stad. 

Tenslotte: zelf plekken maken 

Deze voorbeelden laten zien dat jongeren 

niet vanzelf aansluiting vinden in 

de bestaande sociale infrastructuur. 

Echter, met lichte vormen van participatief 

beheer in zowel online als 

offline ontmoetingsruimte werken jongeren 

aan (digitale) ‘placemaking’; ze 

zorgen mee voor een inclusieve publieke 

ruimte die gezondheid en welzijn 

ondersteunt. 

Noten 

1. Zie bijvoorbeeld dit onderzoek: Sundler, A. J., 

Bergnehr, D. e.a. (2023). Adolescents’ and 

young people’s experiences of social relationships 

and health concerns during COVID-19. 

International journal of qualitative studies on 

health and well-being, 18(1), 2251236. 

2. Lanen, S. van (2020). Encountering 

austerity in deprived urban neighborhoods: 

Local geographies and the emergence of 

austerity in the lifeworld of urban youth. 

Geoforum, 110, 220-231. 

3. Sandel, M. J. (2020). The tyranny of merit: 

What’s become of the common good?. 

Penguin UK. 

4. Dopmeijer, J., Scheeren, L., van Baar, J., 

& Bremer, B. ( 2023) Harder Better Faster 

Stronger? Rapport van Trimbos Instituut 

& ECIO; en: CBS (2022) Vooral jongeren emotioneel 

eenzaam. https://www.cbs.nl/nl-nl/ 

nieuws/2022/39/vooral-jongeren-emotioneel-eenzaam-in-2021. 


BEDRIJVENGIDS 

De Stadswerk magazine bedrijvengids is een lijst van bedrijven en 

organisaties die actief zijn in de openbare ruimte. Deze lijst is ook te 

Duurzame stads- en parkbruggen 

vinden op www.deopenbareruimte.nu waar u onder andere kunt 

Duurzame 

zoeken op sector. Staat uw bedrijf nog niet in de bedrijvengids? 

stads- en 

Kijk dan op www.deopenbareruimte.nu/bedrijvengids voor de 

BEWEEGVRIENDELIJK INRICHTEN 

mogelijkheden. 

VAN JOUW OMGEVING? 

WIJ ADVISEREN OVER DE 

BEHOEFTEN EN KANSEN. 

Investree. 

Adres: Van Rietlaan 33, 3461 HW Linschoten 

info@investree.nl 

Telefoon: 085 822 8085 

https://www.investree.nl/ 

Martens beton b.v. 

Adres: Statendamweg 75, 4905 AD Oosterhout 

Telefoon: 0162 422 900 

https://www.martensgroep.eu/ 

Martens beton b.v. Statendamweg 75, Oosterhout, Postbus 30, 4900 AA Oosterhout, Nederland 

TEL +31 (0)162 - 42 29 00 E verkoop-mapr@martensgroep.eu, www.martensgroep.eu 

InnoBeweegLab is een onderzoeks- en 

innovatiecentrum dat bijdraagt aan een 

vitalere samenleving door de ontwikkeling 

en inzet van nieuw, passend beweegaanbod. 

We onderzoeken wat mensen, in het 

bijzonder de eindgebruiker, in beweging 

brengt en hoe innovatie voor passend 

beweegaanbod een bijdrage kan leveren 

aan een actievere leefstijl. 

Van onderzoek & monitoring 

naar advies & inspiratie! 

altijd een slim idee 

+31 6 57 00 90 33 

info@innobeweeglab.nl 

www.innobeweeglab.nl 

Verbaasd dat uw 

advertentie hier 

niet staat? 

Neem contact op met 

uw accountmanager 

RAY ARONDS, TEL +31 (0)30-3072248 

RARONDS@VIRTUMEDIA.NL 

HELEN DEKKER, TEL 030 2027428 

HDEKKER@VIRTUMEDIA.NL


Reduceert zorgkosten en helpt 

woningcrisis oplossen 

Het Knarrenhof 

Er is veel behoefte aan collectieve woonvormen voor ouderen. 

Om die te realiseren is het wel nodig dat de openbare 

ruimte hier optimaal voor wordt ingezet en dat er een sterk 

sociaal netwerk is. Maar dan kun je er ook minstens 12 miljard 

euro per jaar mee besparen, blijkt uit een quickscan. 


gezinnen terwijl de grootste bevolkingsgroep 

nu wordt gevormd door (alleenstaande) 

ouderen. 

De oplossing ligt voor de hand: je moet 

wonen en zorg niet scheiden maar in de 

nieuwbouw in combinatie aanpakken. 

Hoe? Door levensloopbestendig te bouwen 

met het accent op sociale netwerken. 

Gezinnen stromen dan door naar de vrijkomende 

grote woningen die energetisch 

verduurzaamd kunnen worden, de vorige 

eigenaren vertrekken naar woningen die 

een volhoudbare zorg mogelijk maken 

door een combinatie van een zorgvoorbereide 

woning, informele netwerkzorg, en 

een sociaal actieve leefomgeving die de 

zorgvraag kan dempen. 

De vergrijzing neemt tot 2040 verder 

toe: er zijn tegen die tijd bijna een 

miljoen alleenstaanden 70-plussers; 

het aantal 80-plussers groeit met 250 procent. 

Dus neemt de zorgvraag toe en de bijbehorende 

kosten vanuit de financieringsstromen. 

Denk aan de Wmo (Wet 

maatschappelijke ondersteuning), Zvw 

(Zorgverzekeringswet) en Wlz (Wet langdurige 

zorg). Ook de older-oldest-person 

ratio neemt af: over vijftien jaar zijn er nog 

maar drie mantelzorgers per zorgbehoevende, 

in plaats van eerder achttien per zorgbehoevende. 

Ook de professionele zorgverle- 

ners kunnen de groeiende zorgvraag niet 

aan. En er zijn nu al grote tekorten. 

Oplossing voor zorginfarct en 

woningcrisis 

Dit zorginfarct staat nu nog los van 

woningmarkt, maar een strategische 

woningbouwprogrammering kan een mes 

zijn dat aan twee kanten snijdt. Want we 

zien woningnood maar ook vele onbenutte 

vierkante meters bij 50-plussers. Ook is er 

een mismatch op de woningmarkt: het 

huidige woningaanbod past niet meer bij 

de bevolkingsopbouw; er is gebouwd voor 

In het rijksoverheid programma Wonen, 

Ondersteuning en Zorg voor Ouderen 

(Wozo) staat ‘de wijk als thuis met een 

aangepaste leefomgeving’. Dat betekent 

laagdrempelige ontmoetingsplekken en 

voorzieningen op loopafstand. Verschillende 

initiatieven zijn al langer bezig met 

het combineren van woning, leefomgeving 

en sterke sociale netwerken. Deze initiatieven 

werken omdat het daar fijn wonen is, 

zo laten onderzoek en de praktijk zelf zien. 

Vele varianten 

Woonvormen met gezamenlijkheid én privacy 

zijn gewild en komen in vele varianten 

voor met verschillende mate van 

betrokkenheid van bewoners, bijvoorbeeld 

in het gebruik van collectieve ruimten, bij 


TEKST CONNY MOONS EN PETER PRAK 

STICHTING KNARRENHOF 

WWW.KNARRENHOF.NL 

woonvormen zijn hoger dan in de vergelijkbare 

wijk eromheen, met name doordat 

er meer mensen thuiszorg ontvingen 

(zowel vanuit Zvw als Wlz). De zorgkosten 

in collectieve woonvormen zijn echter significant 

lager dan bij een vergelijkbare 

groep bewoners in een verpleeghuis. Dit 

laat zien dat collectieve woonvormen een 

daadwerkelijke aanvulling zijn in de wooncarrière. 

Er kan thuiszorg gegeven worden, 

die waarschijnlijk pas later nodig is 

en wellicht ook nog lager is door het actieve 

sociale netwerk. Deze zorg kan veel 

goedkoper in collectieve woonvormen dan 

in een verpleeghuis gegeven worden. 

Voorbeeld van een Knarrenhof in de regio Nijmegen. 

selectie van nieuwe bewoners, etc. Onderzoek 

heeft vele soorten geclusterde woonvormen 

in beeld gebracht. Daarbij zijn er 

vele varianten die broodnodige tussenvormen 

bieden tussen de ‘stand alone’ eengezinswoning 

en intramurale institutionele 

Wlz-zorg. In die tussenvorm is ruimte voor 

film-, voetbal- en spelavonden, koor, live 

muziek met dansen, boodschappen voor 

elkaar doen, elkaar bijstaan met handen 

spandiensten bij ziekte, noem maar op. 

Kortom: daar is ruimte voor informele 

zorg en om goede buren te zijn. 

Dit goed nabuurschap of ‘noaberschap’ is 

het leitmotiv voor de hofjes die Stichting 

Knarrenhof sinds 2017 realiseert. In 2023 

waren er acht hofjes bewoond, drie in aanbouw 

en meer dan twintig in de pijplijn. 

Dat hier al meer dan 43.000 mensen zijn 

ingeschreven, maakt duidelijk dat er een 

substantiële behoefte is vanuit de senior 

die - als ze gefaciliteerd wordt met locaties 

- doorstroom kan genereren, de woningnood 

deels kan verminderen, de zelfredzaamheid 

bevordert en daarmee de zorgvraag 

doet afnemen. 

(foto: Stichting Knarrenhof) 

Dit alles brengt aanvankelijk wel extra kosten 

met zich mee, maar die investering 

levert ook voordeel op lange termijn. Het 

koppelen van het sociale domein met het 

fysieke domein bij gemeenten vormt daarbij 

naar onze mening de sleutel voor een 

volhoudbare gemeentelijke begroting. 

Quickscan laat grote besparing 

zien 

Samen met hogescholen, universiteiten, 

zorgen woonorganisaties, ouderenbonden, 

gemeenten, banken is een Netwerk 

Vitaliteit gevormd. 1 In samenwerking met 

de ministeries BiZa en VWS is een quickscan 

gedaan naar zorgkosten bij collectieve 

woonvormen. Zorgkosten in collectieve 

Door levensloopbestendig te bouwen, in 

collectieve vormen, wordt er op de Wmo 

bespaard. Immers, de woning is al aangepast 

en voor Wmo-aanvragen zoals vervoer 

en dergelijke voorziet het sociale netwerk. 

Die besparing kan volgens 

schattingen oplopen tot 800 euro per 

woning per jaar voor de gemeentelijke 

Wmo, en tot 3.000 euro per 65-plusser per 

jaar op de zorgkosten. Met nu al 3,5 miljoen 

65-plussers en de aanname dat 

Met collectieve woonvormen kun 

je jaarlijks 2 miljard euro op de 

Wmo besparen en ruim 10 miljard 

op de zorgkosten 

slechts 10 procent van hen in een geclusterde 

woonvorm zou wonen, betekent dit 

een jaarlijkse besparing van bijna 2 miljard 

euro op de Wmo en ruim 10 miljard op de 

zorgkosten. Dat is niet niks. 

Noot 

1. Zie ook www.knarrenhof.nl/eigenzinnig. 



Bij het ontwerpen en ontwikkelen van nieuwe woonwijken kun je de laatste inzichten en 

maatschappelijke bewegingen meenemen. Aandacht voor gezondheid is duidelijk zo’n 

beweging. Hoe hebben ze dat gedaan bij het nieuwe woongebied BuitenStad in Hoorn? 

Stedenbouwkundige Tibor Kis en landschapsarchitect Sander Rombout vertellen erover. 

Gezondheid 

Hoe komt het terug in 

BuitenStad, Hoorn? 

in nieuwe woongebieden 


TEKST MICHIEL G.J. SMIT, REDACTIE STADSWERK MAGAZINE 

BEELD SVP ARCHITECTUUR EN STEDENBOUW 

WWW.BUITENSTADHOORN.NL 

WWW.COPIJN.NL, WWW.SVP-SVP.NL 

Groen is misschien wel het eerste 

waar je aan denkt bij gezonde 

woongebieden, maar het staat nooit 

op zichzelf. ‘Je ziet overal in Nederland 

groene woonwijken verrijzen’, zegt Tibor 

Kis, architect en partner bij SVP Architectuur 

en Stedenbouw en betrokken bij de 

ontwikkeling van BuitenStad. ‘Dat groene 

karakter springt in het oog, maar wordt in 

veel gevallen mogelijk gemaakt door iets 

wat je in zekere zin juist niet ziet: een 

onderliggend concept gericht op duurzame 

mobiliteit. Door bijvoorbeeld goede 

ov-bereikbaarheid en het faciliteren van 

deelmobiliteit kun je de parkeernormen zo 

laag mogelijk houden. Daardoor zijn er 

minder geparkeerde en rijdende auto’s in 

het gebied en kun je meer ruimte bieden 

aan groen.’ 

Ook BuitenStad in Hoorn (circa 600 woningen) 

is zo’n nieuw woongebied met een uitgesproken 

groen karakter, wat ook wordt uitgedragen 

met citaten als ‘Elegante gebouwen 

op een “tapijt” van groene hoven’, en ‘Groene 

buitenruimte voor iedereen, geen auto’s in 

beeld’. En ook hier is mobiliteit de drijvende 

kracht geweest, legt Tibor uit. ‘Het station 

van Hoorn ligt vlakbij en doorgaande buslijnen 

stoppen er, dus de uitgangspositie is al 

goed. En door goed naar de huishoudenssamenstelling 

voor deze stedelijke woonwijk te 

kijken - veel kleinere huishoudens - kun je de 

parkeernorm nog wat verder omlaag schroeven. 

Daardoor konden we ook uit de voeten 

met het ontwerpprincipe “al het parkeren uit 

het zicht”.’ 

Stedelijk én groen? 

Stedelijk wonen in een uitgesproken groene 

woonwijk - het lijkt een contradictie. ‘Maar 

stedelijkheid gaat over meer dan de verschijningsvorm’, 

merkt Sander Rombout terecht 

op. Hij is landschapsarchitect en creatief 

directeur bij Copijn Landschapsarchitecten. 

‘Stedelijkheid gaat vooral over mensen die 

relatief dicht op elkaar wonen en, mede 

BUITENSTAD ALS STEDEN- 

BOUWKUNDIG CONCEPT 

BuitenStad maakt onderdeel uit van De 

Poort van Hoorn, een strategische ontwikkeling 

om Hoorn een meer stedelijk karakter 

te geven. Het grenst aan de oude binnenstad 

én aan het buitengebied en is in 

die zin een (nu nog) ontbrekende schakel. 

Het ontwerp sluit daarop aan: een verloop 

van hogere gebouwen richting het centrum 

naar lagere gebouwen en fijnmaziger 

groen de andere kant op, aansluitend op 

de structuur van het landelijk gebied. Ook 

de diverse ‘gezichten’ van de oude stad 

komen terug, met een afwisseling van 

drukkere plekken zoals winkelstraten of 

stadspleinen en direct om de hoek rustige 

plekken naar de gelijkenis van hofjes. 

daardoor, relatief veel samen doen, een hoge 

mate van collectiviteit hebben. Het kan dus 

zijn dat er ondanks het vele groen een hoge, 

“stedelijke” dichtheid is zoals bij BuitenStad.’ 

Hoe komt die collectiviteit uit de verf bij BuitenStad? 

Sander: ‘We hebben met onze partners 

nadrukkelijk ingezet op onderlinge 

nabijheid van voorzieningen en het optimaal 

verweven van verplaatsingspatronen. Dat is 

belangrijk, want van nature neigt dit type 

gebiedsontwikkeling naar “campusvorming”: 

een verzameling grote, maar ver uit elkaar 

staande gebouwen met weinig interactie.’ 

Collectiviteit wordt ook bevorderd doordat 

het ontwerp een open structuur heeft, 

onder meer bij de overgang van privégroen 

naar openbaar groen. Tibor: ‘Zodra je je 

woning uitloopt, kom je een “doorwaadbaar” 

landschap binnen; het groen houdt 

niet op bij je tuin.’ Sander geeft nog een 

ander voorbeeld van hoe je met groen een 

collectieve levensstijl kunt bevorderen. ‘Als 

etagewoningen een gemeenschappelijke 

tuin hebben, zorg er dan voor dat die voor 

iedereen op dezelfde manier toegankelijk is, 

via de hoofdentree. Daarmee voorkom je 

dat bewoners van de begane grond zich de 

tuin onbewust toe-eigenen. En het voorkomt 

gekissebis: moeten de onderburen 

niet meer afdragen aan de VVE? Zij hebben 

veel meer aan de tuin dan wij.’ 

En de gezondheid? 

Nog even terug naar de hamvraag: wat betekent 

dit nu allemaal voor de gezondheid? 

Sander: ‘Je kunt op verschillende manieren 

naar gezondheid kijken. Bijvoorbeeld in termen 

van luchtkwaliteit en voldoende verkoeling 

in de zomer. Maar ook het bevorderen 

van een gezonde levensstijl, zoals vaker de 

fiets pakken in plaats van de auto. Of een 

ontspannen sfeer in het gebied creëren die 

uitnodigt tot interactie - ook dat is goed voor 

de gezondheid in brede zin. Met een uitgekiend 

beplantingsplan kun je daar optimaal 

aan bijdragen. Daarbij moet je overigens ook 

de gezondheid van het groen zelf niet vergeten: 

goede groeiomstandigheden, want dat 

is zeker geen vanzelfsprekendheid.’ 

En hoe kom je tot plannen die allerlei doelstellingen 

- groen, gezondheid, een specifieke 

verstedelijkingstrategie - aan elkaar 

verbinden? Tibor: ‘Integraal denken en werken 

door alle partijen is onontbeerlijk bij dit 

soort herontwikkelingsopgaven in hoge 

dichtheid waar meerdere doelstellingen 

samenkomen. Iedereen moet van elkaar 

weten wat er mogelijk is en wat er nodig is. 

Je kunt dan in onderling overleg schuiven 

met doelstellingen en vanuit stedenbouw de 

juiste randvoorwaarden scheppen voor 

andere disciplines en ingrepen.‘ Sander 

besluit: ‘Ook bij de gemeente is deze manier 

van denken en werken noodzakelijk om creatief 

bij te dragen. Dus geen sectoraal gedreven 

wensenlijstjes, maar een open gesprek 

waarbij de samenhang tussen de wensen 

goed in beeld komt, en van daaruit keuzes 

maken voor een optimaal totaalresultaat.’ 



Blue Zones 

Op weg naar 

gezond oud 

worden 

in Nederland 

Stel je voor. Een plek op de wereld waar mensen bovengemiddeld 

vaak honderd jaar oud worden. Zonder de hulp 

van medische ingrepen, maar gewoon door een gezonde 

en gelukkige levensstijl. Deze Blue Zones bieden inspiratie 

voor Nederland. Kunnen we via de fysieke leefomgeving 

ook bijdragen aan een dergelijke levenswijze? 

Demograven Michel Poulain en Gianne 

Pes ontdekten het als eerste; in 

een aantal dorpen op Sardinië 

woonden verrassend veel honderdjarigen. 

En het zijn geen mensen in een zorginstelling. 

Het zijn actieve mensen die veel pasta 

eten, leven in afgezonderde bergachtige 

gebieden en die dagelijks genieten van een 

glas rode wijn. Poulain en Pes ontdekten 

meer van deze gebieden op aarde, omcirkelden 

ze met een blauwe stift op de kaart 

en noemden het ‘Blue Zones’. 1 Dat bleek 

de basis voor het ontdekken van nog een 

viertal plekken op de wereld waar men 

zeer oud wordt. Die leeftijden komen niet 

alleen door het vermijden van fastfood en 

roken, maar door het bewust en onbewust 

doorvoeren van een negental principes 

(The Power of 9) die zorgen voor een 

gezond leven. De principes gaan over voldoende 

en natuurlijk bewegen, het vermijden 

van stress, aandacht voor geliefden en 

het behoren tot een gemeenschap. 

Onlangs heeft Netflix er zelfs een minidocumentaire 

over gemaakt: ‘Live to 100’. 

En hoewel leven tot honderd jaar natuur- 

lijk niet het uitgangspunt hoeft te zijn, 

kunnen we in Nederland wel leren van 

de principes van de Blue Zones. 

Blue Zone Certificaat? 

‘Kunnen jullie deze nog te bouwen woonwijk 

certificeren als Blue Zone?’ Interessante 

vraag; maar het antwoord is nee. 

Je kunt eenvoudigweg mensen (en zeker 

nuchtere Hollanders) niet sturen. Maar 

professionals kunnen wel degelijk bijdragen 

aan een gezonde leefomgeving. Zo 

zijn kenmerken van een Blue Zone door 

te voeren in woonwijken. Natuurlijke 

beweging is te bevorderen door een slimme 

inrichting en door voorzieningen aan 

te leggen op loop- of fietsafstand. In 

ruimtelijke plannen kan je ruimte laten 

voor een pluk- of buurttuin. En ook groene 

ontmoetingsplekken met een prachtig 

uitzicht en een comfortabel bankje waar 

mensen gezellig samenkomen, behoren 

tot de opties. 

De negen principes van de Blue Zones. 

(bron: www.bluezones.com) 

De meeste kenmerken van de Blue Zone 

hebben te maken met individuele aspecten. 

Het gaat om kleine, maar betekenisvolle 

veranderingen die gezondheid bevorderen. 

En die gedragsverandering is niet te 

sturen, want wij mensen zijn gewoontedieren. 

En laat deze gewoonten in onze maatschappij 

nou afwijken van de kenmerken 

van een Blue Zone. In plaats van plantaardig 

en zelf verbouwd voedsel, moet het bij 

ons snel en makkelijk van de supermarkt 

komen. En in plaats van het creëren van 

een gemeenschap en het kennen van je 

buren, zijn wij steeds meer met onszelf of 

met onze telefoon bezig. In Nederland is 

nog zeker winst te behalen. 


TEKST LISANNE DIERDORP EN AMANDA JANSEN 

ANTEA GROUP 

WWW.ANTEAGROOP.NL 

Cartesius, Utrecht en Bakkeveen, 

Fryslân 

Via de fysieke leefomgeving zijn gewoontes 

tot op zekere hoogte te beïnvloeden, 

bijvoorbeeld door in de ontwerpfase aandacht 

te hebben voor beweging en ontmoeting. 

Maar ook een breder perspectief 

bij aanleg of herontwikkeling is belangrijk: 

wat willen we qua gezondheid (of andere 

maatschappelijke doelen) bereiken met 

onze openbare ruimte en voldoet deze 

daar op dit moment aan? En is het antwoord 

‘nee’, hoe kunnen we daar dan op 

sturen? Dat kan door na te denken over 

groene en actieve mobiliteit, gemeenschapsgerichte 

inrichting en het integreren 

van gezondheidsprincipes. 

mee bedoelen we integrale samenwerking 

tussen de overheid, adviesbureaus, projectontwikkelaars, 

zorgverzekeraars, etc. 

En natuurlijk ook met bewoners. Professionals 

in de leefomgeving hebben de 

We zijn steeds meer met onszelf 

of met onze telefoon bezig 

In Nederland bestaan enkele initiatieven 

waarbij de Blue Zones principes worden 

nageleefd. Op grote schaal zoals de nieuwe 

stadswijk Cartesius in Utrecht: een 

wijk met ruim 3.000 woningen, waarbij 

de inrichting en voorzieningen zijn gebaseerd 

op de Blue Zones-principes. Bijvoorbeeld 

door een centraal gelegen park, een 

monumentaal pand (het CAB) dat wordt 

omgebouwd tot ‘huiskamer van de wijk’, 

ruimte voor cultuur en rust en gezonde 

woningen. Maar ook op kleinere schaal 

zoals in het Friese dorpje Bakkeveen. Hier 

wordt gebouwd aan een sterke gemeenschap 

door initiatieven gericht op ontmoeting, 

leefstijl en beweging. In beide 

gevallen gaat het deels om experimenteren 

en deels om werken met bewezen uitgangspunten. 

Bruggen tussen fysiek en sociaal 

Naast het stimuleren van gedragsverandering 

is samenwerking cruciaal. Daar- 


mogelijkheid om bruggen te slaan tussen 

het fysieke en sociale domein, wat essentieel 

is voor het creëren van een Blue 

Zone. We zien echter dat interne samenwerking 

veelal bij deze organisaties ontbreekt, 

of dat behoeftes van bewoners 

onvoldoende aandacht krijgen. Terwijl 

daar de kansen liggen voor integratie van 

gezondheidsbevorderende aspecten in 

(beheer)plannen en ontwerpen. 

Concluderend: het creëren van een gezonde 

leefomgeving of een Blue Zone is een uitdagende 

reis, maar zeker geen onmogelijke 

missie. Het vraagt om extra diepgang en 

inzicht in de mens, de omgeving, het thuis 

en de gemeenschap. En daarvoor is meer 

samenwerking en aandacht voor gezondheid 

nodig vanuit professionals in de openbare 

ruimte. Zo komen we ook in Nederland 

dichterbij een gemeenschap waar mensen 

gezond, gezellig en gezamenlijk oud kunnen 

worden. Net als op Sardinië. 

Noot 

1. Zie ook www.cmostamm.nl/ 

9-kenmerken-blue-zones. 


SPECIAL SPORT EN BEWEGEN 

TEKST PHILIP FOKKER, 


Een ontwerpbureau dat de 

productie in handen houdt 

Het Nederlandse Streetlife, dat sinds 1997 straatmeubilair, boomproducten en kleine bruggen 

ontwerpt, werkt sinds 2012 ook internationaal dankzij een opdracht voor de Olympische Spelen 

in Londen. Inmiddels heeft het kantoren in de Verenigde Staten, Canada, Australië en Zweden. 

Een gesprek met commercieel directeur Thomas Lub over trends en kruisbestuiving. 

Als er iemand kan vertellen over 

ervaringen over de grens, dan is 

het Lub: ‘Ik werd zo’n tien jaar 

geleden aangenomen om de markt in de 

Verenigde Staten te ontwikkelen. Dit 

resulteerde onder meer in de opening 

van een kantoor in Philadelphia. Het is 

mooi om te zien dat er inmiddels echt 

kruisbestuiving is ontstaan; Dutch Design 

made in the USA.’ 

Dat de productie in de Verenigde Staten 

plaatsvindt voor de lokale markt is ook 

iets wat Streetlife in Europa doet, zo legt 

Lub uit: ‘Om verschillende redenen is het 

handig om dicht bij de afzetmarkt te produceren, 

bijvoorbeeld voor kwaliteitscontrole 

en standaarden die per land 

verschillen. Ook is het duurzamer en van 

wat ik heb ervaren in de Verenigde Staten, 

is dat je op productieniveau veel van 

elkaars aanpak kunt leren.’ 

Belang van publiek domein 

Gevraagd naar trends in de openbare 

ruimte geeft Lub aan dat bijvoorbeeld 

landschapsarchitectuur de afgelopen jaren 

een vlucht heeft genomen. ‘Tijdens de 

coronapandemie merkte je dat het publieke 

domein ineens een stuk belangrijker 

werd in Nederland. Dat was iets wat wij als 

bedrijf vooral kenden van warmere landen, 

zoals bijvoorbeeld Italië, waar een groot 

deel van het leven zich buiten afspeelt. De 

pandemie zorgde ervoor dat gemeenten en 

projectontwikkelaars bij het maken van 

plannen voor de openbare ruimte scherper 

naar de functie van de openbare ruimte 

gingen kijken. Maar ook het veranderende 

klimaat speelt een belangrijke rol, waardoor 

zij genoodzaakt zijn beter om te gaan 

met hittestress en wateroverlast.’ Allemaal 

zaken die ook doorklinken in de ontwerpen 

voor straatmeubilair van Streetlife, 

waarin duurzame productie, waterretentie, 

het tegengaan van hittestress door 

meer groen en het bevorderen van biodiversiteit 

belangrijke pijlers zijn. 


WWW.STREETLIFE.NL 

De werknemers van Streetlife hebben 

allemaal een achtergrond in industrieel 

ontwerp of architectuur, voegt Lub toe: 

‘Je kunt stellen dat we een ontwerpbureau 

zijn, dat zelf de productie in de hand 

houdt. De menselijke maat en het sociaalpsychologische 

effect van een buitenruimte 

op gebruikers is voor ontwerpers 

een logisch startpunt. Het is mooi om te 

zien dat ook projectontwikkelaars en 

gemeenten dit steeds meer omarmen, 

waardoor er buitenruimtes worden gecreëerd 

waar bewoners graag vertoeven. Het 

integreren van de buitenruimte in het 

ontwerptraject van een bouwproject is 

daarom een andere trend die ik steeds 

vaker zie.’ 

Verantwoordelijkheden 

gemeenten 

Ook de trek naar de stad is volgens Lub een 

trend: ‘Sinds de jaren zeventig van de vorige 

eeuw trokken mensen vanuit de stad 

naar de suburbs. Op dit moment zie je echter 

dat mensen juist graag in de stad willen 

wonen, en voor jongeren blijft de stad aantrekkelijk, 

zeker tijdens hun studie. De 

druk voor stedelijke gemeenten neemt 

daarom toe. Er moeten meer hoogbouwappartementen 

worden gerealiseerd en 

meer mensen delen de publieke ruimte.’ 

Thomas Lub, Commercieel Directeur. 

Kwaliteit en veiligheid in de openbare 

ruimte scheppen is een grote opgave voor 

gemeenten, benadrukt Lub: ‘Met alle uitdagingen 

die er liggen, qua bevolkingsgroei 

en op het gebied van klimaatverandering, 

is het van groot belang dat 

gemeenten publieke ruimte goed en - misschien 

wel het allerbelangrijkste - met een 

blik op de lange termijn inrichten. De 

inrichting heeft echt impact op de kwaliteit 

van leven van de burgers. Gemeenteambtenaren 

moeten meer over hun ambtstermijn 

heen kijken en een inrichtingsplan 

zien als een cadeau voor hun bewoners. 

En het liefst een cadeau dat lang meegaat.’ 

Duurzaam op macro- en 

microniveau 

Op macroniveau dus een openbare 

ruimte die jaren vooruit kan. Maar ook 

op microniveau is dit belangrijk, stelt 

Lub: ‘Een algemene trend die ik zowel in 

Noord-Amerika als Europa zie is de pittige 

discussie die wordt gevoerd over 

materiaalgebruik. Tropisch hardhout 

wordt echt geweerd, merk ik. Het komt 

namelijk van ver en verliest daarom snel 

terrein op het gebruik van gerecyclede 

en lokale materialen. Nederland is op 

dit moment een koploper als het gaat 

om het reduceren van de footprint van 

producten, maar de rest van de wereld 

volgt gelukkig snel.’ 

En goed voorbeeld doet natuurlijk goed 

volgen. Daarom organiseert Streetlife 

tweejaarlijks het Crossroads Event, waar 

(landschaps)architecten en ontwerpers 

elkaar ontmoeten en kennis opdoen tijdens 

verschillende seminars. En om nog 

een spreekwoord aan te halen, de jeugd 

heeft volgens Lub de toekomst: ‘Jonge 

landschapsarchitecten konden zich 

vorig jaar inschrijven voor een competitie 

waarin zij uitgedaagd werden om 

niet enkel met internationale collega’s 

samen te werken, maar ook multidisciplinair. 

Wat krijg je als je een muzikant 

aan een landschapsarchitect koppelt? 

Inderdaad, een interessant voorstel, dat 

is zeker!’ 


SPECIAL SPORT EN BEWEGEN 

TEKST PHILIP FOKKER, 


Tijd voor een goed gesprek? 

Ga sporten! 

Sport en spel gebruiken om elkaar beter te leren kennen. Dat 

werkt in sommige gevallen veel beter dan een een-op-een 

gesprek voeren met een client. Peggy Martens-Hoogeboom 

combineert verschillende taken bij de gemeente Amsterdam 

en vertelt over de aanpak en successen van SportWorks. 

Hoe word je een sociale duizendpoot 

bij de gemeente Amsterdam? 

Peggy Martens-Hoogeboom legt 

het met plezier uit: ‘Na een carrière in de 

sales besloot ik het roer om te gooien en 

de opleiding jongerencoach te gaan volgen. 

Vervolgens ben ik als pluscoach bij 

een ROC in Amsterdam aan de slag 

gegaan, waar ik jongeren hielp om hun 

startkwalificatie te halen. Op dit moment 

werk ik alweer vijfenhalf jaar bij de afdeling 

Werk en Veiligheid van de gemeente 

Amsterdam. Eerst als jobhunter voor de 

doelgroep Top600, een persoonsgebonden 

integrale aanpak van personen die 

de afgelopen jaren relatief veel highimpact 

delicten hebben gepleegd. Daarna 

als coach IW (Intensief naar Werk) en 

vanaf december als projectleider re-integratie.’ 

Een plek veroveren op de 

arbeidsmarkt 

Martens-Hoogeboom merkte dat de jongeren 

die begeleiding krijgen gebaat zijn bij 

een actieve aanpak. Maar wat houdt de 

SportWorks-methode eigenlijk in? Martens- 

Hoogeboom: ‘Ik weet uit ervaring dat een 

gesprek voeren met een client terwijl ik 

achter een bureau zit niet leidt tot de noodzakelijke 

vertrouwensband. Dit is wel het 

geval tijdens een activiteit. De jongeren die 

bij mij aanschuiven hebben in hun leven te 

maken (gehad) met allerlei verschillende 

uitdagingen. Ze slagen er daarom niet in 

om hun plek op de arbeidsmarkt en in de 

maatschappij te vinden. Zo weten ze bijvoorbeeld 

niet wat ze kunnen bereiken met 

de talenten die ze bezitten.’ Daar komen we 

later in dit artikel op terug. 


WWW.SPORTWORKS.NL 

Actief een band opbouwen 

Hoe ziet een dag met SportWorks eruit? 

‘De jongeren komen bij SportWorks drie 

keer per week samen, voor een periode 

van acht weken. Twee dagen starten we de 

dag met een presentatie door een rolmodel. 

Bijvoorbeeld een ondernemer die hen 

aanspreekt, zoals medeoprichter Edson 

Sabajo van modemerk Patta, of een bekende 

sporter zoals Muay Thai-wereldkampioen 

Regian Eersel. Zij delen hun expertise, 

de uitdagingen die ze hebben overwonnen 

en vanuit welke drive en passie ze werken. 

Daarna beoefenen de jongeren een 

sport, zoals rolstoelbasketbal 

of een sport die de 

spreker beheerst. Het 

is echt mooi om bij 

de deelnemers 

talenten te ontdekken 

tijdens het sporten, 

talenten die mij 

nooit waren opgevallen 

op kantoor. Dankzij 

de vertrouwensband die je 

opbouwt kom je tot geweldige inzichten.’ 

Actief een band opbouwen met de jongeren 

doet Martens-Hoogeboom niet alleen, 

legt zij uit: ‘Ik stel het programma samen 

met collega Maartje Piersma, werkbegeleider 

bij de gemeente. 

Zij heeft een groot netwerk 

in de sportwereld. 

Ook Soraya Ballantine 

speelt als re-integratieconsulent 

een belangrijke rol; zij houdt het overzicht 

en weet hoe het de deelnemers vergaat.’ 

Fitnessdiploma en 

succesverhalen 

Een keer per week krijgt de groep les van 

de bevlogen docent en personal coach 

Brayen Shakison. Hij helpt de deelnemers 

om hun assistent fitnesstrainer A-diploma 

te behalen. Voor velen het eerste diploma 

in hun leven. Martens- 

Hoogeboom: ‘Samen met Giovanni 

Terhoeven begeleid ik de 

jongeren na het traject nog 

minimaal drie maanden naar 

zorg, school of werk. Maar ook na 

die drie maanden weten ze ons vaak 

nog te vinden.’ 

Dit contact is niet alleen fijn voor de deelnemers 

die een vertrouwensband met 

Martens-Hoogeboom hebben opgebouwd, 

maar ook voor haarzelf. Ze legt uit: ‘Door 

contact te houden geniet ik ook van de 

successen die zij boeken. Zoals een client 

die dacht dat hij enkel fietskoerier of 

magazijnmedewerker kon worden. Tot 

bleek dat zijn opa timmerman was 

geweest. Een vak dat hij na wat doorvragen, 

ook wel zag zitten maar waarvan hij 

niet wist dat er überhaupt een studie voor 

bestond. Of de client die vanaf zijn achttiende 

negen jaar had vastgezeten en het 

lastig vond, met de status die hij op straat 

had opgebouwd, om een baantje aan te 

nemen. Lang verhaal kort: de eerste werkt 

inmiddels als gediplomeerd timmerman, 

terwijl de andere in de openbare ruimte 

werkt met wegbewijzering. De ondernemer 

waarvoor hij nu werkt en die zijn nek 

heeft uitgestoken voor hem, is waanzinnig 

blij met deze stoere kerel, die de straat 

achter zich heeft gelaten. “Stuur mij nog 

maar tien van dit soort gasten”, merkte hij 

laatst op toen ik hem sprak.’ 

Tips voor gemeenten 

En daar doet Martens-Hoogeboom het 

natuurlijk voor. Heeft zij trouwens nog tips 

voor andere gemeenten? Zeker wel: ‘Er zijn 

veel fantastische initiatieven op buurten 

gemeentelijk niveau. Ik zou graag zien dat 

er een duidelijk overzicht komt van de verschillende 

projecten in Amsterdam. Dat 

heeft met communicatie tussen partijen te 

maken, dat kan naar mijn mening beter. Dit 

heeft namelijk tot gevolg dat wij cliënten 

uiteindelijk nog preciezer kunnen bijstaan.’ 

En na het lezen van dit verhaal is dat iets 

waar niemand op tegen kan zijn… 


WAARDEVOL GROEN 

Sportvelden 

in beweging 

Chemievrij beheer 

en slimme watersystemen 

jagen 

innovaties aan 

Afgelopen najaar reisden ‘grasmensen’ vanuit heel Nederland naar 

een Stadswerk-bijeenkomst in Biddinghuizen. Het onderwerp: 

chemievrij beheer en waterbeheer van sportvelden. In meerdere 

presentaties werd duidelijk hoe deze twee gebieden samenhangen, 

welke innovaties er zijn en waar de uitdagingen liggen. 

Een fenomeen wat we allemaal wel 

kennen: periodes van stortbuien en 

wateroverlast, afgewisseld met periodes 

van stralende zon en extreme hitte. 

Zoals mensen hittestress kunnen ervaren, 

zorgen droogte en wateroverschotten ook 

bij de grasplant voor stress. Dit speelveld 

tussen wateroverschotten en -tekorten is 

(sport)veldbeheerders niet vreemd. De uitdaging 

in het beheer van velden zit hem niet 

in de hoeveelheid water die aanwezig is, 

maar in de beschikbaarheid hiervan op een 

bepaald moment. Een manier om deze variaties 

in waterbeschikbaarheid te compenseren 

is opslag van water in natte periodes, 

gevolgd door beregening in droge periodes. 

Jouke Velstra van Acacia water ging in op 

de weten regelgeving met betrekking tot 

diepte-infiltratie en beregening. 

Wateropslagmethoden 

We hoorden over de verschillende mogelijkheden 

voor het opvangen, opslaan en 

beschikbaar maken van water en de regel- 

geving die hierbij hoort. Hier zijn al veel 

mogelijkheden voor, zowel op grote als op 

kleine schaal. Een daarvan is Aquifer Storage 

and Recovery (ASR), waarbij water in 

een ondergrondse bron wordt opgeslagen 

en uit dezelfde bron op een ander moment 

wordt opgepompt. Een tweede manier is 

Aquifer Storage, Transfer and Recovery 

(ASTR). Hierbij wordt water in een relatief 

grote bron opgeslagen, waarna het kan worden 

overgepompt naar kleinere bronnen. 

Deze manier van wateropslag heeft als 

voordeel dat het water langer in de bron 

kan blijven en een betere zuivering en 

behandeling kan ontvangen binnen de aquifer, 

dan bij ASR. Als het over de waterkwaliteit 

gaat binnen wateropslag, geldt de Wet 

bodembescherming (Wbb) en de Wet milieubeheer 

(Wm). Er geldt een zorgplicht, 

waarin alles moet worden gedaan om aantasting 

en verontreiniging te voorkomen. 

(foto: Wikimedia.org) 


TEKST NASTASJA DAVIDSE 

KONINKLIJKE VERENIGING STADSWERK NEDERLAND 

WWW.ACACIAWATER.COM, WWW.ASC-SPORTSANDWATER.NL, 

WWW.DONKERGROEP.COM, WWW.GRASMEESTERS.NL, WWW.STADSWERK.NL 

Beheer in praktijk 

Na de introductie in weten regelgeving 

was het woord aan Jacco Brink van de 

gemeente Dronten en een vertegenwoordiger 

van aannemer Donkergroen. Zij vertelden 

over hun unieke samenwerking in het 

beheer van grasvelden. De gemeente Dronten 

heeft achttien natuurgrasvelden, waarvan 

het beheer is uitbesteed aan aannemer 

Donkergroen. De aannemer is grotendeels 

vrijgelaten in de manier waarop zij haar 

taken uitvoert, waar zowel de gemeente als 

de aannemer positieve ervaringen mee 

heeft. Uniek is dat de gemeente heeft gekozen 

om te sturen op beeldkwaliteit, in plaats 

van regels te maken over frequenties en 

hoeveelheden in de beheeropdracht. Twee 

keer per jaar wordt een schouw gehouden, 

waarbij de aannemer samen met de 

gemeente langs alle velden loopt ter controle. 

Vaak sluiten hierbij ook mensen aan 

van de sportvereniging die gebruikt maakt 

van de velden, wat bijdraagt aan succesvol, 

breed gedragen beheer. 

Onderhoud 

Wat van groot belang is in het onderhoud 

van sportvelden, is het beheersen van 

onkruid en het vroegtijdig in het seizoen 

‘sluiten’ (vol laten groeien met de gewenste 

begroeiing) van de grasmat. Dat is des 

te belangrijkere nu chemievrij beheer de 

norm is; voorheen werd het gewoon 'opgelost' 

door al het onkruid plat te spuiten. De 

adviseurs van GrasMeesters die zich bezig 

houden met aanleg en onderhoud van 

grassportvelden, gingen hier nader op in. 

Een dilemma waar iedere veldbeheerder 

tegenaan loopt is dat van de juiste mix aan 

voedingsstoffen. Het is goed om in het 

voorjaar weinig stikstof, kalium en fosfaat 

in de grond te hebben om de groei van 

onkruid te onderdrukken. Dit zijn echter 

stoffen die gras ook nodig heeft om te 

groeien. Het is dan ook constant zoeken 

naar de juiste balans. Het is belangrijk de 

Aanleg van een drainagesysteem. 

velden intensief genoeg te bespelen en een 

vroege sluiting van de grasmat zoveel 

mogelijk te bevorderen. 

Wat daarnaast cruciaal is voor mooie velden, 

is het geven van de juiste hoeveelheid 

water. Water heeft vele functies in de grasplant: 

het zorgt voor stevigheid, het is een 

bouwstof, het is belangrijk voor de energiehuishouding, 

het zorgt voor opname en 

transport van voedingsstoffen, en speelt 

een rol bij temperatuurregeling. Aangezien 

gras kwetsbaar is bij een overschot 

aan vocht, wordt er gebruik gemaakt van 

mobiele vochtmeters. Hiermee kunnen de 

terreinbeheerder het vochtgehalte constant 

op afstand monitoren en het beheer 

zo nodig aanpassen. 

Slim systeem 

Een bedrijf wat zich bezighoudt met het 

monitoren van de volledige bodemcondities 

van velden is Draintalent. dat samenwerkt 

met GrasMeesters. Het bedrijf ontwikkelde 

een slim systeem, dat niet alleen 

de ondergrondse bodemcondities in de 

gaten houdt, maar ook kan ingrijpen bij 

bepaalde waarden. Dit doet het volautomatische 

systeem door bijvoorbeeld water 

versneld te onttrekken bij regen en water 

te infiltreren in de bodem bij droogte. Verwachte 

voordelen van dit precisiebeheer 

zijn onder andere een verhoogd aantal 

speeluren, gezonder gras en minder afgelastingen 

van wedstrijden. 

Locatiespecifieke omstandigheden 

Als laatste kwam ASC Sports & Water 

(ASC) aan het woord, een adviesbureau 

op het gebied van sport en cultuurtechniek. 

Het bureau pleitte voor robuust 

waterbeheer om ecosysteemfuncties te 

behouden, te beschermen tegen watertekorten 

en wateroverlast en het voorkomen 

van een beregeningsverbod. Zo ook in hun 

adviesrol waarbij een quickscan voor een 

sportpark wordt ingezet. Hierbij wordt 

naar locatiespecifieke omstandigheden 

gekeken, zoals bodemopbouw, waterbuffering, 

de watervraag en het ontwerp. In 

het daaruit voortkomend advies is circulariteit 

het uitgangspunt. Het bureau is voorstander 

van het combineren van ondiepe 

en diepe wateropslag. Dit om de opslag te 

optimaliseren en de waterkwaliteit hoog te 

houden. 

Dit was klein inkijkje in waterbeheer van 

sportvelden. Een werkveld wat nog volop 

in ontwikkeling is, maar waar gedreven 

specialisten hard aan de weg timmeren. 

En wat Stadswerk dus met belangstelling 

blijft volgen. 

(foto: v.d. Geest Hillegom) 


BERA B.V. | T: +31 33 257 0302 | E: info@bera-bv.com | www.bera.com 

Uw partner in 

Duurzame Sport- en Infrastructuurprojecten 

We maken het voor mekaar! 

www.plann-ing.nl

CITY DEAL OPENBARE RUIMTE COLUMN 

TEKST MENNO VAN DRUNEN 

SUPPLY VALUE EN VERSNELLINGSTEAM OPENBARE RUIMTE 

SSinds een jaar of twaalf woon ik met mijn 

gezin vlak bij de Rijn en de IJssel in Arnhem. 

Ver weg van de stijgende zeespiegel 

en wateroverlast. Althans, dat dacht ik. 

Afgelopen weken kwam echter het stijgende 

water ook hier heel dicht in de 

buurt. Een binnenvaartschipper ‘parkeerde’ 

zijn schip op een volgelopen weiland 

naast de IJssel als gevolg van de hoge 

waterstand die we in ‘normale’ jaren 

alleen kennen van het vroege voorjaar. 

Gelukkig geen dijkdoorbraken of overstromingen 

hier in Gelderland en in het 

kader van ‘ieder nadeel heeft zijn voordeel’ 

wel stijgend bewustzijn dat we de 

klimaatverandering moeten afremmen. 

Maar ook dat we ons moeten aanpassen 

omdat de gevolgen van klimaatverandering 

al niet meer te voorkomen zijn. Bouwen 

in de uiterwaarden, al decennia een 

thema in Arnhem, staat daarmee gelijk 

weer in de schijnwerpers. 

Breder in Nederland en wereldwijd 

staan we komende jaren voor grote 

opgaven in de openbare ruimte. Denk 

hierbij aan klimaatadaptatie, de energietransitie 

(CO 2 

-neutraal in 2050), de 

mobiliteitstransitie en het toewerken 

naar een circulaire economie in 2050. 

Hier komt bovenop dat de bevolking de 

komende jaren zal toenemen naar bijna 

twintig miljoen inwoners in 2050. 

Met de huidige aanpak in het domein 

van de ruimtelijke ordening is het, aldus 

de vele professionals die ik afgelopen 

Een nieuwe aanpak 

maanden heb gesproken, onmogelijk om 

al deze opgaven te realiseren binnen 

tijds-, budget- en kwaliteitskaders. Ook 

ontstaat er met de huidige aanpak onnodig 

veel overlast voor burgers en bedrijven. 

Door problemen en hun specifieke 

oplossingen centraal te stellen ontstaat 

onnodig veel overlast voor burgers en 

bedrijven met als gevolg onnodig hoge 

maatschappelijke kosten. 

Ook het beschikbaar hebben en houden 

van professionals met de juiste ervaring, 

kennis, kunde en vaardigheden is een uitdaging. 

Professionals zijn schaars in veel 

sectoren, zo ook in het domein van de 

openbare ruimte, helemaal als het gaat 

om professionals die vanuit een integrale 

blik, in samenwerking, denken en doen. 

In plaats van de opgaven centraal te zetten 

wil ik ervoor pleiten om burgers en 

bedrijven en de gebieden waarin zij 

wonen weer centraal te zetten. Door 

backcasting, proactief plannen, integraal 

denken en doen (ondergrond, maaiveld, 

bovengrond, van energie tot ecologie) en 

de gebruikers centraal te stellen, beperken 

we niet alleen de overlast voor burgers 

en bedrijven maar besparen we ook 

aanzienlijk op bestede tijd van schaarse 

professionals en op maatschappelijke 

kosten. Door een paar procent te investeren 

in betere plannen verdienen we meer 

dan 20 procent terug op zowel ontwerp, 

realisatie als beheer van deze gebieden. 

Een van de sleutels om dit proactief en 

integraal samenwerken voor elkaar te 

krijgen, is het samen ontwikkelen en 

toepassen van gereedschappen die dit 

mogelijk maken. Veel 

van die gereedschappen 

zijn er al, andere 

moeten nog worden 

ontwikkeld. Maar 

bovenal is het van 

belang om het zo 

makkelijk mogelijk te 

maken om voor de 

juiste klus de juiste 

gereedschappen toe 

te passen en te investeren in training van 

de vakmensen die ermee werken. 

Wil jij je collega’s helpen om het juiste 

gereedschap voor de juiste klus te selecteren, 

wil je meedenken over hoe we 

meer integraal samen kunnen werken 

en hoe gemeenten, rijksoverheid, kennisinstellingen, 

nutsbedrijven en andere 

stakeholders van elkaar kunnen 

leren, nationaal en internationaal? 

Meld je dan aan voor een van de versnellingsteams 

openbare ruimte en ga 

samen met de koplopers die dit najaar 

al begonnen zijn aan de slag om Nederland 

nog mooier te maken. 

Zet burgers, bedrijven en de 

gebieden waarin zij wonen weer 

centraal, niet de opgaven zelf 


KUNST IN DE OPENBARE RUIMTE 

Mural boven het terras van 

buurtcafé ‘Het Oude 

Politiebureau’ in Groningen 

van Eloise Gillow. 

09_Credit 

08_Bijschrift 

Streetart 

met impact 

Murals in Assen, 

Emmen, Groningen 

en Leeuwarden 

In vier grote steden in Noord-Nederland zijn vorige zomer in het kader van een streetart 

festival 29 grote murals aangebracht. Waar graffiti vaak een negatieve lading heeft als 

teken van verloedering en achteruitgang, blijken de grote muurschilderingen op meerdere 

manieren positief uit te pakken voor de steden en wijken. 


MAARTEN TON, GEMEENTE ASSEN 

BEELD JAPSER BOLDERDIJK (TENZIJ ANDERS VERMELD) 

WWW.WETHENORTH.ORG 

WWW.WRITERSBLOCKMURALS.COM 

Het streetart festival waarbij de 

murals zijn aangebracht, is georganiseerd 

door Writer’s Block. Deze 

organisatie heeft sinds 2018 meerdere 

succesvolle evenementen op het gebied 

van streetart in Nederland georganiseerd. 

Dit heeft inmiddels zo’n 180 muurschilderingen 

in vijf verschillende provincies 

opgeleverd. In 2023 koos Writer’s Block 

voor een ambitieuze opzet met een rondreizend 

festival in Assen, Emmen, Groningen 

en Leeuwarden. Deze ambitie sloot 

goed aan bij de regionale samenwerking 

van de vier gemeenten en de drie provincies 

in de cultuurregio We the North. 

‘Belangrijke doelstellingen in onze samenwerking 

zijn talentontwikkeling en het 

aanboren van nieuw publiek voor kunst en 

cultuur’, zegt cultuurwethouder Hein Kuiken 

van Leeuwarden. ‘Het festival bood 

noordelijke streetart artiesten de kans om 

in de praktijk te leren door samen te werken 

met landelijke en internationale 

artiesten. Zo konden zij stappen zetten in 

hun artistieke ontwikkeling. Het is een vrij 

informele manier van leren. Verder is 

streetart een opkomende discipline die 

een jong publiek aanspreekt.’ Met een grote 

muur tijdens een gerenommeerd festival 

kunnen kunstenaars inderdaad een volgende 

stap maken. Want ze zetten zichzelf 

op de internationale kaart van streetart 

curatoren. 

werken we al langer samen met Writer’s 

Block’, licht Kuiken toe. ‘Er zijn hier inmiddels 

zoveel werken dat je ze niet meer in 

één dag kunt bekijken. De werken hebben 

een positieve uitwerking op inwoners en 

bezoekers omdat ze leiden tot verwondering 

en verblijding. Ook zien we dat mensen 

speciaal naar de stad komen om de 

werken te bekijken.’ 

Meer dan kunst alleen 

Het festival bestond uit meer dan kunst 

alleen. Writer’s Block wilde niet alleen de 

regio visueel en sociaal mooier maken 

maar ook trots stimuleren en creatieve 

zaadjes planten. Daarom was er ook volop 

aandacht voor educatie en participatie 

zoals rondleidingen en urban art-workshops. 

Hierdoor kreeg het publiek de kans 

om de kunstvorm te ervaren, een dieper 

begrip van streetart te verkrijgen, kunstenaars 

te ontmoeten en hun eigen creativiteit 

te ontdekken. Bovendien creëerde het 

festival een bijzondere gelegenheid voor 

inwoners van wijken en buurten om 

samen te komen, elkaar te ontmoeten en 

hun enthousiasme te delen. Dat bevorderde 

sociale cohesie en gaf een gevoel van 

verbondenheid. 

Tijdens het festival was streetart het verbindende 

element. Wel waren er onderlinge 

verschillen tussen de steden. In 

Assen lag de focus op het upgraden van 

de binnenstad. Bij een eerder ontwerptraject 

concludeerden kunstenaars en ontwerpers 

dat er in het centrum veel plekken 

zijn waar vooral de achterkanten van 

gebouwen prominent in beeld zijn, met 

vaak een wat verloederde uitstraling tot 

gevolg. Plekken die zich goed lenen voor 

nieuwe initiatieven met beeldende kunst. 

De uitvoering bleek echter weerbarstig. 

Veel vastgoedeigenaren waren huiverig 

‘Wij hadden goede ervaringen met Writer’s 

Block in een eerder project’, vult 

beleidsmedewerker Tanja Schepers van de 

gemeente Emmen aan. ‘In de olifantenstal 

van het voormalige Noorder Dierenpark 

werkten lokale kunstenaars in 2021 samen 

met internationale en nationale kunstenaars. 

Daarbij werd onderling veel uitgewisseld 

en konden lokale kunstenaars zich 

verder ontwikkelen.’ 

Streetart is goed in staat de stedelijke 

omgeving te verrijken. ‘In Leeuwarden 

Kunstenaar Annabel Adema in actie. 


KUNST IN DE OPENBARE RUIMTE 

voor muurschilderingen op hun panden. 

Uiteindelijk bleek woningcorporatie 

Actium wel bereid vastgoed beschikbaar 

te stellen dat wel een opknapbeurt kon 

gebruiken, in twee buurten aan de rand 

van het centrum. 

Bewonersinitiatief Emmerhout 

In Emmen sloot het festival aan bij een 

bewonersinitiatief in de wijk Emmerhout, 

een wijk uit de tweede helft van de jaren 

’60 van de vorige eeuw. Inwoners wilden 

hiervoor een deel van de burgerbegroting 

voor de wijk inzetten. Met bijdragen van 

woningcorporatie en overheid was het vervolgens 

mogelijk om rond het winkelcentrum 

een aantal werken te realiseren. Tijdens 

het festivalweekend waren er diverse 

workshops voor jongeren uit de wijk. ‘Achteraf 

heb ik veel positieve reacties van 

inwoners gehoord’, aldus Schepers. ‘Over 

het festival zelf en over de activiteiten. Ook 

merk je dat de bewoners trots zijn dat dit in 

hun wijk is gerealiseerd.’ 

Resultaten 

In de vier steden in het Noorden zorgde 

het festival voor een transformatie van 

lege muren tot levendige kunstwerken 

die de verbeelding prikkelden en de 

trots van de gemeenschap aanwakkerden. 

Kuiken vindt dat de schilderingen 

op monotone flats in Leeuwarden de 

wijk echt een ander aanzien geven. Zo 

liet het festival zien dat streetart niet 

alleen muren verfraait, maar ook 

gemeenschappen versterkt en steden 

transformeert tot levendige culturele 

hotspots. Het leverde een blijvende 

erfenis van creativiteit en verbondenheid 

op in de steden en wijken. ‘Het festival 

was van grote waarde voor ons als 

organisatie’, zegt Serge Hollander van 

Writer’s Block. ‘We zijn buitengewoon 

trots op de positieve reacties die we 

kregen van buurtbewoners. Verder was 

‘Je merkt dat de bewoners trots zijn 

dat dit in hun wijk is gerealiseerd’ 

Mural van Zesar Bahamonte in Groningen. 

Voor Groningen en Leeuwarden gold dat 

het festival plaatsvond in de aandachtswijken 

Oosterparkwijk in Groningen en Bilgaard 

en Vrijheidswijk in Leeuwarden. De 

keuze voor deze wijken sloot aan bij de 

kernwaarden van het evenement. Met de 

visuele en sociale impuls kon hier de 

grootste impact worden gerealiseerd. Om 

ervoor te zorgen dat het festival en de bijbehorende 

uitingen aansloten op de specifieke 

behoeften en karakteristieken van de 

wijken, was er nauw contact met lokale 

partijen in elke wijk. Writer’s Block kreeg 

hierbij steun van gemeenten, vastgoedeigenaren, 

wijkverenigingen en andere 

betrokkenen. 

Vanuit wijken en gemeenten werden thema’s 

aangedragen voor de kunstenaars om 

hun werken te creëren. Ook lieten zij zich 

inspireren door de omgeving van de wijk. 

Zo raakte Thiago Mazza tijdens een wandeling 

met wijkbewoners geïnspireerd 

door de lokale flora. ‘Tijdens mijn wandeling 

om lokale flora te verzamelen, viel me 

de opvallende aanwezigheid van twee 

plantensoorten op’, laat Mazza weten. ‘Ik 

gebruikte het kleurenpalet en vierkante 

uitsneden van de flora om in dialoog te 

gaan met de lokale architectuur.’ 

het opzetten van dit grootschalige evenement 

een unieke primeur en leerervaring 

voor onze organisatie. Het bood 

ons de gelegenheid om onze kennis en 

ervaring van de afgelopen jaren in te 

zetten om op zo’n grote schaal visueel, 

creatief en sociaal impact te maken.’ 

Blijvend effect 

Tussen de uitgenodigde kunstenaars 

waren grote verschillen in afkomst en 

stijlen. Dat laat zien dat streetart als 

kunstvorm meerdere grenzen kan overstijgen 

als mensen met diverse achtergronden 

samenkomen in een sfeer van 

uitwisseling en gemeenschapszin. Getalenteerde 

lokale en nationale kunstenaars 

zoals VAAF, Klaas Lageweg, Boms, 

Annabel Adema, Wytze Hoogslag, Naomi 

King, Simian Switch en Ricardo van Zwol 


Een streetart workshop voor kinderen. 

Tour langs de murals. 

Mural van DZIA in Leeuwarden. 

(foto: Jacob van Essen) 

werkten zij aan zij met gerenommeerde 

internationale kunstenaars. Dat leidt tot 

duurzame samenwerking. Ook ver na de 

festivals zoeken de kunstenaars elkaar 

op, geven elkaar feedback, raden elkaar 

aan bij festivals en ontwikkelen gezamenlijke 

projecten. 

Ook in de betrokken steden is het effect 

blijvend. Er worden wandelroutes uitgezet 

voor inwoners en bezoekers. En de werken 

zijn een krachtige inspiratiebron voor 

nieuwe werken. Wethouder Kuiken haalt 

het voorbeeld aan van het Medisch Centrum 

in Leeuwarden. ‘De diverse aansprekende 

voorbeelden in de stad hebben 

ertoe geleid dat er nu een grote mural op 

een van de muren van het ziekenhuis is 

gekomen. En zonder enige bemoeienis van 

de overheid. Mooi om te zien dat na jaren 

van stimuleren deze nieuwe kunstvorm zo 

landt in de samenleving.’ 


Op weg naar 

Betere Toegankelijkheid 

Een goede bewegwijzering is voor 

ieder mens prettig. Brailleplan 

ontwikkelt en vervaardigt 

braillebordjes in diverse 

materialen. 

Wilt u meer informatie? 

Vraag vrijblijvend naar 

de mogelijkheden. 

Brailleplan.nl | Eckertstraat 23 | 

8263 CB Kampen | sales@brailleplan.nl 

Uw partner in 

waterrecreatie 

Watergames & More biedt met een interactieve 

waterspeelplaats, ook wel spray park genoemd, 

een duurzame en onderhoudsvriendelijke 

toevoeging aan voor uw openbare ruimte. 

Kinderen voelen zich van nature 

aangetrokken tot water. En zeker met 

de steeds mooiere zomers zoeken 

mensen verkoeling. Met de interactieve 

waterspeeltoestellen van een spray park 

speelt u slim in op deze behoefte en vergroot 

u de aantrekkingskracht van uw gemeente. 

Meer weten? Kijk op onze website of neem direct 

contact op voor advies op maat. 

watergamesandmore.com/spraypark 

Watergames & More B.V. 

Argonstraat 86, 2718 SN Zoetermeer 

T +31 79 206 5060 

E info@watergamesandmore.com

STRAATWIJSHEID 

TEKST GERT-JAN HOSPERS, STICHTING STAD EN REGIO 

HOSPERS@STAD-EN-REGIO.NL 

De toekomst in het nu 

Klimaatadaptatie, energietransitie, vergrijzing… 

het zijn allemaal uitdagingen die vragen om 

een langetermijnvisie. Wat we nu doen of laten, 

heeft gevolgen voor de generaties na ons. Maar hoe 

kunnen we ons inleven in de inwoners van straks, een 

groep die nog geen stem heeft? Steeds vaker gebruiken 

overheidsinstanties daarvoor een ‘toekomststoel’: 

in de vergaderzaal wordt een lege stoel geplaatst die 

symbool staat voor de mensen die nog geboren moeten 

worden. De stoel moet beslissers eraan herinneren 

bij hun besluiten ook met de consequenties op de lange 

termijn rekening te houden. 

‘We erven de aarde 

niet van onze ouders, 

maar lenen haar van 

onze kinderen’ 

In Japan gaan overheden nog een stap verder om zich 

in te leven in toekomstige generaties. Daar wint de 

Future Design-beweging terrein: een stroming die 

pleit voor intergenerationele rechtvaardigheid met als 

motto ‘we erven de aarde niet van onze ouders, maar 

lenen haar van onze kinderen’. Future Design wordt 

onder meer ingezet tijdens participatietrajecten, zoals 

bewonersbijeenkomsten en burgerraden. De crux van 

de methode is dat de aanwezigen bij het nadenken 

over een toekomstig vraagstuk in twee groepen worden 

verdeeld: een groep die de kwestie beschouwt 

vanuit het perspectief van de huidige bewoners en een 

groep die de visie van de ‘denkbeeldige toekomstige 

generatie’ - de inwoners van het jaar 2060 - hanteert. 

Om het verschil tussen beide groepen te onderstrepen, 

moeten deelnemers van de ‘groep 2060’ gele hesjes 

over hun kleding aantrekken. 

In een artikel in het tijdschrift Sustainability 

Science bespreken onderzoekers de resultaten 

van een reeks Future Design-workshops 

in de Japanse stad Yahaba. Het gemeentebestuur 

vroeg bewonersgroepen hoe ze hun 

stad in 2060 voor zich zagen en welke maatregelen 

volgens hen genomen moesten worden. 

Interessant: de groep die de ‘denkbeeldige 

toekomstige generatie’ vertegenwoordigde, kwam 

met beleidsvoorstellen die een stuk radicaler en progressiever 

waren. Door zich te verplaatsen in het perspectief 

van hun (klein)kinderen, hadden de deelnemers 

van ‘groep 2060’ veel meer aandacht voor 

thema’s als klimaatadaptatie, technologische ontwikkeling 

en gezondheid. En bij de plenaire terugkoppeling 

bleken deze ‘visionairs’, duidelijk herkenbaar aan 

hun vestjes, de ‘hier en nu’-groep te kunnen overtuigen 

van het belang van fundamenteler beleid. 

Zelf heb ik de Future Design-aanpak intussen bij verschillende 

gelegenheden toegepast, waarbij ik - om 

misverstanden te voorkomen - de gele hesjes maar 

heb vervangen door gekleurde petjes. De methode 

werkt verrassend goed, of je nu sessies houdt bij groepen 

gemeenteambtenaren, corporatiebestuurders of 

ondernemers. Net zoals de ‘toekomststoel’ is de 

Japanse aanpak wat mij betreft een waardevol hulpmiddel 

om je in te leven in de generaties na ons en zo 

de toekomst in het nu te brengen. 

Bron: K. Hara, R. Yoshioka, M. Kuroda, S. Kurimoto & 

T. Saijo (2019), Reconciling intergenerational conflicts 

with imaginary future generations: evidence from a 

participatory deliberation practice in a municipality in 

Japan, Sustainability Science, 14, pp. 1605-1619. 

In de rubriek ‘Straatwijsheid’ bespreekt Gert-Jan Hospers 

wetenschappelijke inzichten rond de openbare ruimte. 

(foto: Wikimedia 

Commons, Mister0124) 


COLUMN 

IIn de overgang naar het nieuwe jaar is 

er altijd een overvloed aan Best-Oflijstjes. 

De muzieklijsten - het worden 

er steeds meer - zijn een feestje, het 

woord van het jaar 2023-lijstje met 

‘graaiflatie’ als koploper en vergeet 

niet het lijstjes met populaire kindernamen 

met op 1 Noah. Hoe voorspellend 

en klimaatadaptief is dat! 

Eerder kwam ik een ander opvallend 

lijstje tegen. Hans Bekker kwam voor 

Binnenlands Bestuur in augustus met 

een hele serie over jeukwoorden in de 

ambtenarij, geïnspireerd door een 

onderzoek van het A&O fonds 

Gemeenten. Die waren dit onderzoek 

gestart na een artikel van NRC-columnist 

Japke D. Douma over het gebruik 

van holle termen die mensen gebruiken 

als ze eigenlijk niet snappen wat 

er moet gebeuren. En wie was het ook 

alweer die zei dat je pas echt snapt hoe 

het zit als je het zo kan uitleggen dat 

iedereen het begrijpt? Hoe dan ook, 

het ambtelijke jeukwoord dat op de 

eerste plaats staat is ‘dagdagelijks’. Dat 

snap ik wel, vreselijk. 

Het woord dat, tot mijn verbazing, ternauwernood 

de top 10 haalde is ‘verbinding’. 

Dit woord staat bij mij al 

jaren met stip op één! Als je denkt dat 

alleen in vacatures voor lassers en buschauffeurs 

‘verbinden’ in de functieeisen 

staat, kom je bedrogen uit. Vind 

maar een vacaturetekst waar het niet 

in staat. LinkedIn staat hé-le-maal vol 

met verbindende managers, verbindende 

coaches die jou verbinden met 

je intrinsieke drijfveren, verbindende 

consultants die de ‘business’ robuust 

en compliant verbinden met de ‘ICTomgeving’. 

En Nederland zou Nederland 

niet zijn als we hiermee de goegemeente 

niet in hokjes willen plaatsen. 

Er zijn twee hokken: je bent verbindend 

of je bent polariserend. En daar 

gaat het mis bij mij. Iedereen die zichzelf 

in het hok verbindend plaatst is 

daarmee toch automatisch polariserend? 

Volgt u mij nog? Anyway, het 

woord verbindend roept bij mij diverse 

vormen van allergische reacties op. 

Tot nu! 

Op mijn zoektocht naar inheemse 

soorten voor het restaureren van mijn 

windsingels (wat mij betreft moet er 

behalve wateroverlast en hittestress 

ook stormstress op de agenda voor de 

klimaatadaptatie) kwam ik een boek 

van Dr. Kenneth F. Rijsdijk uit 2022 

tegen: ‘Heg, Een behaaglijk landschap 

voor mens en natuur’. Rijsdijk stelt dat 

sinds de Tweede Wereldoorlog zo’n 

225.000 kilometer aan heggen is weggehaald. 

Stads- en dorpsuitbreiding, 

de uitvinding van prikkeldraad en 

schaalvergroting in de landbouw kunnen 

hier allemaal als oorzaak voor 

worden aangewezen. ‘En dat terwijl 

TEKST ANNEMARIEK NIJS, OMGEVINGSMANAGER & PROCESOPTIMIST 

WWW.PROMMENZ.NL 

Verbinding en 

welbehagen 

heggen van levensbelang zijn’, zegt 

onderzoeker Kenneth Rijsdijk. Mede 

door het verdwijnen van de heg gaat 

het in Nederland slecht met de natuur: 

planten en insecten verdwijnen langzaam 

(zullen we hier de afname van 

het aantal egels aan toevoegen?) en 

het aantal plagen 

en misoogsten 

neemt toe. 

Volgens Rijsdijk 

hebben heggen 

veel voordelen. 

Zo kunnen ze 

overtollig water 

opvangen, plagen 

bestrijden, 

CO 2 

opslaan en planten en gewassen 

beschermen tegen ammoniakdampen 

en schimmels. ‘Ook zorgen hagen voor 

verbinding tussen natuurgebieden 

(…)’. Die prachtige, nuttige hagen, en 

ik voeg daar even windsingels aan toe, 

zorgen voor verbínding! En zo wordt 

het toch nog gezellig in de jeukwoorden 

top tien. Zet dus op je boekenlijstje 

voor 2024 het lezen van dit prachtige 

boek ‘Heg, Een behaaglijk 

landschap voor mens en natuur’ en op 

je to-do-Lijstje voor 2024: het ontwerpen, 

inplannen en aanplanten van 

hagen in de openbare ruimte! Liefst 

met de inheemse (gekweekte) soorten 

die ook al op je lijstje staan. 

Vind maar een vacaturetekst 

waar het woord ‘verbindend’ 

niet in staat 


YOUNG STADSWERK 

TEKST MARCELLE VERHOEVEN 

KONINKLIJKE VERENIGING STADSWERK NEDERLAND 

WWW.WINDESHEIM.NL 

Inzichten van een ‘walk-and-talk’-sessie 

Green spaces in Zwolle 

Een groep van vier enthousiaste masterstudenten Global 

Project and Change Management van Hogeschool 

Windesheim in Zwolle organiseerde onlangs een kleinschalige 

‘walk-and-talk’-sessie nabij het stationsgebied 

in Zwolle om professionals uit verschillende disciplines 

bij elkaar te brengen. 

Het doel van deze dag was om expertise 

uit verschillende hoeken bij 

elkaar te brengen om zo gezamenlijk 

op maatschappelijk vlak waarde te creëren. 

Een gemengde groep professionals 

met kennis en kunde op het vlak van stedenbouwkunde, 

groenbeleid- en beheer, 

agro forestry en voedsel ging na een eerste 

kennismaking in tweetallen op pad. Ten 

noorden van het stationsgebied liepen zij 

langs een aantal aangewezen groene deelgebieden 

met de vragen in het achterhoofd: 

wat valt er op, wat voor gevoel krijg 

je bij het groen en wat zou je veranderen? 

Naderhand kwam de groep bijeen en werden 

opnieuw twee groepen gevormd, dit 

Rust en eenheid 

zouden 

centraal moeten 

staan in een 

toekomstvisie 

keer om de route opnieuw te ontwerpen 

voor over tien jaar. Zo kregen zij de mogelijkheid 

om perspectieven uit te wisselen 

en een kritische blik te werpen op het 

design en het samenspel van deze verschillende 

‘green spaces’. 

Ideeën voor verbetering 

De uitwisseling van ervaringen leidde tot 

interessante ideeën voor verbetering. Zo 

was de functie van het gebied niet overal 

even duidelijk en was niet alles even toegankelijk. 

Ook lagen er veel kansen voor 

verbinding tussen de gebieden en de bundeling 

van functies om ruimte te creëren. 

Het contrast tussen het groen en het 

omliggende gebied was erg groot, zo gaf 

een van de deelnemers aan: ‘In sommige 

gevallen stond je na twee passen opeens 

in een grijze vlakte’. Hoewel er goede 

soortkeuzen gemaakt zijn, kan ook hier 

meer eenheid in gevonden worden waardoor 

er betere ecologische verbindingen 

ontstaan en biodiversiteit de kans krijgt 

om toe te nemen. Ook was goed te zien 

dat de gebieden in een andere tijdgeest 

ontworpen zijn, met de auto centraal in 

het straatbeeld. 

Ontwerpen aan de toekomst. 

Rust en eenheid zouden centraal moeten 

staan in een toekomstvisie. Dat 

kan worden bereikt door in te zetten 

op waardevolle verbindingen, functies 

te heroverwegen en zoveel mogelijk 

bundelen. Ook wordt het gebied meer 

toekomstbestendig door ruimte te 

laten en flexibiliteit te bieden door 

aanpasbaar en modulair te ontwerpen. 

De kernwoorden die daarbij centraal 

staan zijn: inclusief, aantrekkelijk, 

zichtbaar. 


STADSWERK.NIEUWS 

Inschrijving 15e Nederlandse 

Boominfodag geopend 

De Nederlandse Boominfodag vindt dit jaar 

plaats op donderdag 7 maart bij de Mauritskazerne 

in Ede. De inschrijving voor deze bijzondere 

15e editie is nu geopend. 

Renée van Holsteijn (‘AI-spreker’) neemt het 

voortouw tijdens de plenaire sessie en praat ons 

volledig bij over Artificial Intelligence. Algoritmes 

kunnen spannend zijn en kwaad doen, maar er is 

ook zeker reden genoeg voor optimisme: Renée 

geeft haar visie op hoe kunstmatige intelligentie 

een duurzame en groene wereld stimuleert. 

Daarna duiken we de inhoud in en delen nationale 

en internationale (boom)experts hun kennis. 

Laat u bijpraten en discussieer over technologie, 

ontwerp en inrichting, ziekten en 

aantastingen, wetgeving en beleid, duurzaamheid 

en hergebruik en inclusiviteit en betekenisvolheid. 

Alle sprekers en hun sessies zijn te vinden 

op de website van de Boominfodag. 

De Nederlandse Boominfodag bestaat dit jaar 

vijftien jaar en is jaarlijks hét congres waarin de 

Nederlandse bomenprofessionals, ecologen, 

landschapsarchitecten, technisch adviseurs, 

civiel- en cultuurtechnici van gemeenten, 

betrokken bedrijven en adviseurs bij elkaar 

komen. Sinds 2019 organiseert Stadswerk de 

Boominfodag in samenwerking met branchevereniging 

VHG en initiatiefnemer Jan Willem de 

Groot. Deze editie wordt mede mogelijk 

gemaakt door de gemeente Ede. 

Inschrijven kan via de website van de Nederlandse 

Boominfodag: www.boominfodag.nl. 

Roadshow ‘Beheer doet ertoe!’ op 26 maart 

Op dinsdag 26 maart organiseert Stadswerk in samenwerking met NVRD in gemeente Oost-Gelre 

een Roadshow uit de serie ‘Beheer doet ertoe!’. 

In samenwerking met Andre te Brake en Marvin Hendriks (Oost Gelre), Robert van Iersel (ROVA), 

Eddy Schabbink (IPC Groene Ruimte) en Bas Peeters (NVRD) ontwikkelden we een sessie met het 

doel groenfuncties en gebruikswaarden beter aan elkaar te koppelen, maar ook om beheerders en 

ontwerpers bij elkaar aan tafel te krijgen. 

Aanmelden voor de Roadshow kan via www.stadswerk.nl/agenda. 

Ticketverkoop 

Future Green City 

World Congress 

gestart 

Welkom op het Future Green City World 

Congress! Van 23 tot 26 september 2024 

delen ruim 3.000 experts uit de hele 

wereld hier vier dagen lang hun passie en 

kennis over de leefbare groene stad met 

toekomst. Bent u er ook bij? De ticketverkoop 

is inmiddels gestart. 

In zeven programmalijnen komen de meest 

urgente maatschappelijke thema’s aan bod: 

klimaatadaptatie, energietransitie, biodiversiteit, 

inclusiviteit, transformatiestrategieën, 

assetmanagement, design, circulariteit 

en gezondheid. Naast lezingen en praktijkcases 

zijn er excursies (in Utrecht en naar 

andere Nederlandse steden), debatten, ontwerpateliers, 

masterclasses, science labs, 

workshops, film, theater, serious games, 

early bird sessies, een foto expo, een tvstudio, 

een vakbeurs, side events en nog 

veel meer. Er is keuze uit ruim 200 sessies 

door ruim 400 sprekers. 

Koop tijdig uw ticket(s) via www.fgc.com. 

Maak ook kans op gratis kaarten voor 

het Future Green City World Congress 

Tot het Future Green City World Congress van start gaat, kunnen deelnemers van diverse 

Stadswerk-activiteiten kans maken op gratis dagkaarten. Onder andere op de Nederlandse 

Boominfodag op 7 maart, de Nationale Klimaat Expo in Houten op 17 en 18 april en de 

themamiddag circulaire economie op 23 mei in Amersfoort. 

Meer informatie over deze activiteiten vindt u op www.stadswerk.nl/agenda. 

(foto: iStock) 


Studiereis 

Lille Metropole 

29-31 mei 2024 

Jaarlijks organiseren we met partnerorganisaties 

een studiereis om de openbare ruimte in 

andere gebieden te onderzoeken. Dit jaar reizen 

we eind mei af naar Lille Metropole. Deze 

studiereis is voor iedereen die zich bezighoudt 

met klimaatvraagstukken, duurzaamheid en 

openbare ruimte. 

Gemeentelijke deelnemers aan de studiereis 

kunnen op de tweede dag deelnemen aan een 

kennisuitwisselingsprogramma met de Franse 

steden Nantes, Bordeaux, Parijs, Dijon, Amiens 

en natuurlijk Lille. Dit is een vervolg op de succesvolle 

kennisuitwisseling die in 2022 plaatsvond 

op de Floriade. 

Deze studiereis organiseren we samen met 

Stichting RIONED, Koninklijk Nederlands Waternetwerk, 

GDO (Gemeenten voor Duurzame ontwikkeling), 

Koninklijke NLingenieurs, de Franse 

Kamer van Koophandel in Nederland, Lille 

Metropole en de Nederlandse ambassade in 

Frankrijk. 

Kijk op www.stadswerk.nl voor het reisprogramma. 

Tot 1 april kunt u gebruikmaken van 

een aantrekkelijke vroegboekkorting. 

AGENDA 

13|02 Stadswerk regio 

Noord bijeenkomst: Infra: 

Helen met een goud randje 

Kom naar Groningen voor deze interessante 

bijeenkomst met onder 

anderen architect en stedenbouwkundig 

ontwerper Floris Alkemade en hoor 

wat de uitdagingen zijn voor de infra- 

en bouwsector. Deze bijeenkomst is 

georganiseerd in samenwerking met 

NL Ingenieurs en Bouwend Nederland. 

Groningen. 

07|03 Nederlandse 

Boominfodag 

Op 7 maart vindt de vijftiende editie 

van de Boominfodag plaats bij de 

Mauritskazerne te Ede. Het congres 

over bomen en groene infrastructuur 

waar wetenschappelijke en praktische 

kennis samenkomen. Meer info en tickets 

via www.boominfodag.nl. Ede. 


Overijssel: webinar Data als 

verbinding tussen Fysiek en 

Sociaal. Online. 

17/18|04 Nationale 

Klimaatexpo 

Klimaatverandering heeft grote gevolgen 

en zorgt niet alleen voor steeds heftigere 

regenbuien, maar ook voor hittestress en 

droogte. Openbare ruimte, met name 

ook in de stedelijke gebieden, zal dus klimaatbestendig 

moeten worden ingericht. 

Stadswerk is met een stand vertegenwoordigt. 

Houten. 


Randstad: webinar 

Subsidiemogelijkheden voor 

de buitenruimte. Online. 


Zuidwest excursie 

Middelburg Biodiversiteit 

Samen met een ecoloog maken we een 

stadswandeling waarbij we kijken naar 

biodiversiteit maar ook naar kademuren 

met vegetatie. Middelburg. 

23|05 Stadswerk Algemene 

Ledenvergadering 

Het thema voor deze ALV is Circulariteit 

en vindt plaats in Amersfoort, 

met voorafgaand een inspirerend 

programma. Amersfoort. 

29-31|05 Studiereis Lille, 

Frankrijk 

Ga mee op deze interessante studiereis 

naar Lille, een uitwisseling tussen 

vakgenoten over klimaatadaptatie, 

groen, stedenbouw en duurzaamheid 

en watermanagement. Deze reis is in 

samenwerking met RIONED, GDO, NL 

Ingenieurs en KNW georganiseerd. 

Lille, Frankrijk. 

23-26|09 Future Green City 

World Congress 

Van 23 tot en met 26 september 2024 

delen ruim 3.000 experts uit de hele 

wereld hier vier dagen lang hun passie 

en kennis over de leefbare groene stad 

met toekomst. Utrecht. 

COMPLETE OVERZICHT 

Het complete overzicht van al onze 

bijeenkomsten en overige activiteiten 

vindt u op www.stadswerk.nl/agenda. 

U kunt ons ook volgen op X en LinkedIn 

voor het laatste nieuws. 


kennis, 

inspiratie 

& ontmoeting 

info en aanmeLden 

via Boominfodag.nL 

7 maart 2024 

mauritskazerne - ede 

Lezingen 

Workshops 

BeursvLoer 

demonstraties 

e 

d 

i 

t 

i 

e 

15

Stadswerk Magazine 1 2024

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?