Geschiedenis Magazine 3 2024

WWW.GESCHIEDENISMAGAZINE.NL NUMMER 3 • JAARGANG 59 • APRIL-MEI 2024
GESCHIEDENIS
DE SUCCESSEN
VAN PIET HEIN
Middeleeuwse saga’s:
Een succesvol IJslands
exportproduct
Vlooienburg 17e eeuw:
de eerste multi-etnische buurt
van Nederland
WO II SPECIAL
• Hoe neutraal was Zwitserland?
• Rotterdamse corpsstudenten
bij het verzet
• Vergeten D-Day: Italië, 1943
DE WIEG VAN DE
ZIJDEROUTE
losse verkoop € 8,95
EXTRA DIK NUMMER
BP

Inhoud
COVERVERHAAL
10 Piet Hein
We kennen hem van de zilvervloot die hij in 1628 op de
Spanjaarden veroverde. Hij was toen al jaren actief voor
de West-Indische Compagnie. Zo nam hij in 1624 de
zwaarbewapende Portugese stad San Salvador (Brazilië)
in. Een buitenkans: nu zou de lucratieve handel in suiker
in Nederlandse handen komen...
22 Vlooienburg
Het eiland Vloeyenburg is in 1596 aangeplempt in de
Amstel als opslagruimte voor bouw- en brandhout.
Nu staat er de Stopera. Er woonden en werkten in de
17de eeuw kooplieden, middenstanders, industriëlen,
chirurgijns, arbeiders en anderen uit alle windstreken.
Wandel mee door deze eerste multi-etnische buurt van
Nederland.
56 Bang voor het vaccin
Iedereen was als de dood voor hondsdolheid. Een
werkend geneesmiddel was er lang niet. Waarom stuitte
dan de effectieve vaccinatie die Louis Pasteur in de 19de
eeuw ontwikkelde, aanvankelijk op veel weerstand?
16
ZIJDEROUTE
We denken vaak dat de zijderoute rond 100 v.Chr. ontstond toen
de Chinese keizer zijn kooplieden naar het westen stuurde. Maar
dat klopt niet. De langeafstandshandel kwam al eeuwen eerder
tot bloei in het Perzische Rijk.
2
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

34 SPECIAL WO 2
Rotterdam
Rotterdam lééfde zo’n beetje van het Duitse achterland in
1940. Hoe reageerden de conservatieve studenten in de
stad op de invasie en het bombardement?
60 Saga’s als exportproduct
The Lord of the ring, de Hobbit, opera’s van Richard
Wagner, Hollywood-kaskrakers over de dondergod
Thor… ze zijn allemaal schatplichtig aan het literaire
erfgoed van IJsland: de saga’s. Ze vormen een uniek en
fantasierijk verhalenuniversum maar ze vertellen ook
de daadwerkelijke geschiedenis van de Vikingen en hun
nakomelingen.
Narvik
Hitlers waagstuk. Op 9 april 1940 nam Hitler een grote
strategische gok: hij stelde bijna zijn hele Kriegsmarine
in de waagschaal om Denemarken en Noorwegen te
veroveren.
Italië
D-Day van Italië, 1943: een cruciale campagne voor
de geallieerde herovering van Europa, met veel
slachtoffers… maar toch vergeten.
Zwitserland
Zwitsers klopten zich na de oorlog op de borst dat
hun land zich had ingezet voor vluchtelingen en dat
het neutraal was gebleven. Maar dat ideaalbeeld moet
worden doorgeprikt.
66 Roofzuchtige CEO’s
Ondernemers verdienden fortuinen in de VS, ook in
de 19de eeuw. Velen etaleerden deze nieuwe rijkdom
zonder enige gêne. Bradley en Cornelia Martin
bijvoorbeeld organiseerden in 1897 een bal waarvoor
het Waldorf-Astoria Hotel in New York werd omgetoverd
tot een replica van het paleis van Versailles. Anderen
betaalden echter de prijs voor deze buitensporige
weelde.
4 Column
6 Nieuws
15 Wereldgeschiedenis door de lens van
één enkel dorp.
26 Zeven ‘Moeders des Vaderlands’
52 Een herontdekte stad uit de oudheid
70 Eten wat de pot schafte:
de nieuwe aardappel
72 Boeken
80 Agenda
MET
RECEPT
Op de cover: Perzische strijders, decoratie uit het paleis van koning
Darius (ca. 550-486 v.Chr.) in Susa (Pergamon Museum, Berlijn).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 3

COLUMN
MARIANNE MOOIJWEER
Groezelig en verguld
Steenrijke
ondernemers
die ongehinderd
geld
binnenharkten
‘Mark Twain, America’s best humorist’,
luidt de titel van deze prent uit 1885
(Library of Congress).
‘Nou, hiér giet het!’: de geijkte
reactie als ik op een
regenachtige dag telefoneer
met een onbekende
en mijn achternaam
noem – verzin zelf zouteloze varianten
voor ander weer. Vermoeiender wordt het
als ze eraan toevoegen: ‘Dat heeft u zeker
wel eens vaker gehoord.’ Tsja. Ik ben dus
de laatste die een naamgrap mag maken,
maar ik maak toch een uitzondering voor
mijn gehate leraar Duits. Ik heb zijn vak
na de vierde opgelucht als overbodige
bagage overboord gekieperd – hij heette
Ballast. ‘Sie sollen sich konzentrieren!’,
maande hij wanhopig. Ik had gewoon belangrijker
dingen aan mijn hoofd (jongens,
en jongens) en deed het minimum. Ik ben
er niet trots op, maar zo was het.
Meneer Ballast kwam in mijn gedachten
bij de hilarische klaagzang ‘The Awful
German Language’, een hoofdstuk uit The
Tramp Abroad (1880) van de Amerikaanse
schrijver Mark Twain. Hij is in Heidelberg
en volgt er Duitse les maar struikelt over de
eigenaardigheden van die taal. Een bericht
dat hij zogenaamd uit de krant citeert: ‘In
het ziekenhuis hier werd gisteren met succes
een woord van dertien lettergrepen uit
een patiënt verwijderd.’
Mark Twain (ofwel Samuel L. Clemens) is
bekend om zijn avonturenboeken over
Tom Sawyer en Huckleberry Finn, maar
publiceerde veel meer. Hij sabelde met zijn
satirisch gevoel voor humor neer wat hij
absurd of verwerpelijk vond. In zijn boek
The Gilded Age. A Tale of Today (1873) waren
dat de inhaligheid, oplichterij en politieke
corruptie rondom de grondspeculatie.
Later leenden historici die term voor het
Amerika van de late 19de eeuw: het ‘vergulde
tijdperk’ van steenrijke ondernemers
die ongehinderd geld binnenharkten en
protserig hun nieuwe welvaart tentoonspreidden.
Ook andere schrijvers laakten de
impact van het ongebreidelde kapitalisme,
zoals de zeer productieve Upton Sinclair.
The Jungle uit 1906, het bekendste van
zijn bijna honderd boeken, speelt in de
industriële slachterijen in Chicago. Hij wilde
mededogen en verontwaardiging wekken
met gruwelverhalen over de slechte
arbeidsomstandigheden: spekgladde tegelvloeren,
manshoge lekkende vaten met
chemicaliën, de onverbiddelijke lopende
band. De lezers vreesden echter vooral dat
hun vlees niet oké was. Nog hetzelfde jaar
werd de Meat Inspection Act aangenomen,
maar de werkvloer bleef gevaarlijk.
Dan had Jacob Riis meer eer van zijn werk.
We zouden hem nu een onderzoeksjournalist
noemen. Hij ging met een camera de
achterbuurten van New York in, experimenteerde
er met flitslicht, en confronteerde in
zijn boek How the other half lives (1890) de
rest van de stad met een groezelige verborgen
wereld vol criminaliteit en armoede.
Zijn boeken en veelbezochte lezingen met
indringende lichtbeelden leidden tot sloop
van de bouwvalligste huurkazernes aan
Mulberry Street. Veel bewoners verzetten
zich daartegen, tot onbegrip van Riis
en andere hervormers die onvoldoende
beseften dat die mensen, vaak pas in de VS,
bewust voor de lage huren van de sloppen
kozen. Riis zelf had er als verse immigrant
uit Denemarken ook gewoond, maar was
zo snel mogelijk vertrokken. Hij snapte niet
dat anderen wél bleven: zij probeerden zo
soms te sparen voor een groter huis om
hun familie te laten overkomen. Zo kan het
dat Riis, de pionier in realistische fotoreportages,
van historici het verwijt kreeg dat hij
te weinig oog had voor de realiteit.
Marianne Mooijweer is hoofdredacteur van
Geschiedenis Magazine.
Lees verder over de Gilded Age op p. 66
4
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

TIPS VOOR DE BOEKENWEEK
‘Je weet altijd te weinig van
je eigen land.’ – JAN BROKKEN
Waarom kunstenaars eind
19de eeuw vanuit de hele
wereld naar Volendam reisden
Reis mee naar de levendige kunstwereld van
Volendam rond 1900. Een bruisende tijd die
lang onderbelicht bleef in onze geschiedenis.
Meesterverteller Jan Brokken, onthult in zijn
meeslepende vertelling de magie achter de
eenvoudige vitrages van Hotel Spaander. Een
boeiend verhaal dat je opnieuw doet beseffen:
we weten altijd te weinig over ons eigen land.
Tijdens de Tweede
Wereldoorlog wordt
de grootvader
van de auteur
onthoofd. De even
onvoorstelbare
als bloedstollende
geschiedenis van
een man die op het
verkeerde moment
op de verkeerde
plaats is.
De slavernij bleef
in Nederlands-
Indië ook na de
officiële afschaffing
voortbestaan.
Reggie Baay vertelt
een vergeten
hoofdstuk uit
de Nederlandse
koloniale
geschiedenis.

NIEUWS
Wat kwam er in de media over geschiedenis? Is er iets interessants ontdekt? Een recent inzicht?
Geschiedenis Magazine maakt een selectie uit het nieuws. Met bijdrage van Herman Clerinx (HCI).
WO2 in kleur
Samuel Noach, beter bekend onder
zijn bijnamen ‘Goedkope Sam’ en
‘De man van Deventer’, was een textielhandelaar
in die plaats. Hij werd
geboren in 1882, leerde het vak als jongen
en begon op zijn 18de voor zichzelf, in linnen
lakens. Hij ging eerst langs de deuren
met een grote kar en had later een winkel,
die hij niet zelf bemande want hij was liever
op pad. Hij maakte heel modern reclame
voor zijn zaak: met een foto van zichzelf
kondigde hij zich in kranten aan met ‘Hier
ben ik!’ en hij maakte zichzelf als een soort
Forrest Gump onderdeel of zelfs middelpunt
van belangrijke gebeurtenissen. De
foto die hiernaast is afgedrukt, is echter
niet zo’n reclamekiekje: de optimistisch
ingestelde Noach had geweigerd onder te
duiken toen de oorlog begon. Hij werd gefotografeerd
op het dakterras van zijn pand,
klaar voor vertrek naar een Sallands werkkamp.
Vandaar is hij gedeporteerd, eerst
naar Westerbork en toen naar Auschwitz,
waar hij in 1942 werd omgebracht.
Hoewel er tijdens de Tweede Wereldoorlog
zeker kleurenfoto’s zijn gemaakt, was dit
oorspronkelijk een zwart-witexemplaar. Het
is een van de 600 foto’s die colorist Jakob
Lagerweij onder handen heeft genomen. Hij
vond ze bij Nederlandse instellingen als het
NIOD, in lokale archieven, bij provincies en
gemeenten en in privécollecties, maar ook in
bijvoorbeeld België, Canada, Australië, Duitsland
en de VS. Lagerweij heeft de beelden
gerestaureerd en op basis van gedegen historisch
onderzoek ingekleurd; de schrijvers
Ad van Liempt, Matty Verkamman en Jaap
Visser namen de informatieve, toegankelijke
bijschriften voor hun rekening. De vier delen
van WO2 in kleur behandelen de periode
vanaf het einde van de Eerste Wereldoorlog
tot en met de Politionele Acties in Indonesië.
Die omvang en tijdsspanne maken het
project uniek. Gebeurtenissen in Nederland
(en in iets mindere mate België) vormen de
rode draad, maar er is ook flink wat aandacht
voor andere landen. Meer informatie via de
website van Jakob Lagerweij: www.cpoj.nl
Een van de boeken uit de serie WO2 in kleur
winnen? Stuur een mailtje met uw adres
naar redactie@geschiedenismagazine.
nl o.v.v. WO2 in kleur. De winnaars krijgen
bericht.
Reus tegen
Vikingen
Er ligt een naakte man op een heuvel
bij het dorp Cerne Abbas ten
noorden van Dorchester (Dorset).
Hij ligt er al eeuwen: doordat er ooit
begroeiing is weggehaald en sleuven zijn
gegraven en vervolgens opgevuld met verpulverde
kalksteen, is er een grote figuur te
zien, met in zijn hand een vervaarlijke knots
met uitsteeksels. Historici hebben lang
gedebatteerd over zijn herkomst, leeftijd
en betekenis en konden er geen betrouwbare
geschreven bronnen over vinden.
Recent onderzoek heeft uitgewezen dat de
Reus van Cerne Abbas uit de vroege middeleeuwen
stamt, en historici hebben met
die kennis in het achterhoofd opnieuw naar
oude documenten uit de periode 700-1100
gekeken. Volgens de nieuwste theorie,
gepubliceerd in het blad Speculum (Chicago
University Press, januari 2024), stelt
hij Hercules voor. Die speciaal gevormde
knots was al in antieke beeltenissen zijn
vaste attribuut. De onderzoekers denken
dat de van grote afstand zichtbare kalkman
bedoeld was als herkennings- en verzamelpunt
voor troepen om de Vikingaanvallen
af te slaan. Het stuk is te lezen via
https://www.journals.uchicago.edu/
met zoekterm Cerne Abbas.
6
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Virtueel
museum van
Vlaanderen
Onder de naam FAAM (Flanders
All Around Museum)
heeft de Vlaamse overheid
een virtueel museum
geopend. Dat geeft een beeld van wat
in veel Vlaamse musea, erfgoedinstellingen,
steden en dorpen te bekijken
valt. FAAM is echter ruimer opgevat
dan simpelweg een internetcatalogus
met foto’s. FAAM wordt opgebouwd
rond zeven ‘belevings’-thema’s’: eten
en drinken, samen leven, plezier,
wonen, werken, leren en ontdekken,
geloven en twijfelen. De bezoeker
krijgt een selectie afbeeldingen te
zien, vergezeld van uitleg op het niveau
van een 14-jarige. Daarna volgen
verwijzingen naar bijvoorbeeld musea
of historische plekken. Games moeten
de beleving compleet maken.
FAAM valt via het internet of via een
app te bekijken. De app bevat ook
augmented virtuality, zoals een reconstructie
van het Rubenshuis of van
een wolharige mammoet die ooit in
Dendermonde werd gevonden. (HCl)
https://www.faam.vlaanderen/nl
260 meter boven de grond
Manhattan, 20 september 1932.
Hoog boven de 41ste straat
zitten elf bouwvakkers op een
stalen balk. Ze werken aan
de gebouwen die samen het Rockefeller
Centre zullen vormen. Een fotograaf wil wat
plaatjes schieten nu dit enorme prestigeobject,
midden in de depressiejaren, zijn
opleverdatum nadert. De mannen werken
goedmoedig mee. Sommigen gaan op de
balk liggen voor een nep-dutje, andere
Wikimedia Commons.
gooien een bal over, maar vooral dit beeld
met hun lunch wordt beroemd. New Yorkgangers
zonder hoogtevrees kunnen sinds
kort de foto nadoen, op dezelfde hoogte als
destijds: 260 meter boven de grond. Een belangrijk
verschil is wel, dat zíj veilig worden
vastgegespt.
Tickets: zie https://www.rockefellercenter.
com/attractions/top-of-the-rock-observation-deck/
MIDDELEEUWS TOURS
De Franse stad Tours, in het jaar
1500. Kousenmaakster Jehane
Bernarde is op weg om zijden
kousen af te leveren bij Monseigneur
de Dunois, een familielid van de Franse
koning Lodewijk XII. Via een app kunnen we
Jehanne volgen op haar wandeling, doet ze
verslag van haar leven en zien we de straten
en gebouwen van middeleeuws Tours; historici
geven achtergrondinformatie. De stad
is in afwachting van de feestelijke intrede
van de koning met zijn nieuwe bruid, Anne
van Bretagne. De kousenmaakster zoekt
tijdens haar wandeling naar de klant door
Tours meteen naar een nieuw boek voor
haar eigen collectie: Jehanne kon net zoals
veel andere vrouwen uit de ambachtsklasse
lezen en had veel belangstelling
voor boeken. De inventaris
van haar bezittingen die
na haar overlijden in 1516
werd opgemaakt, noemt
er tien. Het onderzoek
van Margriet Hoogvliet
(RUG) staat aan de basis
van Hidden Tours. Het
geheel is onderdeel van
het HistoryCity-project,
een samenwerking tussen
historici van verschillende
Europese universiteiten, die tonen hoe
mensen zich 500 jaar geleden door hun steden
bewogen. Sommige van de gebouwen
die zij kenden staan er nog, andere allang
niet meer, maar die zijn via de app weer
te zien. Andere steden in de serie zijn bijvoorbeeld
Florence, het Beierse Landshut,
Exeter, Hamburg en Deventer.
Zie voor meer informatie en tips voor
downloaden de website
https://historycityapps.org/
Tours, begin 16de eeuw (Wikimedia Commons).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 7

MEER NIEUWS, ARTIKELEN EN COLUMNS? KIJK OP WWW.GESCHIEDENISMAGAZINE.NL
Herontdekking van de indianen
Wat als Hitler en Göring wél
hadden gezegevierd in de
Slag om Engeland? Wat als
Napoleon een vrouw was
geweest? Boeiende vragen,
maar historici kunnen er weinig mee omdat
een sluitend antwoord onmogelijk is. De
geschiedenis is nu eenmaal verlopen zoals
die is. Wat niet betekent dat het onzinnig is
om op een andere manier naar dat verloop
te kijken, integendeel. De uitkomst stond
immers niet van tevoren vast. Het levert
juist een rijker en eerlijker beeld op als we
ook naar het verleden kijken vanuit het perspectief
van de mensen die zich verzet
hebben tegen de overwinnaars. Dan
komt beter uit dat de ‘verliezers’ niet
altijd passieve of weerloze slachtoffers
waren. Zo schetste Pekka
Hämäläinen krachtige en vindingrijke
indianenvolken in zijn
The Comanche Empire (2008) en
Lakota America. A New History
of Indigenous Power (2019).
Hämäläinen boorde met
verrassend resultaat nieuwe
bronnen aan, terwijl andere
historici er steeds beter in
slagen om schijnbaar simpele
inboedellijsten van slavenhouders
of rechtbankverslagen
zó uit te leggen dat die allerlei
tot nu toe nauwelijks bekende
details prijsgeven over het leven
én het verzet van slaafgemaakten.
Sommigen pleiten er op basis daarvan
zelfs voor de hele geschiedenis
te herschrijven. Dit doet onder andere
het 1619 Project in de Verenigde Staten.
Het traditionele nationale verhaal ziet
een beginpunt in 1620: toen arriveerde de
Mayflower met de protestantse, Engelse (en
witte) ‘Pilgrim Fathers’. Een jaar eerder was
echter in Virginia het eerste slavenschip aangemeerd.
De betrokken auteurs hameren
op de centrale rol van de slavernij en haar
nasleep in de Amerikaanse geschiedenis en
presenteren 1619 als het eigenlijke geboortejaar
van de natie.
Zij gaan daarbij, betoogt Ned Blackhawk,
ten onrechte voorbij aan de fundamentele
betekenis van de indianen: díe waren er al
ver voor 1619 en hebben cruciale gebeurtenissen
en ontwikkelingen beïnvloed.
Blackhawk, hoogleraar geschiedenis aan
Yale University en lid van de Te-Moak-stam
(onderdeel van de Westelijke Shoshones in
Nevada), begint zijn boek The Rediscovery of
America. Native Peoples and the Unmaking
of US History (in januari in vertaling uitgekomen
bij Omniboek) dan ook niet aan de
oostkust. Hij start met katholieke paters
Ook de Seneca kwamen in 1763 in opstand. Deze
prent is van chief Ki-on-twog-ky (begin 19de
eeuw, Library of Congress).
op verkenningstocht door New Mexico en
Arizona – Spaans-koloniaal gebied. Hij zet
consequent de indiaanse invloed op de
vorming van de VS in de schijnwerpers. Hier
halen we er één voorbeeld uit: de aanloop
naar de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog
(1776-1783) tegen de Britten. Er brak
in 1763 een grote opstand uit van stammen
ten zuiden van de Grote Meren tegen het
nieuwe Britse gezag – de Britten hadden
kort tevoren de Fransen als politieke macht
van het Amerikaanse continent verjaagd. De
indianen eisten de respectvollere behandeling
die ze kenden van de Fransen, die ook
nog eens scheutiger waren met geschenken
zoals kleding, tabak, kruit en wapens. Zulke
gratis goederen maakten het de chiefs
makkelijker om hun alliantie met de Fransen
aan hun volk uit te leggen; ze hadden kruit
en wapens trouwens nodig om te jagen en
bont te kunnen verkopen. De Britten stopten
met die geschenken én behandelden
de indianen niet als bondgenoot
maar als overwonnenen. Bovendien
trokken er steeds meer witte boeren
naar deze streken. Ze wilden er
een nieuw bestaan opbouwen
maar kwamen in conflict met de
oorspronkelijke bewoners. De
opstand ging gepaard met grof
geweld tegen vooral die nieuwe
boeren en hun gezinnen. Duizenden
van hen werden gedood of
gevangen genomen.
De rebellie tegen de Britten had
niet het effect waar de indianen
op hoopten, maar grote impact
had ze wél: het idee ontstond dat
Europeanen en indianen onverenigbare
blokken waren die van elkaar
gescheiden dienden te zijn, elk in hun
eigen territorium, en dat een centrale
overheid krachtig moest optreden tegen
‘de indiaanse dreiging’. Dit resulteerde op
de langere termijn in het reservatenbeleid,
waardoor veel stammen naar onvruchtbare
terreinen in het westen werden gedeporteerd.
Maar op de kortere termijn was er een
ander, politiek gevolg: Londen wees het gebied
ten westen van de bergrug van de Appalachen
voorlopig aan de indianen toe en
verbood nieuwe boeren de bergen over te
steken. De schatkist was leeg, het geld voor
hun militaire bescherming ontbrak. Maar de
landhonger was groot en het verbod droeg
sterk bij aan het anti-Britse sentiment aan
de Amerikaanse oostkust. In 1776 leidde dit
tot de Onafhankelijkheidsoorlog waaruit de
Verenigde Staten werden geboren...
8
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

29 maart – 30 juni 2024
op Amstel 51
Hoe een koopman de
stad heeft veranderd
Hoofdbegunstiger
Founder
Hoofdpartner educatie
Tentoonstellingspartners
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 9

DEZE MAAND
400 JAAR GELEDEN
9 mei 1624
De WIC verovert de Bahia
(Portugees-Brazilië)
Piet Hein en het
‘groot desseyn’
10
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

RONALD PRUD’HOMME VAN REINE
De West-Indische Compagnie werd opgericht in 1621,
om na het aflopen van het Twaalfjarig Bestand met
Spanje op zee de oorlog voort te zetten. De VOC deed
dit in de Oost, de WIC richtte zich op de West en kreeg
van de Staten-Generaal het alleenrecht op kolonisatie,
handel en kaapvaart in de gebieden rond de Atlantische Oceaan.
Hier hadden Spanje en Portugal – die sinds 1580 dezelfde koning
hadden en dus beide vijand waren van de Republiek – veel lucratieve
mijnen en plantages. Vooral de kolonies van Portugal waren
aanlokkelijk. Er kwam behalve suiker ook verfhout vandaan,
waar kleurstoffen voor textiel uit werden gewonnen. In
oktober 1623 werd het plan opgesteld om die Portugese
gebieden in de West samen met Portugese
slavenforten in westelijk Afrika te veroveren: het
‘groot desseyn’.
De eerste actie was gericht op de zwaarbewapende
stad San Salvador aan de Bahia
de Todos os Santos (de Allerheiligenbaai)
in Brazilië. Dit was een grote en dus kostbare onderneming, wat
verschillende leden van het WIC-bestuur, de Heren Negentien,
huiverig maakte. De voorstanders meenden echter dat de Bahia,
waar de grote WIC-schepen zonder problemen konden manoeuvreren,
met een goede planning betrekkelijk gemakkelijk kon worden
verrast. Vanuit de Bahia zouden vervolgens diverse andere gebieden
in Amerika eenvoudig zijn te overvallen. Er was alleen wel wat haast
bij: eind april, uiterlijk begin mei 1624 zouden de laatste suikerschepen
van het seizoen naar Portugal vertrekken, en die wilde de WIC
ook buitmaken. Met meerderheid van stemmen werd uiteindelijk
besloten de vloot die onder leiding van de Amsterdammer
Jacob Willekens voor een operatie tegen Portugees Luanda
was bijeengebracht was (zie kader), eerst naar Brazilië te
zenden. Rotterdammer Piet Hein – bij velen bekend
als veroveraar van de Spaanse Zilvervloot – werd
viceadmiraal.
Hels vuur
Aan het einde van 1623 was in alle stilte de
vloot met bestemming San Salvador uitgerust:
22 schepen en 4 jachten, bemand met ongeveer
3300 koppen (inclusief een groot aantal
soldaten) en bewapend met circa 450 kanonnen.
Kolonel Johan van Dorth was aangewezen
om als gouverneur op te treden nadat de stad
was veroverd.
De schepen bereikten de Bahia op 8 mei 1624 (behalve
Van Dorths schip, dat onderweg afgedwaald
was). Ze ankerden ‘s avonds op enige afstand, om niet
te worden ontdekt. Die avond en nacht werd alles in
gereedheid gebracht om de volgende ochtend te kunnen
toeslaan.
De Bahia is een wijde inham, afgescheiden van de oceaan door het
eiland Taparica. San Salvador ligt aan de noordzijde van de ingang,
aan een eigen baai op een steile heuvel. Vanuit drie forten hielden
de Portugezen de binnenlopende schepen in de gaten; ook waren
ze begonnen aan de bouw van een waterfort, met steil uit zee oprijzende
muren, die met geschut waren bezet.
De landingstroepen werden op de vier grootste Nederlandse schepen
geconcentreerd. In de ochtend van 9 mei voeren de Nederlanders
in de richting van het fort San Antonio, dat tezamen met de
andere forten een hels vuur op hen opende. De kanonnen waren
echter zo hoog opgesteld dat ze maar weinig schade aanrichtten.
Om de vijand te misleiden bleven de landingstroepen, circa 1200
man, aanvankelijk bij de rest van de vloot, die de baai binnenzeilde
en op een musketschot afstand van het waterfort voor anker kwam.
Willekens stuurde drie boten met elk twintig man aan boord naar de
Gezicht op San Salvador en de forten aan de ingang van de baai
van waaruit de Nederlandse vloot beschoten wordt tijdens de
verovering op 10 mei 1624 (detail van prent van Claes Jansz. Visscher
uit 1624). Op het portret staat Piet Hein. Hij liet zich in 1625
voor het eerst schilderen, met de gouden ketting die hij van de
Staten-Generaal had ontvangen als dank voor zijn inzet bij San
Salvador. Hij gaf de opdracht aan de Rotterdamse schilder Jan
Daemen Cool, in die jaren de toonaangevende portrettist van de
Maasstad (kopie uit 1629 naar een origineel van Cool uit 1625;
beide afbeeldingen, Rijksmuseum Amsterdam).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 11

vijftien Portugese schepen die voor de stad lagen, en een deel van
deze vijandelijke schepen werd inderdaad buitgemaakt. Ze bleken
geladen met suiker, wijn en andere waren.
Vanuit het waterfort brachten de Portugezen wél veel schade aan
de Nederlandse schepen toe. Daarom besloot Willekens tegen
de avond een aanval op dit bolwerk te wagen. Piet Hein kreeg
de leiding en volgens een ooggetuige schoot zijn schip eerst alle
borstweringen, schanskorven en geschut kapot. Daarna moesten
de Nederlandse manschappen de negen voet hoge muren zien te
beklimmen, onder vijandelijk vuur vanuit de stad. Heins trompetter
arriveerde als eerste op het platform en werd meteen doodgeschoten.
Hein zelf was de tweede maar bleef ongedeerd; achter hem
volgde razendsnel de rest. De Portugezen sloegen op de vlucht en
lieten veel gesneuvelden achter. Aan Nederlandse zijde vielen vier
12
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

In 1625 heroverden Spaans-Portugese troepen de Allerheiligenbaai en San
Salvador onder leiding van Don Fadrique de Toledo. Op deze allegorie uit
1635 zien we rechts van de gewonde schutter enkele verslagen Nederlanders.
Ze smeken Toledo (in groene broek) om genade. Hij wijst als antwoord
naar het wandtapijt dat op een rots is aangebracht: dáár komt de genade
vandaan. Zijn vorst is erop afgebeeld, Filips IV, die als zegevierende heerser
wordt gekroond door Minerva, godin van onder andere de wijsheid, en
door zijn belangrijke adviseur Gaspar de Guzmán de Olivares. De schilder,
Juan B. Maíno, verbeeldde hiermee onder andere de toenmalige reputatie
van Olivares als kundige overwinnaar die de verslagen vijanden ridderlijk
behandelt. Ook de milde gang van zaken na de Spaanse her-inname van
Breda in 1625 droeg hieraan bij.
Onder: houten beeld van luitenant-admiraal Piet Hein (ca. 1650, Rijksmuseum
Amsterdam).
zandige inham aan land gezet. De soldaten zagen kans langs
een smal pad de stad aan de noordzijde te naderen, maar
wachtten met aanvallen tot de volgende ochtend.
doden en acht à tien gewonden door toedoen van
de naar schatting 600 man sterk verdediging.
Het werd langzamerhand donker en nog steeds werd
het waterfort vanuit de stad fel beschoten. Nadat de kanonnen van
het fort onbruikbaar waren gemaakt besloot Hein tot de terugtocht.
Willekens had inmiddels het sein gegeven voor de landing bij fort
San Antonio. Het krijgsvolk werd daartoe groepsgewijs in een
Witte vlag
In de stad ging ondertussen het gerucht dat de Nederlanders
al gearriveerd waren en veel inwoners
vluchtten. Bij het krieken van de dag stonden de
soldaten op het punt de aanval in te zetten, toen
een Portugees met een witte vlag boven de
stadsmuur verscheen. Hij schreeuwde dat bijna
iedereen al gevlucht was. In slagorde trokken de
soldaten vervolgens de stad binnen.
Piet Hein voer diezelfde morgen met zijn matrozen
naar de kust om San Salvador ook van
de zeezijde aan te vallen. Aan land gekomen
zag hij geen enkele Portugees en van het strand
naar boven lopend, ontdekte hij dat de Nederlandse
soldaten de stad al ingenomen hadden
en bezig waren de woningen en de kloosters
te plunderen. Op de buitgemaakte schepen
bevonden zich 1400 kisten suiker, siroop en
huiden. Verder namen ze flessen wijn, brood
en zout mee. In de pakhuizen werden naar
schatting 2500 kisten suiker gevonden alsmede
een partij tabak.
Nadat beoogd gouverneur Van Dorth enkele weken
later eindelijk ook was aangekomen, herstelde hij
de orde en liet hij de fortificaties van de stad zoveel
mogelijk versterken. Rondom de bebouwing werd
een hoge wal met een droge gracht opgeworpen.
Tot in juli 1624 bleven de Nederlandse schepen voor
anker liggen in de baai. Af en toe liepen er argeloos
vijandelijke koopvaarders binnen, die overmeesterd
werden: dat betekende een welkome aanvulling van
de eigen voedselvoorraad.
In de Republiek ontving men eind augustus het bericht
dat San Salvador gevallen was. Grote vreugde
bij de Staten-Generaal en de bevolking was het
gevolg, en de feestelijkheden her en der in het land werden opgefleurd
met veel vuurwerk. Versterking van de troepen in de Bahia
stelde men mede vanwege het gevorderde seizoen vooralsnog uit
tot in het nieuwe jaar.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 13

Het oorspronkelijke plan
Na de oprichting in 1621 duurde het een paar jaar voordat
de WIC zich aan een grote onderneming tegen de vijand
durfde te wagen: eerst moest er voldoende kapitaal beschikbaar
zijn. In de zomer van 1623 was dat zover, mede
door buitenlandse investeerders. Op 3 augustus 1623
besprak het WIC-bestuur, de Heren Negentien, de mogelijkheden
voor een militaire operatie in de West. Gedacht werd
aan het onderbreken van de verschepingen van zilver uit
de mijnen in Bolivia en Mexico. Ook werd overwogen het
vervoer van suiker uit de plantages in Brazilië te verhinderen.
Voor de uitvoering van deze plannen was echter een
grondige voorbereiding noodzakelijk en liever wilden de
Heren Negentien op korte termijn een daad stellen. Zo
hoopten ze meer investeringen binnen te halen.
Algemene instemming kreeg het plan om het overvaren
van slaven uit Afrika naar de Spaans-Portugese kolonies in
de West tegen te gaan, en zo een tekort aan arbeidskrachten
in de mijnen en op de plantages te bewerkstelligen.
Hiervoor waren geen grote, sterke vloten nodig; met snelle
en beperkte acties tegen schepen en afscheephavens
moest het kunnen lukken. Dat maakte het plan relatief
goedkoop.
De slaventransporten vanuit de Angolese stad Luanda
waren het belangrijkste mikpunt: die waren de laatste jaren
enorm in aantal toegenomen. De Portugezen in Luanda
verdienden daar veel geld mee. De slaven waren krijgsgevangenen
uit oorlogen die de Portugezen in het binnenland,
tot in Congo, met de lokale heersers hadden gevoerd.
Overzee leverden zij de Portugezen bij verkoop enkele
honderden guldens de man op.
Zo profijtelijk leek de Heren Negentien deze slavenhandel
dat zij overlegden of de Compagnie er niet zelf aan
moest deelnemen. Ze stelden een speciale commissie in
die de voors en tegens moest onderzoeken. Het pleit werd
vooralsnog gewonnen door degenen die zich op Bijbelse
gronden verzetten tegen de handel in mensen. Tot ongeveer
1635 zou de WIC zich officieel niet met slavenhandel
bezighouden – daarna zoals bekend wel.
De Heren Negentien wilden zo snel mogelijk een vloot
uitrusten om Luanda te veroveren en steun te verlenen aan
de inheemse bevolking tegen de Portugezen. Maar het liep
anders: de schepen voeren volgens een nieuw plan, het
‘groot desseyn’, toch eerst naar de West.
Verzwakt
Dit bleek een vergissing. Terwijl de Portugezen meteen toen ze in
juli het nieuws vernamen samen met Spanje een grote hulpexpeditie
organiseerden, raakte de Nederlandse verdedigingsmacht in en
rond de stad juist ernstig verzwakt. Op 23 juli werden vier koopvaarders
naar het vaderland teruggestuurd; ze waren door de WIC
ingehuurd en bewapend, en moesten dus zo snel als de zaak het
toeliet buiten dienst worden gesteld. Op 28 juli vertrok Willekens
vervolgens, geheel volgens orders, met tien ingehuurde koopvaarders
naar West-Indië om in Punta Araya op de kust van Venezuela
een lading zout te pakken te krijgen. Vandaar zeilde hij naar de
Republiek terug, waar hij eind december 1624 arriveerde.
Ook Piet Hein vertrok uit San Salvador, op 5 augustus 1624; hij
moest als opperbevelhebber over een klein eskader van vier
schepen krachtens het ‘groot desseyn’ eerst enkele Portugese bezittingen
aan de westkust van Afrika aanvallen, voor hij naar de Bahia
terug zou keren. Hij veroverde een paar schepen voor de kust van
Luanda in Angola, maar die plaats bleek te goed versterkt om er een
aanval op te doen.
Hein keerde in maart 1625 zoals gepland terug voor de Braziliaanse
kust, waar hij tot zijn verrassing merkte dat de Portugezen San
Salvador belegerden. Zijn scheepsmacht was echter te klein om
nog iets tegen de vijandelijke vloot te ondernemen. Hij wist dat de
WIC een vloot van 32 schepen onder opperbevel van Boudewijn
Hendrickszoon naar Brazilië had gestuurd om versterkingen over te
brengen, maar die was er nog niet. Op 30 april 1625 gaf de Nederlandse
bezettingsmacht in San Salvador zich over. Hein wachtte
tevergeefs op Hendrickszoon en voer na een paar dagen met zijn
vloot huiswaarts.
Gouden medaille voor Hein
Hendrickszoon kon toen hij eind mei eindelijk ter plekke was alleen
maar constateren dat de Portugezen het hele gebied al in hun
macht hadden en zag af van een – zonder Heins ondersteuning zinloze
– aanval. Een deel van zijn schepen vertrok onder commando
van Andries Veron naar de West-Afrikaanse Goudkust, in een ultieme
poging nog iets van het ‘groot desseyn’ te realiseren. Veron voegde
zijn schepen samen met een vloot onder leiding van Jan Dirckszoon
Lam. De gecombineerde vloot van zestien schepen en een strijdmacht
van 1200 man viel vervolgens het grote Fort Elmina aan. De
Portugezen waren echter vooraf gewaarschuwd en slachtten met
behulp van de inheemse bevolking 441 Nederlandse soldaten af
terwijl ze lagen uit te rusten op het strand. Daarmee was voorlopig
een einde gekomen aan de grote ondernemingen van de WIC in
Amerika en Afrika. Het ‘groot desseyn’ verviel. De volgende jaren lag
het accent op kaapvaart. Pas met de verovering van Brazilië in 1630
kwam daarin verandering.
Alles was mislukt, maar Piet Hein had zich bij San Salvadors eerste
verovering wel een buitengewoon bekwaam bevelhebber getoond.
De Staten-Generaal schonken hem uit erkentelijkheid een gouden
medaille aan dito ketting ter waarde van driehonderd gulden.
Vanwege zijn succes ontbrak het hem de volgende jaren niet aan
nieuwe opdrachten. De belangrijkste was in 1628 de verovering van
een Spaanse zilvervloot, waarin hij glansrijk slaagde. Als opperbevelhebber
liet Piet Hein zich kennen als een groot organisator, met oog
voor zijn manschappen.
Ronald Prud’homme van Reine is historicus. Hij heeft diverse boeken
gepubliceerd over de Nederlandse maritieme geschiedenis van de 17de en
18de eeuw.
VERDER LEZEN
f Henk den Heijer, De geschiedenis van de WIC, Walburg Pers,
2013
f Ronald Prud’homme van Reine. Admiraal Zilvervloot. Biografie
van Piet Hein, De Arbeiderspers, 2003
14
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

OVERLEVEN IN KOBARID
Het Sloveense grensplaatsje Kobarid hoorde
tussen 1500 en 1915 bij Oostenrijk. Daarna walste
de 20ste eeuw over de inwoners heen. Theo
Toebosch vertelt hun verhaal
Mussolini komt langs
‘Duce! Duce!’ De inwoners van Kobarid
juichten Mussolini toe, toen hij in de
middag van 20 september 1938 staande
in zijn Alfa Romeo het dorpsplein opreed.
Op dat moment heette Kobarid al weer
bijna twintig jaar Caporetto. En sinds het Verdrag van Rapallo,
dat in 1922 de grenzen tussen Italië en het koninkrijk
Joegoslavië had geregeld, waren de inwoners officieel allemaal
Italianen. En dus was het ‘normaal’ dat dorpelingen
gingen studeren in Bologna, werken in een fabriek in Turijn
of huishoudster werden in Rome.
Hoe hard ze ook voor hem juichten, de Duce zelf zag de
Kobariders nog niet als volwaardige Italianen. Voor hem
waren het allogeni, wezens met een vreemde afkomst.
Maar met onderwijs in alleen de Italiaanse taal, het verbod
op Sloveense taal en cultuur, en huwelijken met Italianen
moesten ze volgens Mussolini op een dag wel échte Italianen
kunnen worden.
Op de omgeving had Mussolini al zijn stempel gedrukt.
Overal verrezen bouwwerken in fascistische stijl. Het
kerkje voor Sint Antonius, dat vanaf een heuvel op het
dorp uitkeek, was onderdeel geworden van een sacrario militare,
een monument ter ere van 7014 Italianen die hier in de Eerste
Wereldoorlog waren gesneuveld. Hun stoffelijke resten lagen
achter marmeren platen met het opschrift presente: ze waren als
het ware klaar om op het commando van de Duce opnieuw de
strijd aan te gaan.
Jongens en mannen uit Kobarid hadden meegewerkt aan de
bouw van het oorlogsmonument. Een welkome aanvulling op
hun inkomen. Dat bij de werkzaamheden de resten van een
voor-Romeinse nederzetting waren verwoest, hadden ze voor lief
moeten nemen. Nu stonden ze met honderden uit de omringende
dorpen langs de kant om te zien hoe Mussolini het ossuarium
kwam inwijden. Gekleed in uniform liet de Duce zich ontvangen
door vrouwen en meisjes in klederdracht, die muziek maakten en
een dans uitvoerden. Een meisje in het uniform van de Balilla, de
fascistische jeugdbeweging, sprak hem toe: ‘Duce, uit naam van
alle bewoners van Caporetto bied ik u deze bloemen aan uit de
bergen waar u hebt gevochten.’ Terwijl een van de lokale fascisten
haar optilde, drukte de Duce een kus op haar voorhoofd.
Wat Mussolini niet wist: het meisje, Tatjana geheten, was de
dochter van een heimelijke Sloveense nationalist. En hij was
niet de enige in Kobarid die zich ook na twintig jaar nog altijd
verzette tegen de Italiaanse overheersing. Meerderen waren lid
van TIGR, de verzetsbeweging die zich inzette voor de bevrijding
van het gebied rond Triëst, Istrië, Gorizia en Rejika. De TIGR-cel
in Kobarid zorgde vooral voor de verspreiding van Sloveense
Ansichtkaart 1908 (Wikimedia Commons).
lectuur, maar Frans Kavs uit het nabije gehucht Cezsoča hoorde
bij de verzetsmensen die ook geweld wilden gebruiken. Hij had
het plan om, als Mussolini het ossuarium had ingewijd, op diens
auto te springen en een bomgordel tot ontploffing te brengen.
De volgende dag kopten de internationale kranten echter niet
‘Mussolini gedood in Caporetto!’ Kavs had op het laatste moment
van de aanslag afgezien. Mogelijk omdat zich te veel inwoners
rond Mussolini bevonden. Er is ook het onbevestigde verhaal dat
de Britse geheime dienst MI6 de aanslag had afgeblazen, omdat
ze meenden dat Mussolini bij de geplande besprekingen tussen
de Britse premier Chamberlain en Hitler in München een vredesrol
zou kunnen spelen.
Nadat Mussolini ongeschonden was vertrokken, moesten de
Kobariders nog vijf jaar ‘onder Italië’ doorbrengen. De Duce kwam
niet meer langs. In het Kobarid Museum herinnert een foto aan
zijn laatste bezoek: Mussolini geeft Tatjana een kus op haar voorhoofd.
Ontelbare fascisten hadden vervolgens Tatjana aangeraakt
op de plek waar Mussolini haar had gekust. Precies daar had ze
een moedervlek gekregen. ‘Een cadeautje van Mussolini en een
straf van God,’ zei ze er tot haar dood in 2011 gekscherend over.
Volgende aflevering: De partizanenrepubliek van Kobarid
Theo Toebosch is journalist, gespecialiseerd in archeologie, erfgoed,
oudheid en geschiedenis. Van hem verscheen Kobarid. Het dorp met te veel
geschiedenis (De Bezige Bij, 2023).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 15

De wieg
van de
Zijderoute
16
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

DAAN NIJSSEN
In 128 v. Chr. kwam de
Chinese diplomaat Zhang
Qian aan in Bactra, een stad
in het huidige Afghanistan.
Hij was door zijn keizer naar
Centraal-Azië gestuurd om
er nieuwe bondgenoten te
vinden, maar vooralsnog
had hij geen successen
geboekt. Wat moesten
de mensen daar immers
met een onbekende keizer
die duizenden kilometers
naar het oosten leefde? De
diplomatieke missie was
mislukt en Zhang Qian restte
niets anders dan met lege
handen terug te reizen naar
China. Maar eerst zou hij
nog een jaar doorbrengen in
Bactra om daar zijn verslag
op te tekenen. Hij keek er zijn
ogen uit.
Muur in Khiva. Oezbekistan (Shutterstock).
In Bactra waren goederen uit alle
windstreken te krijgen: dadels en wol
uit Babylonië, goud en glaswerk uit
Egypte, specerijen en parels uit India,
wierook en mirre uit Arabië, de mooiste
en sterkste paarden uit de vruchtbare
Ferganavallei ten noordoosten van de stad.
Deze goederen werden geleverd door karavanen
die soms wel duizenden kilometers
hadden afgelegd: over de door Parthische
wachtposten bewaakte Khorasanroute, die
van Mesopotamië door Noord-Iran naar
Centraal-Azië liep, of de met Indiase handelsposten
uitgeruste Uttarapatha, die van
de Golf van Bengalen door Noord-India
naar Centraal-Azië ging. Andere kooplieden
voeren op schepen met behulp van
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 17

de moessonwinden de Indische Oceaan
over. Er was in Bactra ook Chinese zijde te
krijgen, die via India werd geïmporteerd.
Zhang Qian merkte dat er veel vraag naar
was en opperde dat de keizer het zelf naar
Centraal-Azië kon exporteren om zo zijn
invloed uit te breiden. Op die manier kon
hij toch nog bondgenoten winnen en was
de missie niet helemaal voor niets geweest.
Het bezoek van Zhang Qian wordt wel
beschouwd als het begin van de Zijderoute.
Uit zijn eigen verslag blijkt echter dat er
in het Midden-Oosten al een uitgebreid
netwerk aanwezig was van allerlei handelsroutes,
die soms al duizenden jaren
oud waren en in de loop der eeuwen met
elkaar verstrengeld waren geraakt. De grote
steden in Mesopotamië, het Nijldal en het
Indusdal vormden de motor achter dit
handelsnetwerk. Hier ontstond al vroeg een
grote vraag naar vele soorten goederen die
elders gewonnen of geoogst werden. Denk
bijvoorbeeld aan bouwmaterialen als hout
en steen, metalen als brons en tin, edelmetalen
als zilver en goud, edelstenen als lapis
lazuli en carneool en andere luxegoederen
waaronder wierook en specerijen.
Pax Persica
De vraag naar zulke waardevolle goederen
bevorderde de handel, maar leidde ook
vaak tot oorlogen. Zo organiseerden de
Akkadische koningen Sargon (r. 2326-2270
v. Chr.) en Narām-Sîn (2246-2210 v. Chr.)
gewelddadige expedities naar het Cederwoud
(Syrië) en de Zilverbergen (Turkije)
om daar hout en zilver buit te maken. In de
Late Bronstijd (1600-1200 v. Chr.), onderwierpen
de Egyptische farao’s de vorsten
van Kanaän om de handelsroutes naar
Mesopotamië en Anatolië veilig te stellen
en annexeerden ze het koninkrijk Kush
om de handel met sub-Saharaans Afrika
te bevorderen. In het eerste millennium
v. Chr. brachten de koningen van Assyrië
en Babylonië grote delen van het Midden-
Oosten onder hun heerschappij en konden
ze waardevolle goederen als tribuut of
belasting opeisen.
De Pax Persica maakte hier een eind aan:
door de opkomst van het Perzische Rijk
(550-330 v. Chr.) kwam een langdurige
vrede in de regio tot stand en kon de
langeafstandshandel pas echt opbloeien.
De Perzische koningen smeedden een
enorm gebied aaneen tot één wereldrijk.
Het strekte zich uit van de Middellandse
Zee tot aan de Indische Oceaan en tot diep
in Centraal-Azië. Kooplieden konden nu
veilig en eenvoudig door het hele Midden-
Oosten reizen en dit was bevorderlijk voor
de uitwisseling van goederen en ideeën.
De Perzische koningen stimuleerden de
oplevende langeafstandshandel door langs
bestaande karavaanwegen herbergen
op te richten die één dagreis van elkaar
verwijderd waren. Hier konden reizigers
overnachten en van paard wisselen. Ze
legden ook forten aan met garnizoenen
die de wegen vrij moesten houden van
struikrovers. Reizigers dienden weliswaar
tol te betalen op deze ‘Koninklijke Wegen’,
maar kregen daar een veilig handelsnetwerk
voor terug.
Boodschappen betalen met zilver
De langeafstandshandel stimuleerde de
opkomst van een markteconomie. Deze
ontwikkeling werd bovendien gefaciliteerd
door het toenemende gebruik van zilver
als betaalmiddel. De Perzische koningen
speelden hier een belangrijke rol in. Zij
zochten voortdurend naar nieuwe manieren
om van de handel en de nijverheid in
hun rijk te profiteren en tolheffing was daar
maar één onderdeel van. Hun voornaamste
inkomstenbron was het jaarlijkse tribuut
dat ze door de satrapen (gouverneurs)
lieten innen: deels in de vorm van waardevolle
goederen die in het rijk te krijgen
waren, maar gaandeweg ook steeds vaker
in de vorm van zilver en goud. Bovendien
konden de Perzische koningen hun onderdanen
oproepen om mee te helpen bij hun
bouwprojecten. Dit werd ook gezien als een
vorm van belasting. De corveearbeiders
B
De Perzische koning Darius I ontving jaarlijks
tribuutbetalingen uit handen van afgezanten
van de door zijn leger veroverde gebieden. Die
delegaties zijn met hun geschenken afgebeeld
langs een trap naar de Grote Audiëntiezaal (de
Apadana) van het paleis in Persepolis waartoe
Darius de opdracht had gegeven. Het was de
administratieve en ceremoniële hoofdstad van
zijn rijk (afbeeldingen Wikimedia Commons).
A. Afgezant uit de Indusvallei met goud.
B. De Lydiers presenteren naast schalen en
bokalen ook een strijdwagen inclusief twee
paarden.
C. De Meden brengen onder meer schalen, een
zwaard en ringen mee.
A
18
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

ZIJDEROUTE
Perzische strijders, wandversiering 6de-5de
eeuw v.Chr. uit het paleis van koning Darius
in Susa (Louvre, Parijs).
C
ontvingen rantsoenen die deels bestonden
uit voedsel en deels uit zilver, dat ze vrij
konden besteden.
Er kwam tijdens de Perzische overheersing
steeds meer zilver in omloop. Het was al
langer een ruilmiddel en werd ook vaak
gebruikt als een standaard om de waarde
van goederen te bepalen. Door de waarde
van de aangeboden goederen in zilver uit te
drukken, konden kooplieden eenvoudiger
tot een eerlijke ruil komen. Daarvandaan
was het een kleine stap om de goederen
bij een handelsovereenkomst direct in te
ruilen voor zilverstukken, die later weer
konden worden omgewisseld voor andere
goederen. Vanwege het gemak ontvingen
de Perzische koningen ook liever zilver als
tribuut en betaalden ze hun corveearbeiders
er bij voorkeur in uit. Ook de gewone
bevolking ging zijn dagelijkse boodschappen
met zilver betalen.
Op kleitabletten in Babylonische tempelarchieven
uit de periode 626-484 v.Chr. zijn
de hevige prijsschommelingen te zien die
een opkomende markteconomie kenmerken.
Tevens tonen de tabletten dat er
een soort ondernemersklasse in opkomst
was. Het gaat hier om vrije burgers die de
akkers, boomgaarden en kuddes van de
tempels en de hovelingen beheerden. Ze
kochten deze soms ook zelf op met het zilver
dat ze hadden verdiend en sommigen
wisten zo een kapitaal te vergaren. Het was
gebruikelijk dat tempels handelsgewassen
zoals wol of dadels lieten verbouwen.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 19

Gouden en zilveren munt uit de tijd van koning
Darius I (British Museum Londen).
De opbrengst verkochten ze en met het
verdiende zilver voorzagen ze in hun eigen
behoeften. Uit contracten met tempelmedewerkers
blijkt dat sommige ondernemers
deze cash crops voor de tempels naar
de afzetmarkten vervoerden. Zij konden
dan zelf een deel van de winst houden.
Het vervoer van goederen kwam hierdoor
steeds meer in private handen te liggen en
daardoor werd de handel steeds vrijer.
Vertrouwen
Hoe vaker met zilver (en goud) werd
betaald, des te groter de behoefte aan standaardwaardes
en gegarandeerde zuiverheid
van de betaalmiddelen. Er werden al
wel standaardgewichten gehanteerd om
het zilver en goud bij transacties te wegen,
maar sjoemelen was eenvoudig, door
bijmengen met gewone metalen. Een door
de koning gewaarborgd keurmerk om de
waarde te bepalen, zou dat probleem tegengaan.
Met andere woorden: er ontstond
vraag naar officieel muntgeld waar je blind
op kon vertrouwen.
De koningen van Lydië hadden al eerder
munten uitgegeven, vaak als statussymbool
(zie kader), maar de Perzen brachten ze
onder Darius I (r. 522-486 v. Chr.) pas echt
massaal in omloop. Hij bracht de gouden
dariek uit (dat is niet afgeleid van de naam
van de vorst, maar van het Oud-Perzische
zarig, wat ‘gouden’ betekent) en de zilveren
siglos (afgeleid van het Akkadische shiqlu
en verwant aan het Hebreeuwse shekel,
wat ‘gewicht’ betekent) – met daarop een
afbeelding van de koning die geknield een
boog ter hand neemt. De darieken en de
sigloi werden in de oude Lydische hoofdstad
Sardes geslagen.
Je kon in het gehele rijk met de darieken
en de sigloi betalen, maar uit opgravingen
blijkt dat ze vooral werden gebruikt in
de grensgebieden, zoals Anatolië en het
Egeïsche Zeegebied in het westen en het
Hindoekoesjgebergte en het Indusdal in
het oosten. In de kerngebieden bleven de
plaatselijke gewichten, zonder koninklijk
keurmerk, de boventoon voeren. Dat
muntgeld vooral in de grensgebieden werd
gebruikt, zegt mogelijk iets over de aard
van de handel. Men had daar namelijk
te maken met kooplieden van buiten het
Perzische Rijk, die men niet altijd kende
of vertrouwde. In dat soort gevallen was
het handig om vooraf de waarde van de
goederen te bepalen en gelijk over te steken
bij het betalen.
Muntgeld stamt uit de
7de eeuw v.Chr.
Het koninkrijk Lydië (dat in het
huidige Anatolië lag) was
beroemd om zijn rijkdom.
Die was voor een belangrijk
deel te danken aan
het goud en zilver in zijn
rivieren. In de bodem van
de Pactolus dolf men ook
elektrum, een natuurlijke
legering van goud en zilver,
waarbij de verhouding tussen die
twee bestanddelen nogal kon verschillen.
Er kon makkelijk mee worden
gefraudeerd. In een poging de elektrumverwerking
te reguleren liet de
Lydische koning Alyattes II (r. 619 en
561 v.Chr.) elektrum munten met een
standaardverhouding van ongeveer
55% goud en 45% zilver slaan en bedrukken
met een koninklijke stempel.
Het gebruik ervan was aanvankelijk
niet heel wijdverbreid. Ze lijken vooral
te hebben gediend als statussymbool.
Zijn zoon en opvolger Croesus verving
ze door standaard gouden en zilveren
munten, de zogeheten staters, waarop
een leeuw en een stier stonden afgebeeld.
In de kerngebieden, daarentegen, vond de
handel meestal plaats tussen mensen die
elkaar kenden en vertrouwden. Zij bepaalden
onderling de prijs (zoals bij afdingen)
en vaak werd bij het leveren van het ene
goed niet meteen een ander goed terugverwacht.
Het was dan aan beide partijen
om de transactie – en daarmee de vriendschap
– gelijkwaardig te houden. Kortom,
handel was gebaseerd op vertrouwen in de
persoon waarmee je handel dreef. Door de
uitvinding van muntgeld kreeg alles een
prijskaartje en hoorde gelijk oversteken
bij elke transactie. Dit maakte het voor
kooplieden die hun waren aanboden in
gebieden die niet onder het gezag van
een Perzische satraap vielen, makkelijker
om handel te drijven. Een gevolg was wel
dat handel steeds minder persoonlijk
en meer ‘zakelijk’ werd. Handel was niet
langer gebaseerd op het vertrouwen in de
handelspartner, maar in het vertrouwen op
het geld.
Koning Croesus werd
in 547 v.Chr. verslagen
door de Perzische vorst
Cyrus de Grote en Lydië werd
ingelijfd bij het Perzische Rijk. Onder
Cyrus en zijn opvolger Cambyses II
bleef het munthuis van de Lydische
hoofdstad Sardes overigens staters
produceren, die voornamelijk in West-
Anatolië werden gebruikt. Later liet
de Perzische koning Darius I hier ook
zijn darieken en sigloi slaan. Intussen
gaven ook enkele Griekse stadstaten
eigen munten uit. In het grootste deel
van het Perzische Rijk bleef het echter
gebruikelijk om te handelen met goud
en zilver zonder koninklijk keurmerk.
Pas na de veroveringen van Alexander
de Grote in de 4de eeuw v.Chr. werd
muntgeld in het hele Midden-Oosten
gangbaar.
De uitvinding van het muntgeld, die volgde
op het toenemende gebruik van zilver of
goud als betaalmiddel en de privatisering
van de handel, die op hun beurt mogelijk
werden door de Pax Persica, stimuleerden
allemaal de langeafstandshandel. Dit
economische en financiële proces was al
eeuwen gaande en kwam door het ontstaan
van het Perzische Rijk in een stroomversnelling.
Toen al werd de basis gelegd
voor het uitgebreide handelsnetwerk waar
Zhang Qian in Bactra mee in aanraking
kwam, en dat later de Zijderoute werd genoemd.
China hoefde zich na Zhang Qians
bezoek alleen maar aan te sluiten.
Daan Nijssen studeerde Oudheidstudies aan de
VU en is werkzaam als schrijver en onderzoeker.
Van hem is verschenen Het wereldrijk van het
Tweestromenland (Omniboek 2021) en Alle wegen
leiden naar Babel – De voorgeschiedenis van de
Zijderoute (Omniboek 2023).
20
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Hoog tijd voor
een boek van
Walburg Pers
PETER LONGERICH
De Sportpalastrede 1943
Goebbels en de totale oorlog
‘Ik vraag u: Willen jullie een totale oorlog?’, aldus Joseph Goebbels
op 18 februari 1943 in het Berlijnse Sportpalast. Zijn rede wordt
beschouwd als een verraderlijk voorbeeld van nazi-propaganda.
MARC NOYONS
Chai – Leven – Life
Gesprekken met wegbereiders
van het Nationaal Holocaustmuseum
in Amsterdam
Noyons sprak honderden mensen die deze
geschiedenis naar het nu en de toekomst
willen brengen en besloten bij te dragen
aan de totstandkoming van het Nationaal
Holocaustmuseum.
KLAAS A.D. SMELIK
Hitlers ultieme oorlog
Jodenvervolging in bezet Europa
De vernietiging van de Joden in Europa
tijdens het Derde Rijk (Sjoa) was in
verschillende opzichten uniek en roept
nog steeds vele vragen op.
JAN JULIA ZURNÉ
Oorlogsboeven
Alledaagse criminaliteit tijdens
de Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog schoten
de criminaliteitscijfers de hoogte in.
Juist door voorheen ‘nette’ burgers.
Hoe rechtvaardigden ze hun daden?
Verkrijgbaar bij de lokale boekhandel of
rechtstreeks te bestellen door deze QR-code
te scannen met smartphone of tablet
Schrijf je nu in voor de nieuwsbrief:

Een blokje om
op Vlooienburg
22
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

In de Amsterdamse buurt Vlooienburg woonden en
werkten in de 17de eeuw houthandelaren, kooplieden,
middenstanders, chirurgijns, arbeiders en anderen uit alle
windstreken en van uiteenlopende religieuze gezindten.
Historisch-archeologisch onderzoek werpt nieuw licht
op de bewoners van deze eerste multi-etnische buurt
van Nederland. Maarten Hell geeft een routebeschrijving.
Marijn Stolk licht enkele interessante vondsten toe.
Het eiland Vloeyenburg is
in 1596 aangeplempt in de
Amstel om opslagruimte
voor bouw- en brandhout
te bieden. Het lag op de
plek waar nu de Stopera staat, het stadhuis-
en operagebouw aan het Waterlooplein.
De oorspronkelijke naam herinnert
aan de vroegste periode waarin
dit stukje stad geregeld overstroomde.
In de 17de eeuw maakten de houtkopers
plaats voor migranten. De buurt was in
trek bij Sefardische Joden uit Spanje en
Portugal, en later vooral bij Midden- en
Oost-Europese Joden, de Asjkenaziem.
Zij vonden er voldoende betaalbare
huisvesting en ruimte voor hun religieuze
instellingen zoals synagogen, rituele
baden en koosjere vleeshallen.
Vlooienburg bleef de kern van de latere,
omvangrijkere Jodenbuurt, maar was
geen ‘getto’ waar Joden zich móesten
vestigen, zoals bestond in bijvoorbeeld
Venetië. Op Vlooienburg woonden
voornamelijk Joden maar ook leden van
de gereformeerde kerk en relatief veel
christelijke ‘dissenters’, zoals katholieken
en lutheranen uit Duitsland en
Scandinavië en Britse puriteinen. Zij
kwamen naar het eiland omdat er al
familie of kennissen woonden en omdat
er werk, woonruimte en eigen godshuizen
waren. Verder had een kleine groep
zwarten hier hun thuis. Ze kwamen uit
de WIC-koloniën naar Amsterdam, waar
ze vrije mensen waren. Ze werkten zelf-
De Lange Houtstraat, hoek Korte Houtstraat rond
1650 (reconstructie door Mikko Kriek/Tijm Lanjouw,
4D Research Lab, Universiteit van Amsterdam,
2020).
standig, bijvoorbeeld als zeeman, of in de
huishoudens van Sefardische Joden.
Begin 20ste eeuw liet het stadsbestuur
een deel van de verpauperde en verkrotte
woningen slopen. Er kwam soms
vervangende nieuwbouw, maar een deel
bleef braak liggen en werd bijvoorbeeld in
beslag genomen door de Joodse onderdelenverkoper
Jack Maandag en diens
‘autokerkhof’ (een term die hijzelf voor
zijn sloperij had bedacht).
Tijdens de Duitse bezetting werden de
overgebleven Joodse bewoners naar de
vernietigingskampen afgevoerd. Het ooit
zo levendige eiland werd een spookstad.
De laatste woonhuizen moesten in 1981
wijken voor de bouw van de Stopera. Archeologen
legden toen honderd percelen
bloot, inclusief 95 beerputten. De hierin
aangetroffen vondsten geven samen met
diepgravend archiefonderzoek een beeld
van het leven op Vlooienburg.
Voor de bouw van
de Stopera legden
archeologen honderd
percelen bloot, inclusief
95 beerputten
Voor een kennismaking met een diverse
groep bewoners uit de tweede helft van
de 17de eeuw lopen we een rondje om
het oostelijke bouwblok. De routebeschrijving
hoort bij de afbeelding op p. 24;
we lopen met de klok mee.
Lange Houtstraat
Beginpunt A is de bakkerij van Johannes
Franck, strategisch gelegen in het hart
van het eiland. Franck, een Duits-lutherse
migrant, levert koosjer brood en – met
Pesach – matses aan zijn Joodse buurtge-
VLOOIENBURG
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 23

noten. Zij mogen zelf geen broodbakkerij
beginnen omdat Joden geen toegang hebben
tot de meeste gildeberoepen. Opzichters
van de Portugees-Joodse gemeente
zien erop toe dat de bakker wel de Joodse
‘spijswetten’ (kasjroet) in acht neemt.
Francks naaste buurman in de Lange
Houtstraat, Jacob Vaz Martines (B), is een
uit Madrid afkomstige zijdehandelaar. In
Amsterdam trouwt hij met een dertienjarig
meisje uit zijn geboortestad; zelfs
binnen de traditie van de lagere Joodse
huwelijksleeftijden is zijn bruid aan de
jonge kant. Vaz Martines doet zaken met
andere Sefardische kooplieden en koopt
zijde in bij de handelscompagnieën.
We passeren nu eerst het buurhuis, waar
de weduwe woont van een gereformeerde
waagdrager, een transportarbeider die
goederen naar de stadswaag droeg. Dan
zien we een laag gebouw (C) met een
L-vormig gebouw erachter. Dit is de
‘kaatsbaan’ van Vlooienburg. Hier kun
je een vroege vorm van tennis spelen,
een drankje drinken en pijproken in de
bijbehorende herberg. De gereformeerde
exploitant verdient aan de consumpties
en de verhuur van kaatsballen en rackets.
Kaatsen is populair, maar wordt in de
jaren 1690 verdrongen door de kolfsport.
De kaatsbaan verloedert hierna tot een
bordeel waar Joodse jongemannen en
christelijke prostituees elkaar treffen; ook
zit er een illegaal gokhuis waarvan de uitbater
met valse dobbelstenen en doorgestoken
kaarten zijn klanten beduvelt.
De beide aanpalende panden (D) zijn
eigendom van Imanoel Benveniste. Deze
getalenteerde drukker kwam in 1639
van Venetië naar Amsterdam, waar hij
een grotere afzetmarkt vond voor zijn
Hebreeuwse en Jiddische boekuitgaven:
een uitdijende Joodse gemeenschap en
internationale exportmogelijkheden. Zijn
meesterwerk, een uitgave van de Babylonische
Talmoed met commentaren van
rabbijnen en andere schriftgeleerden,
verkoopt echter slecht. Neveninkom-
Kaart van Vlooienburg met de halteplaatsen in
letters. Detail kaart van Balthazar Florisz van Berckenrode
uit 1657 (Stadsarchief Amsterdam).
sten verwerft Benveniste uit de verhuur
van een etage aan twee alleenstaande
Sefardisch-Joodse vrouwen, die Sevilla
ontvluchtten om aan de inquisitie te ontkomen.
Een van hen, Leonarda Nunes,
bracht haar katholieke dienstmeid mee,
die zich in Amsterdam tot het Jodendom
bekeerde. Dit tot ongenoegen van haar
moeder in Spanje: in 1656 stuurt zij potige
mannen naar de Lange Houtstraat om
de bekeerde dochter terug te halen, maar
buurtgenoten weten dit te voorkomen.
Naast Nunes woont Fela, een zwarte
vrouw (E). We kennen haar voornaam
en adres uit de administratie van het
armenkerkhof, waar zij in 1658 is begraven.
Hoogstwaarschijnlijk werkt zij in de
huishouding van een Portugees-Joodse
koopman, al wonen er ook zwarten op
24
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

zichzelf in de buurt, uit Afrika, Brazilië en
het Caribisch gebied.
We wandelen verder langs de gang
(steeg) van een turfdrager, een winkeltje
en een Joodse koopman uit de Italiaanse
vrijhaven Livorno tot we aankomen bij
huis het Rode Paard (F). De huurder
hiervan, Samuel de Crasto, is een Joodse
chirurgijn-barbier uit Bordeaux. Hij
behandelt vleeswonden en botbreuken
en kan ledematen amputeren, maar je
kunt ook bij hem terecht voor scheren
en knippen. Chirurgijns staan lager op
de maatschappelijke ladder dan ge-
Zelfportret van Gaspar Méndez del Arroyo, alias
Abraham Idaña. Titelblad van Libro yntitulado
Providencia de dios […] (Amsterdam 1683) (Rare
Book and Manuscript Library, Columbia University
Libraries, NYC.).
studeerde geneesheren, zoals Ephraim
Bueno die verderop woont aan de
Houtgracht. In tegenstelling tot dokters
zoals Bueno mag De Crasto uitsluitend
Joodse patiënten behandelen en knippen.
Hij werkt ook voor Bikur Holim, een
Sefardisch-Joodse organisatie belast met
de ziekenzorg van armlastigen.
Naast de chirurgijn huist Joshua Sarphati
Pina (G). Hij is boekhouder en publiceert
een succesvol boek over het internationale
betalingsverkeer met de wervende
titel De lichtende koopmans fackel en
reductie van wisselen (1664).
Leprozengracht en
Zwanenburgerstraat
Rechtsaf slaan we de Leprozengracht
op. Hier zijn de huizen grotendeels in
Sefardisch-Joodse handen. Zo is Leonora
de Paz alias Ester Levi eigenares-
bewoonster van huis de Cyperse Kat
(H). Enkele katten zullen later ook
haar grafsteen sieren op Beth Haim,
de Joodse begraafplaats in Ouderkerk.
Twee huizen verder (I) resideert David
d’Aguilar, boekhouder en tolk van een
schatrijke Portugees-Joodse koopman.
Hij woont aan de straatkant en runt in
het achterhuis een suikerraffinaderij.
Na de Leprozengracht lopen we de Zwanenburgerstraat
in. Deze huizenrij langs
de Amstel is het deftigere gedeelte van
Vlooienburg, al zitten er wel wat fabrieken
en werkplaatsen, zoals de drukkerij
van de rabbijn en auteur Menasseh
ben Israel. Ondanks zijn internationale
bekendheid levert zijn drukwerk onvoldoende
op om zijn gezin te onderhouden.
Menasseh woont in huis met zijn
zwager, een geslaagde makelaar, en hun
beider gezinnen. De zeven huizen naast
het zijne worden bewoond door Joodse
kooplieden en twee Noord-Franse
textielververs. Daarna treffen we een
volgende succesvolle Joodse drukker
aan de Amstel: Joseph Athias (K). Athias
is de eerste Jood die lid wordt van het
boekdrukkersgilde. Hij werkt nauw samen
met niet-Joodse drukkers, letterzetters
en zakenpartners. Zo verkoopt hij
met een katholieke weduwe naar eigen
zeggen een miljoen Bijbels in Engeland
en Schotland.
Op de stoep voor Athias’ drukkerij kun
je de weeïge geur opsnuiven van de
naastgelegen suikerraffinaderij De Vier
Suikerbroden (L), genoemd naar de
vorm waarin de suiker wordt verkocht.
Dit bedrijf van een lutherse suikerbakker
uit Aken beslaat een groot deel van
het binnenterrein. Tot het complex
behoren ook huurwoningen met uitzicht
over de Amstel, waar in 1639 de schilder
Rembrandt en zijn Saskia tijdelijk
verbleven. Twee huizen verder passeren
we de rumoerige werkplaatsen van een
hamerende koperslager uit Hamburg en
zijn timmerende buurman uit Alkmaar,
respectievelijk van lutherse en gereformeerde
huize.
VLOOIENBURG
Korte Houtstraat
Halverwege de Zwanenburgerstraat
kunnen we de Korte Houtstraat in. Vlak
na de hoek staat het huis genaamd
Admiraal Tromp (M). Hier houdt een
tweede Joodse chirurgijn praktijk. Aan
de overkant zien we het uithangbord
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 25

Opgegraven
Portugese kookpot uit de Korte
Houtstraat (ca. 1600-1650). Dergelijke
kookpotten waren in de 17de eeuw zeer
gebruikelijk in Portugal en worden bij
opgravingen daar veelvuldig teruggevonden.
In Nederland is zulke kookwaar
uitsluitend aangetroffen op de plek van
het voormalige Vlooienburg. Deze Portugese
potten (tachos) werden niet op grote
schaal verhandeld in Noordwest-Europa;
ze moeten wel uit de huisraad van de
Portugese Vlooienburgers komen. Het
lijkt erop dat deze eerste generaties migranten
kookgerei van thuis meenamen
en gebruikten, om vervolgens over te
stappen op lokale producten, aangezien
de meeste kookpotten
van dit
type dateren
uit de periode
1600 tot 1675.
Strooppot (ca.1600-1700),
afkomstig uit een beerput
op het binnenterrein van de
suikerraffinaderij op Vlooienburg.
Bovenop de potten
werden een soort kegelvormige
aardewerken trechters
geplaatst waarin warme suikerrietstroop
werd gegoten. Zo ontstonden
de suikerkegels of suikerbroden
waarnaar de naam ‘de Vier Suikerbroden’
van de Duits-Lutherse suikerbakker op
Vlooienburg verwijst.
Indiase zijden doek uit een beerput
aan de Lange Houtstraat (ca. 1650-
1725), een van de wonderbaarlijk goed
bewaard gebleven textielfragmenten
die het onderzoek in de beerputten van
Vlooienburg in 1980-1981 aan het licht
bracht. Het patroon is ontstaan door
de tie-dye-techniek, waarbij er voor het
verven eerst stukjes stof bijeen
geknoopt worden met touw – op
die plekken bereikt de verf de
stof niet. Deze techniek kwam
destijds nog niet voor in Europa
en gezien kleur en patroon lijkt
het erop dat deze doek is geïmporteerd
uit de regio Rajasthan
in India, mogelijk door één van de
textielhandelaren op Vlooienburg.
Portugese drinkkopje
uit de beerput van Lange
Houtstraat 54 (3F) (ca. 1600-1650).
In 17de-eeuws Portugal waren ongeglazuurde
aardewerken drinkkopjes –
pucaros – ontzettend populair. Binnenin
zijn kleine sliertjes van klei te zien. Deze
werden soms opzettelijk aangebracht
om de afgifte van de mineraalachtige
kleigeur en -smaak te bevorderen. Dit
exemplaar is waarschijnlijk gemaakt in
Coimbra (Portugal) en meegebracht door
migranten om hen aan de smaken en
geuren van hun thuisland te herinneren:
in 1695 omschreef de Italiaanse filosoof
en schrijver Lorenzo Magalotti de geur
van pucaros (buccheri in het Italiaans) als
die van ‘dampende zon-gebrande aarde
na een regenbui’. Drinkkopjes zoals deze
en fragmenten hiervan zijn in Nederland
vrijwel alleen bekend van opgravingen bij
het voormalige Vlooienburg en omliggende
straten.
Vondsten: afdeling Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam. Foto’s: R. Tousain.
van de ‘Tempel Salomons’ (N). In dit
religieuze museum toont een leraar Hebreeuws
geïnteresseerden uit binnen- en
buitenland tegen betaling van entreegeld
zijn zelfgemaakte houten schaalmodel
van de Bijbelse tempel van Salomon.
We komen bij het eindpunt van ons
blokje om: het woonhuis van Gaspar
Méndez del Arroyo, alias Abraham Idaña
(O). Hij was een geslaagd zakenman in
Madrid, tot hij in 1660 met zijn vrouw en
twee zoontjes op de vlucht sloeg voor de
inquisitie omdat hij niet voor zijn Joodse
geloof kon uitkomen. In Amsterdam
kon dat wel en kochten zij dit huis op
Vlooienburg. Met zijn textielbedrijf, door
te handelen in VOC-aandelen en de verhuur
van zijn benedenverdieping houdt
hij de schoorsteen rokend.
Abraham Idaña is ook actief als schrij-
ver. In de vorm van gefingeerde brieven
aan de Spaanse inquisitie steekt hij de
loftrompet over zijn nieuwe woonplaats, in
de hoop dat andere Spaanse crypto-Joden
zijn voorbeeld volgen en naar Amsterdam
komen. Met vaste hand kopieert Idaña
tevens polemische geschriften tegen het
christendom, verluchtigd met tekeningetjes.
Het zelfportret op het titelblad van
zijn manuscript is een zeldzame afbeelding
van een bewoner van Vlooienburg.
Driehonderd jaar na het overlijden van
Abraham Idaña vonden archeologen een
‘vuurtest’ in de beerput achter zijn huis. In
zo’n kom met een oortje kon je steenkooltjes
aansteken en dan veilig verplaatsen. Mensen
zetten ze in een stoof. Lekker voor Idaña’s
Spaanse voeten in het koude Holland.
Marijn Stolk is archeoloog. Ze promoveerde op
het proefschrift The Archaeology of Vlooienburg:
Materiality and Daily Life in Multicultural Amsterdam,
1600-1800 (Universiteit van Amsterdam,
2022).
Maarten Hell is historicus. Zijn boek Verloren
wereld in de Amstelbocht. Leven op Vlooienburg
1600-1815 komt medio april uit bij Walburg Pers.
Fela was niet de enige zwarte vrouw die
op Vlooienburg woonde; meerdere zwarte
mensen hadden zich al vanaf de late 16de
eeuw in de buurt gevestigd. Eerder schreef
Mark Ponte in Geschiedenis Magazine over
hun leven. Verder lezen?
Scan de QR-code of ga naar
https://geschiedenismagazine.nl/de-eerste-zwarteamsterdammers
26
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

MACHTIGE VROUWEN
Moeders des
Vaderlands
Op ‘grotemannengeschiedenis’ komt de
laatste tijd kritiek: het ophangen van het
verleden aan de daden van politieke en
militaire leiders zou achterhaald zijn. En dat
terwijl de geschiedenis van Grote Vrouwen
nog maar net van de grond komt. Maar
historici zijn bezig met een inhaalslag:
vrouwen blijken machtiger dan we dachten.
Zeg ‘Vaderlandse geschiedenis’ en het gros van de mensen
denkt aan grote vorsten en staatslieden als Filips
de Stoute, keizer Karel V, Johan de Witt en natuurlijk
Vader des Vaderlands Willem van Oranje. Dat zijn de
mannen die de Nederlanden vormden, die oorlog
voerden, vrijheid brachten en eenheid creëerden. Vraag naar de
vrouwen die in dat verhaal een rol speelden en de gemiddelde
Nederlander zal misschien met Maria van Bourgondië op de
proppen komen. Zij is de enige staatsvrouw in de canon van de
Nederlandse geschiedenis, afgezien van de eerste vrouwelijke
minister Marga Klompé.
Maar waarom zit Margaretha van Male niet verankerd in ons
collectieve geheugen, de stammoeder van de Bourgondische
Nederlanden? Waarom denken we niet automatisch aan Maria
van Hongarije, de landvoogdes die dankzij haar onderhandelingstalent
de financiële, godsdienstige en militaire eenheid in de
Nederlanden wist te versterken? En waarom weet niet iedereen
wie Albertine Agnes was?
De afgelopen jaren is baanbrekend onderzoek verricht naar de
politieke invloed van deze en andere hooggeplaatste adellijke
vrouwen in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Soms
waren dat erfdochters die vanwege het uitblijven van mannelijke
erfgenamen de volledige heerschappij over de dynastieke bezittingen
kregen. Anderen wierpen zich als (financieel) onafhankelijke
weduwe op als bestuurder, of als regentes voor hun minderjarige
zoon. Gemalinnen regeerden geregeld samen met hun
echtgenoot of vervingen hem tijdelijk. Zij allen werden van jongs
af aan voorbereid op een mogelijke politieke en bestuurlijke rol,
omdat het noodlot altijd kon toeslaan: een echtgenoot kon overlijden,
of er kwam geen nageslacht. Van vrouwen werd kortom,
Margaretha van Male
(16de-eeuwse kopie,
anoniem. Musée de
l’Hospice Comtesse,
Ville de Lille).
net als van mannen, verwacht dat ze zich zouden inzetten voor
hun dynastie en hun onderdanen.
Het gedrag van vorstinnen lag wél constant onder een vergrootglas.
Als een vrouw te openlijk de macht uitoefende, heette ze
‘mannelijk’, heerszuchtig of dominant. Vrouwen dienden vroom
te zijn, bescheiden en nederig. Maar wie zich staande wist te
houden, kon het ver schoppen. Hier belichten we zeven van die
krachtige vrouwen.
1 Margaretha van Male (1350-1405)
Margaretha van Male legde de grondvesten voor de Bourgondische
macht in de Lage Landen. Als enig kind en erfdochter van
Lodewijk II van Male, graaf van Vlaanderen, en Margaretha van
Brabant, erfde ze maar liefst vijf graafschappen. Via haar huwelijk
met Filips de Stoute, de hertog van Bourgondië, kwamen deze
gebieden onder Bourgondische heerschappij, uiteindelijk ook
het hertogdom Brabant. Dankzij haar bestuurlijke, diplomatieke
en financiële optreden kreeg de Bourgondische staat voet aan de
grond in het noorden.
1
28
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

FEMKE DEEN
Margaretha werd opgevoed met de overtuiging dat zij verantwoordelijk
was voor het veiligstellen van het erfgoed voor het
nageslacht. Ze eiste na haar huwelijk dan ook een actief aandeel
op in het bestuur. Ze onderhandelde vaardig over het heffen van
belastingen en bleek een harde maar gerespecteerde gesprekspartner
van de grote steden van Vlaanderen. Ze was een belangrijke
diplomatieke schakel tussen haar Franse echtgenoot en de
Nederlanden en speelde als ‘natuurlijke vrouwe van Vlaanderen’
een doorslaggevende rol in de verzoening tussen Bourgondiërs
en opstandige Vlamingen. Ze bevestigde verschillende privileges
van Vlaamse steden, waarbij ze liet zien een goed oog te hebben
voor hun economische belangen.
Zij en Filips versterkten hun invloed in het noorden verder door
een strategisch dubbelhuwelijk te arrangeren: dochter Margaretha
van Bourgondië trouwde met Willem van Beieren, erfgenaam
van Henegouwen, Holland en Zeeland, terwijl oudste zoon Jan
trouwde met Margaretha van Beieren, de zus van Willem.
Margaretha en Filips belichaamden een vorm van tweehoofdig
bestuur dat werd overgenomen door hun nakomelingen.
Vanwege de uitgestrektheid van de bezittingen delegeerde de
hertog een deel van de macht aan Margaretha, op wier militaire,
diplomatieke en financiële capaciteiten hij vertrouwde. Zo was
zij het die in 1373 het land in staat van paraatheid bracht om een
aanval van de hertog van Lancaster te weerstaan. Ook speelde ze
een belangrijke diplomatieke rol in de totstandkoming van vrede
tussen Engeland en Frankrijk.
Margaretha was financieel onafhankelijk en leende haar man
grote sommen geld. Na zijn overlijden in 1404 volgde oudste zoon
Jan zonder Vrees hem op als hertog van Bourgondië, maar Margaretha
behield de graafschappen Vlaanderen, Artois en Franche-
Comté. Deze bleef ze actief besturen. Toen ze later ook Brabant
erfde, schoof ze haar derde zoon Anton naar voren, maar ze bleef
hem nauwlettend controleren en voorzien van advies, manschappen
en geld. Na haar dood in 1405 was de Bourgondische macht
stevig gevestigd in de Lage Landen – dankzij Margaretha.
2 Margaretha van Bourgondië (1374-1441)
De reputatie van Margaretha van Bourgondië wordt overschaduwd
door die van haar dochter, Jacoba van Beieren, de gravin
van Holland, Zeeland en Henegouwen. Margaretha speelde echter
een beslissende rol in de geschiedenis die Jacoba bekend maakte:
de strijd om de macht in Holland en Zeeland.
Margaretha werd door haar ouders Margaretha van Male en Filips
de Stoute opgevoed met een groot dynastiek bewustzijn en haar
moeder had getoond welke rol vrouwen konden spelen in het beschermen
en uitbouwen van zowel de dynastie van herkomst, als
die waarin ze trouwden. Na haar huwelijk met Willem van Beieren
was Margaretha’s lot verbonden aan diens graafschappen Holland,
Zeeland en Henegouwen. Deze erfenis moest veilig worden
gesteld voor de wettige erfgenaam: Jacoba, die enig kind bleef.
Tijdens haar huwelijk behartigde Margaretha actief en behendig
de belangen van zowel de Bourgondische als de Beierse dynastie,
wat de alliantie tussen de vorstenhuizen versterkte. Zo bemiddelde
ze tussen haar broer Jan zonder Vrees en de koning van
Frankrijk, toen deze in onmin waren geraakt.
Na de dood van haar echtgenoot lieten de Bourgondiërs hun oog
vallen op de erfgoederen van Jacoba. Margaretha koos voor haar
dochter en gebruikte daarbij alle middelen waarover ze beschikte.
Als weduwe was ze financieel onafhankelijk, sterker, ze was schatrijk,
en ze maakte gebruik van een breed netwerk van bondgenoten.
Bovendien zocht ze huwelijkspartners voor haar dochter
die haar vooruit konden helpen. Tegelijkertijd hield Margaretha
voor de buitenwereld een schijn van neutraliteit op, waardoor ze
Jacoba’s belangen beter kon behartigen aan de onderhandelingstafel.
De druk op moeder en dochter nam toe toen de verschillende
huwelijken van Jacoba geen nakomelingen opleverden. In een poging
de Bourgondiërs te slim af te zijn, schoof Margaretha zichzelf
in Brabant als ‘wettige erfvrouw’ naar voren toen haar neef stierf
zonder erfgenaam. Deze claim was legitiem, en Margaretha wist
haar aanspraak jarenlang te gebruiken als pressiemiddel. Uiteindelijk
kozen de Staten van Brabant voor haar tegenstander, Filips
de Goede. Pas toen Jacoba de strijd noodgedwongen staakte en
afstand deed van de grafelijke macht over Holland, Zeeland en
Henegouwen, gaf Margaretha tegen betaling haar aanspraak op
Brabant op.
Margaretha van Bourgondië tijdens haar huwelijk met Willem van Beieren
in 1385 te Kamerik. Zij staan rechts, en links staan (Willems zus) Margaretha
van Beieren en (Margaretha’s broer) Jan van Bourgondië (Breslauer
Froissart, Staatsbibliotheek Berlijn).
2
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 29

niet zien. Wel benoemde ze generaals en onderhandelde ze over
voorraden en versterking van de grenzen. Daarnaast bewandelde
ze het diplomatieke pad. Ze onderhandelde persoonlijk
met Eleonora, koningin van Frankrijk, om de vriendschap tussen
de twee landen te herstellen. Haar uitvoerige correspondentie
bewijst hoe handig ze haar positie wist te verbeteren. Ze deed
zich voor als bescheiden en kwetsbaar (geaccepteerde vrouwelijke
eigenschappen) om haar daden en ambities te verhullen.
Strategisch zette ze vooral haar zwakke gezondheid in, waardoor
ze bevelen van Karel V kon omzeilen, sturen of negeren zonder
zijn gezag expliciet in twijfel te trekken. Toen ze in 1555 terugtrad
als landvoogdes liet ze de Nederlanden achter als een gebied dat
meer dan ooit een eenheid vormde.
3
Maria van Hongarije was van 1531 tot 1555 regentes
der Nederlanden. Sinds de dood van haar echtgenoot in
1526 kleedde ze zich in het zwart en droeg ze de witte
weduwekap. Hier is ze afgebeeld in reiskleding (prent ca.
1538-1553, Rijksmuseum Amsterdam).
3 Maria van Hongarije (1505-1558)
Maria van Hongarije valt in de categorie ‘machtige weduwe’,
maar ze nam ook toen haar man, koning Lodewijk II
van Hongarije, nog leefde actief deel aan de politiek van het hof.
Na zijn dood in 1526 was Maria als weduwe zonder erfgenaam
vier jaar lang regentes van het koninkrijk totdat haar broer Ferdinand
de troon overnam. Toen vroeg haar broer, keizer Karel V, haar
om landvoogdes van de Nederlanden te worden. Ze maakte haar
reputatie als kundig bestuurder al snel waar en in 1540 verleende
Karel V haar volledige en absolute macht over staatsraden, financiën
en andere justitiële zaken. Zo kreeg ze ongekende politieke
macht en een bevoorrechte juridische positie, die ze onder meer
gebruikte om de territoriale eenheid van de Nederlanden te bevorderen.
Behendig behartigde ze de belangen van haar onderdanen
bij de keizer, en haar verzoenende aanpak hielp de interne
onrust te beteugelen. Ze wist de zware belastingdruk te verminderen
door het gebruik van creatieve financiële strategieën.
Ook bij de vele gewapende conflicten die in deze periode werden
uitgevochten, onder meer in het kader van de godsdienststrijd,
speelde Maria een belangrijke rol, al liet ze zich op het slagveld
4 Louise de Coligny (1555-1620)
Na de moord op Willem van Oranje in 1584 bleef
Louise de Coligny, zijn vierde vrouw, achter
met de zes maanden oude Frederik Hendrik
én de zorg voor vijf stiefdochters.
Door de vele schulden die Willem
voor de strijd gemaakt had, waren ze
berooid. Vaak wordt ze neergezet
als tragische weduwe, maar dat is
onterecht: ze bouwde haar positie
snel uit. Als dochter van hugenotenleider
Gaspard de Coligny bezat
ze in Frankrijk een invloedrijk
netwerk van protestantse adel.
Vriend en verwant Hendrik van
Navarra werd in 1589 gekroond
tot Hendrik IV van Frankrijk. Louise
werd, mede door het slim inzetten
van haar enorme (correspondentie)
4
Louise de Coligny
als weduwe van
Willem van Oranje
(ongedateerd,
atelier Michiel van
Mierevelt, Mauritshuis
Den Haag).
netwerk, een van zijn naaste vertrouwelingen.
Dit gebruikte ze om te bemiddelen
tussen de Republiek en het Franse
hof, in gesprekken met de koning of zijn
gezanten. Door haar diplomatieke vernuft
waren beide partijen ervan overtuigd dat
ze hún belang diende.
Bij alles wat ze deed, hield ze de belangen
van de Oranje-Nassau-dynastie in het oog.
Zo arrangeerde ze strategische huwelijken
voor enkele dochters van Willem van
Oranje met machtige protestantse edelen
in Frankrijk en Duitsland. Ze gaf tevens haar
politieke kennis door aan haar stiefdochters:
in hun vele onderlinge brieven noemden zij zichzelf en elkaar
‘staatsvrouwen’ (femmes d’état). Na hun huwelijken verspreidde
zich zo een nieuwe generatie politieke vrouwen door Europa en
vormden hun hoven bouwstenen van een machtig internationaal
netwerk. Louise resideerde in Paleis Noordeinde waar ambassadeurs
en andere invloedrijke personen in en uit liepen. Het
30
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

hoogtepunt van haar loopbaan als staatsvrouw was in 1607-1608,
tijdens de onderhandelingen voorafgaand aan het Twaalfjarig Bestand
(de tijdelijke wapenstilstand tussen de Republiek en Spanje
die in 1609 inging). Toen deze dreigden vast te lopen, moest
Louise erbij komen. Ze wist stiefzoon Maurits uiteindelijk te overtuigen
van de noodzaak om vrede te sluiten. En passant sleepte ze
er nog een aantal financiële voordelen voor de Oranje-Nassaus uit.
5 Isabelle Clara Eugenia van Spanje (1566-1633)
Van ‘Infante’ Isabella, vorstin en landvoogdes van de Zuidelijke
Nederlanden, bestaat het beeld dat zij het bestuur overliet aan
haar echtgenoot, aartshertog Albrecht van Oostenrijk. Niets is
minder waar. Isabella was dé spil in de betrekkingen tussen het
hof in Madrid, politici én bevolking in de Zuidelijke Nederlanden.
Op kritieke momenten was zij het die de spanning tussen de
verschillende partijen verhielp.
Isabella was de dochter van koning Filips II van Spanje en diens
derde vrouw Elisabeth van Valois. Haar vader betrok haar al vroeg
bij staatszaken, omdat ze lange tijd de enige troonopvolgster leek
te zijn. Haar inbreng in zijn beleid was groot; vooral de laatste ja-
Aartshertogin Isabella in haar habijt van de orde der Clarissen (eerste helft
17de eeuw, prent naar schilderij van Rubens, Rijksmuseum Amsterdam).
ren van zijn regering volgde Filips vaak haar advies. Hij benoemde
haar in 1598 samen met echtgenoot Albrecht tot soevereine
vorsten van de Zuidelijke Nederlanden.
Volgens tijdgenoten deed de aartshertog niets zonder zijn
vrouw in te lichten en vroeg hij haar in alle kwesties om advies.
Isabella onderhield goede contacten met de machtigste factie
aan het hof in Madrid. De eerste jaren van hun regeerperiode
woedde de strijd met de opstandige Republiek en Isabella genoot
meer gezag bij het leger dan haar man, die weinig militair
talent bezat. Ze kreeg bijvoorbeeld voor elkaar dat de soldaten
soldij kregen zodat zij niet gingen plunderen, wat weer negatief
op het hof zou afstralen. Isabella was geliefder dan de afstandelijke
Albrecht, ook door haar barmhartigheid en besluitvaardigheid.
Ze speelde een centrale rol in het populariteitsoffensief
van de Habsburgers.
Isabella speelde als mecenas een sleutelrol in de grote economische
voorspoed en culturele bloei die tijdens het Twaalfjarig
Bestand (1609-1621) ontstond. Na de dood van Albrecht in
1621 nam ze het habijt op en trok ze zich terug uit het wereldlijke
leven, maar bleef landvoogdes. Ook in haar eentje bleef
haar politieke en diplomatieke invloed groot: neef Filips IV, koning
van Spanje, vroeg haar regelmatig om politiek en militair
advies.
Isabella was geliefder dan de
afstandelijke Albrecht, ook
door haar barmhartigheid en
besluitvaardigheid. Na zijn dood
in 1621 nam ze het habijt op, maar
bleef landvoogdes
5
6 Albertine Agnes (1634-1696)
Albertine Agnes van Oranje-Nassau kan gezien worden als stammoeder
van de huidige Oranje-Nassaus: die stammen in rechtstreekse
lijn van haar af én ze nam als eerste stadhoudersvrouw
het regentschap op zich. Ze was de vijfde dochter van Frederik
Hendrik van Oranje-Nassau en Amalia van Solms. Ze trouwde in
1652 met achterneef Willem Frederik van Nassau-Dietz, stadhouder
van Friesland, Groningen en Drenthe.
Na twaalf jaar huwelijk overleed haar echtgenoot en werd
Albertine Agnes benoemd tot voogdes van haar minderjarige
zoon Hendrik Casimir II. In de praktijk trok Albertine Agnes meer
macht naar zich toe. Direct na de dood van haar echtgenoot
nam ze zijn politieke netwerk over en oefende steeds meer bevoegdheden
uit die toekwamen aan de stadhouder: ze woonde
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 31

6
Albertine Agnes met haar kinderen Amalia, Hendrik Casimir II en Sophia
Hedwig (1668, door A.L. van den Tempel, Fries Museum).
de vergadering van de vertegenwoordigers in de Staten bij en
bemoeide zich met politieke en militaire benoemingen. Ze trad in
feite op als regentes.
Haar daadkracht had ze vooral nodig in het Rampjaar 1672, toen
de Republiek van alle kanten tegelijk werd aangevallen. Friesland
dreigde ingenomen te worden door de bisschop van Münster. Er
heerste grote onvrede dat de Friese Staten geen actie ondernamen
en Albertine Agnes besloot de leiding te nemen. Ze eiste een
vergaand defensieplan waarin een waterlinie en het uitbreiden
van verdedigingswerken waren opgenomen, en stelde daartoe
een memorie op.
Het lukte Albertine Agnes om haar (minderjarige) zoon te laten
benoemen tot stadhouder en kapitein-generaal van Friesland.
Wettelijk bezat Hendrik Casimir nu de macht, in werkelijkheid
berustte die bij haar, omdat hij nog zo jong was. Ze mobiliseerde
de burgerbevolking en oefende grote invloed uit op de interne
hervormingen die de rust onder de ontevreden Friezen moesten
herstellen. Het plan dat de Friese legerleider Johan Maurits uiteindelijk
en met succes in 1672 in werking stelde tegen de troepen
van Münster was gebaseerd op haar memorie. Haar diplomatieke
hulp bij het verkrijgen van toestemming bij de Friese Staten hiervoor
bleek onontbeerlijk.
Albertine Agnes heeft als de facto legerleider de val van Friesland
voorkomen, en speelde daarmee een grote rol in het behoud van
de Republiek in 1672. De prinses van Oranje had de oorlog en
de binnenlandse onrust slim gebruikt door als semi-stadhouder
boven de partijen te gaan staan. Mede daardoor vestigde ze in
Friesland een vrijwel soeverein, erfelijk stadhouderschap. Als
eerste regentes legde ze bovendien de basis voor generaties
regentessen na haar.
32
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

7
Oorspronkelijk zat dit miniatuurportret van de jonge Engelse
prinses Anna van Hannover op een gouden snuifdoos die ze in
1734 schonk aan haar aanstaande man Willem van Nassau-Dietz.
Hij was toen aan het kuren in Bath (Rijksmuseum Amsterdam).
7 Anna van Hannover (1709-1759)
Anna van Hannover staat bekend als arrogant en dominant – zo
werden sterke vrouwen wel vaker getypeerd. Anna was namelijk
daadkrachtig, ambitieus, intelligent en ze had groot strategisch
inzicht. Ze was de dochter van de Engelse koning George II, en
droeg de titel princess royal. Ze had zelf op de Engelse troon willen
zitten maar stemde toch in met een huwelijk met Willem van
Nassau-Dietz, prins van Oranje, vorst van Oranje-Nassau en stadhouder
van Friesland, Groningen en Gelderland. Ze hielden hof in
Leeuwarden, waar Anna en Willem gezamenlijk optrokken in de
dagelijkse politiek van de provincies waarover Willem regeerde.
De verwachting was dat Willem snel stadhouder van de gehele
Republiek zou worden (na het overlijden van Willem III in 1702
was er in de rest van de gewesten geen stadhouder benoemd)
maar daar moesten ze hard voor lobbyen.
Uiteindelijk werd Willem in 1747 inderdaad tot stadhouder van de
Republiek benoemd, en een jaar later werd het stadhouderschap
overerfbaar. Als Willems rechterhand en adviseur droeg Anna in
belangrijke mate bij aan dit resultaat. De twee verhuisden naar
Paleis Huis ten Bosch in Den Haag, waar Anna, tijdens haar jeugd
in Londen leerling van Georg Friedrich Händel en een begaafde
muzikante, optrad als mecenas van musici en operahuizen. Ze
wist zo de reputatie van het stadhouderlijke hof op vorstelijke
hoogten te krijgen.
De prinses oefende via Willem veel invloed uit op de belangrijke
kwesties van die tijd: het beknotten van de macht van de
regenten en het bedwingen van de rebellie tegen corrupte belastinginners
(de zogeheten Pachtersoproeren). Daarbij zette ze
haar wat besluiteloze man soms flink onder druk. Ze woonde zijn
beraadslagingen bij en nam diverse initiatieven voor reorganisatie
van bestuur en administratie.
Na Willems dood trad Anna op als regentes voor haar zoon, de
latere stadhouder Willem V. Ze werd benoemd tot ‘Gouvernante
der Verenigde Nederlanden’. Dat betekende dat ze het stadhouderschap
waarnam, inclusief de militaire functies van kapiteinen
admiraal-generaal. Haar sterke leiderschap werd niet door
iedereen gewaardeerd. Veel regenten werkten haar tegen, ook
omdat diverse steden terug wilden keren naar het Stadhouderloze
Tijdperk van vóór 1747. Om hun vertrouwen te winnen verscheen
Anna in 1752 in de Staten-Generaal, waar ze zeer tactisch
voorstelde om de omvang van het leger van de Republiek te
reduceren. Dat was welkom, want de steden betaalden deels de
militaire kosten.
Verdienste
Dat haar echtgenoot Willem IV erfelijk stadhouder werd van de
gehele Republiek en dat deze positie na zijn dood bleef bestaan,
is zeker ook Anna’s verdienste. Net als de andere hier behandelde
vrouwen leverde ze een belangrijke en vaak over het hoofd geziene
bijdrage aan de eenheid en stabiliteit van de Nederlanden.
Het wordt tijd dat meer mensen daarvan weten.
Femke Deen schreef een biografie over
Anna van Saksen, de tweede vrouw van
Willem van Oranje en werkt nu aan het
levensverhaal van zijn derde echtgenote,
Charlotte de Bourbon. Zie www.
femkedeen.nl
Samen met Ineke Huysman voerde ze
de redactie van Moeders des Vaderlands.
Vrouwen die de Nederlanden vormden
(Atlas Contact, 2024), een bundel
waarin achttien historici een portret
schetsen van evenveel middeleeuwse
en vroegmoderne vrouwen die via het
politieke bedrijf hun stempel drukten
op gebeurtenissen die we tot nog toe vooral associëren met mannen. Dit
artikel is op die bijdragen gebaseerd.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 33

SPECIAL WO II
Conservatieve
studenten in verzet
Innig waren de handelsbetrekkingen tussen Rotterdam en Duitsland voor de
Tweede Wereldoorlog. Al sinds eind 19de eeuw lééfde de stad van het Duitse
achterland en het bombardement van 14 mei 1940 tastte dat nauwelijks aan. Veel
handelaren maar ook studenten en docenten van de Nederlandsche Economische
Hoogeschool (de latere Erasmus Universiteit) bleven naar eigen zeggen neutraal. In
werkelijkheid werd er flink gecollaboreerd. Het sprak dan ook allerminst vanzelf
dat de conservatief denkende leden van jaarclub De Keien in verzet zouden komen.
Maar ze deden het toch, laat Merel Leeman zien.
De revue Het hart van Rotterdam in het Arena Theater
trok in de zomer van 1940 veel studentenpubliek.
Schrijver Anton Koolhaas meende dat de Rotterdammers
na het rampzalige bombardement van 14 mei
wat luchtigheid konden gebruiken. Op 31 augustus,
terwijl de brokstukken in het centrum nog werden opgeveegd en
de brandlucht nog was te ruiken, ging het stuk onder begeleiding
van het Rotterdams Philharmonisch Orkest in première. Een van
de teksten: “Het puin is helemaal niet zo lelijk als je het zo ziet in
die felle zon, tegen de strakblauwe lucht, of in het begin van de
34
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

avond, onder dat rosse horizontale schijnsel…”
Ik volgde acht studenten die rond deze tijd aan de Nederlandsche
Economische Hoogeschool in Rotterdam begonnen: Frits Ruys,
Wim van Dissel, Jan Vis, Han Goudswaard, Mans Mees, Charles van
der Sluis, Ernst Roosegaarde Bisschop en Arthur van der Stok. Ze
waren afkomstig uit welgestelde liberaal-conservatieve handelsfamilies
en werden veelal klaargestoomd voor familiebedrijven
als Ruys’ Handelsvereeniging en scheepvaartbedrijf Furness. Ze
werden lid van het corps en vormden samen jaarclub De Keien.
Na het verwoestende bombardement moest het dagelijkse leven
zo snel mogelijk weer worden opgepakt, vond het stadsbestuur,
en de meeste eerstejaars studenten gingen daar graag in mee.
Het oude uitgaansgebied aan de Schiedamschedijk was weggevaagd,
maar in de zeemanscaféetjes en dancings op schiereiland
Katendrecht vonden de studenten nieuw vertier. Duitse soldaten
mochten er van hun superieuren niet komen: Für Wehrmacht
verboten, meldde een bordje bij de toegangsweg – ze waren als
de dood voor geslachtsziekten.
Voor het eerst stonden de Keien op eigen benen. Grote idealen
of talenten hadden ze niet of in elk geval nog niet ontdekt.
Ze vierden vooral het studentenleven. Toch rolden deze acht
Foto uit november 1940, toen de Keien net hun jaarclub geformeerd hadden
(foto uit Merel Leeman, De Keien. Rotterdamse studenten tussen handel
en verzet 1940-1945, Atlas Contact, 2023).
De door het Duitse bombardement van 14 mei 1940 en de brand die erop
volgde zwaar beschadigde Laurenskerk (schilderij uit 1943 door Marius
Richters, Museum Rotterdam).
‘kooplieden-in-de-dop’ in de loop van de oorlog in het verzet, één
voor één, soms jaren na elkaar en via allerlei omwegen. De keuze
om de Keien centraal te stellen binnen een breder onderzoek naar
verzet van Rotterdamse studenten heb ik gemaakt nadat bij één
van de nabestaanden op zolder een kist werd gevonden, waar
onder meer correspondentie tussen de Keien in bleek te zitten,
hun logboek, aantekeningen over hun verzet én documentatie
over hun studentenleven. Nu kon het in historisch onderzoek vaak
onderbelichte dagelijkse studentenleven en de groeiende bereidheid
tot verzet in de eerste oorlogsjaren worden gereconstrueerd.
Joodse docenten weg
De eerste serieuze bres in hun tamelijk onbezorgde vrije leventje
was het ontslag van Nico Polak op 26 november 1940, hun hoogleraar
bedrijfskunde. Die dag hoorden de Keien over de invoering
van het Duitse verbod voor Nederlandse Joden om te werken in
de ambtenarij, waardoor ook twee andere Joodse docenten de
Hoogeschool moesten verlaten. Rotterdamse studenten bezonnen
zich op actie. In Delft en Leiden waren de studenten al uit protest
de straat op gegaan. De Keien namen zich voor om plannen
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 35

daartoe te bespreken tijdens de borrel op de corpssociëteit aan de
Eendrachtsweg, maar dat liep anders. Na een paar drankjes brak
tussen de studenten een soort veldslag uit. ‘De Keien handhaven
zich op de kast van de bibliotheek,’ aldus een notitie van die dag
in het logboek van de jaarclub, waarin ze een paar keer per week
hun belevenissen als corpsstudenten bijhielden. ‘Boven in de
vestiaire een soort kliniek van kotsenden. Jenever gedronken. De
schade: honderd gulden.’
De Keien zelf zagen het probleem
niet zo. Hitler had beloofd dat
Rotterdam de grootste havenstad
van het Derde Rijk zou worden.
Had niet gewoon het recht van de
sterkste gezegevierd?
ontbrak, al waren er ook in Rotterdam wel degelijk studenten
die zich vanaf het begin verzetten. Vaak waren ze voor mei 1940
betrokken geweest bij de strijd voor een maatschappelijke doel
en sloten ze zich na de Duitse inval als logisch vervolg daarop
aan bij het verzet. Onder hen waren communisten, Nederlanders
met een Indische achtergrond en feministen. Ze behoorden nooit
(helemaal) tot de studentenbubbel.
De Keien wel. Bij hen was dat eerste oorlogsjaar weinig te merken
van betrokkenheid bij slachtoffers van de nazi’s. Ze bezochten
op 18 februari 1941 op de sociëteit een lezing ‘over Joden’ van
de Hervormde evangelist Karel Hoekendijk, die de vervolgingen
bekritiseerde, maar verder kwam er weinig commentaar op de
Vertier tijdens de bezetting: de Keien met vriendinnen op roeiclub De
Maes in 1941 (foto uit Merel Leeman, De Keien…, Atlas Contact, 2023).
Het waren leden van de Rotterdamsche Vrouwelijke Studentenvereniging
die het eerst in actie kwamen. Hun protestbrief werd
door de Keien, zo’n vijfhonderd andere studenten en bijna alle
docenten ondertekend. Rector Magnificus George Gonggrijp
beloofde het document naar het departement voor Onderwijs
te sturen, maar in plaats daarvan schreef hij zelf een brief naar
de Sicherheitsdienst, die hij verzekerde dat de protestbrief in zijn
bureaulade bleef en studentenprotest in Rotterdam zou uitblijven.
Gonggrijps weigering de brief van de studenten te versturen gebeurde
op last van de handelslieden in het bestuur van de Hoogeschool,
die hij beloofd had elke grote beslissing voor te leggen. De
Hoogeschool paste zich vooral aan de Duitse bezetting aan.
Zó anti-Duits waren trouwens ook de economiestudenten niet.
Ze werden opgeleid voor het handelsleven dat op grote schaal
met de Duitsers samenwerkte of zelfs collaboreerde. In dezelfde
maand dat Nico Polak werd ontslagen, werd Karel van der Mandele,
de machtigste man van het Rotterdamse economische leven én
aan de Hoogeschool, één van de leiders van een reorganisatie van
de Nederlandse economie onder Duits gezag, waardoor het Nederlandse
bedrijfsleven aangesloten werd op de Duitse oorlogseconomie.
De Hoogeschool kreeg de taak om in zijn onderwijs en
onderzoek het traditioneel liberale bedrijfsleven te overtuigen van
de ‘noodzaak’ van deze geleide economie.
De Keien kregen bijvoorbeeld op college te horen dat deze reorganisatie
geen Duitse import, maar in zekere zin een voortzetting
was van de Nederlandse gilden. De Keien zelf zagen het probleem
niet zo. Hitler had beloofd dat Rotterdam de grootste havenstad
van het Derde Rijk zou worden. Had niet gewoon het recht van de
sterkste gezegevierd?
Pension in het Oude Westen
De Keien en veel andere Rotterdamse studenten aarzelden. Wat
werd er van hen verwacht? Hun docenten liepen meer in de pas
dan in andere steden en een pasklare handleiding voor verzet
36
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

www.atlascontact.nl
Herinnering aan verzet
Na de oorlog studeerden de Keien die de oorlog hadden overleefd
af. Ze kregen leidende functies in hun familiebedrijven, een
toekomst die al bij hun geboorte was vastgelegd. Het handelsleven
ontkwam na de oorlog grotendeels aan berechting door de
Centraal Zuiveringsraad, waarin nota bene Karel van der Mandele
zitting nam. Hij kreeg in 1955 zelfs een Zilveren Anjer voor ‘onbesproken
vaderlandsch gedrag’ – van prins Bernhard. Voor de
Keien was de herinnering aan hun verzet na 1945 vaak pijnlijk en
complex – niet alleen door de dood van Frits Ruys. Hun ‘heroïsche’
vrijheidsstrijd was in de maanden rond de bevrijding uiterst
controversieel geworden door liquidaties en het leiderschap
van een Kei over een NSB-kamp in Hoek van Holland, waarin
sprake was van mishandeling en ziektes. Verschillende oud-verzetsleiders,
die tijdens de oorlog dagelijks in het studentenpension
over de vloer kwamen, raakten verwikkeld in schandalen, o.a.
door zelfverrijking met fondsen bestemd voor onderduikers. De
herinnering van de Keien aan de oorlog draaide steeds meer om
hun held Frits, wiens werk zij voortzetten via het Frits Rudolf Ruys
Fonds, dat kampen en sinterklaasfeesten organiseerde voor de
kinderen van omgekomen verzetsleden. Toen dat fonds in 1964
werd opgeheven, worstelden sommige Keien met de vraag naar
de betekenis van hun verzet. Zij hadden immers nooit een breder
programma voor maatschappelijke verandering gehad, terwijl
hun radicale verzetswerk mijlenver leek af te staan van hun huidige
positie als handelslieden en leden van de bestaande orde.
Zij hebben nooit publiekelijk kritiek geuit op de Hoogeschool of
economische collaboratie aangekaart. Elk van de Keien moest nu
alleen op zoek naar de zin van zijn verzet.
Jodenvervolging vanuit studentenkringen. Vooral bij de confessionele
verenigingen heerste in die tijd openlijk antisemitisme.
Dat voorjaar organiseerden katholieke studenten nog een lezing
over eugenetica. De Keien namen Hoekendijks praatje over de
Jodenvervolging niet zo zwaar op en na afloop barstte het feest
op de sociëteit los. Wim werd voortijdig afgevoerd. ‘Die lul dronk
ook alles door elkaar,’ meldde het logboek.
Zijn verzet wortelde in
conservatief-liberale waarden
als de natie, het koningshuis en
het geloof
In mei 1941 betrokken de Keien een studentenpension aan de
Claes de Vrieselaan 21a in de stadswijk het Oude Westen, beheerd
door het echtpaar Riedé, een oud-zeeman en zijn vrouw. Zij kookten
voor de studenten en wasten hun kleren. De dagen vulden
zich met bridgepartijtjes, roeifeestjes en braspartijen. Ontgroeningen
en dinertjes gingen de hele oorlog door, zelfs tijdens de
hongerwinter.
Frits Ruys verzette zich wél
Er was één Kei die direct een radicaal andere koers had gekozen:
Frits Ruys had als militair meegevochten tijdens de meidagen
in 1940 en zette de strijd na de capitulatie ondergronds voort.
Frits spioneerde, hielp Joden en de familieleden van gevallen of
en gefusilleerd. Terwijl de ‘kooplieden-in-de-dop’ hun leven riskeerden,
collaboreerde het bedrijfsleven op grote schaal.
gevangen kameraden. De andere Keien merkten dat hij soms
urenlang aan de telefoon hing en af en toe een tijdlang verdween.
achterland?
Ze vermoedden wel iets, maar kregen van hem weinig te horen.
en doceerde aan de Universiteit van
Amsterdam, deed onderzoek aan
De meeste Keien hoefden ook niet zoveel te weten, zolang Frits
waaronder nrc, De Revisor en De
Groene Amsterdammer. De Keien is
haar eerste boek.
maar bij de meeste van hun uitjes aanwezig was.
Frits haalde de andere Keien één voor één over hem bij zijn werk
te helpen, als hij dacht dat zij de juiste mentaliteit hadden ontwik-
Het tot nu toe nauwelijks bekende verhaal van een groep studenten
die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het gebombardeerde
Rotterdam betrokken raakte bij het verzet tegen de Duitse bezetter
Het is 1940, Rotterdam ligt in puin, maar student ben je maar één keer in je
leven. En dus ging het studentenleven door: er werd ontgroend, gestudeerd
en gedanst, cafés werden bezocht, vriendschappen gesloten. In september
begonnen acht studenten aan hun studie aan de Nederlandsche Economische
Hoogeschool in Rotterdam, de voorloper van de Erasmus Universiteit, en
vormden ze jaarclub De Keien. Mettertijd raakten ze één voor één betrokken
bij verschillende verzetsgroepen. Daarin werkten ze samen met studenten
van andere verenigingen, communisten, havenarbeiders en zeelieden. Zo ook
de Kei Frits Ruys, die uitgroeide tot verzetsheld – hij werd eind 1944 verraden
Historica Merel Leeman sprak nabestaanden en deed uitgebreid archiefonderzoek,
ook in veel niet of nauwelijks eerder gebruikte bronnen. Aan de
hand van het verhaal van de acht Keien vertelt zij de geschiedenis van het
bredere studentenverzet in Rotterdam, en werpt ze licht op de centrale vraag:
hoe kom je in verzet in een havenstad die leeft van de handel met het Duitse
Merel Leeman is historica en literatuur
wetenschapper. Zij promoveerde
Columbia University en schreef voor
verschillende kranten en tijdschriften,
Merel Leeman
keld. Zijn verzet, dat historici tot dusver nauwelijks hebben onderzocht,
wortelde niet in een concreet programma voor maatschappelijke
verandering, maar in conservatief-liberale waarden als
de natie, het koningshuis en het geloof. ‘Goede’ daden kwamen
volgens Frits alleen voort uit de kameraadschap en opoffering
tussen leden van een kleine kring zoals de jaarclub; van abstracte
ideologieën moest hij weinig hebben. ‘Leven wij dan zo weinig
intens en zo langs elkaar heen?,’ had Frits de studenten in september
1941 nog verweten. Vóór alles groeide de actiebereidheid van
de overige Keien door hun bewondering voor Frits’ bevlogenheid.
Frits plaatste de Keien bij verschillende grote illegale organisaties,
– de Inlichtingendienst, de Landelijke Hulp aan Onderduikers,
het Nationaal Steun Fonds en de knokploegen – die nu in het
studentenpension een gezamenlijk trefpunt vonden. Leiders van
andere plaatselijke verzetsorganisaties kwamen soms dagelijks
aan de Claes de Vrieselaan over de vloer en wisselden onderduikadressen,
bonnen en informatie uit; gestrande piloten huisden er
soms wekenlang op de vliering. Tijdens die illegale bijeenkomsten
konden de sterke waarden van de jaarclub, hoopte Frits, eenheid
en inspiratie geven aan het steeds beter en breder georganiseerde
verzet.
Door Frits werd het studentenpension aan de Claes de Vrieselaan
in 1943 langzaam een centrum van verzet. Nadat hij in november
1944 door verraad van een oud-studiegenoot opgepakt en
gefusilleerd werd, kregen zijn vrienden vooraanstaande posities
binnen het Rotterdamse verzet. Zo zette Charles een inlichtingendienst
op, die verraad binnen en buiten het verzet met talloze
liquidaties bestrafte; Ernst werd hoofdredacteur van de illegale
krant De Vrije Pers, een samenwerking
tussen bijna de hele illegale pers in de
Merel Leeman
havenstad. De Keien, die nog niet zo lang
geleden kibbelden over vrouwen en de
juiste feestjes, hadden het vrije studentenleven
(ten dele) voor de vrijheidsstrijd
Rotterdamse studenten tussen handel
en verzet 1940-1945
opgegeven.
Merel Leeman is historica. Van haar verscheen
De Keien. Rotterdamse studenten tussen handel
en verzet 1940-1945 (Atlas Contact, 2024).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 37

SPECIAL WO II
Hitlers waagstuk
Op 9 april 1940 nam Hitler een grote strategische gok: hij stelde bijna zijn hele
Kriegsmarine in de waagschaal om Denemarken en Noorwegen te veroveren. Ivo
van de Wijdeven bespreekt waarom hij dat risico nam.
Hitlers oorlogsindustrie draaide begin 1940 op volle
toeren, maar zonder het ijzererts uit het hoge noorden
van Zweden zou die krakend en piepend tot stilstand
komen. Via een spoorwegverbinding werd het
onmisbare erts naar het Noorse havenstadje Narvik
vervoerd en vervolgens kwam het via de Noorse kustwateren en
de Oostzee uiteindelijk in Duitse hoogovens terecht.
Vandaar dat de regeringen in Londen en Parijs plannen maakten
om het neutrale Noorwegen binnen te vallen bij Narvik – zij hadden
Duitsland al meteen na de inval in Polen op 1 september 1939
de oorlog verklaard, al was er nog geen militair treffen geweest.
Geestelijk vader van het idee om Narvik in te nemen was Winston
Churchill – toen nog minister van Marine of, op zijn Brits, de First
Lord of the Admiralty. Officieel gold Narvik als essentieel onderdeel
van een noordelijke route naar Finland, om de Finnen te
hulp te kunnen komen in de Winteroorlog tegen de Sovjet-Unie,
maar toen die op 12 maart 1940 voorbij
was, bleven de plannen op tafel liggen.
De verovering van Narvik was immers een
ideale manier om Hitlers wapenfabrieken
te treffen.
Aangezien de plannen om Finland te hulp
te komen openlijk werden bediscussieerd
om Stalin schrik aan te jagen, was ook Hitler
op de hoogte. Narvik was voor hem onmisbaar
en hij geloofde dat het de geallieerden
ernst was: in februari had de Royal Navy de
Duitse tanker Altmark in Noorse wateren
geënterd.
De Führer zinde op een tegenzet. Zijn generaals
kregen opdracht om eigen invasieplannen
uit te werken. Alle schepen die de
Kriegsmarine ter beschikking had moesten
worden ingezet om eenheden van de
Wehrmacht te laten landen op strategische
punten langs de hele Noorse kust van Oslo
tot Narvik. Ook de Luftwaffe deed mee met
de invasie.
De verovering van Noorwegen moest
niet alleen het vervoer van het ijzererts veilig stellen, de Noorse
fjorden vormden tegelijkertijd een mooie nieuwe uitvalsbasis
voor Duitse onderzeeërs die in de Atlantische Oceaan vijandelijke
schepen moesten gaan bestoken.
Verrassingselement
Dit plan was behoorlijk riskant. Hitler kon verwachten dat de
Britten en Fransen met tegenmaatregelen zouden komen. De
Royal Navy was véél sterker dan de Kriegsmarine. Het verrassingselement
was daarom essentieel voor het succes van wat
operatie Weserübung werd gedoopt – ‘oefening aan de rivier de
Weser’, een afleidingsmanoeuvre. Ook Denemarken was doelwit.
Als dat veroverd was, zouden de Duitsers de toegang tot de
Oostzee controleren en, belangrijker nog, de beschikking krijgen
over Deense vliegvelden. Want het was de bedoeling dat de
Luftwaffe van daaruit de Kriegsmarine te hulp kon schieten in de
Duitse soldaten marcheren Oslo binnen, 9 april
1940 (alle afbeeldingen Wikimedia Commons).
38
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

strijd tegen de machtige Royal Navy. In de nacht van 6 op 7 april
1940 kwam Hitlers oorlogsmachine in beweging. De grootste
Duitse vloot aller tijden – maar liefst 23 zware oorlogsbodems en
talloze lichtere oorlogsschepen, transportschepen en onderzeeërs
– vertrok uit havens in het noorden van het land. In de vroege
ochtend van de negende verschenen ze bij een reeks Deense en
Noorse kuststeden.
Denemarken viel de nazi’s als een rijpe appel in de schoot. Ze
wisten simpelweg de haven van Kopenhagen binnen te varen, het
hoofdkwartier van de Deense strijdkrachten te veroveren en het
koninklijk paleis te omsingelen. Koning Christiaan X en zijn voltallige
regering capituleerden al na zes uur. Doorvechten achtte zij
zinloos. In ruil voor hun snelle overgave was de Duitse bezetting
relatief welwillend: de Denen mochten in overleg hun eigen binnenlandse
beleid blijven maken.
Voor Oslo lag hetzelfde draaiboek klaar, maar daar liep het anders.
Tot verrassing van de Duitsers brachten de antieke kanonnen en
torpedo’s van het fort Oscarsborg hun vlaggenschip, de nagelnieuwe
kruiser Blucher, tot zinken toen het de haven in probeerde
te komen. Van de voorgenomen overrompeling kwam niets terecht.
Toen de nazi’s een dag later de Noorse hoofdstad innamen,
waren de regering en het koningshuis al gevlogen Zij gaven zich
niet over maar verschansten zich in het noorden; het Noorse leger
bood taai verzet.
Op de andere plekken langs de Noorse kust verliep operatie
Weserübung succesvoller; plaatsen als Kristiansand, Trondheim
en Bergen werden allemaal ingenomen. Maar de Kriegsmarine
Duitse troepen tijdens de invasie in Noorwegen, voorjaar 1940 (ingekleurd
door Julius Jääskeläinen).
leed pijnlijke verliezen. De Royal Navy wist samen met de Noorse
kustverdediging een groot aantal Duitse schepen tot zinken te
brengen of te beschadigen.
De strijd rond Narvik
Ook het strategisch zo belangrijke Narvik werd op 9 april veroverd,
maar de Duitse verliezen waren hier het grootst. De tien
modernste torpedobootjagers in de vloot werden nadat ze de
troepen aan land hadden gezet naar de bodem van de fjord
gejaagd in twee grootscheepse aanvallen door de Royal Navy.
De Britten hadden min of meer vrij spel, omdat de Luftwaffe niet
zo ver noordelijk kon opereren: de dichtstbijzijnde vliegvelden
lagen simpelweg te ver weg – vliegtuigen hadden door hun kleine
brandstoftanks een beperkte actieradius.
Buiten de bezette kuststeden bleef het Noorse leger zich verzetten
tegen de Wehrmacht, maar de Noren werden wel steeds
verder naar het noorden gedreven. Een geallieerde poging om
Trondheim, de tweede stad van het land, te heroveren mislukte
door de aanvallen van Duitse Stuka-duikbommenwerpers. De
nazi’s hadden nu heel het dichter bevolkte zuiden van Noorwegen
bezet en ze installeerden in Oslo een marionettenregering onder
leiding van de Noorse nationaalsocialist Vidkun Quisling.
Alleen in het noorden boden de Noren en hun geallieerde
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 39

Oorlogsposter, met onderin de in mei 1940 naar Londen gevluchte koningin
Wilhelmina en de Noorse koning Haakon VII, die pas na twee maanden van
verzet de wijk naar Londen nam.
bondgenoten nog weerstand. Sterker nog, ze gingen over tot het
offensief. De nadruk kwam op de strijd rond het afgelegen Narvik
te liggen. Door de havenstad te heroveren en vervolgens stand te
houden in het hoge noorden hoopten ze Hitler af te snijden van
het cruciale ijzererts. Narvik werd sinds 9 april door de nazi’s bezet
met een 5.600 man sterk samenraapsel van speciaal opgeleide
Gebirgsjäger (bergjagers), gedropte parachutisten en de overlevende
bemanningen van de torpedobootjagers die de Britten er
eerder in de fjord tot zinken hadden gebracht.
Omdat dat laatste relatief eenvoudig was gelukt, meende
Churchill dat het een peulenschil zou zijn om de Duitse tegenstand
bij Narvik op te rollen. Het tegendeel was waar. Dankzij
het onherbergzame terrein en een dik pak sneeuw waren de
verdedigers zwaar in het voordeel. Het kostte een gecombineerde
geallieerde troepenmacht van Britse, Franse, Poolse en Noorse
eenheden – in totaal zo’n 24.500 militairen – grote moeite om de
stad te veroveren. Dat lukte pas op 28 mei.
Na de val van Narvik leek het een kwestie van tijd voor de nazi’s in
Noord-Noorwegen zouden zijn verslagen. Noorse soldaten pakten
stevig door en dreven de Duitsers terug tot aan de grens van het
neutrale Zweden. Daar stonden de evacuatietreinen al klaar. De
Zweden zouden de hele oorlog neutraal blijven maar realpolitik
noopte hen tot handel met de nazi’s – onder meer in ijzererts – en
permittenttrafik, dat wil zeggen dat Duitse troepen in bepaalde
gevallen over Zweeds grondgebied mochten reizen.
Maar de Duitsers hoefden geen gebruik te maken van de Zweedse
evacuatietreinen. Het waren juist de geallieerde soldaten die het
veld ruimden: achter de rug van de Noren hadden Londen en Parijs
besloten om de Britse, Franse en Poolse eenheden halsoverkop
terug te trekken uit Noorwegen. De Noren moesten zichzelf maar
zien te redden. De reden? De Duitse inval in Nederland, België en
Frankrijk in mei 1940. De strijd verliep daar dusdanig dramatisch
voor de geallieerden dat het onverantwoord werd geacht om de
operatie in Noorwegen voort te zetten.
Het besluit om terug te trekken werd al vóór de geallieerde
verovering van Narvik genomen. Het uiteindelijk succesvolle geallieerde
slotoffensief aldaar was bedoeld als afleidingsmanoeuvre
voor de evacuatie van de Britse, Franse en Poolse troepen uit
Noorwegen. Die werd op 9 juni voltooid. De Noorse koning Haakon
VII en zijn regering namen de wijk naar Londen en vormden er
een regering in ballingschap. De achtergebleven Noorse soldaten
konden niets anders doen dan zich overgeven aan de nazi’s.
Hoge prijs
Operatie Weserübung werd zo toch een succes. Het Zweedse
ijzererts was veiliggesteld. Hitlers hoogovens konden op volle
toeren blijven draaien, maar de Duitsers betaalden een hoge prijs
voor hun overwinning. Relatief veel uiterst moderne marineschepen
waren verloren gegaan. De Kriegsmarine kwam dit verlies
eigenlijk nooit meer te boven. Daarnaast moest er permanent een
bezettingsmacht van 400.000 Wehrmacht-soldaten in Noorwegen
worden gelegerd en die konden niet meer aan andere fronten
worden ingezet.
Voor de Britten was de militaire campagne in Noorwegen een
strategische mislukking. De Royal Navy was er ook niet bepaald
ongeschonden vanaf gekomen en bleek erg kwetsbaar voor luchtaanvallen.
En aan het eind van het liedje kreeg Hitler Narvik ook
nog eens min of meer cadeau toen de geallieerden zich plotseling
terugtrokken uit Noorwegen.
De politieke ontevredenheid over de Britse prestaties in het hoge
noorden was zelfs zo groot dat de regering van Neville Chamberlain
ten val kwam. Winston Churchill nam op 10 mei 1940
het stokje over en loodste de Britten als premier door de zware
oorlogsjaren. Het is de ironie van de geschiedenis kwam dat juist
de architect van het plan om Narvik te veroveren, politiek garen
spon bij het falen ervan.
Ivo van de Wijdeven is historicus en analist. Zijn nieuwste boek is Alle rafelranden
van Europa – De geschiedenis van Europa en zijn buren (Unieboek/
Spectrum).
VERDER LEZEN
f Jack Green & Allessandro Massignani, Hitler Strikes North. The
Nazi Assault on Norway & Denmark, Frontline Books, 2013
40
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

5000 JAAR
MILITAIRE
GESCHIEDENIS
Bestel je tickets op
NMM.NL

Een Canadese soldaat in actie in Capua tijdens de Italiaanse
campagne, 1943 (NARA, ingekleurd door Julius Jääskeläinen,
via Wikimedia Commons).
(1943-1945)
De eindeloze
Italiaanse
veldtocht
42
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

In 1943 begint het er beter uit te zien voor de geallieerden. Ze zijn in 1942
Noord-Afrika binnengevallen en hebben de as-mogendheden er inmiddels bijna
verdreven. Op alle fronten is de Duitse suprematie verleden tijd. Over het uitdelen
van de volgende klap bestaat verschil van mening bij de westelijke geallieerden.
De discussies zijn fel maar uiteindelijk besluiten ze dat Italië het volgende doelwit
wordt. Het is het begin van een lange, bloedige campagne, signaleert Marco
Middelwijk. Waarom zijn we die dan toch vergeten?
SPECIAL WO II
De Amerikanen willen begin
1943 alles in werking stellen
om zo snel mogelijk via
Noord-Frankrijk Duitsland
zelf binnen te vallen, maar
de geallieerden zijn nog niet klaar voor
deze invasie. Vooral het Amerikaanse
leger zelf is nog niet op voldoende sterkte
en het benodigde materieel is nog niet
beschikbaar: in 1943 woedt de strijd om
de controle op de Atlantische Oceaan in
alle hevigheid. De Sovjet-Unie eist een
invasie in Frankrijk van de westelijke
bondgenoten, om het oostfront te ontlasten.
Churchill heeft dit eerder ook toegezegd,
maar nu wil hij, om de druk hoog
te houden, eerst de Middellandse Zee
veiligstellen en het fascistische Italië uit
de oorlog stoten. In mei 1943 heeft hij een
ontmoeting met Britse en Amerikaanse
generaals over het vervolg van het succes
in Noord-Afrika. Churchill gaat voor
de kaart staan, wijst Italië aan en zegt:
‘We moeten de zachte onderbuik van de
Middellandse Zee opensnijden’. Dit is uiteindelijk
ook de uitkomst: in de nacht van
9 op 10 juli 1943 luiden luchtlandingen de
invasie van Sicilië in.
In de ochtend doemen de honderden
geallieerde schepen voor de zuidkust
op, waarna beschietingen en amfibische
landingen volgen. Het eiland wordt verdedigd
door Italiaanse en Duitse troepen,
en met name de Duitse eenheden leveren
taai verzet. Wat de geallieerden hier
merken, zal hen ook op het vasteland van
Italië parten spelen. In dit bergachtige gebied,
nauwelijks begroeid, met snelstromende
rivieren in de valleien, kunnen de
geallieerden hun voordeel – veel troepen
Kinderen uit het Siciliaanse Belpasso op een
Britse tank, augustus 1943 (Imperial War Museums
Londen).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 43

en massale vuurkracht van schepen,
vliegtuigen en pantservoertuigen – maar
moeilijk uitbuiten. Het Italiaanse terrein
is ideaal voor de verdedigende partij.
Zoals de Amerikaanse kolonel Robert
T. Frederick na de oorlog tijdens een
interview over gevechten rond Monte la
Difensa in het midden van Italië vertelde:
‘We gingen over de top van de berg. We
kwamen onder hevig vuur van machinegeweren
en mortieren van verschillende
kanten. De mannen vielen neer en waren
er slecht aan toe.’ Zelfs na de aanval zijn
de militairen niet veilig. Frederick: ‘Ik
ben gestopt met de mannen te begraven.
Duitse sluipschutters are giving us hell en
het is onmogelijk om hen uit te schakelen.’
Twee Amerikaanse soldaten ergens op Sicilië,
augustus 1943 (NARA).
Toch lukt het de geallieerden uiteindelijk
om een bruggenhoofd in het zuidoosten
op Sicilië te consolideren. Hiervandaan
gaan de Britten onder leiding van
generaal Bernard Montgomery naar het
noordoosten en trekken de Amerikanen
onder George Patton richting Palermo.
De stad valt op 22 juli. Italiaanse fascisten
die al aan Mussolini’s capaciteiten twijfelden,
zetten hem met steun van de koning
af en hij wordt vastgehouden. Zijn opvolger
Pietro Badoglio begint besprekingen
met de geallieerden over een wapenstilstand,
die inderdaad op 8 september
publiekelijk afgekondigd wordt.
Linie na linie
Dit betekent geenszins dat de strijd om
Italië gewonnen is. De Duitsers reageren
vliegensvlug. Zij sturen reservedivisies
uit nabije landen om hun voormalige Ita-
liaanse strijdmakkers te ontwapenen en
bezetten het land. Hitler stuurt speciale
eenheden die Mussolini met een spectaculaire
operatie bevrijden en installeert
hem als hoofd van een marionetstaat,
de Italiaanse Sociale Republiek. De stad
Rome valt hierbinnen, maar il Duce zetelt
niet daar maar in Salò aan het Gardameer.
In werkelijkheid delen de Duitsers
de lakens uit. Italiaanse troepen die loyaal
blijven aan Mussolini pakken opnieuw
de wapens op om onder Duitse leiding
tegen partizanen en de geallieerden in
het zuiden te strijden. Onder leiding van
veldmaarschalk Albert Kesselring richten
voornamelijk Duitse troepen de verdediging
ten zuiden van Napels in terwijl
de eerste geallieerden op 3 september in
Calabrië voet aan wal zetten.
Na Amerikaanse en Britse landingen bij
Salerno en Tarento verloopt de invasie
44
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

SPECIAL WO II
Impressie van de
gevechten bij Monte
Cassino door ooggetuige
Peter McIntyre, die
bij de Nieuw-Zeelandse
troepen was ingedeeld
als ‘war artist’ (Wikimedia
Commons).
aanvankelijk voorspoedig. De inname van
Rome is het doel: dit zou een belangrijke
symbolische overwinning zijn, als
eerste vijandelijke hoofdstad. Snel blijkt
dat dit niet binnen afzienbare tijd zal
lukken. Het Britse Achtste Leger rukt op
langs de Adriatische Zee en het Amerikaanse
Vijfde langs de westkust, maar
de fanatieke Duitse tegenstand vertraagt
de opmars. In de laatste maanden van
1943 ontstaat zware strijd bij elke nieuwe
Duitse verdedigingslinie. De geallieerde
vuurkracht breekt ze op den duur, waarop
de Duitsers zich een stukje terugtrekken.
Bij de volgende linie begint het hele
proces opnieuw.
Kesselring gebruikt deze strategie om
tijd te winnen: hij moet de hoofdverdedigingslinie
op orde zien te krijgen. Hij
laat dwangarbeiders bunkers bouwen
en prikkeldraad en antitank-obstakels
aanleggen. Gebruikmakend van het landschap
worden ‘killingzones’ gecreëerd
waar niemand ongeschonden door kan,
met mitrailleurs, mortieren en anti-tankkanonnen.
De zogenoemde Gustav-linie
loopt dwars door de ‘laars’ op ongeveer
130 kilometer ten zuiden van Rome en
moet volgens Kesselring ‘de formidabelste
worden in Europa, zodat de geallieerden
hun tanden erop breken’.
Midden in de linie ligt Monte Cassino,
waar een grote abdij bovenop een berghelling
staat. Vanuit de abdij is de hele
vallei te overzien, militair een strategisch
punt. De kostbare historische manuscripten,
wiegedrukken, documenten en schilderijen
uit de bibliotheek – de abdij is in
de 6de eeuw gesticht door de grondlegger
van de benedictijner orde Benedictus van
Nursia – zijn in het najaar al samen met
de meeste monniken naar het Vaticaan
in Rome getransporteerd (waar sommige
kunstwerken worden ingepikt door kunstliefhebber
Hermann Göring).
De opmars komt
vanwege het zware
winterweer tot
stilstand
Begin december lukt het de Britten aan
de oostkust toch om de Gustav-linie te
doorbreken, maar de opmars komt vanwege
het zware winterweer tot stilstand.
Ondanks verwoede aanvallen van hun
Amerikaanse collega’s aan de westkust
ontstaat een impasse.
Omzeilingsplan
Dan geeft het geallieerde opperbevel
in januari 1944 zijn fiat aan een simpel
omzeilingsplan dat moet beginnen met
een landing in vijandelijk gebied ten
noorden van de Gustav-linie, bij Anzio.
Men verwacht dat Kesselring zal reageren
door troepen te onttrekken aan de
Gustav-linie, waardoor deze makkelijker
te doorbreken is. Mocht hij niet happen,
dan kunnen de geallieerden vanuit
Anzio oprukken naar Rome en zo tevens
de Duitsers in het zuiden afsnijden. De
Amerikaanse generaal John Lucas krijgt
de leiding.
Op 22 januari slaagt de geallieerde
landing bij Anzio. De voorzichtige Lucas
besluit, vanwege zijn geringe strijdmacht,
om het bruggenhoofd eerst te stabiliseren
voor hij een uitbraak doet wat Kesselring
de tijd geeft in actie te komen. Binnen
enkele dagen krijgen de Duitse gelederen
versterking van 40.000 man die ijlings uit
Joegoslavië, Duitsland en Frankrijk worden
aangevoerd. Wanneer Lucas probeert
uit te breken, stuit hij dan ook op zwaar
verzet. Het verrassingseffect is verloren.
Churchill, die sterk in het plan geloofde,
merkt tijdens een vergadering met generaals
teleurgesteld op: ‘In plaats van een
wilde kat op de kust te slingeren, kregen
we een gestrande walvis’. Vier maanden
lang worden de geallieerde troepen in
hun enclave bij Anzio belaagd.
Monte Cassino
Tegelijkertijd begint de slag om Monte
Cassino. Omdat de opmars aan de
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 45

westkust te moeizaam verloopt besluit
de Amerikaanse generaal Mark Clark de
Gustav-linie nabij de abdij aan te vallen.
Mocht de uitbraak bij Anzio lukken dan
zullen ze makkelijk door kunnen stoten
naar het noorden. Als het Clark lukt de
linie bij Monte Cassino te doorbreken
dan kan hij door de vallei oprukken naar
Rome.
Opnieuw lukt het de
keurtroepen van de
Fallschirmjagers om
de aanvallers tegen te
houden
Het wordt een uitputtingsslag, vooral vanwege
de hardnekkige Duitse verdediging.
De slag is een iconisch onderdeel van
de Italiaanse veldtocht met bijna 60.000
slachtoffers aan geallieerde zijde en ruim
20.000 aan Duitse zijde. Voor de geallieerden
vechten er Amerikaanse, Britse,
Poolse, Canadese, Zuid-Afrikaanse,
Franse, Italiaanse, Australische, Nieuw-
Zeelandse, Griekse en Joodse eenheden
mee, en koloniale troepen uit Frans
Noord-Afrika en Brits-Indië. De slag
verloopt in vier golven. Amerikanen en
Fransen doen de eerste poging, maar die
mislukt eind januari. Dan nemen Nieuw-
Zeelanders het begin februari over.
Hun commandant verdenkt Kesselring
ervan – naar later blijkt waarschijnlijk ten
onrechte – het klooster te gebruiken als
uitkijkpost voor hun artillerie en hij wil de
abdij weg hebben. De geallieerden vragen
uit beleefdheid (en vanwege de goede PR)
de paus toestemming om het klooster aan
te vallen, en die krijgen ze. Op 15 februari
bombarderen 229 vliegtuigen het klooster
(en het nabijgelegen stadje) kapot. Een
godsgeschenk voor de Duitsers, die zich
dankbaar in de ruïne ingraven en de
geallieerden goed in de gaten kunnen
houden. Het puin leent zich uitstekend
voor verscholen geschutposities en
verhindert een snelle opmars voor de
aanvallers. De zware geallieerde aanval
wordt dan ook afgeslagen. Halverwege
maart proberen de Nieuw-Zeelanders het
opnieuw, met versterking van een Indiase
divisie. Opnieuw lukt het de keurtroepen
van de Fallschirmjägers om de aanvallers
gevoelige verliezen toe te brengen en
tegen te houden, in weerwil van aanhoudende
bombardementen van vliegtuigen
en artillerie, continue aanvallen en
eigen verliezen. Elke andere eenheid zou
zich hebben teruggetrokken, maar deze
grondtroepen die de veeleisende parachutistenopleiding
hebben doorlopen
zijn zeer gemotiveerd, en houden stand.
De Britse commandant van alle geallieerde
troepen in Italië Harold Alexander
bericht Churchill na deze slag: ‘De vastberadenheid
van deze Duitse parachutisten
is zeer opmerkelijk. Ik betwijfel of
er andere soldaten in de wereld zijn die
zulke bombardementen kunnen weerstaan
en dan kunnen vechten met zulke
intensiteit als zij dat doen.’
Pas in mei werpt de constante vuurdruk
van de geallieerden zijn vruchten af. Het
46
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

vierde en laatste grote offensief bij Monte
Cassino dat op 11 mei 1944 begint, leidt
tot het terugtrekken van de Duitsers.
Trots hijsen Polen op 18 mei na zware
man-tot-man-gevechten hun vlag op de
kloosterruïne.
Grimmig schouwspel
De dag erop beschrijft de Britse majoor
Hardy Parker in zijn dagboek het voormalige
strijdtoneel vanuit het kapotgeschoten
stadje: ‘Alle kraters zitten vol met
Een groep piloten van de zogeheten Tuskegee
Airmen 332nd Fighter Group krijgt in maart
1945 op een Zuid-Italiaanse vliegbasis nog een
briefing voordat ze op een bombarderingsmissie
naar het nog door de nazi’s bezette noorden
vertrekken. De Tuskegee Airmen (de naam komt
van een opleidingsinstituut in Alabama) waren
ook betrokken geweest bij de invasie van Sicilië
en de bevrijding van de rest van Italië. Ze opereerden
als Afro-Amerikanen apart van andere
Amerikaanse militairen – het leger was nog
gesegregeerd (Library of Congress).
water, dat ongelofelijk stinkt omdat het
vaak graven zijn. Langs deze grimmige
laan liggen vele lichamen die wekenlang
onaangeroerd zijn gebleven, een grimmig
schouwspel […]. Ik kan de vernietiging
niet beschrijven. Ik kijk omhoog naar het
klooster, één massa puin.’
Helaas is de ellende voor de omgeving
van Monte Cassino nog niet afgelopen.
Goumiers, Franse Noord-Afrikaanse koloniale
troepen die een essentiële bijdrage
aan de verovering van Monte Cassino
hebben geleverd, zijn de nacht erna verkrachtend
door de streek getrokken. Deze
oorlogsmisdaden begaan zij – en andere
geallieerde troepen – gedurende de veldtocht
geregeld. Hoewel enkele mannen
die op heterdaad betrapt zijn voor het
vuurpeloton komen en er ruim honderd
straf krijgen, kunnen ze tamelijk ongehinderd
hun seksuele razernij botvieren.
Het interesseert hun meerderen kennelijk
nauwelijks. Zeker duizend vrouwen maar
waarschijnlijk meer (en ook kinderen
en mannen) worden er het slachtoffer
van. Wie hen probeert te helpen, wordt
vermoord. Andere geallieerde soldaten
plunderen, vechten met Italiaanse dorpsbewoners
en veroorzaken – dronken
achter het stuur – dodelijke ongelukken.
Lange, miserabele winter
Een paar dagen na de inname van Monte
Cassino lukt het de geallieerden eindelijk
om bij Anzio uit te breken. De Duitsers
zijn over de gehele Gustav-linie aan
het terugtrekken, wat de geallieerden
een gouden kans biedt. Het opperbevel
geeft Clark opdracht om de Duitsers die
vanuit de Gustav-linie naar het noorden
bewegen, de pas af te snijden. In plaats
daarvan neemt Clark de dubieuze en
eigenmachtige beslissing om op te trekken
naar Rome, dat om allerlei redenen
niet verdedigd wordt. De Amerikanen
trekken op 4 juni onder leiding van
een triomfantelijke Clark de Italiaanse
hoofdstad binnen. Zijn besluit om de
bevelen te negeren zal de strijd in Italië
met maanden verlengen, want de meeste
Duitse troepen krijgen nu de gelegenheid
te ontsnappen. Ze trekken zich wel
langzaam terug, maar graven zich steeds
in achter een nieuwe verdedigingslijn.
De geallieerden vorderen dus moeizaam.
Ze moeten bloedige veldslagen leveren
in bergachtig terrein, soms in noodweer,
vooral in augustus als ze op de nieuwe
hoofdverdedigingslijn stuiten, de Gotenlinie
even ten noorden van Florence.
Het helpt niet mee dat er troepen nodig
zijn voor de invasie van Normandië op 6
juni en voor de invasie van Zuid-Frankrijk
op 15 augustus; ze worden deels uit Italië
weggehaald. De slagkracht neemt navenant
af. De offensieven dat najaar tegen
de Goten-linie mislukken en waar de verdedigingslijn
toch doorbroken wordt lukt
het de geallieerden niet om door te stoten
naar de Povlakte. Een lange, miserabele
winter lang houdt Kesselring hen ten
zuiden van de rivier de Arno. Pas in april
vallen ze weer aan en dan dringen ze de
Duitsers steeds verder terug, linie voor
linie. Pas begin mei 1945 geven de Duitse
troepen in Italië zich over.
De show gestolen
Italië bleek allesbehalve de zachte onderbuik
van fascistisch Europa. De veldtocht
hielp wél om de Duitsers uit te putten en
is dan ook van groot belang geweest. De
Italiaanse campagne heeft bovendien
honderdduizenden militairen en burgers
tot slachtoffer gemaakt: ze werden
gedood, raakten gewond of zijn vermist.
Alleen al om hen is het onterecht dat de
veldtocht in de herinnering wordt overschaduwd
door de titanenstrijd aan het
Oostfront en door D-Day. De fotogenieke
invasie in Normandië, die twee dagen na
de bevrijding van Rome begon, heeft de
show gestolen.
Marco Middelwijk is werkzaam als militair historicus
bij het Nederlands Instituut voor Militaire
Historie (NIMH).
VERDER LEZEN
f Isobel Williams, Allies and Italians
under Occupation. Sicily and Southern Italy
1943-1945, Palgrave, 2013
f Peter Caddick-Adams, Monte Cassino.
Ten Armies in Hell, Oxford, 2013
SPECIAL WO II
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 47

SPECIAL WO II
Zwitserland
tijdens de Tweede
Wereldoorlog
Zwitsers klopten zich na de oorlog op de borst dat hun land zich had ingezet
voor vluchtelingen en dat het neutraal was gebleven. Maar dat ideaalbeeld is
doorgeprikt. Zo schuwde Zwitserland een intensieve economische en financiële
samenwerking met nazi-Duitsland niet.
omhoog, meisje! Je bent nu in Zwitserland. Je bent
vrij.’ Met die woorden verwelkomde politiecommandant
Paul Grüninger in 1938 een Joods kind in het
kanton Sankt Gallen. De agent ging lijnrecht in tegen
‘Kin
de maatregelen die zijn land had genomen om de
aanzwellende stroom Joodse vluchtelingen buiten de deur te houden.
Zwitserland was al sinds jaar en dag neutraal tijdens conflicten,
wat het land tot toevluchtsoord voor vluchtelingen had gemaakt.
Dit gold ook voor de ongeveer tweeduizend Joden die na Hitlers
machtsovername in 1933 een veilig heenkomen in buurland Zwit-
Gemobiliseerde Zwitserse militairen in Wallis in 1943. Zwitserland verklaarde zich
neutraal op 31 augustus 1939 en kondigde meteen de mobilisatie af ( ETH-Bibliothek
Zürich, Bildarchiv / Fotograf: Witmer, Hans / Dia_338-117 / CC BY-SA 4.0).
48
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

RUUD STEVENS
Kaart van de situatie in 1941-2
(Wikimedia Commons).
serland hadden gezocht. Dat aantal steeg echter
snel kort na de Anschluss op 12 maart 1938,
waardoor Oostenrijk onderdeel werd van het
Derde Rijk. Tegen de tienduizend mensen
dienden zich aan, wat de Zwitsers teveel
vonden worden. De Zwitserse Bondsraad, de
federale regering, besloot die zomer daarom
de grenzen met het Derde Rijk helemaal dicht
te gooien voor Joodse vluchtelingen. Duitse
en Oostenrijkse Joden kregen daartoe vóór de
grens al een ’J’ in hun paspoort gestempeld.
Grüninger legde zich hier niet bij neer. Samen
met een groep boeren, herbergiers, socialisten
en leden van de Joodse gemeenschap, vervalste
hij de papieren van Joodse vluchtelingen
waarmee ze konden aantonen dat ze vóór
12 maart 1938 in Zwitserland waren gekomen.
Dat gaf hun recht op opvang. Ze redden door
dit verzet duizenden levens, maar Grüninger
verloor na verraad door de Duitsers een jaar
later zijn baan én zijn pensioen. In 1939 legde
een rechtbank hem een torenhoge boete op
waardoor hij berooid achterbleef.
‘De boot is behoorlijk vol’
Politieke vluchtelingen waren ook tijdens de Tweede Wereldoorlog
nog welkom, maar de Zwitserse autoriteiten kwamen in de zomer
van 1942 tot de conclusie dat het land om militaire, politieke en
economische redenen geen extra vluchtelingen meer kon opnemen:
mensen die op drift waren geraakt vanwege hun ras, etniciteit
of geloof bleven voortaan buiten, op enkele uitzonderingen na.
Tienduizenden kregen nul op het rekest toen zij zich meldden aan
de Zwitserse grens.
Minister van Justitie Eduard von Steiger verdedigde dit strenge
beleid in hetzelfde jaar tijdens een bijeenkomst van gereformeerde
jongeren. Volgens hem was het onvermijdelijk dat ‘wie het bevel
voert over een kleine reddingsboot die al behoorlijk vol is, met
een beperkte capaciteit en met een even beperkte hoeveelheid
proviand, terwijl duizenden slachtoffers van een gezonken schip
schreeuwen om gered te worden, hard [zal] lijken als hij niet iedereen
kan meenemen’.
Desondanks ving Zwitserland uiteindelijk bijna driehonderdduizend
vluchtelingen op. Het land leefde de regels tijdens de oorlog niet
continu strikt na, vooral niet in zeer schrijnende gevallen, en kantons
hadden hierin een zekere vrijheid. Een derde van de ontheemden
waren militairen van de strijdende partijen; Zwitserland was
volgens de Haagse Conventies uit 1907 verplicht hun onderdak te
bieden. De rest waren burgers, onder wie zo’n 21.000 Joden die vaak
in één van de tientallen interneringskampen belandden. De overheid
scheidde hen onder meer af uit angst voor politieke en sociale
onrust: een deel van de Zwitserse bevolking toonde zich namelijk
antisemitisch, terwijl er ook bezorgdheid bestond voor voedselgebrek
en het verlies van controle in eigen huis. Het kampleven
draaide om orde en discipline in vaak barre omstandigheden. Vluchtelingen
moesten op het land werken en in de bouw en industrie.
De kosten van de opvang kwamen voor rekening van maatschappelijke
organisaties uit Joodse én niet-Joodse hoek.
Economisch ingeklemd
De ironie wil dat de mensen die de grond in Duitsland te heet onder
de voeten was geworden, door hun verplichte arbeid in Zwitserland
ook bijdroegen aan de oorlogseconomie van het nazirijk dat ze nu
juist waren ontvlucht. De economie van beide landen was nauw
verbonden. Zwitserland was van oudsher sterk afhankelijk van de
internationale handel: het haalde inkomsten uit de export, maar was
voor brandstoffen, voedsel en grondstoffen afhankelijk van import.
Door de Tweede Wereldoorlog kwam het land economisch tussen
twee vuren te liggen.
Aan de ene kant dreigde Duitsland in 1940 Zwitserland binnen te
vallen en geen essentiële brandstoffen meer te leveren of door te
laten. Met de rug tegen de muur stonden de Zwitsers toe dat de
asmogendheden goederen via Zwitsers grondgebied vervoerden.
Ook stemden ze ermee in dat Zwitserse banken kredieten aan nazi-
Duitsland verleenden voor de aanschaf van machines, wapens en
agrarische producten zoals zuivel. De Duitsers dwongen af dat de
handel met geallieerden ook nog eens sterk werd verminderd, wat
trouwens sowieso al gebeurde na de zomer van 1940 toen Zwitserland
omringd werd door fascistisch Italië, nazi-Duitsland (inclusief
Oostenrijk) en bezet Frankrijk.
Aan de andere kant voerden de geallieerden de diplomatieke en
economische druk op. De Amerikanen en Britten hadden namelijk
de vaak zeer specialistische goederen van de Zwitsers nodig, zoals
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 49

zekeringen om kortsluiting te voorkomen van het bedrijf Tavaro,
wapenonderdelen van de firma Oerlikon en juweellagers die de wrijving
tussen draaiende onderdelen, bijvoorbeeld binnen horloges,
kunnen verminderen. Op zich mocht Zwitserland als neutrale staat
volgens de Haagse Conventies met alle strijdende partijen handel
blijven drijven, wat met de geallieerden nog een tijdlang lukte via
de haven van Genua en tot eind 1942 via Vichy-Frankrijk. De geallieerden
probeerden de Zwitsers te bewegen hun kant te kiezen,
onder andere door een zwarte lijst van Zwitserse bedrijven op te
stellen waar geen zaken meer mee mocht worden gedaan omdat
ze ook aan de asmogendheden leverden. Toen in 1943 steeds duidelijker
werd dat de Duitsers aan de verliezende hand waren en aan
militaire kracht hadden ingeboet, kozen de Zwitsers onverkort voor
de geallieerde zijde. Na dat jaar kromp de export naar Duitsland met
maar liefst de helft ten opzichte van 1942.
Roofgoud
Door de stabiele waarde van de munt en de wereldwijde acceptatie
in het betalingsverkeer was de Zwitserse franc een belangrijk internationaal
betaalmiddel. Dit was de nazi’s niet ontgaan. Met francs
kon Berlijn bij neutrale landen aankopen doen, zoals olie of metalen
zoals wolfraam voor de productie van wapens en machines. Het
bewind verkocht daarom goud ter waarde van ruim zeven miljard
euro aan de Zwitsers. Het grootste deel was afkomstig van Joodse
holocaustslachtoffers en uit de bankkluizen van bezette landen.
Tijdens de oorlog hadden de Zwitsers geen moeite met deze
duistere transacties, maar later voelden ze nattigheid. In 1946 sloot
Zwitserland met de Verenigde Staten, Frankrijk en Groot-Brittannië
daarom het Akkoord van Washington waarmee het land alle aanspraken
op het roofgoud in de toekomst afkocht met een eenmalige
betaling 250 miljoen Zwitserse franc (nu bijna 3 miljard euro). Toch
zou deze kwestie de Zwitsers blijven achtervolgen.
Zwitserland benadrukte na de oorlog de onafhankelijkheid die het
land ondanks de druk van de strijdende partijen had weten te bewaren.
De Zwitserse politici onderstreepten bijvoorbeeld hun humanitaire
inzet: toen de oorlog nog woedde hadden ze vluchtelingen
Grüningers rehabilitatie
Paul Grüninger stierf op 22 februari 1972. Vlak voor zijn
dood erkende Yad Vashem, de officiële Israëlische staatsinstelling
voor het herdenken van de Joodse slachtoffers van
de Holocaust en de redders van Joden, hem als een van
de ‘Rechtvaardigen onder de Volkeren’. Zijn familie wilde
hem vervolgens ook in Zwitserland rehabiliteren. Zeer
behulpzaam hierbij was Stefan Kellers boek Grüningers Fall.
Geschichten von Flucht und Hilfe (1993) waarin hij beschrijft
hoe Grüninger te werk ging. In 1995 werd Grüningers veroordeling
uit 1939 vernietigd en de erfgenamen kregen een
schadevergoeding van 1,3 miljoen Zwitserse francs, te betalen
door het kanton Sankt Gallen. In 1998 werd door zijn
familie de Paul Grüninger Stichting opgericht die zich met
subsidies, bijeenkomsten en door middel van een aanmoedigingsprijs
inzet voor menselijkheid en moed. Sindsdien
zijn er verschillende documentaires en een speelfilm aan
hem gewijd.
In februari 1945 mochten na een deal tussen het Hitlerbewind en een
Zwitserse politicus 1200 Joden het concentratiekamp Theresienstadt verlaten.
Joodse organisaties brachten de afkoopsom bijeen. Het Zwitserse
Rode Kruis regelde opvang, onder andere in een gevorderde school in
Sankt Gallen, waar ook burgers en reservisten meehielpen. De foto hiernaast
van een maaltijduitdeling is in die school genomen, op 11 februari
(US Holocaust Memorial Museum).
opgevangen, na afloop hadden voormalige concentratiekampgevangenen
in Zwitserse ziekenhuizen op krachten mogen komen en
konden statenloos geworden oorlogsslachtoffers in Zwitserland terecht.
Het hoofdredactionele commentaar in de Gazette de Lausanne
benadrukte in 1951 dat Zwitserland de vuurproef had doorstaan:
het had zich succesvol tegen de Duitse druk geweerd.
Vanaf de jaren ’60 bekritiseerden wetenschappelijke publicaties,
boeken en documentaires dat ideaalbeeld van neutraliteit en humaniteit
echter steeds meer. In 1995 kwam dit tot een uitbarsting:
toen spande het Joods Wereldcongres, een internationale federatie
van Joodse organisaties, een proces aan tegen de Zwitserse banken
UBS, Credit Suisse en Swiss Bank Corporation. Zij werden ervan
beschuldigd dat ze nabestaanden de toegang verhinderden tot
geld dat Joodse slachtoffers van de nazi-vervolging bij de banken in
veiligheid hadden gebracht. Uiteindelijk kwam het tot een schikking
waarbij de banken ongeveer twee miljard euro betaalden aan het
Gribetz Plan ter ondersteuning van nabestaanden en slachtoffers
van de holocaust.
Een regeringscommissie onderzocht vervolgens de rol van Zwitserland
tijdens de oorlog en concludeerde in 2002 onder meer dat
het land te ver was gegaan in zijn economische relaties met nazi-
Duitsland en dat het vluchtelingenbeleid fundamentele humanitaire
principes had geschonden. Het imago van Zwitserland als strikt
neutrale mogendheid en humanitair toevluchtsoord lag daarmee
definitief aan diggelen.
Ruud Stevens is historicus, gespecialiseerd in economische geschiedenis.
VERDER LEZEN
f G. Kreis, Switzerland and the Second World War, Routledge, 2014
f N. Wylie, Britain, Switzerland, and the Second World War, Oxford
University Press, 2003
50
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Maakeenreisdoor
degeschiedenis
inHistoryland
Wetenschap
enplezier...
gaansamenin
Historyland!
SCAN MIJ
Ontmoet
levensechte
zeedieren
uit de
Oeroceaan.
www.historyland.nl
Bezoek Historyland, een museum en themapark op negen hectare binnen en
buitengebied. Zie echte skeletten en oeroude fossielen van miljoenen jaren
oud.Vergaap je aan dino’s, wisenten, mammoeten en een mosasaurus en zie
lang uitgestorven oervissen je tegemoet zwemmen in de Oeroceaan.Wandel
op het buitenterrein met Romeinenland, historische golfbaan, tanks uit de
TweedeWereldoorlog (o.a.eenT34) en goudzoekersdorp.Wil je meer weten?
Bezoek onze site www.historyland.nl
Vantoennaarnu,vanjongnaaroud
Ravenseweg 11c
3223 LM Hellevoetsluis
T 0181-744 171
E info@historyland.nl

TENTOONSTELLING
De verlaten stad
Magnifieke Griekse tempels domineren het landschap van Paestum aan de baai
van Salerno. In het Rijksmuseum van Oudheden komt de dynamische geschiedenis
van de stad uit ca. 600 v.Chr. tot leven. Het is de afscheidstentoonstelling van
conservator Ruurd Halbertsma. Hier geeft hij vast een voorproefje.
De vlakte van Salerno ten zuiden van Napels was
sinds de middeleeuwen onbewoond. Aanslibbing
van rivieren had het land drassig gemaakt en
malaria had de bewoners verdreven naar hoger
gelegen woonsteden. Er werden alleen wat waterbuffels
gehouden voor de productie van mozzarella. In de 18de
eeuw trokken ingenieurs met hun apparatuur naar het zuiden en
brachten de vlakte in kaart, in opdracht van de koning van Napels
die plannen maakte om het gebied te draineren en er wegen aan
te leggen. In het immense, onherbergzame gebied stuitten zij tot
hun grote verrassing op een vrijwel intacte stadsmuur. Binnen de
muur werd hun gevoel van vervreemding nog groter: er stonden
drie grote antieke gebouwen, met imposante zuilen van bijna twee
meter in doorsnee – een vergeten en verlaten stad was uit het niets
opgedoemd. De ingenieurs keerden met hun verhalen, schetsen en
tekeningen terug naar Napels en het nieuws bracht een stroom van
oudheidkundigen en architecten op gang die deze bijzondere plek
wilden bekijken. Geleerden bogen zich over de vraag welke plaats
dit kon zijn. Op een laat-antieke wegenkaart (de Tabula Peutingeriana)
kwam er maar één in aanmerking: in de vlakte van Salerno stond
alleen Paestum aangegeven. Die naam kwam ook voor in teksten uit
de oudheid – er was bij toeval een antieke stad herontdekt.
Tempelruïne in Paestum, foto RMO.
52
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

1
2
Het Griekse karakter van
Poseidonia
Grieken uit de legendarisch rijke en
decadente plaats Sybaris stichtten
omstreeks 600 v.Chr. een nieuwe
stad op het westelijke Italische vasteland
– zoals in die periode op allerlei plaatsen Griekse kolonies
verschenen. De locatie van Poseidonia, ‘stad van Poseidon’, was
goed gekozen: een min of meer rechthoekig kalkplateau aan een
baai in een vruchtbaar gebied, dat doorsneden werd door kleine
riviertjes die ontsprongen in de bergen ten oosten van de vlakte.
Ten noorden van de rivier Silaris (nu de Sele) woonden Etrusken,
in de bergen rondom de vlakte en verder naar het zuiden leefden
Italische volken, waarvan de Lucaniërs de belangrijkste werden.
Behalve de kolonisten uit Sybaris trok Poseidonia waarschijnlijk
ook mensen uit de omgeving aan, en immigranten uit andere
delen van Griekenland.
De bewoners ontwikkelden zich nadat de hutten en tenten van
de eerste fase vervangen waren door stadswoningen naar alle
waarschijnlijkheid tot ‘Ackerbürger’, om een term van de Duitse
socioloog Max Weber te gebruiken: burgers die een stuk land bezaten
en bewerkten, maar in de stad woonden en daar deelnamen
aan het stedelijke politieke en culturele leven.
Het Griekse karakter stond voorop: omstreeks 550 v.Chr. verrezen
twee machtige tempels voor de godin Hera, echtgenote van oppergod
Zeus, een in de stad en een erbuiten, aan de Sele. Deze
laatste moest de Griekse aanwezigheid in dit grensgebied markeren.
Grote zandstenen reliëfs lieten de heldendaden van Heracles
zien, aangevuld met andere hoogtepunten uit de Griekse mythologie
en de Trojaanse Oorlog. Zo’n vijftig jaar later kwam er een
tempel voor Pallas Athena, en rond 450 v.Chr. kwam de grootste
tempel van de stad gereed, opnieuw aan Hera gewijd. Meer dan
driekwart van de stad is nog niet opgegraven. Dit jaar is een kleine
tempel aan de zeekant gevonden, die mogelijk van Poseidon is,
maar dat wordt nog onderzocht.
Andere gebouwen uit de Griekse periode zijn het ekklesiasterion
en het heroön. In het ekklesiasterion werden politieke besluiten
1. Bronzen votiefbeeldje, gewijd aan Athena, 500-475 v.Chr., uit Paestum.
De inscriptie luidt: ‘Phillo, de dochter van Charmylides, wijdt een tiende
(van de oogst) aan de godin Athena’. Collectie Staatliche Museen zu
Berlin – Antikensammlung, inv. misc. 7429. © Foto Johannes Kramer.
2. Wandschildering uit Lucaans graf (pleisterwerk op travertijn, 4de eeuw
v.Chr., uit Tomba del 1937 Andriuolo, Paestum. Collectie Parco Archeologico
di Paestum e Velia / Italian Ministry of Culture, 5007. © Foto:
Massimiliano Marino.
3. Marmeren fries met oorlogstrofeeën,1ste eeuw, uit Campanië. Collectie
Staatliche Museen zu Berlin - Antikensammlung SK 958 a. © Foto: Johannes
Laurentius.
4. Marmeren beeld van Hera, eind 4de-begin 3de eeuw v.Chr., uit Heraheiligdom
bij rivier de Sele, Paestum. Collectie Parco Archeologico di
Paestum e Velia / Italian Ministry of Culture’, 226541. © Foto: Massimiliano
Marino.
genomen. Het bood plaats aan zo’n 1500 personen. In het heroön
zou de mythische stichter van de stad begraven liggen. Er is
geen lichaam in het gebouw gevonden, wel acht stuks bronzen
vaatwerk waarin een cannabis-houdende stof werd aangetroffen.
Welke rituelen hierbij hoorden, is in de nevelen der geschiedenis
gehuld.
Waarom was Hera zo populair? Ze was de beschermgodin van de
vruchtbaarheid, van land én mens. In Poseidonia wordt zij vaak afgebeeld
met een granaatappel in de hand, bij uitstek een symbool
van fertiliteit. Andere beeldjes tonen haar als zogende moeder en
als strijdende godin; zij had in Poseidonia kennelijk een scala aan
taken die de gelovigen aan haar toevertrouwden. Naast Hera en
Athena werd vlak buiten de stad ook Aphrodite vereerd, de godin
3
4
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 53

van de seksualiteit en verleiding. Poseidonia was, kortom, een stad
van godinnen. De graven van de eerste generaties Griekse bewoners
liggen buiten de stad en zijn opvallend sober. De bijgaven
omvatten vaak niet meer dan een paar olieflesjes en er is tot nog
toe maar één beschilderde tombe teruggevonden: de Tomba del
Tuffatore (het Graf van de Duiker). De schitterende fresco’s verwijzen
naar de levensstijl van moederstad Sybaris. Op aanligbedden
genieten Griekse mannen van wijn, muziek en van elkaar. Op de
dekplaat is een duiktoren te zien: een naakte jongeman die er
zojuist is afgesprongen gaat in volle vaart het water tegemoet. Een
verwijzing naar de geneugten van de jeugd? Of symboliseert zijn
sprong de overgang van leven naar dood – het is immers een graf.
Zeker weten doen wij het niet.
Krijgerscultuur – Lucaniërs nemen het over
Uit de loop van de 5de eeuw v.Chr. zijn wél rijkere graven aangetroffen,
gevuld met versierd wijnservies en veel wapens. Hier
lagen, gezien het type grafgiften, Lucaniërs die in Poseidonia
woonden, waarschijnlijk als huurlingen. Tegen het einde van die
eeuw heeft er volgens de Griekse geograaf Strabo een veldslag
plaatsgevonden, waarbij de Lucaniërs de stad veroverden. Archeologen
zien echter geen sporen van geweld, de machtswisseling zal
in werkelijkheid geleidelijk en zonder militair geweld verlopen zijn.
Feit is dat Poseidonia een Lucaanse stad werd, maar dat had geen
zichtbare invloed op de materiële cultuur. De productie van Grieks
aardewerk ging gewoon door, er werden nog steeds dezelfde terracotta
votiefbeeldjes (geschenken aan de goden) gemaakt en in
de tempels vereerde men de Griekse godinnen. De levensstijl van
de Grieken beviel de Lucaniërs kennelijk goed. Op hun aardewerk
in Griekse stijl staan ze afgebeeld zoals ze zichzelf graag zagen:
niet als levensgenieters maar als dappere krijgers met versierde
harnassen, in gevecht of terugkerend met oorlogsbuit.
Ook in de Lucaanse grafschilderingen zien we deze thematiek. Een
intrigerende scène – zie afbeelding 2 op p. 52 – laat een krijger te
paard zien die verwelkomd wordt door een gesluierde vrouw. Aan
het paard zijn twee krijgsgevangenen vastgebonden, met een
woeste, onverzorgde haardos: blijkbaar moesten ze een ‘barbaarse’
indruk maken. In de graven zijn ook afbeeldingen gevonden
van de sportwedstrijden die ter ere van de overledene werden
gehouden. Deze hadden een bloedig karakter: vuistvechters
slaan er begeleid door fluitmuziek op los. Halfnaakte, gewapende
strijders vechten met elkaar tot de dood er op volgt. Sommigen
zien in deze ‘lijkspelen’ de voorlopers van de Romeinse gladiatorengevechten.
Minder bloedig maar niet minder gevaarlijk waren
de wagenraces. Daarbij hing een bestuurder in een klein karretje
op twee wielen achter een tweespan woeste paarden.
Romeinen aan de macht
Poseidonia bleef tot de derde eeuw v.Chr. Grieks-Lucaans. Toen zegevierden
de troepen van stadstaat Rome na bijna een eeuw van
oorlogen tussen verschillende volken in Italië. Rome verwoestte
vervolgens de Etruskische steden en ontnam de Griekse steden
hun autonomie. Het Lucaans-Griekse Poseidonia werd in 273
v.Chr. ingericht als een Romeinse stad, met een nieuwe – of eigenlijk
gelatiniseerde – naam: Paestum. Er werd van alles afgebroken
en een nieuw forum gebouwd, een vergaderzaal voor stadsraad
en senaat (comitium en curia), een amfitheater en tempels voor
Romeinse goden.
Er is een citaat bewaard gebleven van de filosoof Aristoxenus
van Tarente, die het lot van de Griekse cultuur in Italië treffend
beschreef:
Wij gedragen ons op dezelfde manier als de inwoners van Poseidonia,
die aan de Tyrreense Golf wonen. Want het overkwam hen,
terwijl zij van origine Grieks waren, dat zij totaal van hun oorsprong
vervreemdden, Tyrreens of Romeins werden, van taal veranderden
en al hun oude gebruiken verloren. Maar één Grieks festival vieren zij
zelfs vandaag nog, [we weten niet welk, RED] waarop zij samenkomen
en herinneringen ophalen aan hun oude naam en faam en aan hun
gebruiken. Zij beklagen zich dan over al dat verlies en wanneer zij tranen
hierover gestort hebben, gaan zij weer naar huis (Uit: Athenaeus,
Deipnosophistae, 14, 632a).
De Romeinen legden nieuwe wegen aan, meer in het binnenland,
waardoor de kustplaats Paestum geïsoleerd raakte. De bewoners
vonden een nieuwe bron van inkomsten: de rozenteelt. Rozenparfum
werd het belangrijkste exportproduct van Paestum en vond
zijn weg over heel Italië. In de tempels werden de oude godinnen
(onder hun nieuwe Latijnse namen) onverminderd vereerd, maar
de nieuwe Romeinse bewoners brachten andere rituelen met
zich mee. Zo worden in de Romeinse votiefdepots veel terracotta
beeldjes van kinderen gevonden en modellen van baarmoeders,
bedoeld om vruchtbaarheid te vragen.
In de loop van de 3de eeuw na Chr. begonnen de rivieren rond
Paestum dicht te slibben en trad het water buiten de oevers. Het
land werd drassig, de malariamug rukte op en de bevolking van de
stad kromp. Piraten uit Noord-Afrika deden regelmatig aanvallen
op de kust. Uiteindelijk werd de nederzetting in de 7de eeuw
verlaten en vestigden de bewoners zich in een nieuwe stad, hoog
in de heuvels rond de vlakte. Alleen de eenzame tempels en de
stadsmuur stonden nog overeind...
Ruurd Halbertsma is conservator Griekenland en Rome in het Rijksmuseum
van Oudheden. Daarnaast werkt(e) hij in diverse functies aan de
Universiteit Leiden.
Wat is er te zien
Op de tentoonstelling worden de godinnen van Paestum in
alle aspecten getoond: beeldjes, votiefgeschenken en tempelornamenten.
De luxe van de stad komt tot leven door het
beschilderde aardewerk, de wierookvaasjes, het glaswerk en
de munten. Uniek zijn acht complete grafwanden, beschilderd
met Lucaanse grafrituelen en bloedige ‘lijkspelen’.
PAESTUM. STAD VAN GODINNEN
25 april t/m 25 augustus 2024
Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 Leiden,
071-5163163; www.rmo.nl
54
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Durendale
Durendale Militair-historische Reizen
Ook dit jaar reizen wij weer naar de Slagvelden van de
Eerste Wereldoorlog: Ieper (8-11 november),
de Somme (10-13 oktober), Verdun (2-5 mei).
Meer informatie over deze reizen op: www.durendale.nl
Reis Verdun,
Butte de Vauqois,
Meuse-Argonne
2 - 5 mei 2024
Historische
replica’s
voor levende
geschiedenis en
educatie
WWW.DURENDALE.NL
praetoria.nl
Alles over boeken
11x
per jaar
Boordevol recensies,
interviews, boekentips en
het laatste boekennieuws.
Alle boekengenres
komen aan bod.
Nu
in de
boekhandel
Dubbeldikke zomereditie en
2x de externe special BKJunior
boekenkrant.com
@boekenkrant
@deboekenkrant
Of neem nu extra voordelig een jaarabonnement,
11 edities inclusief verzending, voor slechts € 24,95

Angst voor rabiës in de
19 de eeuw
‘Dolle hond!’
Razernij, angsten, stuipen,
krampen en verlamming
gevolgd door een
onvermijdelijke, pijnlijke
dood: de symptomen van
rabiës zijn afschuwelijk
en waren in de 19de eeuw
algemeen bekend. Een
werkend geneesmiddel
was er lang niet. En
toen er eenmaal een
effectieve vaccinatie
beschikbaar was, stuitte
die aanvankelijk op veel
weerstand. Waarom? Guido
van Hengel maakt duidelijk
hoe de 19de-eeuwers
tegen dolle honden en
rabiës aankeken.
hond!’ Iemand hoefde
die woorden maar
uit te spreken en de vrolijke
wanorde op straat
‘Dolle
veranderde in grimmige
paniek. Hollende mensen vormden
samen een woedende massa. Ze grepen
naar stokken of knuppels en zetten de
achtervolging in op een schuimbekkende
Hierboven en hiernaast: 19de-eeuwse prenten van mensen die een dolle hond of wolf van zich afhouden.
of domweg zenuwachtige hond. Het volk
schreeuwde, jouwde en jutte de hondenmeppers
op, totdat er van het dier enkel
nog een hoopje pulp over was. Dergelijke
lynchscènes zijn verwerkt in meerdere
19de-eeuwse rijmpjes en versjes, zoals in
‘Hydrophobia’ (1831) van W.H. Harrison,
waarin een hond achterna wordt gezeten
met knuppels, hooivorken, spades en
dorsvlegels: ‘Mad dog! Mad dog! How fast
he runs/ with hundreds at his tail,/ Each
with some murd’rous weapon arm’d/
Club, pitchfork, spade or flail.’
In de 19de eeuw was deze kreet misschien
wel beruchter dan ‘Brand! Brand!’.
Tijdens de industrialisatie groeiden de
steden weliswaar met een duizelingwekkende
vaart, maar doordat de grens met
het platteland vervaagde, leefde ‘het
dorp’ er – ondanks de dichte stedelijke
bebouwing – nog voort. Net als in eerder
eeuwen waren scharrelende zwerfhonden
in westerse steden een alledaags
verschijnsel. En niet alleen honden,
ratten, meeuwen en mensen leefden er –
net als nu – met elkaar samen, maar ook
paarden (voor het transport) en biggen
(voor het vlees en het verwerken van
afval). Overdag klonk er gehinnik, geknor
en gekukeleku, ’s nachts miauwden de
Wellcome Collection, Londen.
56
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

katers en huilden de honden. De dieren
dienden als gezelschap, werkkrachten
en voedsel, maar fungeerden ook als symbool
en angstbeeld: ze waren alomtegenwoordig.
Sommige deskundigen spreken
in dit verband van de ‘antrozootische
stad’ – de ‘mens en dier’-stad die tot in de
eerste decennia van de 20ste eeuw bleef
bestaan.
In deze 19de-eeuwse grootstedelijke
context kon de vrees voor het nog zo
raadselachtige rabiësvirus omslaan in een
razende angst voor alles wat dierlijk was.
Sommige tijdgenoten beleefden misschien
een pervers plezier aan de wilde
klopjachten op dolle honden, anderen
vroegen zich terecht af: hoe kunnen
loslopende dieren en mensen in de stad
vreedzaam en gezond samen leven?
Hondenhiërarchie
Rabiës is een heel oude ziekte: in tweeduizend
jaar oude Mesopotamische
wetten wordt al naar hondsdolheid
verwezen en Aristoteles, Hippocrates en
Ovidius schreven erover. De symptomen
voedden de angst. Bij honden waren die
al schrikbarend genoeg, maar wanneer de
ziekte oversprong op mensen werden ze
nog veel angstaanjagender: razernij, happen
en blaffen, schelden en schreeuwen,
een irrationele angst voor vocht (vandaar
dat de ziekte bij mensen ook wel ‘hydrofobie’
werd genoemd), gevolgd door een
onvermijdelijke, pijnlijke dood. Je hoefde
Musée Carnavalet, Parijs.
niet zo bijgelovig te zijn om te denken
dat de duivel bezit had genomen van
dolle honden en mensen, of dat ze een
metamorfose doormaakten tot weerwolf,
vampier of andersoortige ondode – een
oeroude angst.
De symptomen waren dus al lang bekend,
maar geneesheren en kwakzalvers
steggelden over de oorzaken. Behalve
naar de duivel en de weerwolf, wezen ze
naar de droogte tijdens de ‘hondsdagen’
(in juli en augustus) en de stand van de
maan. Ook een worm die zich via het
speeksel een weg naar de hersenen zou
graven, voedselvergiftiging, en hondenmisbruik
(door mensen) werden
genoemd. Toen steden meer mensen én
honden aantrokken, kwam daar het vermoeden
bij dat de vieze straten en lucht,
onzedelijkheid en zelfs moreel verval
een rol speelden in de verspreiding van
de ziekte. In 1873 gooide een journalist
van de New Yorkse krant The Brooklyn
Daily Eagle de honden en mensen uit de
sloppenwijken op één hoop: ‘The great
mass of dogs to the great mass of men
and women in cities are nuisances, petty
thieves, vicious assailants and quite an
expense.’
Straathonden werden zo ingezet voor
sociale analyses. In Engeland, waar klassenverschillen
van oudsher sterk zijn,
werden ook de honden hiërarchisch
gecategoriseerd. De zorgvuldig gefokte
jacht- en schoothonden van de aristocratie
en hogere middenklassen stonden
ver boven de minderwaardig geachte
bastaardstraathonden, die in achterbuurten
leefden tussen arbeiders en
bedelaars. Het verband tussen hondsdolheid
en wreed volksvermaak was
vervolgens snel gelegd: hanengevechten
en ‘bullenbijten’ (met pitbulls) zouden
met hun agressie en razernij wel eens
direct kunnen bijdragen aan de verspreiding
van de ziekte.
De hondenhiërarchie kreeg in de loop
van de 19de eeuw bovendien koloniale
en racistische kenmerken. Onder invloed
van Darwins evolutietheorie raakten
de Engelsen geobsedeerd door ‘rassen’
en hun zuiverheid of vermenging. Dat
‘raszuivere’ honden geen hondsdolheid
kregen, was natuurlijk omdat ze zelden
buitenkwamen, laat staan dat ze op
straat zwierven. Maar zo zag niemand
dat. Net zoals de rauwe arbeiders uit de
achterbuurten en de vreemde volkeren
in het mondiale zuiden, moesten onzuivere
bastaardhonden worden ‘geciviliseerd’.
Of ze moesten verdwijnen; alleen
zo konden ziektes worden voorkomen.
HONDSDOLHEID
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 57

Hondenpenning
Waar rabiës op het platteland hoofdzakelijk
een kwestie was van landbouwbeleid
en veterinaire controle, bedoeld om de
schade voor boeren te beperken – de
ziekte was ook voor koeien dodelijk –,
zagen stadsbesturen hondsdolheid vooral
als een probleem van publieke orde en
hygiëne. Een eerste oplossing werd in
veel landen, waaronder Engeland, gevonden
in een toegespitste belasting met bijbehorende
registratie. Ook in Nederland
besloot minister Thorbecke in 1851 tot de
invoering van een strikter gehandhaafde
hondenbelasting met een hondenpenning,
die moest zorgen voor een betere
administratie. Het werd nu mogelijk om
loslopende zwerfhonden op te pakken,
vast te zetten en te vernietigen. En dat
was nog relatief mild. Het kon draconischer:
tijdens de zogeheten ‘era of canine
madness’ in 1830, toen een uitbraak van
rabiës in Londen meerdere slachtoffers
maakte, opperden lokale politici om dan
maar álle honden in de stad af te maken.
Dit soort proefballonnetjes leidden
direct tot verhitte ‘hondendiscussies’
in de geschreven pers, die door toene-
Gekooide honden met rabies in de School voor
Diergeneeskunde van Maisons-Alfort, nabij Parijs
(prent uit 1876).
mende geletterdheid en technologische
innovatie steeds meer mensen bereikte
en bijdroeg aan de paniekerige sfeer.
Naast de ‘serieuze media’ ontstonden
er straatkrantjes die het vooral moesten
hebben van vette, sensatiebeluste koppen:
‘Dolle hond! Dolle hond!’. Clickbait
avant-la-lettre. Vooral in die blaadjes
deden dolle honden en hun belagers het
goed. Maar de discussie werd voortgezet
in meer serieuze bladen en waaierde daar
uit naar aanverwante hondenproblemen.
Zo wilden chique heren en dames dat er
een einde kwam aan de onder arbeiders
populaire, brute hondengevechten, en
vonden anderen dat de hondenkarren uit
het straatbeeld moesten verdwijnen. Volgens
arme middenstanders en voddenrapers
was dat dan weer oneerlijk: waarom
zouden hondenkarren onethisch zijn, en
paardenwagens niet?
De methode-Pasteur
De grootste controverse moest toen nog
komen. Het idee dat rabiës niet door
een gif werd veroorzaakt, maar door een
virus was misschien niet nieuw, maar
dat de ziekte kon worden genezen met
in een laboratorium ontwikkelde vaccins
was dat wél. De Franse microbioloog
Louis Pasteur werkte vanaf 1880 aan de
Ecole Normale Supérieure in Parijs aan
een rabiës-vaccin, dat hij testte op onder
andere konijnen en honden. Het virus is
waarschijnlijk, voordat het bij de mens terechtkwam
– net als het huidige Coronavirus
– oorspronkelijk via vleermuizen op
carnivoren overgesprongen – het is dus
een zoönose. In 1885 zag Pasteur kans
zijn vaccin te testen op de negenjarige
Joseph Meister uit de Elzas, die kort daarvoor
was gebeten. Hoewel Pasteur geen
toestemming had om hem te injecteren,
gaf hij de jongen gedurende tien dagen
kleine doses van het rabiësvaccin om zijn
immuniteit tegen het virus te stimuleren.
Het kind overleefde. Deze overwinning
zette niet alleen de hele medische wereld,
maar ook de maatschappelijke discussie
over rabiës op zijn kop.
Pasteur oogstte veel lof en bewondering,
en slachtoffers van hondenbeten uit heel
Europa trokken naar Frankrijk om zich
door Pasteur te laten helpen. Maar hij
kreeg ook kritiek. Zijn wetenschappelijke
methoden en observaties zouden niet
deugen, en het testen op dieren (vivisectie)
leidde bovendien tot ethische bezwaren.
Zeker in Engeland waren de antivivisectionisten
zeer fel. Ze verspreidden
pamfletten en folders met beschrijvingen
van weerzinwekkende taferelen: Pasteur
tussen de stervende honden in krappe
kooien, op zoek naar een nieuwe prooi
58
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

De tweede mens die een inenting tegen rabiës
kreeg, in oktober 1885, was een 15-jarige herder
uit de Jura genaamd Jean-Baptiste Jupille. Hij
had kinderen beschermd tegen een dolle hond
en was toen zelf gebeten. Op de ingekleurde
19de-eeuwse prent zien we Pasteur toekijken
hoe een assistent het werk doet. Daarnaast een
foto van een standbeeld van de heroïsche Jupille
in het Institut Pasteur te Parijs.
HONDSDOLHEID
landen, of op de Balkan. Nog steeds
sterven er wereldwijd zo’n 50.000 mensen
per jaar aan rabiës, vooral in Zuid-Azië
en Afrika. In de meeste andere delen van
de wereld is het virus min of meer onder
controle, al duikt het nog regelmatig op
bij wilde dieren, zoals vossen en marters.
Door klimaatverandering, de exploitatie
van het platteland en door verdrijving,
trekken echter steeds meer zoogdieren
naar de stad, van vossen en wasberen
tot wilde zwijnen. In 2012 voorspelde de
virusdeskundige en wetenschapsjournalist
David Quammen al dat er een tijdperk
van epidemische zoönosen aankwam, en
zijn voorspelling leek met de coronapanvoor
wetenschappelijke marteling.
Hij werd een symbool van
dierenleed.
Het valt op dat de autoriteit
van de medische wetenschap,
net zoals nu, sterk
in twijfel werd getrokken.
De keuze voor vaccinatie
zou ‘subjectief’ zijn en tegenstanders
meenden dat hete
stoombaden of zelfs rituelen
met hondenhaar veel effectiever
waren. Herkenbaar is
het veelgebruikte argument
dat politiek en media
het gevaar van hondsdolheid
alleen maar overdreven, opdat
kwaadaardige laboranten het
Pasteur-vaccin beter konden
verspreiden en verkopen.
De dierlijke stad
Vaccinatie bleek een adequaat
middel om rabiës te bestrijden,
maar daarmee was de
maatschappelijke discussie
over de rondlopende
straathonden nog
niet afgelopen. De
bezwering van het
stadse hondengevaar
vergde een grotere
mate van overheidsingrijpen
en maatschappelijke ordening die pas in
de 20ste eeuw tot stand kwam. Loslopende
honden kunnen functioneren
als graadmeter van welzijn en welvaart
van een samenleving. Wanneer gezinnen
kleiner worden, arbeidsomstandigheden
verbeteren en publieke hygiëne
toeneemt, ruimen de zwerfhonden vrij
snel het veld. Een van de eerste landen
waar dat gebeurde en waar rabiës werd
bedwongen, is Nederland. Toch verdwenen
de straathonden in Europa nooit
helemaal, zeker niet in gebieden waar
staat en samenleving het bij vlagen zeer
moeilijk hebben, zoals in mediterrane
Musée Carnavalet, Parijs.
demie in 2020 uit te komen. De antrozoötische
stad is, kortom, nooit verdwenen.
Nieuwe confrontaties tussen mens en
dier zullen niet uitblijven.
Guido van Hengel is schrijver en historicus.
In 2021 publiceerde hij het boek Roedel (Van
Oorschot), een geschiedenis van mensen en
straathonden in voormalig Joegoslavië.
VERDER LEZEN
f Jessica Wang, Mad Dogs and Other
New Yorkers. Rabies, Medicine and Society
in an American Metropolis, 1840-1920,
Johns Hopkins University Press, 2019
f Ben Wilson, Stadsjungle. De natuur en
stad van het stenen tijdperk tot de klimaatcrisis,
Spectrum, 2023
Foto Shutterstock.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 59

Saga’s
Kostuumontwerp uit 1876 van Carl Emil
Doepler, voor het personage Waltraute
in de opera Die Walküre van Richard
Wagner. Het libretto was geïnspireerd
door de IJslandse mythen en saga’s.
Doepler hoort tot degenen die het idee
gemeengoed maakten dat de oude
Vikingen gehoornde helmen droegen.
1
Een succesvol IJslands
exportproduct
De wereldberoemde opera’s van Richard Wagner,
J.R.R. Tolkiens boeken, Hollywood-kaskrakers over de
dondergod Thor… ze zijn allemaal schatplichtig aan het
literaire erfgoed van IJsland. Voor zijn nieuwste boek
bracht Simon Halink dit unieke verhalenuniversum en zijn
(internationale) impact in kaart. Hij gidst ons erdoorheen
aan de hand van 5 vragen.
Waar komen de IJslanders
vandaan?
Lang voordat de eerste Scandinavische
‘landnemer’ (landnámsmaður) zich hier
in de Vikingtijd vestigde, gingen er in Europa
verhalen over een eiland in het hoge
Noorden. In de 4de eeuw v.Chr. al maakte
de Griekse geograaf Pytheas van Massalia
melding van een Arctisch land dat hij
Thule noemde. Waar dat precies was valt
moeilijk te zeggen, maar de zomernachten
waren er licht en het lag het op zes
dagen zeilen vanaf de toen bekende kust
van Noordwest-Europa.. Rond het jaar
825 schreef de Ierse monnik en geograaf
Dicuil over monniken die de zomer op
Thule gespendeerd hadden, waar om
middernacht genoeg zonlicht was om de
luizen uit hun habijt te plukken.
Of dat IJsland was? Dát Ierse monniken
er op zeker moment van afwisten, staat in
elk geval vast. Voordat de Scandinaviërs
zich er vestigden, brachten zij er de zomermaanden
door in contemplatie: in het
12de-eeuwse Boek der IJslanders (Íslendingabók)
beschrijft de IJslandse geleerde
Ari Þorgilsson hoe de eerste landnemers
hier Ierse monniken aantroffen. In het
Boek van de landnames (Landnámabók)
lezen we dat deze mannen Gods het eiland
niet met heidense barbaren wensten
te delen en daarom voorgoed vertrokken,
met achterlating van enkele kerkklokken
en bisschopstaven. Dicuil beklaagde zich
over het feit dat de Noord-Atlantische
eilanden, ‘onbewoond sinds de schepping
van de wereld’, overspoeld werden
door ‘Noordse bandieten’ en dat er geen
christelijke kluizenaar meer te vinden
was, alleen ‘ontelbaar veel schapen en te
veel zeevogels.’
Wie waren die ‘Noordse bandieten’, die
zich vanaf de 9de eeuw permanent op
het eiland vestigden? Volgens het gangbare
verhaal, inmiddels gelogenstraft
door archeologisch onderzoek, waren
de allereerste IJslanders een Noorse
boer genaamd Ingólfur Arnarson, diens
vrouw Hallveig Fróðadóttir en hun huishouding.
Ingólfur had het aan de stok
gekregen met de machtige koning Harald
Schoonhaar (ca. 850-932), die gezworen
had zijn haar niet te kammen totdat hij
heel Noorwegen onder zijn bewind had.
2
Om meer bloedvergieten te voorkomen, zo
gaat het verhaal, besloot Ingólfur met zijn
huishouding naar het westen te vertrekken.
Hij kende de geruchten over een
onbewoond eiland in het hoge Noorden
en de mislukte pogingen tot kolonisatie
(onder meer door ene Raven-Flóki, die het
eiland ‘IJsland’ noemde). Ingólfur besloot
dat hij zich daar wilde vestigen. Vanwege
de stoom van de warmwaterbronnen in
de baai waar hij landde, noemde Ingólfur
zijn nieuwe thuishaven ‘Rookbaai’, oftewel
Reykjavík. Hier begon hij rond het jaar 874
met de bouw van een boerderij. Eeuwenlang
gold dit als het officiële ‘geboortejaar’
van de IJslandse natie, maar archeologen
toonden aan dat er al enkele jaren eerder
sprake was van bewoning in Reykjavík.
Dicuil beklaagde zich erover dat de Noord-
Atlantische eilanden overspoeld werden door
‘Noordse bandieten’ en dat er geen christelijke
kluizenaar meer te vinden was
Waar gaan de IJslandse saga’s
over?
In de boerensamenleving die vervolgens
in de vroege middeleeuwen vorm kreeg,
ontbraken een vorstenhuis en adel.
Rechtspraak en het politieke bestuur
van de gemeenschap lagen vanaf 930 in
handen van machtige hoofdmannen, de
goðar (enkelvoud: goði), die iedere zomer
op de ‘Parlementsvelden’ (Þingvellir) in
het zuidwesten van IJsland bijeenkwamen
voor de jaarlijkse volksvergadering
(het Alþingi). Alle vrije mannen van het
eiland mochten die bijwonen. Hoewel er
landelijke wetgeving bestond, was er geen
uitvoerende macht; de plicht om bijvoorbeeld
een moord te vergelden lag bij de
nabestaanden zelf.
60
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

SAGA’S
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 61

Het feit dat er op IJsland geen politie en
geen gevangenissen waren is een grote
zegen geweest voor de wereldliteratuur.
Het rechtsstelsel, gestoeld op eerwraak
en eerbehoud, leidde namelijk al snel tot
complexe familieverhoudingen en bloedvetes:
eindeloze spiralen van geweld en
conflict die de ruwe verhaalstof zouden
vormen voor familiesaga’s, of saga’s van
IJslanders. Die verhalen werden eerst
mondeling overgeleverd: het woord saga
betekent letterlijk ‘het gezegde’ of ‘het
vertelde’. Ruim een eeuw nadat de IJslanders
officieel overgingen op het christendom
(het jaar 999 of 1000) ontstonden de
eerste kloosters, werd het schrift geïntroduceerd
en werden ook de oude verhalen
opgetekend. Anonieme schrijvers gingen
Ingólfur Arnarson, samen met zijn vrouw Hallveig
Fróðadóttir en hun huishouden geroemd
als de eerste IJslanders, maakte na zijn vertrek uit
Noorwegen volgens het 12de-eeuwse Íslendingabók
(Boek der IJslanders) de poten van zijn
hoge houten troon los en gooide ze overboord
toen IJsland in zicht kwam. Hij vertrouwde erop
dat de god Thor de poten zou laten aanspoelen
op de meest gunstige plek voor de vestiging. Op
dit schilderij zien we hoe Ingólfur met zijn gevolg
op die locatie aan land gaat (door Johan Peter
Raadsig, 1850, via Wikimedia Commons).
Waarom sloegen de Edda’s en
3saga’s ook buiten IJsland zo aan?
Wetenschappers schatten dat er meer
dan 10.000 Oudijslandse handschriften
geweest zijn, waarvan we er nu zo’n 1100
kennen. Die manuscripten zijn deels
ontdekt doordat Deense geleerden omstreeks
1600 begonnen te beseffen dat ze
een schat aan informatie bevatten over de
oudste geschiedenis van Scandinavië. Denemarken
was op dat moment verwikkeld
in een machtsstrijd met rivaal Zweden
en zette de verhalen in om de historische
superioriteit van Denemarken te bewijzen.
Verzamelaars maakten in opdracht
van de Deense koning jacht op middeleeuwse
handschriften en verscheepten
er honderden naar Kopenhagen, waar
ze onderzocht en vertaald werden. Deze
eerste vertalingen waren niet altijd even
secuur, en hebben tot enkele hardnekkige
misverstanden geleid. Zo is de zinsnede
‘takken van de schedel’, waarmee hoorns
bedoeld werden, ten onrechte uitgelegd
als bewijs dat de Viking dronk uit de scheer
vooral in de 13de en 14de eeuw mee
aan de haal en verweefden ze tot originele,
epische, complexe verhalen in de
volkstaal. De familiesaga’s vormen een
uniek historisch genre, maar de harde
zakelijkheid waarmee de gebeurtenissen
beschreven werden, komt erg modern
over. De oorsprong van die verteltrant
wordt weleens gezocht in de geïsoleerde
ligging van de IJslandse boerderijen,
waardoor zelfredzaamheid van levensbelang
was. Dat zou tot een individualistische
levenshouding geleid hebben.
Naast de familiesaga’s zijn ook verhalen
overgeleverd over Scandinavische
koningen, heiligen, bisschoppen, en de
legendarische ‘voortijdsaga’s’. Bovendien
werden op middeleeuws IJsland
de Edda’s geschreven: de Proza-Edda
(rond 1220 opgesteld door de geleerde
hoofdman Snorri Sturluson, met veel
informatie over de goden en hun beslommeringen)
en de Poëtische Edda, een
verzameling oude verzen grotendeels
uit de heidense tijd, dus voor de 11de
eeuw, met mogelijk een christelijk sausje
eroverheen (de herkomst van de naam
Edda is onzeker). Ze brengen legendarische
helden voor het voetlicht, zoals Sigurður
(Duits: Siegfried) de Drakendoder,
en goden als Odin (Óðinn), de dondergod
Thor (Þórr) en de vruchtbarheidsgodin
Freyja, die in verschillende gedaanten
ook in onze contreien werden vereerd.
De ‘religie van het Noorden’ vormde geen
monolithisch, netjes afgebakend geheel
(zoals Snorri Sturluson ons wil doen geloven),
maar eerder een onoverzichtelijke
familie van cultussen, overtuigingen en
praktijken. Iedere gemeenschap had haar
eigen mythen.
62
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

SAGA’S
del van zijn vijanden.
Ook in andere landen raakten geleerden,
schrijvers en kunstenaars na de 17de
eeuw in de ban van de Oudijslandse literatuur;
vooral waar Germaanse talen gesproken
worden (Scandinavië, Duitsland
en het Verenigd Koninkrijk) ervoer men
die als ‘nauw verwant’ aan de eigen cultuur.
En ook hier ontstond de belangstelling
vooral uit een behoefte aan versterking
van de eigen positie: ditmaal hoopte
men in de saga’s en de Edda’s sporen te
vinden van de eigen Germaanse ‘authentieke
volksgeest’. Die speelde een grote rol
in het romantisch nationalisme dat in de
19de eeuw opkwam, en dat ervan uitging
dat elk volk een specifieke aard had die
in het verleden was geworteld. Alleen,
hoe vond je die bronnen? Jacob Grimm
Links: de eenogige oppergod Odin (bij de
Germanen: Wodan) gezeten op zijn acht-benige
paard Sleipnir; geheel links de dood van
Balder; illustraties uit een 18de-eeuws IJslands
manuscript. Rechts: deze illuminatie komt
uit het 14de-eeuwse manuscript van Flatey
Flateyjarbók, de saga van de heilige Ólafur, koning
van Noorwegen (995-1030). Flateyjarbók
was een van de handschriften die op 21 april
1971 terugkwamen naar IJsland. Op de foto
hierboven arriveren Deense mariniers ermee
(foto Gunnar V. Andrésson).
legde daartoe met zijn broer Wilhelm
onder meer een sprookjesverzameling
aan, want in die oude volksverhalen
klopte volgens hen de ziel van de natie.
De IJslandse overlevering vond hij zeer
bruikbaar voor zijn monumentale Deutsche
Mythologie (1835), waarin hij het
voorchristelijke wereldbeeld van de oude
Germanen trachtte te reconstrueren. Om
het gebrek aan historische bronnen over
dat wereldbeeld goed te maken richtte hij
zich tot de Scandinavische overlevering,
waaruit hij gretig elementen leende om
ze te ver-Duitsen en voor te stellen als
onderdeel van de Germaanse cultuur.
De componist Richard Wagner liet zich
voor zijn ‘oer-Duitse’ werken, en vooral
voor zijn operacyclus Der Ring des Nibelungen
(première in 1876) inspireren
door de goden- en heldenwereld van de
Edda’s en saga’s, en door de nationalistische
‘ver-Duitsing’ hiervan door Grimm.
Wagners uiterst romantische interpretatie
van dit materiaal heeft ons beeld van de
Vikingen en hun cultuur bepaald; door
zijn opera’s werd de gehoornde Vikinghelm
gemeengoed, ook al hebben Vikingen
die waarschijnlijk nooit gedragen.
In de laat-19de-eeuwse Verenigde Staten
werden saga’s eveneens populair, vooral
de twee over Leifur Eiríkssons ‘ontdekking’
van de Nieuwe Wereld – vlak na het
jaar 1000 leidde hij een expeditie naar
Markland (Labrador) en Vinland (Newfoundland).
Er brak een ware ‘Viking
hype’ uit onder WASP’s, White Anglo-
Saxon Protestants. Ook zij werden vooral
door de IJslandse verhalen geïnspireerd
vanwege zorgen over hun eigen status:
ze vreesden hun politieke, culturele en
sociale dominantie kwijt te raken door
de massale immigratie van katholieken
en Joden uit Zuid- en Oost-Europa. Een
rijzige, blonde Noord-Europeaan, die
uit overtuiging christen was geworden
en Amerika ontdekt had, paste beter bij
het WASP-ideaalbeeld dan Columbus,
een kleine, donkere en fel-katholieke
Genuees. En nog mooier: de Europeanen
waren dus al in de Vikingtijd op
deze kusten geland, wat hen bijna net zo
‘oorspronkelijk’ maakte als de inheemse
bevolking, maar wel beschaafder én
christelijk. Eiríkssons aanwezigheid op
Amerikaanse bodem werd, kortom, aangegrepen
als historische rechtvaardiging
voor de onderdrukking van de oorspronkelijke
bewoners.
4
Zijn de IJslandse handschriften
nationaal of Scandinavisch
erfgoed?
In de 18de eeuw stelde de IJslandse
geleerde Jón Ólafsson van Grunnavík
nog dat iedere IJslandse saga samengevat
kon worden met de frase bændur
flugust á, wat zoveel betekent als ‘boeren
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 63

5
vliegen elkaar naar de keel’. De samenstellers
van sommige vroege saga-edities
verontschuldigden zich er in de inleiding
voor dat ze de lezer met dit barbaarse
materiaal lastigvielen. Die minachting
was ondenkbaar na de opkomst van het
romantisch nationalisme en de buitenlandse
fascinatie voor Oudijslandse
literatuur. Sterker, toen werd die steeds
vaker niet meer als IJslands maar als
Scandinavisch of zelfs Germaans erfgoed
bestempeld. IJslandse nationalisten zagen
dit natuurlijk heel anders. Hun land
was tot 1944 onderdeel van het Deense
Koninkrijk, en om de culturele status van
IJsland te verhogen benadrukten ze de
typisch IJslandse sfeer en herkomst van
de Edda’s en saga’s. Bepaalde sleutelverhalen
(zoals de scheppingsmythe uit de
Poëtische Edda, waarin het samenspel
tussen vuur en ijs een centrale rol speelt)
konden volgens hen alleen op het eiland
van vulkanen en gletsjers ontstaan zijn.
In de loop van de 20ste eeuw begon de
gedachte te wringen dat de middeleeuwse
handschriften, IJslands belangrijkste
erfgoed, zich in Kopenhagen bevonden.
Waarom moesten IJslanders naar Denemarken
afreizen om over de wapenfeiten
van hun voorouders te leren? Vooral na
het uitroepen van de onafhankelijke IJslandse
Republiek op 17 juli 1944 groeide
de overtuiging dat de handschriften
teruggehaald moesten worden: ‘Breng de
manuscripten thuis!’ luidde de strijdkreet.
De Denen wilden niet alle IJslandse
teksten retourneren, maar Reykjaviks
aanspraak op de ‘meest IJslandse’ teksten
(zoals de familiesaga’s) viel moeilijk te
ontkrachten. Na jaren onderhandelen en
oeverloze discussies over de ‘IJslandsheid’
van de handschriften werd in april
1971 dan toch de eerste lading manuscripten
met veel bombarie ingescheept.
Welke rol speelt dit erfgoed in
het IJsland van nu?
‘Toen ik opgroeide, had iedereen bij ons
het altijd over mensen die ik niet kende,’
schreef Ólafur Ragnar Grímsson, oudpresident
van IJsland, ooit: ‘en ik herinner
me nog goed dat ik me, toen ik tien
of elf was, opeens realiseerde dat al die
mensen over wie iedereen het altijd had,
al duizend jaar dood waren!’ Dit is tekenend
voor de rol van de middeleeuwse
Tolkien ca. 1916 (Wikimedia Commons).
Tolkien
De invloed van de saga’s en de Edda’s
op The Hobbit (1937) en de trilogie
The Lord of the Rings (1954-1955) van
de Brit J.R.R. Tolkien is nauwelijks
te overschatten. We herkennen het
bezielde IJslandse universum dat
uit verschillende werelden bestaat,
waaronder de godenwereld Asgaard,
de elfen- en reuzenwereld en de
mensenwereld Midgaard (Middle
Earth bij Tolkien). Ook ontleende hij
zijn vervloekte ring aan de IJslandse
mythen, en de namen van zijn
protagonisten (zoals Frodo, Gandalf
en Gimli). Tolkien doceerde als
hoogleraar aan de Universiteit van
Oxford onder andere Oudijslands en
kende de middeleeuwse IJslandse
literatuur dus goed. Ook nam hij voor
zijn kinderen een IJslandse au pair
in dienst en oefende hij zijn IJslands
door met haar over volksverhalen en
saga’s te kletsen. Als liefhebber van
deze werken verafschuwde hij het
schaamteloze misbruik dat de nazi’s
ervan maakten in hun verering van
de oude Germanen,
literatuur in het IJsland van vandaag. De
Sagatijd (ca. 930-1050) leeft niet alleen
voort in vele standbeelden in de openbare
ruimte, maar ook in de IJslandse
taal, die doorspekt is met spreekwoorden
ontleend aan de oude handschriften. Zo
staan voetballers bijvoorbeeld vlak voor
de wedstrijd te ‘bijten in de randen van
hun schilden’, zoals dat Vikingstrijders
betaamt.
Vlak voor de financiële crisis van 2008
werd het buitenlandse succes van
IJslandse bedrijven en banken zoals
Landsbanki nog toegeschreven aan de
Vikingmentaliteit die IJslandse ondernemers
met de paplepel ingegoten zouden
hebben gekregen. De ‘superioriteit’ van
de IJslandse zakenman viel te verklaren
uit de normen en waarden van de
Vikingtijd, en de eeuwenlange strijd om
te overleven. Hierdoor zou de wilskracht
van de IJslandse zakenman nou eenmaal
sterker zijn dan die van de concurrentie.
Toen de crisis, overigens mede veroorzaakt
door diezelfde ‘business-Vikingen’ –
denk aan de online spaar-optie Icesave –,
eenmaal was uitgebroken werd dit zelfverheerlijkende
beeld enigszins bijgesteld.
Er waren eerder ook al IJslanders
geweest die de nationale cultus rond
Vikingen en saga’s afwezen. Zo betreurde
kunstenaar Birgir Andrésson het dat men
bij IJslandse cultuur uitsluitend aan de
plaggenboerderijen en saga´s lijkt te denken,
en modernere uitingen daarbinnen
van minder belang geacht worden. De
schrijver en Nobelprijswinnaar Halldór
Laxness haalde zich de woede van veel
landgenoten op de hals door in zijn
roman Gerpla (1952) de bewierookte sagahelden
neer te zetten als brute moordenaars
van vrouwen en kinderen. Hij wilde
laten zien dat de ‘heldendaden’ waarop
veel IJslanders zo trots waren vaak niet
onderdeden voor de wreedheid die men
in Europa kortgeleden nog aan den lijve
had moeten ondervinden.
Desondanks vormen de mythen en saga’s
nog steeds de ruggengraat van een eigentijds
zelfbeeld, en blijft dat verre verleden
hier, meer dan elders in Europa, van
vitaal belang voor het heden.
Simon Halink
is historicus en
verbonden aan de
Fryske Akademy. Hij
woont in Reykjavik.
Van hem verscheen
De Viking vanbinnen.
Over IJslanders
en hun verhalenwereld
(Noordboek,
2023).
64
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Historizon
Historizon organiseert
reizen, dagtochten en
lezingen met historische
onderwerpen.
Kijk voor deze reis over de
Franse tuinen in juni 2024
en andere programma’s
op: www.historizon.nl
Of vraag de brochure aan.
Historizon
Postbus 3
3900 AA Veenendaal
Info@historizon.nl
Tel +31 88 6360200
Franse
tuinen
De mooiste tuinen met
historische bijdragen en
filosofische inzichten van
Barbara Moerman.
Zesdaaagse reis naar tuinen en
landgoederen in Noord-Frankrijk.
Van kasteeltuinen tot paleizen en
van een functioneel arboretum
tot utopische socialistische
denkbeelden verwerkt in een
commune-woonblok.
Tijdens deze reis bezoeken we
onder meer de tuin en het paleis
in Versailles, Chateau Villandry en
de tuinen van Monet in Giverny.
tijdvoortijdschriften.nl
Voor
iedereen een
tijdschrift!

19DE EEUW
Amerikaanse
roofridders
Ondernemers waren in de 19de eeuw de aanjagers van de Amerikaanse
economie. Een klein aantal werd puissant rijk en kreeg ongekende macht en
invloed. Tegelijkertijd veroorzaakten ze grote maatschappelijke misstanden,
maar het imperium van deze ‘Robber Barons’ begon eind 19de eeuw te
wankelen, laat Ruud Stevens zien.
Roofzuchtige ondernemers verdelen de Verenigde Staten onder elkaar (uit Puck, 8 februari 1882; Cornell University Library).
Het grondgebied van de Verenigde Staten was kort
na de Onafhankelijkheidsoorlog (1776-1783) nog
beperkt tot een lange strook land aan de Atlantische
Oceaan. Maar dat zou niet lang zo blijven: halverwege
de 19de eeuw reikten de VS tot de Stille Oce-
aan aan de andere kant van het continent. In rap tempo werden
talloze spoorlijnen en kanalen aangelegd om al deze nieuwe
gebieden te ontsluiten. In 1869 kwam de eerste transcontinentale
spoorverbinding tot stand, tussen 1871 en 1900 verviervoudigde
het aantal spoormijlen tot ruim 270.000 kilometer. Een
66
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Boven: cartoon getiteld The Bosses of the Senate, waarop Robber Barons de
politici in Washington in hun greep hebben (uit Puck, 23 januari 1889).
Rechts zien we een spotprent (Puck, 30 januari 1884) van John ‘Honest’ Kelly
(1822-1886), wiens middle name ironisch opgevat dient te worden: hij werd
verdacht rijk in de tijd dat hij als Boss de Democratisch Partij in New York
City beheerste. Het onderschrift van de cartoon luidt: ‘ik heb de combinatie
[van de kluis vol omkoopgeld], what are you going to do about it?’. Ook
op plaatselijk niveau wisten ondernemers en bestuurders elkaar namelijk
te vinden. Met donaties in de partijkas en andere douceurtjes ‘kochten’
aannemers, winkeliers en toeleveranciers van bijvoorbeeld bouwmateriaal
contracten en andere voordelen, bijvoorbeeld dat de sheriff af en toe een
oogje dichtkneep. Dat lukt natuurlijk alleen als de eigen kandidaten bij
de verkiezingen op het pluche belandden of konden blijven. Om dat te
bewerkstelligen mobiliseerden wijkmedewerkers van de ‘political machine’
bij elke verkiezing de achterban; dat waren gewone mensen die in ruil voor
hun stem baantjes kregen bij de betrokken ondernemers of op het stadhuis,
of geholpen werden bij het vinden van huisvesting.
razendsnelle industrialisatie was mogelijk door de overvloed aan
natuurlijke grondstoffen en de constante toevoer van goedkope
arbeidskrachten: miljoenen immigranten uit Europa en China
kwamen hun geluk beproeven. Kleine plaatsjes, dorpen eigenlijk,
groeiden binnen korte tijd uit tot grote steden. In Chicago bijvoorbeeld
woonden in 1830 krap honderd mensen, in 1890 waren het
er meer dan één miljoen.
Fortuinen
De productie in fabrieken nam snel toe en zo werden de VS in de
tweede helft van de 19de eeuw de grootste economie ter wereld.
Dit was mogelijk gemaakt door investeringen van ambitieuze
ondernemers in voor de industrialisatie belangrijke sectoren als
spoorwegen, olie, katoen, staal, banken...
De ondernemers verdienden er fortuinen mee en velen etaleerden
deze nieuwe rijkdom zonder enige gêne. Ze bouwden grote
stadsvilla’s en luxueuze buitenhuizen en voor de laatste mode
winkelden ze geregeld in Parijs. Ook hielden ze extravagante
danspartijen. Bradley Martin en zijn vrouw Cornelia bijvoorbeeld,
uit een geslacht van kooplieden en bankiers, organiseerden in
1897 een bal waarvoor het interieur van het Waldorf-Astoria Hotel
werd omgetoverd tot een replica van het paleis van Versailles.
Anderen betaalden de prijs voor deze buitensporige weelde.
Werknemers maakten lange dagen onder gevaarlijke omstandigheden
en kregen weinig betaald. Ondertussen stegen de
prijzen razendsnel omdat ondernemers hun concurrentie de
nek omdraaiden en vervolgens konden vragen wat ze wilden.
Olietycoon John. D. Rockefeller maakte bijvoorbeeld afspraken
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 67

met een aantal spoorwegmagnaten, met als resultaat dat
zijn concurrenten veel hogere prijzen voor het vervoer van
olie moesten betalen. Die hadden uiteindelijk vaak geen
andere keus dan zich door Rockefeller te laten overnemen.
Op die manier verkreeg hij een monopolie:
zijn Standard Oil had in 1879 bijna 90 procent van
de Amerikaanse markt in handen.
Dat het bij alle voorspoed voor sommige ondernemers
en investeerders, voor vele anderen allesbehalve
een gouden eeuw was, bleef niet onopgemerkt. Schrijvers
en journalisten haalden de hebzuchtige, egoïstische ondernemers
steeds vaker over de hekel als misdadigers die
zich verrijkten ten koste van anderen. De naam voor dit
tijdperk ontleenden historici aan het boek The Gilded Age.
A Tale of Today (1873) van Mark Twain en co-auteur Charles
Dudley Warner. Gilded betekent verguld: de rijkdom van
de Robber Barons verhulde als een laagje bladgoud de
corruptie waarmee hun fortuin vergaard was. Hun aanval
inspireerde weer andere romanschrijvers. Amerikaanse
kranten gebruikten daarnaast steeds vaker de kwalificatie
Robber Barons voor de grote ondernemers,
fabrikanten en bankiers. De benaming gaat terug
op de middeleeuwse Duitse Raubritter (roofridders),
die reizigers hoge en zelfs illegale tol lieten
betalen op de Rijn en de wegen die hun land
doorkruisten.
De Commodore slaat toe
Cornelius Vanderbilt had in 1859 de twijfelachtige eer om als eerste
zo te worden bestempeld, in een artikel in de New York Times.
‘Roofridder Vanderbilt’ begon als zestienjarige in 1810 met een
pontje tussen Staten Island en Manhattan. Twintig jaar later was
hij al aardig op weg zijn eigen scheepvaartimperium te bouwen,
wat hem de officieuze titel ‘Commodore’ opleverde, de hoogste
rang binnen de Amerikaanse marine. Die ‘titel’ beklijfde. Net als
Rockefeller drukte Vanderbilt zijn concurrenten uit de markt, maar
dan door veel lagere prijzen te hanteren voor het vervoer van
goederen en personen dan zijn concurrenten. Veel van zijn rivalen
moesten als gevolg daarvan de handdoek in de ring gooien.
Halverwege de 19de eeuw richtte de Commodore zijn pijlen op
de spoorwegen. Vanderbilt nam bestaande lijnen over en deinsde
ook nu niet terug voor spierballenvertoon. Zo liet hij in 1867 zijn
oog vallen op de New York Central Railroad. Dit was een cruciale
verkeersader tussen de plaats Buffalo, de poort naar het Middenwesten,
en Albany, de hoofdstad van de staat New York aan
de rivier de Hudson. De ‘Central’ had bovendien aansluiting op
Vanderbilts eigen Hudson River Railroad tussen Albany en New
York City die parallel aan de rivier liep.
Vanderbilt greep zijn kans toen de Hudson bevroor in de winter
van 1867, en het vervoer van goederen en personen erover
onmogelijk werd. Nu was Vanderbilts spoorlijn de enige optie om
snel tussen Albany en New York te reizen, ook voor de klanten van
de Central op weg naar of komend vanuit Buffalo. Maar Vanderbilt
hield zijn treindeuren gesloten voor vracht en passagiers van
de Central. Die oost-westverbinding werd nu waardeloos, en de
Central kon niet anders dan zich laten overnemen. Zulke vijande-
Sigarenreclame uit ca. 1920, waaruit waardering voor Carnegies rol
als financier van het Vredespaleis in Den Haag blijkt. De reputatie
van de Robber Barons verbeterde in de 20ste eeuw. Dat kwam onder
meer omdat ze aan het eind van hun leven veel van hun geld aan
goede doelen gaven. Carnegie bijvoorbeeld stichtte ook musea,
bibliotheken en onderzoek instituten. Rockefeller gaf geld aan
universiteiten, medische centra en natuurparken. Daarnaast werd
duidelijk dat niet alle grote ondernemers misbruik van hun werknemers
maakten en ze soms zelfs beter betaalden dan voor die tijd
gebruikelijk was. Ook werden de Robber Barons steeds meer gezien
als ‘captains of industry’, kundige zakenlieden die het fundament
hadden gelegd voor de moderne Amerikaanse economie.
lijke overnames maakten Vanderbilt uiteindelijk schatrijk. Bij zijn
overlijden in 1877 liet hij een vermogen van 100 miljoen dollar na,
ongeveer 2,7 miljard euro in onze tijd.
De explosieve groei van het Amerikaanse spoorwegnetwerk bood
nog veel meer ondernemers grote kansen; vaak ging dat gepaard
met corruptie. Het beruchtste voorbeeld is de Union Pacific Railroad,
die onder een andere naam een eigen bouwbedrijf optuigde
om een deel van het traject van de First Transcontinental Railroad
tussen Utah en Iowa aan te leggen. Het was voor de buitenwereld
niet duidelijk dat de eigenaren van het spoorbedrijf ook de baas
waren van het bouwbedrijf. Dat besteedde de werkzaamheden
weer uit en diende vervolgens rekeningen in bij Union Pacific
Railroad voor bijna het dubbele van de werkelijke kosten. Het
spoorbedrijf betaalde dat met leningen van de overheid en geld
van investeerders. Het verschil verdween in de zakken van de
68
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

eigenaren. Om onderzoek naar het bedrijf te voorkomen, politieke
beslissingen te beïnvloeden en de financiële voordelen te krijgen
die Washington toekende aan bouwers van spoorwegen, kochten
de eigenaren invloedrijke Congresleden om.
Vakbond vs. Carnegie
De Robber Barons behaalden ook grote winsten door vakbondsactiviteit
in hun fabrieken te voorkomen zodat ze werknemers
konden uitbuiten en afdanken als ze niet meer nodig waren.
Andrew Carnegie bijvoorbeeld volgde deze strategie. Hij was op
zijn twaalfde met zijn ouders uit Schotland naar de VS gekomen,
was begonnen als arbeider in een katoenspinnerij en had zich
opgewerkt tot hoofdinspecteur van een spoorwegmaatschappij.
Hij investeerde in spoorwegen en vooral in toeleveranciers zoals
producenten van locomotieven en bruggen. Gezien de grote
vraag naar staal in deze branche ging hij zich daarop toeleggen,
en met succes: eind 19de eeuw domineerde de Carnegie Steel
Company de staalindustrie.
Mede door technische innovaties nam de productiviteit in zijn
fabrieken toe met 800 procent, maar dat gebeurde ook doordat
bijna alle vakbondsactiviteit er de nek om was gedraaid:
vakbondsleden werden ontslagen en vervangen door andere
arbeiders. In 1892 dreigde hetzelfde te gebeuren in Carnegies
fabrieken in Homestead (Pennsylvania), die hij enige jaren tevoren
had overgenomen. Hier werkten leden van de Amalgamated
Association of Iron and Steel Workers. De vakbond en zijn leden
pikten het niet dat Carnegie uit kostenoverwegingen de lonen
wilde verlagen en riepen een staking uit die door zowel leden als
niet-leden werd gesteund. Carnegie gaf daarop de manager van
de fabriek de vrije hand in het oplossen van de crisis. Die zette
grof geschut in: hij ontzegde ook hier de stakers toegang tot de
fabriek, huurde (bewapende) particuliere beveiligers in, nam
stakingsbrekers aan en verlaagde meteen ook de lonen met 25
procent. Duizenden stakers en hun familie bestormden en bezetten
daarop de fabriek, waarbij zeven arbeiders omkwamen en ook
enkele beveiligers. Op verzoek van de manager greep uiteindelijk
de staatsmilitie van Pennsylvania in. Vakbondsleiders belandden
in de gevangenis en de vastberadenheid van de stakers maakte
plaats voor zorgen om het bestaan: velen wilden toen het erop
aankwam toch graag hun baan terug en stemden in met werkdagen
van 12 uur én het lagere loon.
Bijna 10 procent voor de People’s Party
De staking in Homestead werd neergeslagen maar was toch een
teken aan de wand. Werknemers gingen zich – net zoals in andere
westerse landen – steeds beter organiseren en eisten vaker betere
betaling en arbeidsomstandigheden. De Amerikaanse Federatie
van Arbeid (AFL), een in 1886 gestichte overkoepelende organisatie,
speelde een centrale rol bij de oprichting van vakbonden,
hun financiering en de organisatie van stakingen en boycots. Ook
boeren lieten steeds vaker van zich horen. Door de trek naar het
Westen was er steeds meer landbouwgrond beschikbaar gekomen
en nam het aantal boeren toe. Dit had overproductie en
dalende prijzen voor landbouwproducten tot gevolg. De boeren
werden ook nog eens uitgeknepen door onbetrouwbare tussenhandelaren
en spoorwegbedrijven, waarvan ze afhankelijk waren
voor het vervoer van hun gewassen. Banken weigerden krediet te
verstrekken voor broodnodige investeringen. Het plattelandsleven
was hardvochtig en vol armoede en ontberingen.
Ook de boeren trokken daarom steeds meer gezamenlijk op. In de
Granger Movement bijvoorbeeld, die inzette op begrenzing van
spoortarieven, en in de Greenback Labor Party die ijverde voor
uitbreiding van de geldhoeveelheid – dan zouden de opbrengsten
van boeren toenemen omdat dan de inflatie stijgt. In 1892
ging deze partij op in de People’s Party, die zelfs meedeed met de
presidentsverkiezingen en bijna 10 procent van de popular vote
behaalde: veel mensen vonden ook dat de rijke industriëlen te
veel macht hadden en dat dit ten koste ging van de kleine bedrijven,
boeren en arbeiders.
President Roosevelt
De protesten en pogingen om politiek een vuist te maken, hadden
echter niet het gewenste effect en echte verandering liet
nog op zich wachten – totdat grote economische tegenspoed de
zaken op scherp stelde. Financiële crises en perioden van groei
hadden elkaar gedurende de Gilded Age voortdurend afgewisseld,
maar in 1893 brak een jarenlange depressie uit. Een faillissement
van een spoorwegmaatschappij veroorzaakte een dominoreactie,
waardoor veel andere bedrijven, banken en beurzen ook
ten onder gingen. Miljoenen raakten hun inkomen kwijt, velen
ook hun onderdak.
Veel Amerikanen hadden genoeg van de corruptie, monopolies
en sociale misstanden. Journalisten, schrijvers en fotografen
speelden hierbij een belangrijke rol omdat zij de corruptie en
maatschappelijke wantoestanden in zorgvuldige rapportages aan
het licht brachten. Theodore Roosevelt omarmde toen hij tussen
1901 en 1909 president was uiteindelijk de progressieve beweging
die met dit groeiend georganiseerd verzet was ontstaan. Hij
nam het initiatief tot wetten die de vrijheid van Robber Barons
aan banden legden en een einde maakten aan de hardvochtige
laissez faire-economie.
De enorme macht van het grote kapitaal bracht ook
de Amerikaanse boeren in het nauw. Ze werden
afhankelijk van grote banken, onbetrouwbare
spoorwegbedrijven en tussenhandelaren. Eduard
van de Bilt vertelde eerder in Geschiedenis Magazine hoe deze
19de-eeuwse boeren zich verenigden in de Granger Movement
om hun eigen positie te verbeteren en de macht van de monopolisten
te breken. Verder lezen? Scan de QR-code of ga naar https://
geschiedenismagazine.nl/boerenverzet-in-19de-eeuws-amerika
Ruud Stevens is historicus, gespecialiseerd in economische geschiedenis.
VERDER LEZEN
f T.J. Jackson Lears, Rebirth of a nation. The making of modern
America, 1877-1920, Harper Perennial, 2009
f Richard White, The republic for which it stands. The United States
during Reconstruction and the Gilded Age, 1865–1896, Oxford University
Press, 2017
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 69

MET
RECEPT
WAT DE POT SCHAFTE
Eten volgens de seizoenen: vroeger kónden de
mensen niet anders. Culinair historicus Charlotte
Kleyn laat zien hoe ze daarmee omgingen.
Aardappelverhalen
Het is de tijd van de nieuwe aardappels. Wat zouden
we zonder die glorieuze alleskunners doen? Zachtjes
geprakt in jus of saus, goudbruin uit het frituurvet,
gepoft uit het kampvuur: de aardappel doet het allemaal
met verve. En dan te bedenken dat de Europeanen
er heel lang niet aan durfden. Hoewel, is dat echt zo?
De aardappel komt uit de Andes in Zuid-Amerika en wordt daar
al duizenden jaren gegeten en verbouwd. Tot eind 15de eeuw
kenden Europeanen de knol dus niet. Vervolgens duurde het nog
een kleine twee eeuwen voordat die in Europese kookboeken verscheen.
Er gaan veel verhalen rond over de moeizame introductie
van de aardappel in onze streken. Men zou bang zijn geweest
voor de giftige eigenschappen van de pieper, die zelfs lepra zou
veroorzaken. Machtige mannen moesten zwaar geschut inzetten
om het volk ervan te overtuigen dat het nieuwe gewas voedzaam
en gezond was. Zo zou de Pruisische koning Frederik de Grote
(1712-1786) een veldje met aardappelplanten overdag hebben laten
bewaken door soldaten, zodat de bevolking dacht dat het zeer
waardevolle planten waren en ze ging stelen zodra de bewakers
naar huis vertrokken. Je hoort precies hetzelfde verhaal met de
Franse apotheker en aardappelpromotor Antoine-Augustus Parmentier
(1737-1813) in de hoofdrol. Én een soortgelijke vertelling
over de Griekse politicus Ioannes Kapodistrias (1776-1831).
Museum Plantin-Moretus, Antwerpen.
De eerste aardappelrecepten
Vanaf eind 18de eeuw verschijnen recepten voor aardappels
in Nederlandse kookboeken, een aanwijzing dat
de elite ze ook begint te omarmen. In het Volkoomen
Neerlandsch kookkundig woordenboek voorgesteld in de
friesche keukenmeid en verstandige huishoudster (1772) van
Catharina Zierikhoven staat bijvoorbeeld een recept voor
gestoofde aardappelen met uien, room, boter, nootmuskaat,
peper en zout. In Nieuwe vaderlandsche kookkunst
(1794) is er al meer variatie. De lezer leert de knollen te
stoven, bakken, koken en een aardappelsalade te maken
met uien en boter of azijn en ‘boomolie’ (olijfolie). De aardappel
gaat zelfs in een pudding, met citroen, kaneel en
suiker, geserveerd met roomsaus. In de 19de eeuw wordt
de aardappel als de belangrijkste leverancier van calorieën
voor de Nederlanders onmisbaar.
Aardappelplant, illustratie uit ca. 1588.
Het verhaal lijkt voor het eerst opgetekend in een biografie over
Parmentier, geschreven door zijn protegé Julien-Joseph Virey.
Wellicht is het waar, en is het vervolgens een eigen leven gaan leiden.
Hoe dan ook, in Feeding the People. The politics of the potato
(2020) laat historica Rebecca Earle zien dat boeren die inmenging
van goedbedoelende koningen en apothekers helemaal niet
nodig hadden. In Noordwest-Europa zaten zij veel eerder aan de
aardappels dan de hogere klassen. Niet gek: de aardappel is makkelijk
te verbouwen – je hebt geen paard en ploeg nodig –, groeit
70
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

op arme gronden, verdraagt slecht weer en levert per hectare drie
keer zoveel calorieën op als graan. In Zeeuws-Vlaanderen aten
boeren en soldaten tijdens de Negenjarige Oorlog (1688-1697) al
aardappels, die verbouwd werden in tuintjes en op akkers. In 1736
bepaalde het provinciale bestuur van Zeeland dat over aardappels
belasting moest worden betaald: tegen die tijd aten de Zeeuwen
er dus al veel van. Vanuit het zuiden verspreidde de aardappel zich
naar de noordelijke provincies. Ook in andere delen van Europa
kreeg de pieper rond die tijd voet aan de grond, al was er in
tarwe-producerende gebieden minder behoefte aan dan in onze
streken.
Hoe zit het dan met die verhalen? Volgens Earle geven ze aan
dat de elite zich in de loop van de 18de eeuw steeds meer ging
interesseren voor het dieet van de lagere klassen. De bevolking
groeide flink en er waren veel oorlogen en voedseltekorten.
Voedselopstanden lagen dus voortdurend op de loer. De aardappel
was veel makkelijker te verbouwen dan tarwe, en vormde
zo een goede aanvulling of alternatief. Aardappelpromotors als
Parmentier, die vele essays schreef over de aardappel, moesten
vooral leden van hun eigen klasse overtuigen. Want de boeren?
Dat waren allang aardappeleters.
Charlotte Kleyn is culinair historica en journalist. Ze publiceerde onder
andere het boek Trek, eten onderweg, toen en nu. Daarnaast is ze conservator
Geschiedenis van de Voeding bij het Allard Pierson.
Antoine Parmentier, bezig met een
aardappel (detail 19de-eeuwse
prent, Wikimedia Commons).
De Fransen eren aardappelpromotor Antoine-Augustin Parmentier nog altijd
met straatnamen, standbeelden én twee populaire gerechten. Potage parmentier
is een aardappel-preisoep en doodeenvoudig te maken door gelijke delen
aardappel en het wit en groen-wit van prei samen te koken in gezouten
water en alles vervolgens te pureren met een flinke klont boter of scheut
room erdoor. Hachis parmentier is een gehaktschotel met aardappelpuree.
Wij maken hem vleesloos met linzen.
Hachis Parmentier met linzen
Ingrediënten voor 4 personen:
• 3 eetlepels olijfolie
• 3 sjalotten, gesnipperd
• 2 knoflooktenen, fijngesneden
• 2 winterpenen, in kleine blokjes
• 600 gram gekookte linzen (zelf koken? Neem 300 gram droge linzen)
• 1 blik gepelde tomaten à 400 ml
• 100 milliliter witte wijn
• zwarte peper
• 1 kilo kruimige aardappels, geschild
• 50 gram boter + extra
• 200 milliliter hete melk
• Nootmuskaat
• 50 gram oude Goudse kaas of comté, geraspt
• 50 gram paneermeel of panko
Verwarm de olijfolie en bak de sjalotten, knoflook en winterpeen onder een deksel
zacht. Voeg de linzen, tomaten en wijn toe en laat afgedekt 30 minuten zachtjes
pruttelen. Breng op smaak met zout en zwarte peper.
Kook ondertussen de aardappels gaar en stamp ze met de boter en melk tot
smeuïge puree. Breng op smaak met zout, nootmuskaat en peper.
Verwarm de oven voor op 200 graden. Vet een springvorm of ovenschaal in met
boter. Verdeel de linzensaus over de bodem en verspreid de kaas erover. Dek af
met de puree, bestrooi met het paneermeel en leg er wat vlokjes boter op. Zet 20
minuten in de oven tot de bovenkant een mooi korstje heeft.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 71

BOEKEN
FENNEKE SYSLING
Tokiotribunaal
Gary J. Bass, Het Tokiotribunaal. De
geboorte van het modern Azië (Amsterdam,
2023) Hollands Diep, 895 blz., € 49,99
Op 3 mei 1946 begon in Japan het Tokiotribunaal,
dat recht moest spreken over de
Japanse oorlogsmisdadigers. Na ruim twee
jaar werden er zeven ter dood veroordeeld,
onder wie de Japanse premier Hideki Tojo.
Zestien anderen kregen levenslang.
Waar het proces van Neurenberg een haast
heilige status kreeg, schrijft de Amerikaanse
politicoloog Gary Bass, werd het
Tokioproces een bron van verbittering en
onenigheid. Bass beschrijft het tribunaal als
een mondiale krachtmeting, waar rechters
en advocaten uit elf verschillende en
onderling zeer verdeelde landen - westerse
mogendheden maar ook de Filipijnen, India
en China - het eens moesten worden. Dat
lukte nauwelijks. De rechters bleven kibbelen,
en ook de verdediging betwijfelde
steeds de legitimiteit van het tribunaal.
Een van de zwaktes van het proces was het
racisme. De Amerikanen hadden in de oorlog
de Japanners genadeloos neergezet als
inferieur en konden daar moeilijk van loskomen;
Japanners zagen hun beschaving
juist als superieur aan het westen en aan de
zuidelijke Aziatische rassen. Ze geloofden
niet dat de geminachte westerlingen een
eerlijk proces konden organiseren.
Een andere zwakte was alles wat buiten
de rechtbank werd gelaten. Dat waren
bijvoorbeeld de medische misdaden van
de Japanse Unit 731, waar kennis over biologische
oorlogsvoering uit voortkwam die
de VS en de Sovjet-Unie maar al te graag
voor zichzelf wilden houden. Maar vooral
moest keizer Hirohito op de troon blijven
om Japan stabiel te houden. De rechters en
aanklagers moesten zich soms in bochten
wringen om hem buiten schot te houden.
In het vonnis leek het alsof ‘de militaire
extremisten een vredelievende keizer zo
gek hadden gekregen hun daden goed
te keuren’. Ook andere geledingen van de
samenleving zoals niet-militaire elites en
grote bedrijven, bleven toen en later buiten
schot.
Een derde probleem was kolonialisme.
De meeste rechters kwamen uit koloniale
grootmachten - Groot-Brittannië, Frankrijk,
Nederland - die het met elkaar eens waren
dat hún kolonialisme rechtmatig was maar
dat van Japan niet. Die houding leidde tot
botsingen, bijvoorbeeld met de rechter uit
het in 1947 onafhankelijk geworden India,
Radhabinod Pal, die zich moedig tegen
het westerse kolonialisme uitsprak. Ook de
Nederlandse rechter, Bert Röling, krijgt een
pluim van Bass omdat hij de legitimiteit van
het tribunaal aan de orde durfde te stellen.
Het Tokiotribunaal is goed geschreven en
goed beargumenteerd, maar het is ook dik.
Dat komt, aldus Bass, onder andere door de
uitvoerige documentatie van het proces:
alleen al het rechtbankverslag was 49.858
bladzijden. Maar het komt ook doordat de
auteur inzet op een mondiale aanpak terwijl
hij tegelijk de details van de rechtbank
geeft: een zenuwachtige getuige, de geur
van hout en boenwas. En door een omslachtige
opzet in drie delen (aanloop, verloop
en vonnissen) waardoor hij drie keer
de oorlogsmisdaden moet behandelen
waar het proces over ging. Nota bene: voor
voetnoten was geen plek meer, die moet je
lezen op de website van de uitgever.
Misleiding
Remco Raben en Peter Romijn,
m.m.v. Maarten van der Bent en Anne
van Mourik, Talen van geweld. Stilte,
informatie en misleiding in de Indonesische
onafhankelijkheidsoorlog, 1945-
1949 (Amsterdam 2023), Amsterdam
University Press, 590 blz., € 39,99
Het onderzoeksproject naar de
Indonesische dekolonisatie blijft
maar boeken opleveren. In Talen
van geweld gaan de auteurs in op de
manieren waarop het ‘norm-overschrijdende’
geweld in de onafhankelijkheidsoorlog
- inmiddels door dit
project volop aangetoond - werd verzwegen,
met eufemismen omfloerst
en gesouffleerd naar de media. Raben
schreef enigszins zelf-ondermijnend
in de NRC dat het project, dat zich
vooral baseerde op die verhullende
Nederlandse bronnen, een tamelijk
zinloze historische exercitie is gebleven,
maar voor wie geïnteresseerd is
in de mechanismen die geweld onzichtbaar
kunnen maken, is dit boek
toch wel degelijk interessant.
72
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Wereldgeschiedenis
Lumumba’s kies
Stuart A.
Reid, Het Congo
complot. De CIA,
de koude oorlog
en de moord op
premier Lumumba
(Amsterdam
2023), Nieuw
Amsterdam, 623
blz., € 35,99
Stuart Reid begint
zijn verhaal
met een kies. Lumumba, de eerste premier
van Congo nadat het onafhankelijk van
België was geworden, werd vermoord in
1961. Een politieman werkte zijn lijk weg,
maar hield het gebit. Zijn dochter erfde een
kies, maar moest die recent afstaan aan de
politie.
Reid, redactiechef van Foreign Affairs met
een soepele pen, schrijft gelukkig niet
alleen over Lumumba’s dood, maar zet
hem levendig neer als postbode, bierverkoper
en soms wispelturige premier. Reids
verhaal is wel erg gericht op de VS en de
CIA, die Lumumba dood wilden hebben, en
leunt minder op Belgische bronnen.
Reid stelt kritisch vast dat de VS nauwelijks
een reden hadden om de moord op
Lumumba te beramen. Hij was niet echt
anti-Amerikaans en de VS hadden weinig
in Congo te zoeken: het was geen strategische
bedreiging, ze hadden er geen
handelsbelangen en de meeste mineralen
die je er vond, hadden de VS zelf ook. De
verklaring ligt volgens Reid in een overschatting
van het Sovjetgevaar, en ‘de
arrogantie van de macht’. Zo werd Congo
een blauwdruk voor latere Amerikaanse
inmenging in andere landen.
De plannen van de CIA-huurmoordenaars
(zoals gif in tandpasta ) mislukten echter.
Lumumba werd uiteindelijk vermoord
door Congolese rivalen, met de hulp van
de Belgen. De kies waarmee het verhaal
begon, bleek geen rol meer te kunnen
spelen in het strafrechtelijk onderzoek dat
Lumumba’s dochter aangespannen had en
werd teruggegeven aan zijn kinderen. Het
lichaamsdeel ligt nu in zijn door Chinezen
ontworpen mausoleum in Kinshasa.
Olie-familie
Jeroen Koch, De Kesslers. Een
familiegeschiedenis in olie en staal
(Amsterdam 2023), Boom, 496 blz.,
€ 32,50
Historicus Jeroen Koch schreef
op verzoek van de Kesslers hun
familiegeschiedenis, een geschiedenis
van economisch succes in olie
en staal, en van maatschappelijk
succes dat volgde. Ondernemer
August Kessler boorde aan het eind
van de 19de eeuw met behulp van
het kapitaal van zijn vrouw naar olie
in Nederlands-Indië en stond aan
de wieg van Shell, zijn zoon werkte
bij Hoogovens. Met het nieuwe
vermogen arriveerde de familie in
de hogere burgerij, en Koch geeft
een mooi inkijkje in die wereld van
ambitie, connecties, weldoenerij en
luxeproducten. De Kesslers produceerden
de olie en staal voor auto’s,
en reden er vervolgens ook graag in,
uiteraard met chauffeur.
Zuid-Azië
Joya Chatterji, Schaduw rond het middaguur.
De geschiedenis van Zuid-Azië in de
twintigste eeuw (Amsterdam 2023), Spectrum,
895 blz., € 59,99
Grote politieke idealen, maar ook wat in
huiskamers bediscussieerd werd; agrarische
politiek, maar
ook over wat
bij gezinnen
van verschillende
kastes
op het menu
stond: dit is
zowel een
politieke als
een culturele
geschiedenis
van Zuid-Azië
die het grote
verhaal in de
kleine gebeurtenissen wil laten zien. Een
ambitieus en veelomvattend maar goed
leesbaar boek.
Zuid-Azië in de 20ste eeuw, dat betekent
een halve eeuw Brits India en een halve
eeuw India, Pakistan en Bangladesh. Drie
landen die hun eigen natie en identiteit
hebben bevochten maar die, en dat is Chatterji’s
belangrijkste these, vanwege hun
vergelijkbare ontwikkeling tegelijkertijd
een eenheid zijn gebleven. In alle drie de
landen leerden inwoners via ‘onderwijs,
pressie en intimidatie’ wat voor burgers ze
moesten zijn en wie de vijand was, veelal
met geweld tot gevolg.
Chatterji maakt grote thema’s zoals ‘de
staat’ tastbaar door te schrijven over de
personen die de staat belichaamden, zoals
de Britse districtsofficier. Schijnbaar moeiteloos
gaat ze vervolgens van de staat naar
de Indiase keuken, met een verhaal over
yoghurtrijst, ghee, Biryani en ongelijkheid.
De brahmanen, een hogere kaste, wilden
liever niets weten van de ongezonde
veestapels en straatarme koeherders die de
yoghurt voor hun yoghurtrijst produceerden.
Tegenover hun rijke keuken stonden
de eetgewoonten van de ‘onaanraakbare’
dalits: voor hen geen yoghurt of ghee, geen
curries of groenten maar honger, elke dag.
Het maakt dit een heel menselijke geschiedenis
van de regio, die elke lezer nieuwe
dingen zal bijbrengen.
Fenneke Sysling is universitair docent aan
het Instituut voor Geschiedenis, Universiteit
Leiden.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 73

DJOEKE VAN NETTEN
Gewone Amsterdammers
Bob Pierik, Zo veel leven voor de deur. Een
geschiedenis van alledaags Amsterdam in de
zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam
2023) Meulenhoff, 253 blz., € 26,99
Een boek dat de straat op gaat. We ontmoeten
‘de gewone Amsterdammer’, belooft
historicus Bob Pierik in zijn inleiding. Bij
nader inzien blijkt die gewone Amsterdammer
trouwens helemaal niet altijd gewoon:
we zijn getuige van allerlei fascinerende
ontmoetingen in de 17de- en 18de-eeuwse
straten, steegjes, havens, deuropeningen en
stadsmuren. Op basis van het archief van de
secretaris van de hoofdofficier schetst Pierik
een anekdotisch en zeer leesbaar beeld van
ruzies en conflicten in de vroegmoderne
stad. Aan het eind noemt Pierik zorg, geluk
en vriendschap: vast ook in Amsterdam te
vinden, maar niet in de door hem bestudeerde
bronnen. Die komen namelijk uit een
soort politiearchief, wat maakt dat het beeld
dat van vroegmodern Amsterdam blijft
hangen nogal negatief is. Er werd geklaagd,
geroddeld, geschreeuwd, gescholden,
geslagen, gevochten en verkracht. Desondanks
(of juist daardoor?) is dit boek zeer
de moeite waard. Er zijn waarschijnlijk geen
bronnen waarin we zo dicht op het dagelijks
leven van de Amsterdammers komen; hun
boodschappen, werk, huishoudens, vervoersmiddelen
en
seksleven (oftewel
hun ‘vleselijke
conversatie’, zoals
het in de bronnen
heet). Op
andere gebieden
is het boek juist
helemaal niet
eenzijdig, onder
meer door het
presenteren van
vele verhalen over
mannen én vrouwen. Die laatste waren in
Amsterdam ook in de meerderheid, en dat
komt hier – in tegenstelling tot veel andere
geschiedschrijving over deze periode –
mooi naar voren. Pierik toont hoe de realiteit
een levendig contrast vormde met bijvoorbeeld
de huwelijksadviezen van Cats en de
huiselijke schilderijen van Vermeer.
Door middel van overzichtelijke kaartjes en
verwijzingen naar het huidige Amsterdam
zijn de verhalen voor iedereen die de stad
een beetje kent goed te plaatsen. Een uitgebreid
kleurenkatern in het midden biedt
vele afbeeldingen waarop ik bij wijze van
spreken met duim en wijsvinger zou inzoomen.
Wat wél kan, is met een QR-code het
onderliggende proefschrift (in academisch
Engels) raadplegen en – nóg leuker – een
stadswandeling maken. Pierik beschrijft een
mooie route van zo’n anderhalf uur, met een
groot aantal verwijzingen naar de personen
uit het boek.
Tromps vlaggenschip
Graddy Boven, Aemilia. Vlaggenschip van Maarten Tromp
(Zutphen 2023) WalburgPers Lanasta, 88 blz., €22,99
Origineel en goed uitgewerkt idee: niet
een zeeslag of een zee-‘held’ centraal stellen,
maar een schip. Maritiem historicus
Graddy Boven volgt de Aemilia vanaf de
bouw in 1632 in Rotterdam tot haar sloop
twee decennia later in Napels. Hoewel
er veel omheen wordt verteld, over bijvoorbeeld het leven
aan boord en de admiraliteit in de 17de eeuw, blijft de Aemilia
constant centraal staan en dat is fijn voor de lezer. Een belangrijk
deel van het boek beslaat de zeeslag bij Duins in 1639, maar ook
daarvoor en daarna overleefde dit schip verschillende zeeën,
bemanningsleden en tegenstanders. Het boek heeft een fijn
vierkant formaat en is zeer rijk geïllustreerd, maar oogt door
de vele kleine afbeeldingen en grote variatie aan lettertypes,
-groottes en kleurgebruik soms wat rommelig.
Verboden liefde
Bert Koene, Hoop van u te dromen. De
verboden liefde van jonkvrouw Maria van
Wassenaer (Zutphen 2023) Walburg Pers,
126 blz., €20,-
Als het verhaal van Maria van Wassenaer
(1618-ca. 1655) een film was geweest, was
het te ongelooflijk voor woorden geweest.
De bronnen tonen echter hoe het er in
de 17de eeuw daadwerkelijk aan toe kon
gaan. Maria wilde – onder haar stand –
trouwen met ene Wolf Saltzer en haar familie
deed alles om dat te voorkomen. Maria
werd zonder proces meermaals gevangengezet,
in verschillende huizen, kastelen en
zelfs op een schip. Toch wist zij met Wolf
contact te houden (we lezen over brieven
geschreven met haar eigen bloed) en
meerdere keren te ontsnappen. Het leidde
tot rechtszaken in zowel Holland als Gelre.
Op basis daarvan en het familiearchief
heeft Bert Koene op zeer lezenswaardige
wijze het verhaal van Maria’s verboden
liefde geconstrueerd. Voor wie wil weten
hoe het afloopt: lees Hoop van u te dromen.
Of kijk uiteindelijk de film, de basis voor
een script ligt klaar.
74
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

VROEGMODERNE GESCHIEDENIS
Geniale koopman
Alice Boots en Rob Woortman, Een
geniale koopman. Dirk van Os en de invloed
van Zuid-Nederlanders op de Amsterdamse
geldmarkt (Zutphen 2023) Walburg Pers,
351 blz., €29,99
Er zijn van die mensen van wie het je
verbaast dat er nog geen biografie van
was – op het moment dat je die biografie
in handen hebt. Dirk van Os (1556-1615) is
zo iemand. Schrijversechtpaar Alice Boots
en Rob Woortman (die overleed vlak na het
uitkomen van dit boek), leverde eerder een
biografie van Anton de Kom af en belicht
hier weer een fascinerende man die allerlei
epochemachende ontwikkelingen meemaakte,
of, sterker nog, daarvan zelf aan de
wieg stond. Net als veel andere kooplieden
trok Van Os van Antwerpen naar Amsterdam.
Daar was hij betrokken bij de Compagnie
van Verre, die de eerste Hollandse
reizen naar Oost-Indië eropuit stuurde, en
vervolgens bij de VOC. Later was het Van Os
die zorgdroeg voor de inpoldering van de
Beemster. Niet alleen werd hij zelf schatrijk
van deze business, mede dankzij hem is het
aandelensysteem, papier dat geld waard is,
ontstaan, en zo is hij te beschouwen als een
van de vaders van het kapitalisme. Voor de
uitwassen daarvan: uitbuiting en slavernij,
hebben de auteurs af en toe oog, maar het
boek heeft toch een hoog ‘zo deed men dat
Polderkaarten
toen nou eenmaal’-gehalte. Wat dat betreft
heeft deze biografie een volledig ander
perspectief dan die van De Kom. Hoewel
het niet een volledig nieuw inzicht is,
benadrukt Een geniale koopman ten eerste
terecht dat de Zuid-Nederlanders niet alleen
in aantallen en met geld de Hollandse
economie versterkten, maar vooral ook
met hun expertise. Ten tweede wordt hier
eens te meer duidelijk dat de Amsterdamse
elite in de 17de eeuw echt niet zo tolerant
was, ook niet voor protestantse Antwerpse
import met kennis en kapitaal.
Een geniale koopman beschrijft niet alleen
Van Os’ levensloop, maar schetst ook
uitgebreid zijn omgeving. Dit heeft zowel
het voordeel dat er een rijk beeld ontstaat
van met name Antwerpen, Amsterdam en
de Beemster in deze periode, als het nadeel
dat Van Os soms wel erg ver naar de achtergrond
verdwijnt.
Wim Renkema, Marc Hameleers en Peter van der Krogt, Polderkaarten. De
gedrukte kaarten van waterschappen en polders tot 1870 (Leiden/Boston 2023) Brill, Hes&De
Graaf, 900 blz., €201,65
Niet goedkoop, maar daar krijg je veel voor terug. Een scriptie uit
1984 die uitgroeide tot een prachtige uitgave in de Explokart-serie.
Dit onderzoeksprogramma produceerde al verschillende kloeke
bibliografieën van kaarten en atlassen. Dit deel omvat meer dan
duizend gedrukte Nederlandse polderkaarten. Het grote formaat
en de heldere vormgeving nodigen uit tot lezen én kijken. Leuk
voor wie in zo’n polder woont, en een uitnodiging voor veel meer
historisch onderzoek naar waterschappen, polders en hun visuele
representatie.
Opstand
tegen Spanje
Piet Boon, Maximiliaan de Hénin-Liétard,
graaf van Boussu (1542-1578). Van koninklijk
stadhouder tot naaste medewerker van Oranje
(Hilversum 2023) Verloren, 408 blz., €39,-
De titel van dit boek heeft veel woorden
nodig voor iemand die meestal kortweg
Boussu (ook wel Bossu) wordt genoemd;
hij staat bekend als de admiraal in Spaanse
dienst die in 1573 de Slag op de Zuiderzee
verloor van de watergeuzen. Er blijkt veel
meer te vertellen. Na zijn gevangenschap
loopt Boussu over en komt in dienst van Willem
van Oranje. Wat een verrader, dacht ik,
maar dat is niet hoe Piet Boon hem neerzet.
Die laat juist zien hoe Boussu een trouwe
medewerker en medestander van Oranje
werd. Dit boek leest soms wat moeizaam
door de vele namen, plaatsen en jaartallen,
maar laat voor geïnteresseerden mooi
genuanceerd zien hoe het werkte voor én
achter de schermen in de eerste jaren van
de Nederlandse Opstand tegen Spanje.
Schotse
prinses
Nadine Akkerman, De hartenkoningen.
Het leven van Elizabeth Stuart (Amsterdam
2023) Querido Facto, 536 blz., €37,99
Toen ik Nadine Akkerman interviewde (Geschiedenis
Magazine 2022/3), vroeg zij zich
af of een uitgever het zou zien zitten haar
biografie van Elizabeth Stuart op de Nederlandse
markt te brengen. Gelukkig heeft
Querido Facto het aangedurfd en is er nu
een fijne Nederlandse vertaling van Akkermans
spannende, mythes-doorbrekende,
doorwrochte verhaal over deze Schotse
prinses die even koningin was van Bohemen
en vervolgens lange tijd in Den Haag
een levendige hofhouding voerde. Een van
de invloedrijkste vrouwen in Europa in de
eerste helft van de 17de eeuw.
Djoeke van Netten doceert geschiedenis
aan de Universiteit van Amsterdam.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 75

HENK SLECHTE
De kleine Napoleon
‘Wist u ervan?’
Hans Redeker, Herman Willem Daendels 1762-1818. De kleine
Napoleon (Soesterberg 2023) Aspekt, 232 blz., €24,95
De Hattemse regentenzoon Herman
Willem Daendels was 19 toen in 1781
in Nederland de patriottentijd begon.
Als student raakte hij overtuigd
van het gelijk van de patriotten, die
de bestuurlijke almacht bestreden
van de Oranje-stadhouder (hem
verleend in het Regeringsreglement
van 1750). Daendels ondervond die
macht toen de stadhouder in 1785
niet hem benoemde als opvolger
van zijn vader, schepen van Hattem,
maar een orangist. Daendels accepteerde
dat niet en bij het conflict dat
volgde – Redeker karakteriseert het
in zijn spannende biografie als ‘oorlog in Hattem’ – voerde Daendels
de patriotten aan. Hij werd naar Frankrijk verbannen en kreeg een
leidende rol bij voor Nederland ingrijpende gebeurtenissen in de
Bataafse en de Franse tijd. Hij richtte in Frankrijk het Bataafse Legioen
op dat in 1795 met het Franse leger de Republiek binnenviel,
en hij voerde in 1798 met anderen twee staatsgrepen uit die leidden
tot de eenheidsstaat én de Staatsregeling, de eerste grondwet.
In 1807 volgde de aanstelling – door koning Lodewijk Napoleon –
tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Hij maakte van het
eilandenrijk, dat tot dan toe door handelscompagnie de VOC was
bestuurd, een centraal bestuurde kolonie van de staat.
Napoleon lijfde in 1810 Nederland in bij het Franse keizerrijk, riep
Daendels in 1811 terug en nam hem in 1812 als divisie-generaal
mee op de veldtocht naar Rusland. Koning Willem I wilde vervolgens
de lastige Daendels liefst ver van Nederland hebben en benoemde
hem in 1815 tot gouverneur van de Nederlandse gebieden
aan de Goudkust in Afrika (nu Ghana). Daendels maakte van deze
bescheiden bestuurlijke functie geen succes. Hij overleed in 1818
op het kasteel van St. George d’Elmina en is daar ook begraven.
In zijn epiloog geeft Redeker een interessant overzicht van wat historici
over de man geschreven hebben. De meesten noemen hem
een krachtige en moedige persoonlijkheid. Willem Frijhoff zowel
als J.J.P. de Jong vinden net als Redeker dat Daendels de geschiedenis
van Indië een nieuwe wending gaf, door de introductie van de
nieuwe liberale opvattingen over het politieke en economische
koloniale beheer.
Redekers boeiende biografie over deze invloedrijke figuur die ten
onrechte is vergeten, geeft een verhelderende context, maar een
boek over iemand die op zoveel plaatsen actief is geweest en met
veel verschillende mensen contact had, heeft een index op persoons-
en geografische namen nodig. En jammer dat de illustraties
geen bijschriften hebben.
Walter Kempowski, Heeft u Hitler gezien?
(Amsterdam 2023) Alfabet, 332 blz., €24,99
De Duitse schrijver
Walter Kempowski
(1929-2007) vroeg
in 1970, ten behoeve
van een roman
die tussen 1938
en 1945 speelde,
aan 500 Duitsers of
ze Hitler wel eens
hadden gezien.
Hij publiceerde dit
unieke document
in 1973, met als
enige context
beroep en leeftijd
van de respondenten. Tot dan toe was het geijkte
antwoord op iedere vraag naar de oorlog: Wir
haben es nicht gewusst. Omdat de publicatie veel
reacties opriep, herhaalde Kempowski zijn aanpak
met de vraag die nog niemand had durven
stellen: ‘Wist u ervan?’ – doelend op de Holocaust.
Vaak volgde eerst een ontkennend of twijfelend
antwoord, maar kwam daarna wat men zich
echt herinnerde, soms met een eigen mening of
reacties die men zich uit zijn eigen omgeving nog
voor de geest kon halen. Dat leidde in 1979 tot de
publicatie van de antwoorden op beide vragen,
wederom alleen voorzien van beroep en leeftijd.
Kempowski benadrukte dat dit geen representatief
opinieonderzoek was, maar de stand van
het bewustzijn van de jaren ’70. De bundeling
uit 1979 kwam onlangs uit in het Nederlands,
voorzien van een verhelderend voorwoord van
Roxane van Iperen. Zij vertelde in 2018 in de
roman ’t Hooge Nest de geschiedenis van haar
huis in Naarden, waar twee Joodse zusjes en een
Duitser vanaf februari 1943 een verzetscentrum
en toevluchtsoord voor onderduikers runden.
Ze legt uit dat het Kempowski als eerste lukte de
Duitsers over de oorlog te laten praten door niet
naar een beladen begrip als schuld te vragen
maar alleen naar het leven toen, en de antwoorden
ook zonder toelichting te publiceren.
Daardoor maakte hij het volgens haar voor veel
Duitsers mogelijk ook op de vraag Wist u ervan?
een eerlijk antwoord te geven.
76
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Moerasvolk_converted Alle pagina's 21-06-23 16:32
IN DE BOEKWINKEL
Kettingrokende koning
Sally Bedell Smith, George VI en
Elizabeth. Het huwelijk dat de Britse
monarchie redde (Amsterdam 2023)
Nieuw Amsterdam, 671 blz., €42,99
Koning George VI (1895-1952),
een achterkleinzoon van koningin
Victoria, nam in 1936 de Britse
troon over van zijn oudere broer
Edward VIII. Edward moest aftreden
omdat hij wilde trouwen met
Wallis Simpson, een Amerikaanse
die bezig was met haar tweede
scheiding. George VI was bescheiden
en introvert, en stotterde. Hij
werd verliefd op Elizabeth Bows Lyon (1900-2002) die eerst drie
jaar zijn aanzoeken afwees maar in 1923 toch met hem trouwde.
Het werd een warm huwelijk, waaruit twee dochters voortkwamen,
Margaret en Elizabeth. De ondertitel van dit boek benadrukt
hoe belangrijk George’s bereidheid om Edward op te volgen
was, en dat het elkaar aanvullende koningschap van George en
Elizabeth in de Tweede Wereldoorlog de aangetaste reputatie van
de monarchie herstelde. George bekommerde zich om gevluchte
vorsten zoals koningin Wilhelmina. Hij haalde haar in mei 1940
van het station en bracht haar naar Buckingham Palace; ze was
volgens de koning ‘nogal overstuur en had geen extra kleding bij
zich’. George en Elizabeth lieten zich veel zien in Londen toen dat
tijdens de Blitz in de late zomer van 1940 hevig te lijden had onder
de Duitse bombardementen. George had ook intensief contact
met Winston Churchill.
De kettingrokende koning had last van stress en leed aan longkanker,
maar stierf in 1952 aan een hartstilstand, veroorzaakt door
trombose. Dochter Elisabeth volgde hem op (en overleed ook in
het harnas, in 2023). Bedell Smith heeft een zorgvuldige, leesbare
en toegankelijke biografie geschreven, die meeslepend toont wat
het huwelijk van George en Elizabeth zo bijzonder maakte, en hoe
hun persoonlijkheden zich ontwikkelden en elkaar aanvulden in
de abdicatiecrisis en de oorlog. Belangrijke bronnen zijn de correspondentie
en de dagboeken van het koningspaar en van hoffunctionarissen,
waaruit veel en interessant wordt geciteerd.
Moerasvolk
Jan Oord, Het Moerasvolk. Het dagelijks
leven in Wieden, Weerribben, en de Friese
Laagveenmoerassen van 1700 tot heden
(Harderwijk 2023) Uitgeverij Gopher, 316
blz., €22,50
Giethoorn is al een kleine eeuw een toeristische
trekpleister in de Kop van Overijssel,
en de nabijgelegen Weerribben en Wieden
zijn sinds enige jaren een nationaal park.
Jan Oord beschrijft de economische en sociale
geschiedenis van dit ooit arme veenen
moerasgebied aan de hand van de
geschiedenis van zijn familie. In Giethoorn
werd turf gestoken als brandstof voor
bedrijven in steden. Vanaf de 17de eeuw
gebeurde dat grootschalig door verveners
met turfmakers als vaste arbeiders. Voor
het losse werk kwamen jaarlijks mensen
uit Groningen en Westfalen – we zouden
ze nu arbeidsmigranten noemen. Onder
hen was in 1695 Jacob Oort, wiens nazaten
sinds de invoering van de Burgerlijke Stand
in 1811 Oord heten. Hij werd turfmaker, en
zijn nakomelingen leefden en werkten drie
eeuwen in de turf- en rietgebieden in de
Wieden, de Weerribben en Zuid-Friesland.
Oord noemt hen het Moerasvolk. Hij
vertelt onder meer over de invloed van het
klimaat op het sociale leven in de dorpen,
en op het landschap. Zoals de Hoogeweg
in de Weerribben, een dijkje dat steeds
opgehoogd moest worden om te zorgen
dat het begaanbaar bleef. Hier stonden de
armoedige huisjes van de turfarbeiders, en
woonde van 1858 tot 1956 ook de familie
Oord. Nu staan er vrolijke vakantiehuizen.
Oord behandelt het dagelijks leven in de
Van oorsprong behoren de Weerribben en de Wieden in
het noorden van Overijssel en de veenweidegebieden in
brede context van het zuiden grote van Friesland gebeurtenissen
tot het hetzelfde aaneengesloten
moerasgebied. Door de turfwinning waren die moerassen
eeuwenlang een belangrijke energieleverancier.
die de economische
De landschappelijke
en dus
verschillen
ook
tussen
de
die gebieden
sociale
zijn in
de laatste 300 jaar veroorzaakt door mens, gedreven door
situatie in dit gebied tegenstrijdigheden veranderden, als hebzucht enerzijds tegenover zoals liefde
voor de natuur aan de andere kant.
de veepest (1741-1750), Dit boek vertelt de de geschiedenis landbouwcrisis
van de mensen die tussen
1700 en 2000 deze moerasgebieden hebben bewoond en die,
net als wij vandaag, gebukt gingen onder natuurrampen,
(1870-1880), de economische pandemieën, veeziektes, energiecrises, crisis oorlogen, bovenmatige (1929-
inflatie en plotseling toenemende armoede.
Het verhaal van een volk dat moest leven met uiterst
1940), de oorlogen de ontwikkeling van
gebrekkige voorzieningen op gebieden als onderwijs,
gezondheidszorg en openbaar vervoer.
de veenderij. Maatschappelijke Dat verhaal wordt verteld aan verande-
hand van een
familiegeschiedenis; een familie die tot in de 20ste eeuw de kost
moest verdienen met het winnen van turf en het telen van riet.
ringen als de Schoolstrijd in de 19de eeuw,
en politieke zoals de opkomst van het
socialisme met Domela Nieuwenhuis die
in het veengebied stakingen (1886-1890)
veroorzaakte, hebben ook een grote rol. En
natuurlijk de gevolgen van de komst van
de fiets, trein en auto voor de infrastructuur
en de bewoners. Deze sociaaleconomische
maar ook topografische geschiedenis is
Het Moerasvolk
Jan Oord
interessant voor de huidige bewoners,
maar zeker ook voor toeristische bezoekers.
Het is daarom jammer dat dit boek, behalve
plattegronden, geen afbeeldingen heeft
die duidelijk maken wat Oord indringend
beschrijft, zoals de Hoogeweg, maar ook
veel andere opvallende verschillen tussen
toen en nu.
Het Moerasvolk
Het dagelijks leven in Wieden, Weerribben
en de Friese Laagveenmoerassen
Jan Oord
van 1700 tot heden
Henk Slechte is historicus en publicist.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 77

AGENDA
Haags Historisch Museum
Roelant Savery’s Wonderlijke Wereld
t/m 20 mei 2024, Mauritshuis, Plein 29 Den Haag, 070-
3023456; www.mauritshuis.nl
‘Twee paarden en hun begeleiders’ 1628
Stedelijke collectie, Abby Kortrijk
Bloemen, dieren, landschappen en mensen: niets was de kunstenaar
Roelant Savery te moeilijk. De keizer van Oostenrijk, Rudolf
II, hoorde van zijn talent en nodigde hem in 1604 uit om in Praag
als hofkunstenaar te komen werken. Ruim tien jaar lang legde
Savery het natuurschoon in Rudolfs land vast. Aan het hof leerde de
kunstenaar ook allerlei exotische bloemen kennen die de keizer liet
kweken. Dat inspireerde hem tot het schilderen van het eerste Nederlandse
bloemstilleven: eerst sobere, maar later leverde hij bonte,
volle vazen af. De keizer verzamelde ook dieren, in zijn volières,
‘Löwenhof’, fazantentuin, hertenkamp en stallen. Daarnaast bezat
hij een collectie opgezette exemplaren. Genoeg inspiratie voor
Savery. In 1615 vestigde de kunstenaar zich in Utrecht. Zijn werk
leverde helaas te weinig op en hij ging failliet; in 1638 moest hij zijn
huis verkopen. Een jaar later overleed hij.
Kinderen van de
Haagse School
Spelen, werken, overleven t/m 20 mei 2024,
Museum Panorama Mesdag, Zeestraat 65 Den
Haag, panorama-mesdag.nl
Van lieflijke kinderportretten
tot schrijnende taferelen
van kinderarbeid, zoals ‘Het
Lucifermeisje’ (1890) van
Floris Arntzenius, hierboven
te zien: door de ogen van
Haagse Schoolschilders als
Hendrik Willem Mesdag,
Suze Robertson, Jozef
Israëls, de gebroeders Maris
en tijdgenoten als Thérèse
Schwartze en Barbara van
Houten krijgt de bezoeker
een unieke inkijk in de leefwereld
van kinderen tegen
het einde van de 19e eeuw.
Barbie
t/m 8 september 2024, Stedelijk Museum
Almelo, Prinsenstraat 13 Almelo, 0546-
816071; www.stadsmuseumalmelo.nl
Barbie wordt 65! Sinds haar geboorte in 1959
heeft ze flink wat veranderingen ondergaan. Zo
ging ze altijd met de mode mee: van minirok
in de jaren ’60, disco-kleding in de jaren ’70,
schoudervullingen in de jaren ’80, tot naveltruitjes
in de jaren ’90. Met het nieuwe
millennium werden haar vormen ronder
en kreeg ze een fris kapsel en andere makeup.
Al vroeg oefende ze ‘typisch mannelijke’ beroepen
uit zoals astronaut (1965) en autocoureur. In 2016 werd
ze de eerste vrouwelijke president van Amerika. In 1968
kreeg ze een Afro-Amerikaans vriendinnetje Christie,
in 1980 verscheen ze zelf in een Afro-Amerikaanse en
Latina versie, er kwam een Barbie in een rolstoel en in
2016 lanceerde fabrikant Mattel een lijn van poppen
in vier verschillende lichaamsvormen, zeven
huidskleuren en verschillende haarstijlen.
‘African Goddess’ Barbie.
78
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

JENNA THE
Susanna
Van middeleeuwen tot #MeToo, t/m 23 maart 2025, Museum Gouda,
Achter de Kerk 14 Gouda, 0182-331000; www.museumgouda.nl
Wikimedia Commons.
Als de jonge Susanna op een warme
dag in een afgesloten tuin een bad
neemt, wordt ze belaagd door twee
wellustige en machtige rechters.
Susanna weigert hun avances. Dat
laten de mannen niet op zich zitten
en ze beschuldigen haar van ontrouw.
Susanna ontkent, maar tevergeefs: ze
wordt voor het gerecht gesleept. Dit
zou zomaar een recent misbruikverhaal
kunnen zijn, maar het is al eeuwenoud:
in de Bijbel, de Thora en Duizend-eneen-nacht
kwam het al voorbij. De
meeste bekendheid kreeg ‘Susanne en
de Ouderlingen’ door de vele schilderijen
die ervan zijn gemaakt, zoals het
hier afgedrukte van Artemisia Gentileschi
uit 1610. Het verhaal over recht en
onrecht werd een vehikel voor sensueel
vrouwelijk naakt, een moralistische
waarschuwing of zelfs een antisemitische
karikatuur.
Gouden Vrouwen
Frankische schatten thuisgebracht t/m 7 december 2024,
Stadsmuseum Rhenen, Markt 20 Rhenen, 0317-612077;
www.stadsmuseumrhenen.nl
In 1951 deden archeologen op de Donderberg te Rhenen een bijzondere
ontdekking: ze vonden flonkerende sieraden met edelstenen
uit India, munten, prachtig bewerkte gespen, delicaat glaswerk,
huisraad en wapens. Het bleek de grootste begraafplaats van de
vroege middeleeuwen (350-800 na Chr.) in Nederland. De gevonden
objecten waren geschenken die mannen, vrouwen en kinderen
meekregen voor een leven in het hiernamaals. Ze behoorden tot
de Franken en leefden zo’n 20 generaties lang op de Utrechtse
Heuvelrug. Aan de geschenken is te zien dat dit niet enkel een mannenwereld
vol bloeddorstige strijders was. De Franken hadden een
verfijnde cultuur en rijke denkwereld waarin vrouwen meetelden.
Zij konden aanzien en macht verwerven en waren managers van
huis, voorraad en grond. De bodemvondsten zijn nu eigendom
van de nationale archeologische collectie bij het Rijksmuseum van
Oudheden (RMO) in Leiden, maar zijn weer even ‘thuis’ in Rhenen te
zien. Iedereen die in zijn achternaam het woord Frank heeft, krijgt
gratis entree.
Frans Hals
t/m 9 juni 2024, Rijksmuseum, Museumstraat 1
Amsterdam, 020-6747000; www.rijksmuseum.nl
Voor de komst van de fotografie was het niet zo makkelijk
om vrolijke gezichten vast te leggen. De meeste
Westerse portretschilders vermeden de lach, behalve
Frans Hals (1582/1584-1666). Hij wilde zo overtuigend
mogelijk een levend mens weergeven. En daar hoorden
ook glimlachjes en schaterlachen bij. Door snelle
penseelstreken wist hij beweeglijkheid te creëren, zodat
de geportretteerden net echt leken. Zo’n vijftig van de
grensverleggende schilderijen van Frans Hals zijn nu samengebracht.
Mét
hun achtergrond:
Malle Babbe (ca.
1640, zie afbeelding)
bijvoorbeeld
moet een
bekend figuur in
de straten van
Haarlem zijn
geweest.
Gemäldegalerie, Berlijn.
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 79

Het Spoorwegmuseum viert een feestje!
Het Maliebaanstation bestaat namelijk
150 jaar. In een mooie tentoonstelling
gaat het museum uitgebreid in op de
historie van dit monumentale station.
Nieuwsgierig naar wat er allemaal
gebeurd is of wie er werkten?
Ontdek het in de verschillende
ruimtes van het station.
TENTOONSTELLING
25 APR
T/M 1 NOV

© Peter Clark
WOLVEN IN
DE WINTER
Wolven in de winter van Dan Jones is
een rauwe en tegelijkertijd humoristische
verbeelding van het middeleeuwse
militaire bestaan enbrengt de veertiende
eeuw heel dichtbij. Het is het tweede
deel in de Crécy trilogie.
9789401919920 | € 24,99
DE ESSEX DOGS IS
AFGEPRIJSD VAN
€ 24,99 NAAR € 15,-
T/M 10 JUNI 2024 www.omniboek.nl
Alle informatie in deze advertentie is onder voorbehoud.

VOLGEND NUMMER
Japanse troepen op Rabaul, januari 1942.
Jan van Schaffelaar springt, 1482.
De Maas, 17de eeuw.
Wikimedia Commons.
Rijksmuseum Amsterdam.
Museum Rotterdam.
VOLG ONS OP
FACEBOOK
WWW.FACEBOOK.COM/
GESCHIEDENISMAGAZINE
Op de Facebookpagina van Geschiedenis
Magazine vindt u onder meer historisch nieuws
en complete artikelen uit eerdere jaargangen
van Geschiedenis Magazine.
Snel liken dus.
De Kokoda-trail WO II
Voorjaar 1942: de Japanse opmars vordert
gestaag, maar om Australië te bezetten
heeft Japan onvoldoende mankracht.
Stafchef en minister van Oorlog generaal
Tojo besluit daarom zoveel mogelijk eilanden
in de wijde omtrek van Australië te
veroveren, om zo het continent volledig te
isoleren. Een van de plekken waarop zijn
troepen slaags raken met de geallieerden
is de Kokoda-trail, midden in het tropische
oerwoud van Nieuw Guinea.
De beroemde sprong
Jan van Schaffelaar sprong in 1482 van de
toren in Barneveld…maar waarom ook
weer? En maakt het voor zijn roem uit dat
hij behalve keuterboer ook huursoldaat
was, en plunderde om rond te komen? Jans
sprong past in de Hoekse en Kabeljauwse
Twisten die woedden tussen 1345 en 1492.
Die staan bekend als een onbegrijpelijk
verhaal, maar er valt wel degelijk een lijn in
te ontdekken.
Razendsnelle opkomst
Rotterdam
Fascinerend, dat moet het aanzicht van
Rotterdam rond 1700 zijn geweest voor
opvarenden van de handelsschepen die
naderden vanaf de Maas: een woud van
masten voor de statige koopmanshuizen
aan De Boompjes, op de achtergrond de
handelsbeurs en de Laurenskerk. Een imposant
panorama. Maar heel recent. Hoe
kan het dat Rotterdam binnen een eeuw
de tweede stad van de Republiek werd?
facebook
GESCHIEDENIS
Nummer 3, april-mei 2024, jaargang 59
Hoofdredactie Dr. Marianne L. Mooijweer
Redactie dr. Erika Kuijpers, dr. Sven Meeder, dr. Bram
Mellink, prof.dr. Onno van Nijf, dr. Diederik Smit
Eindredactie Merel Klein
Online-redactie Ianthe van Beuningen
Aan deze uitgave werkten mee: Herman Clerinx,
Femke Deen, Ruurd Halbertsma, Simon Halink, Maarten
Hell, Guido van Hengel, Charlotte Kleyn, Merel
Leeman, Djoeke van Netten, Marco Middelwijk, Daan
Nijssen, Ronald Prud’homme van Reine, Henk Slechte,
Ruud Stevens, Marijn Stolk, Fenneke Sysling, Jenna
The, Theo Toebosch, Ivo van de Wijdeven.
Klantenservice en abonnementen
Voor vragen over abonnementen en
(na)bestellingen van boeken en oude nummers:
Ten Brink Abonnementenservice
Postbus 1064, 7940 KB Meppel
(085) 01 60 077
geschiedenis@tenbrinkuitgevers.nl
Redactieadres
Huis ter Heideweg 13
3705 MA Zeist
redactie@geschiedenismagazine.nl
www.geschiedenismagazine.nl
Ontwerp & Vormgeving
FIZZ | Digital Agency - www.fizz.nl
Druk
Veldhuis Media BV, Meppel
Distributie
VMBpress, www.vmbpress.nl
Uitgever
Spiegel historiael BV in samenwerking met Virtùmedia
Pepijn Dobbelaer, tel (030) 6920677
pdobbelaer@virtumedia.nl
Marketing & samenwerkingen
Tamara van Dijk, (030) 3072247
tvandijk@virtumedia.nl
Rob van der Linden, (030) 3031295
rvanderlinden@virtumedia.nl
Advertenties
Paul Revier, (030) 693 38 22
previer@virtumedia.nl
Abonnementen
Geschiedenis Magazine verschijnt 8 keer per jaar.
Prijs jaarabonnement Nederland: € 72,95 (bij machtiging;
€ 76,90 per factuur). Binnen Europa € 82,30.
Buiten Europa € 85.40 Studentenabonnement binnen
Nederland: € 38,95. Abonnementsgeld dient bij
vooruitbetaling te worden voldaan. Abonnementen
kunnen per nummer ingaan en worden automatisch
verlengd, tenzij een maand voor het verstrijken van
de abonnementsperiode bericht van opzegging is
ontvangen.
Opzeggingen worden onzerzijds schriftelijk of
via mail bevestigd.
© Geschiedenis Magazine. Niets uit deze uitgave
mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd
en/of openbaar worden gemaakt zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
ISSN 1872-0625
Geschiedenis Magazine is de voortzetting van
Spiegel Historiael, opgericht in 1966.
www.geschiedenismagazine.nl
WWW.GESCHIEDENISMAGAZINE.NL
82
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024

Romeinse
villa’s
in Limburg
25.04 T/M 25.08.2024
Met dank aan:
Partners:

Herman de Liagre Böhl
Connie Patijn
(1908-2007)
Netwerker in
Buitenlandse Zaken
ISBN 9789464550917, 164 blz.,
€20,–
Maarten Faas
Nederlands laatste
ontdekkingsreiziger
Philips Christaan Visser
(1882-1955)
ISBN 9789464550924, 232 blz.,
€27,–
Cees Huisman
Pierre Chevallier
1760-1825
Predikant met
vergezichten tussen
Verlichting en Réveil
ISBN 9789464550313, 272 blz.,
€29,–
Meindert van der Kaaij
Een eenzaam
staatsman
Dirk de Geer (1870-1960)
ISBN 9789087042936, 518 blz.,
€49,–
Hans Straver
Wilhelm Leonard
Ritter 1799-1862
Schrijver in Indië
ISBN 9789464550528, 298 blz.,
€35,–
Een selectie uit onze
biografieën: van
Patijn, Visser, De Geer,
Ritter, Drucker, Draak,
Chevallier en Coornhert
Uitgeverij Verloren
Torenlaan 25, 1211 JA
Hilversum 035-6859856
verloren.nl
Alle boeken zijn te bestellen
bij de uitgever of via de
boekhandel.
Ruben Buys
Voor mens, volk en
vaderland
Leven en werk van Dirck
Volckertsz Coornhert
(1522-1590).
Een biografie
ISBN 9789464550245, 208 blz.,
€23,–
G.J. Veerman
De halfbroer van Dolle
Mina of: de biografie
van ‘een edel mensch’
Mr. Hendrik Lodewijk
Drucker, 1857-1917
ISBN 9789464550481, 303 blz.,
€30,–
Willem Gerritsen
Verhalen van de
drakendochter
Leven en werk van
Maartje Draak (1907-1995)
ISBN 9789087047696, 304 blz.,
€29,–