Geschiedenis Magazine 3 2024

www.atlascontact.nl
Herinnering aan verzet
Na de oorlog studeerden de Keien die de oorlog hadden overleefd
af. Ze kregen leidende functies in hun familiebedrijven, een
toekomst die al bij hun geboorte was vastgelegd. Het handelsleven
ontkwam na de oorlog grotendeels aan berechting door de
Centraal Zuiveringsraad, waarin nota bene Karel van der Mandele
zitting nam. Hij kreeg in 1955 zelfs een Zilveren Anjer voor ‘onbesproken
vaderlandsch gedrag’ – van prins Bernhard. Voor de
Keien was de herinnering aan hun verzet na 1945 vaak pijnlijk en
complex – niet alleen door de dood van Frits Ruys. Hun ‘heroïsche’
vrijheidsstrijd was in de maanden rond de bevrijding uiterst
controversieel geworden door liquidaties en het leiderschap
van een Kei over een NSB-kamp in Hoek van Holland, waarin
sprake was van mishandeling en ziektes. Verschillende oud-verzetsleiders,
die tijdens de oorlog dagelijks in het studentenpension
over de vloer kwamen, raakten verwikkeld in schandalen, o.a.
door zelfverrijking met fondsen bestemd voor onderduikers. De
herinnering van de Keien aan de oorlog draaide steeds meer om
hun held Frits, wiens werk zij voortzetten via het Frits Rudolf Ruys
Fonds, dat kampen en sinterklaasfeesten organiseerde voor de
kinderen van omgekomen verzetsleden. Toen dat fonds in 1964
werd opgeheven, worstelden sommige Keien met de vraag naar
de betekenis van hun verzet. Zij hadden immers nooit een breder
programma voor maatschappelijke verandering gehad, terwijl
hun radicale verzetswerk mijlenver leek af te staan van hun huidige
positie als handelslieden en leden van de bestaande orde.
Zij hebben nooit publiekelijk kritiek geuit op de Hoogeschool of
economische collaboratie aangekaart. Elk van de Keien moest nu
alleen op zoek naar de zin van zijn verzet.
Jodenvervolging vanuit studentenkringen. Vooral bij de confessionele
verenigingen heerste in die tijd openlijk antisemitisme.
Dat voorjaar organiseerden katholieke studenten nog een lezing
over eugenetica. De Keien namen Hoekendijks praatje over de
Jodenvervolging niet zo zwaar op en na afloop barstte het feest
op de sociëteit los. Wim werd voortijdig afgevoerd. ‘Die lul dronk
ook alles door elkaar,’ meldde het logboek.
Zijn verzet wortelde in
conservatief-liberale waarden
als de natie, het koningshuis en
het geloof
In mei 1941 betrokken de Keien een studentenpension aan de
Claes de Vrieselaan 21a in de stadswijk het Oude Westen, beheerd
door het echtpaar Riedé, een oud-zeeman en zijn vrouw. Zij kookten
voor de studenten en wasten hun kleren. De dagen vulden
zich met bridgepartijtjes, roeifeestjes en braspartijen. Ontgroeningen
en dinertjes gingen de hele oorlog door, zelfs tijdens de
hongerwinter.
Frits Ruys verzette zich wél
Er was één Kei die direct een radicaal andere koers had gekozen:
Frits Ruys had als militair meegevochten tijdens de meidagen
in 1940 en zette de strijd na de capitulatie ondergronds voort.
Frits spioneerde, hielp Joden en de familieleden van gevallen of
en gefusilleerd. Terwijl de ‘kooplieden-in-de-dop’ hun leven riskeerden,
collaboreerde het bedrijfsleven op grote schaal.
gevangen kameraden. De andere Keien merkten dat hij soms
urenlang aan de telefoon hing en af en toe een tijdlang verdween.
achterland?
Ze vermoedden wel iets, maar kregen van hem weinig te horen.
en doceerde aan de Universiteit van
Amsterdam, deed onderzoek aan
De meeste Keien hoefden ook niet zoveel te weten, zolang Frits
waaronder nrc, De Revisor en De
Groene Amsterdammer. De Keien is
haar eerste boek.
maar bij de meeste van hun uitjes aanwezig was.
Frits haalde de andere Keien één voor één over hem bij zijn werk
te helpen, als hij dacht dat zij de juiste mentaliteit hadden ontwik-
Het tot nu toe nauwelijks bekende verhaal van een groep studenten
die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het gebombardeerde
Rotterdam betrokken raakte bij het verzet tegen de Duitse bezetter
Het is 1940, Rotterdam ligt in puin, maar student ben je maar één keer in je
leven. En dus ging het studentenleven door: er werd ontgroend, gestudeerd
en gedanst, cafés werden bezocht, vriendschappen gesloten. In september
begonnen acht studenten aan hun studie aan de Nederlandsche Economische
Hoogeschool in Rotterdam, de voorloper van de Erasmus Universiteit, en
vormden ze jaarclub De Keien. Mettertijd raakten ze één voor één betrokken
bij verschillende verzetsgroepen. Daarin werkten ze samen met studenten
van andere verenigingen, communisten, havenarbeiders en zeelieden. Zo ook
de Kei Frits Ruys, die uitgroeide tot verzetsheld – hij werd eind 1944 verraden
Historica Merel Leeman sprak nabestaanden en deed uitgebreid archiefonderzoek,
ook in veel niet of nauwelijks eerder gebruikte bronnen. Aan de
hand van het verhaal van de acht Keien vertelt zij de geschiedenis van het
bredere studentenverzet in Rotterdam, en werpt ze licht op de centrale vraag:
hoe kom je in verzet in een havenstad die leeft van de handel met het Duitse
Merel Leeman is historica en literatuur
wetenschapper. Zij promoveerde
Columbia University en schreef voor
verschillende kranten en tijdschriften,
Merel Leeman
keld. Zijn verzet, dat historici tot dusver nauwelijks hebben onderzocht,
wortelde niet in een concreet programma voor maatschappelijke
verandering, maar in conservatief-liberale waarden als
de natie, het koningshuis en het geloof. ‘Goede’ daden kwamen
volgens Frits alleen voort uit de kameraadschap en opoffering
tussen leden van een kleine kring zoals de jaarclub; van abstracte
ideologieën moest hij weinig hebben. ‘Leven wij dan zo weinig
intens en zo langs elkaar heen?,’ had Frits de studenten in september
1941 nog verweten. Vóór alles groeide de actiebereidheid van
de overige Keien door hun bewondering voor Frits’ bevlogenheid.
Frits plaatste de Keien bij verschillende grote illegale organisaties,
– de Inlichtingendienst, de Landelijke Hulp aan Onderduikers,
het Nationaal Steun Fonds en de knokploegen – die nu in het
studentenpension een gezamenlijk trefpunt vonden. Leiders van
andere plaatselijke verzetsorganisaties kwamen soms dagelijks
aan de Claes de Vrieselaan over de vloer en wisselden onderduikadressen,
bonnen en informatie uit; gestrande piloten huisden er
soms wekenlang op de vliering. Tijdens die illegale bijeenkomsten
konden de sterke waarden van de jaarclub, hoopte Frits, eenheid
en inspiratie geven aan het steeds beter en breder georganiseerde
verzet.
Door Frits werd het studentenpension aan de Claes de Vrieselaan
in 1943 langzaam een centrum van verzet. Nadat hij in november
1944 door verraad van een oud-studiegenoot opgepakt en
gefusilleerd werd, kregen zijn vrienden vooraanstaande posities
binnen het Rotterdamse verzet. Zo zette Charles een inlichtingendienst
op, die verraad binnen en buiten het verzet met talloze
liquidaties bestrafte; Ernst werd hoofdredacteur van de illegale
krant De Vrije Pers, een samenwerking
tussen bijna de hele illegale pers in de
Merel Leeman
havenstad. De Keien, die nog niet zo lang
geleden kibbelden over vrouwen en de
juiste feestjes, hadden het vrije studentenleven
(ten dele) voor de vrijheidsstrijd
Rotterdamse studenten tussen handel
en verzet 1940-1945
opgegeven.
Merel Leeman is historica. Van haar verscheen
De Keien. Rotterdamse studenten tussen handel
en verzet 1940-1945 (Atlas Contact, 2024).
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 37