Geschiedenis Magazine 3 2024

van de seksualiteit en verleiding. Poseidonia was, kortom, een stad
van godinnen. De graven van de eerste generaties Griekse bewoners
liggen buiten de stad en zijn opvallend sober. De bijgaven
omvatten vaak niet meer dan een paar olieflesjes en er is tot nog
toe maar één beschilderde tombe teruggevonden: de Tomba del
Tuffatore (het Graf van de Duiker). De schitterende fresco’s verwijzen
naar de levensstijl van moederstad Sybaris. Op aanligbedden
genieten Griekse mannen van wijn, muziek en van elkaar. Op de
dekplaat is een duiktoren te zien: een naakte jongeman die er
zojuist is afgesprongen gaat in volle vaart het water tegemoet. Een
verwijzing naar de geneugten van de jeugd? Of symboliseert zijn
sprong de overgang van leven naar dood – het is immers een graf.
Zeker weten doen wij het niet.
Krijgerscultuur – Lucaniërs nemen het over
Uit de loop van de 5de eeuw v.Chr. zijn wél rijkere graven aangetroffen,
gevuld met versierd wijnservies en veel wapens. Hier
lagen, gezien het type grafgiften, Lucaniërs die in Poseidonia
woonden, waarschijnlijk als huurlingen. Tegen het einde van die
eeuw heeft er volgens de Griekse geograaf Strabo een veldslag
plaatsgevonden, waarbij de Lucaniërs de stad veroverden. Archeologen
zien echter geen sporen van geweld, de machtswisseling zal
in werkelijkheid geleidelijk en zonder militair geweld verlopen zijn.
Feit is dat Poseidonia een Lucaanse stad werd, maar dat had geen
zichtbare invloed op de materiële cultuur. De productie van Grieks
aardewerk ging gewoon door, er werden nog steeds dezelfde terracotta
votiefbeeldjes (geschenken aan de goden) gemaakt en in
de tempels vereerde men de Griekse godinnen. De levensstijl van
de Grieken beviel de Lucaniërs kennelijk goed. Op hun aardewerk
in Griekse stijl staan ze afgebeeld zoals ze zichzelf graag zagen:
niet als levensgenieters maar als dappere krijgers met versierde
harnassen, in gevecht of terugkerend met oorlogsbuit.
Ook in de Lucaanse grafschilderingen zien we deze thematiek. Een
intrigerende scène – zie afbeelding 2 op p. 52 – laat een krijger te
paard zien die verwelkomd wordt door een gesluierde vrouw. Aan
het paard zijn twee krijgsgevangenen vastgebonden, met een
woeste, onverzorgde haardos: blijkbaar moesten ze een ‘barbaarse’
indruk maken. In de graven zijn ook afbeeldingen gevonden
van de sportwedstrijden die ter ere van de overledene werden
gehouden. Deze hadden een bloedig karakter: vuistvechters
slaan er begeleid door fluitmuziek op los. Halfnaakte, gewapende
strijders vechten met elkaar tot de dood er op volgt. Sommigen
zien in deze ‘lijkspelen’ de voorlopers van de Romeinse gladiatorengevechten.
Minder bloedig maar niet minder gevaarlijk waren
de wagenraces. Daarbij hing een bestuurder in een klein karretje
op twee wielen achter een tweespan woeste paarden.
Romeinen aan de macht
Poseidonia bleef tot de derde eeuw v.Chr. Grieks-Lucaans. Toen zegevierden
de troepen van stadstaat Rome na bijna een eeuw van
oorlogen tussen verschillende volken in Italië. Rome verwoestte
vervolgens de Etruskische steden en ontnam de Griekse steden
hun autonomie. Het Lucaans-Griekse Poseidonia werd in 273
v.Chr. ingericht als een Romeinse stad, met een nieuwe – of eigenlijk
gelatiniseerde – naam: Paestum. Er werd van alles afgebroken
en een nieuw forum gebouwd, een vergaderzaal voor stadsraad
en senaat (comitium en curia), een amfitheater en tempels voor
Romeinse goden.
Er is een citaat bewaard gebleven van de filosoof Aristoxenus
van Tarente, die het lot van de Griekse cultuur in Italië treffend
beschreef:
Wij gedragen ons op dezelfde manier als de inwoners van Poseidonia,
die aan de Tyrreense Golf wonen. Want het overkwam hen,
terwijl zij van origine Grieks waren, dat zij totaal van hun oorsprong
vervreemdden, Tyrreens of Romeins werden, van taal veranderden
en al hun oude gebruiken verloren. Maar één Grieks festival vieren zij
zelfs vandaag nog, [we weten niet welk, RED] waarop zij samenkomen
en herinneringen ophalen aan hun oude naam en faam en aan hun
gebruiken. Zij beklagen zich dan over al dat verlies en wanneer zij tranen
hierover gestort hebben, gaan zij weer naar huis (Uit: Athenaeus,
Deipnosophistae, 14, 632a).
De Romeinen legden nieuwe wegen aan, meer in het binnenland,
waardoor de kustplaats Paestum geïsoleerd raakte. De bewoners
vonden een nieuwe bron van inkomsten: de rozenteelt. Rozenparfum
werd het belangrijkste exportproduct van Paestum en vond
zijn weg over heel Italië. In de tempels werden de oude godinnen
(onder hun nieuwe Latijnse namen) onverminderd vereerd, maar
de nieuwe Romeinse bewoners brachten andere rituelen met
zich mee. Zo worden in de Romeinse votiefdepots veel terracotta
beeldjes van kinderen gevonden en modellen van baarmoeders,
bedoeld om vruchtbaarheid te vragen.
In de loop van de 3de eeuw na Chr. begonnen de rivieren rond
Paestum dicht te slibben en trad het water buiten de oevers. Het
land werd drassig, de malariamug rukte op en de bevolking van de
stad kromp. Piraten uit Noord-Afrika deden regelmatig aanvallen
op de kust. Uiteindelijk werd de nederzetting in de 7de eeuw
verlaten en vestigden de bewoners zich in een nieuwe stad, hoog
in de heuvels rond de vlakte. Alleen de eenzame tempels en de
stadsmuur stonden nog overeind...
Ruurd Halbertsma is conservator Griekenland en Rome in het Rijksmuseum
van Oudheden. Daarnaast werkt(e) hij in diverse functies aan de
Universiteit Leiden.
Wat is er te zien
Op de tentoonstelling worden de godinnen van Paestum in
alle aspecten getoond: beeldjes, votiefgeschenken en tempelornamenten.
De luxe van de stad komt tot leven door het
beschilderde aardewerk, de wierookvaasjes, het glaswerk en
de munten. Uniek zijn acht complete grafwanden, beschilderd
met Lucaanse grafrituelen en bloedige ‘lijkspelen’.
PAESTUM. STAD VAN GODINNEN
25 april t/m 25 augustus 2024
Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 Leiden,
071-5163163; www.rmo.nl
54
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024