Geschiedenis Magazine 3 2024

BOEKEN
FENNEKE SYSLING
Tokiotribunaal
Gary J. Bass, Het Tokiotribunaal. De
geboorte van het modern Azië (Amsterdam,
2023) Hollands Diep, 895 blz., € 49,99
Op 3 mei 1946 begon in Japan het Tokiotribunaal,
dat recht moest spreken over de
Japanse oorlogsmisdadigers. Na ruim twee
jaar werden er zeven ter dood veroordeeld,
onder wie de Japanse premier Hideki Tojo.
Zestien anderen kregen levenslang.
Waar het proces van Neurenberg een haast
heilige status kreeg, schrijft de Amerikaanse
politicoloog Gary Bass, werd het
Tokioproces een bron van verbittering en
onenigheid. Bass beschrijft het tribunaal als
een mondiale krachtmeting, waar rechters
en advocaten uit elf verschillende en
onderling zeer verdeelde landen - westerse
mogendheden maar ook de Filipijnen, India
en China - het eens moesten worden. Dat
lukte nauwelijks. De rechters bleven kibbelen,
en ook de verdediging betwijfelde
steeds de legitimiteit van het tribunaal.
Een van de zwaktes van het proces was het
racisme. De Amerikanen hadden in de oorlog
de Japanners genadeloos neergezet als
inferieur en konden daar moeilijk van loskomen;
Japanners zagen hun beschaving
juist als superieur aan het westen en aan de
zuidelijke Aziatische rassen. Ze geloofden
niet dat de geminachte westerlingen een
eerlijk proces konden organiseren.
Een andere zwakte was alles wat buiten
de rechtbank werd gelaten. Dat waren
bijvoorbeeld de medische misdaden van
de Japanse Unit 731, waar kennis over biologische
oorlogsvoering uit voortkwam die
de VS en de Sovjet-Unie maar al te graag
voor zichzelf wilden houden. Maar vooral
moest keizer Hirohito op de troon blijven
om Japan stabiel te houden. De rechters en
aanklagers moesten zich soms in bochten
wringen om hem buiten schot te houden.
In het vonnis leek het alsof ‘de militaire
extremisten een vredelievende keizer zo
gek hadden gekregen hun daden goed
te keuren’. Ook andere geledingen van de
samenleving zoals niet-militaire elites en
grote bedrijven, bleven toen en later buiten
schot.
Een derde probleem was kolonialisme.
De meeste rechters kwamen uit koloniale
grootmachten - Groot-Brittannië, Frankrijk,
Nederland - die het met elkaar eens waren
dat hún kolonialisme rechtmatig was maar
dat van Japan niet. Die houding leidde tot
botsingen, bijvoorbeeld met de rechter uit
het in 1947 onafhankelijk geworden India,
Radhabinod Pal, die zich moedig tegen
het westerse kolonialisme uitsprak. Ook de
Nederlandse rechter, Bert Röling, krijgt een
pluim van Bass omdat hij de legitimiteit van
het tribunaal aan de orde durfde te stellen.
Het Tokiotribunaal is goed geschreven en
goed beargumenteerd, maar het is ook dik.
Dat komt, aldus Bass, onder andere door de
uitvoerige documentatie van het proces:
alleen al het rechtbankverslag was 49.858
bladzijden. Maar het komt ook doordat de
auteur inzet op een mondiale aanpak terwijl
hij tegelijk de details van de rechtbank
geeft: een zenuwachtige getuige, de geur
van hout en boenwas. En door een omslachtige
opzet in drie delen (aanloop, verloop
en vonnissen) waardoor hij drie keer
de oorlogsmisdaden moet behandelen
waar het proces over ging. Nota bene: voor
voetnoten was geen plek meer, die moet je
lezen op de website van de uitgever.
Misleiding
Remco Raben en Peter Romijn,
m.m.v. Maarten van der Bent en Anne
van Mourik, Talen van geweld. Stilte,
informatie en misleiding in de Indonesische
onafhankelijkheidsoorlog, 1945-
1949 (Amsterdam 2023), Amsterdam
University Press, 590 blz., € 39,99
Het onderzoeksproject naar de
Indonesische dekolonisatie blijft
maar boeken opleveren. In Talen
van geweld gaan de auteurs in op de
manieren waarop het ‘norm-overschrijdende’
geweld in de onafhankelijkheidsoorlog
- inmiddels door dit
project volop aangetoond - werd verzwegen,
met eufemismen omfloerst
en gesouffleerd naar de media. Raben
schreef enigszins zelf-ondermijnend
in de NRC dat het project, dat zich
vooral baseerde op die verhullende
Nederlandse bronnen, een tamelijk
zinloze historische exercitie is gebleven,
maar voor wie geïnteresseerd is
in de mechanismen die geweld onzichtbaar
kunnen maken, is dit boek
toch wel degelijk interessant.
72
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024