Geschiedenis Magazine 3 2024

In de Amsterdamse buurt Vlooienburg woonden en
werkten in de 17de eeuw houthandelaren, kooplieden,
middenstanders, chirurgijns, arbeiders en anderen uit alle
windstreken en van uiteenlopende religieuze gezindten.
Historisch-archeologisch onderzoek werpt nieuw licht
op de bewoners van deze eerste multi-etnische buurt
van Nederland. Maarten Hell geeft een routebeschrijving.
Marijn Stolk licht enkele interessante vondsten toe.
Het eiland Vloeyenburg is
in 1596 aangeplempt in de
Amstel om opslagruimte
voor bouw- en brandhout
te bieden. Het lag op de
plek waar nu de Stopera staat, het stadhuis-
en operagebouw aan het Waterlooplein.
De oorspronkelijke naam herinnert
aan de vroegste periode waarin
dit stukje stad geregeld overstroomde.
In de 17de eeuw maakten de houtkopers
plaats voor migranten. De buurt was in
trek bij Sefardische Joden uit Spanje en
Portugal, en later vooral bij Midden- en
Oost-Europese Joden, de Asjkenaziem.
Zij vonden er voldoende betaalbare
huisvesting en ruimte voor hun religieuze
instellingen zoals synagogen, rituele
baden en koosjere vleeshallen.
Vlooienburg bleef de kern van de latere,
omvangrijkere Jodenbuurt, maar was
geen ‘getto’ waar Joden zich móesten
vestigen, zoals bestond in bijvoorbeeld
Venetië. Op Vlooienburg woonden
voornamelijk Joden maar ook leden van
de gereformeerde kerk en relatief veel
christelijke ‘dissenters’, zoals katholieken
en lutheranen uit Duitsland en
Scandinavië en Britse puriteinen. Zij
kwamen naar het eiland omdat er al
familie of kennissen woonden en omdat
er werk, woonruimte en eigen godshuizen
waren. Verder had een kleine groep
zwarten hier hun thuis. Ze kwamen uit
de WIC-koloniën naar Amsterdam, waar
ze vrije mensen waren. Ze werkten zelf-
De Lange Houtstraat, hoek Korte Houtstraat rond
1650 (reconstructie door Mikko Kriek/Tijm Lanjouw,
4D Research Lab, Universiteit van Amsterdam,
2020).
standig, bijvoorbeeld als zeeman, of in de
huishoudens van Sefardische Joden.
Begin 20ste eeuw liet het stadsbestuur
een deel van de verpauperde en verkrotte
woningen slopen. Er kwam soms
vervangende nieuwbouw, maar een deel
bleef braak liggen en werd bijvoorbeeld in
beslag genomen door de Joodse onderdelenverkoper
Jack Maandag en diens
‘autokerkhof’ (een term die hijzelf voor
zijn sloperij had bedacht).
Tijdens de Duitse bezetting werden de
overgebleven Joodse bewoners naar de
vernietigingskampen afgevoerd. Het ooit
zo levendige eiland werd een spookstad.
De laatste woonhuizen moesten in 1981
wijken voor de bouw van de Stopera. Archeologen
legden toen honderd percelen
bloot, inclusief 95 beerputten. De hierin
aangetroffen vondsten geven samen met
diepgravend archiefonderzoek een beeld
van het leven op Vlooienburg.
Voor de bouw van
de Stopera legden
archeologen honderd
percelen bloot, inclusief
95 beerputten
Voor een kennismaking met een diverse
groep bewoners uit de tweede helft van
de 17de eeuw lopen we een rondje om
het oostelijke bouwblok. De routebeschrijving
hoort bij de afbeelding op p. 24;
we lopen met de klok mee.
Lange Houtstraat
Beginpunt A is de bakkerij van Johannes
Franck, strategisch gelegen in het hart
van het eiland. Franck, een Duits-lutherse
migrant, levert koosjer brood en – met
Pesach – matses aan zijn Joodse buurtge-
VLOOIENBURG
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024 23