Geschiedenis Magazine 3 2024

5
vliegen elkaar naar de keel’. De samenstellers
van sommige vroege saga-edities
verontschuldigden zich er in de inleiding
voor dat ze de lezer met dit barbaarse
materiaal lastigvielen. Die minachting
was ondenkbaar na de opkomst van het
romantisch nationalisme en de buitenlandse
fascinatie voor Oudijslandse
literatuur. Sterker, toen werd die steeds
vaker niet meer als IJslands maar als
Scandinavisch of zelfs Germaans erfgoed
bestempeld. IJslandse nationalisten zagen
dit natuurlijk heel anders. Hun land
was tot 1944 onderdeel van het Deense
Koninkrijk, en om de culturele status van
IJsland te verhogen benadrukten ze de
typisch IJslandse sfeer en herkomst van
de Edda’s en saga’s. Bepaalde sleutelverhalen
(zoals de scheppingsmythe uit de
Poëtische Edda, waarin het samenspel
tussen vuur en ijs een centrale rol speelt)
konden volgens hen alleen op het eiland
van vulkanen en gletsjers ontstaan zijn.
In de loop van de 20ste eeuw begon de
gedachte te wringen dat de middeleeuwse
handschriften, IJslands belangrijkste
erfgoed, zich in Kopenhagen bevonden.
Waarom moesten IJslanders naar Denemarken
afreizen om over de wapenfeiten
van hun voorouders te leren? Vooral na
het uitroepen van de onafhankelijke IJslandse
Republiek op 17 juli 1944 groeide
de overtuiging dat de handschriften
teruggehaald moesten worden: ‘Breng de
manuscripten thuis!’ luidde de strijdkreet.
De Denen wilden niet alle IJslandse
teksten retourneren, maar Reykjaviks
aanspraak op de ‘meest IJslandse’ teksten
(zoals de familiesaga’s) viel moeilijk te
ontkrachten. Na jaren onderhandelen en
oeverloze discussies over de ‘IJslandsheid’
van de handschriften werd in april
1971 dan toch de eerste lading manuscripten
met veel bombarie ingescheept.
Welke rol speelt dit erfgoed in
het IJsland van nu?
‘Toen ik opgroeide, had iedereen bij ons
het altijd over mensen die ik niet kende,’
schreef Ólafur Ragnar Grímsson, oudpresident
van IJsland, ooit: ‘en ik herinner
me nog goed dat ik me, toen ik tien
of elf was, opeens realiseerde dat al die
mensen over wie iedereen het altijd had,
al duizend jaar dood waren!’ Dit is tekenend
voor de rol van de middeleeuwse
Tolkien ca. 1916 (Wikimedia Commons).
Tolkien
De invloed van de saga’s en de Edda’s
op The Hobbit (1937) en de trilogie
The Lord of the Rings (1954-1955) van
de Brit J.R.R. Tolkien is nauwelijks
te overschatten. We herkennen het
bezielde IJslandse universum dat
uit verschillende werelden bestaat,
waaronder de godenwereld Asgaard,
de elfen- en reuzenwereld en de
mensenwereld Midgaard (Middle
Earth bij Tolkien). Ook ontleende hij
zijn vervloekte ring aan de IJslandse
mythen, en de namen van zijn
protagonisten (zoals Frodo, Gandalf
en Gimli). Tolkien doceerde als
hoogleraar aan de Universiteit van
Oxford onder andere Oudijslands en
kende de middeleeuwse IJslandse
literatuur dus goed. Ook nam hij voor
zijn kinderen een IJslandse au pair
in dienst en oefende hij zijn IJslands
door met haar over volksverhalen en
saga’s te kletsen. Als liefhebber van
deze werken verafschuwde hij het
schaamteloze misbruik dat de nazi’s
ervan maakten in hun verering van
de oude Germanen,
literatuur in het IJsland van vandaag. De
Sagatijd (ca. 930-1050) leeft niet alleen
voort in vele standbeelden in de openbare
ruimte, maar ook in de IJslandse
taal, die doorspekt is met spreekwoorden
ontleend aan de oude handschriften. Zo
staan voetballers bijvoorbeeld vlak voor
de wedstrijd te ‘bijten in de randen van
hun schilden’, zoals dat Vikingstrijders
betaamt.
Vlak voor de financiële crisis van 2008
werd het buitenlandse succes van
IJslandse bedrijven en banken zoals
Landsbanki nog toegeschreven aan de
Vikingmentaliteit die IJslandse ondernemers
met de paplepel ingegoten zouden
hebben gekregen. De ‘superioriteit’ van
de IJslandse zakenman viel te verklaren
uit de normen en waarden van de
Vikingtijd, en de eeuwenlange strijd om
te overleven. Hierdoor zou de wilskracht
van de IJslandse zakenman nou eenmaal
sterker zijn dan die van de concurrentie.
Toen de crisis, overigens mede veroorzaakt
door diezelfde ‘business-Vikingen’ –
denk aan de online spaar-optie Icesave –,
eenmaal was uitgebroken werd dit zelfverheerlijkende
beeld enigszins bijgesteld.
Er waren eerder ook al IJslanders
geweest die de nationale cultus rond
Vikingen en saga’s afwezen. Zo betreurde
kunstenaar Birgir Andrésson het dat men
bij IJslandse cultuur uitsluitend aan de
plaggenboerderijen en saga´s lijkt te denken,
en modernere uitingen daarbinnen
van minder belang geacht worden. De
schrijver en Nobelprijswinnaar Halldór
Laxness haalde zich de woede van veel
landgenoten op de hals door in zijn
roman Gerpla (1952) de bewierookte sagahelden
neer te zetten als brute moordenaars
van vrouwen en kinderen. Hij wilde
laten zien dat de ‘heldendaden’ waarop
veel IJslanders zo trots waren vaak niet
onderdeden voor de wreedheid die men
in Europa kortgeleden nog aan den lijve
had moeten ondervinden.
Desondanks vormen de mythen en saga’s
nog steeds de ruggengraat van een eigentijds
zelfbeeld, en blijft dat verre verleden
hier, meer dan elders in Europa, van
vitaal belang voor het heden.
Simon Halink
is historicus en
verbonden aan de
Fryske Akademy. Hij
woont in Reykjavik.
Van hem verscheen
De Viking vanbinnen.
Over IJslanders
en hun verhalenwereld
(Noordboek,
2023).
64
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024