Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Stadswerk</strong><br />
MAGAZINE VOOR PROFESSIONALS OP HET GEBIED VAN DE LEEFOMGEVING <strong>03</strong> <strong>2023</strong><br />
extra<br />
GROENBEHEER,<br />
BIODIVERSITEIT<br />
EN BOMEN<br />
Circulaire<br />
buitenruimte<br />
IS OVERAL OM ONS HEEN<br />
EINDHOVEN<br />
Maakt circulaire<br />
impact met<br />
duurzaam asfalt<br />
UTRECHT<br />
Provincie<br />
pioniert met<br />
CO 2 -beprijzing<br />
PIEKBUIEN<br />
Berg water<br />
waar het geen<br />
kwaad doet<br />
BOOMINFODAG<br />
Dwarsdoorsnede<br />
van actuele<br />
boomvraagstukken
VAN DE BESTUURSTAFEL<br />
doelen liggen nog<br />
ver buiten bereik’ kopte het<br />
‘Circulaire<br />
Planbureau voor de Leefomgeving<br />
(PBL) eind januari bij het<br />
uitbrengen van de Integrale Circulaire<br />
Economie Rapportage (ICER). Je wordt niet vrolijk van de opsomming<br />
die erbij wordt gegeven. Zo zijn de hoeveelheden verbrand en<br />
gestort afval in Nederland toegenomen. Hetzelfde geldt voor de<br />
hoeveelheid plastic verpakkingen. De gebruiksduur van meubels en<br />
kledingstukken neemt juist af. Kortom: een achteruitgang over de<br />
hele linie.<br />
Opvallend in het PBL-rapport is overigens dat de term openbare<br />
ruimte er niet in voor komt. Terwijl er in dit vakgebied echt heel<br />
veel in de circulaire melk is te brokkelen. ‘Een substantieel deel van<br />
al onze grondstoffen wordt toegepast in de openbare ruimte’, zegt<br />
de Leidse hoogleraar Ester van der Voet hierover in dit themanummer.<br />
Meer en hoogwaardiger recyclen is ook in de openbare ruimte<br />
hard nodig volgens haar. We moeten daarbij soms dwang en<br />
verplichting niet schuwen om iets op gang te brengen. Recyclebaar<br />
beton maken komt hier volgens de hoogleraar voor in aanmerking.<br />
En de provincie Utrecht is ook met een interessant initiatief bezig:<br />
experimenteren met het beprijzen van CO 2<br />
-uitstoot bij aanbestedingen.<br />
‘Wat heeft CO 2<br />
-uitstoot met circulaire economie te maken?’<br />
hoor ik u denken. Het antwoord: alles. Al was het maar omdat naar<br />
schatting 35 procent van onze uitstoot wordt veroorzaakt door<br />
grondstoffenwinning. Met besparing daarop kun je dus twee<br />
vliegen in één klap slaan. En er zijn meer positieve verbanden<br />
tussen klimaat en circulariteit, beide kanten op.<br />
Laten we met initiatieven zoals in de provincie Utrecht ervoor<br />
zorgen dat er ooit een ICER-rapportage verschijnt waarin staat dat<br />
het goed gaat en dat de openbare ruimte daar in belangrijke mate<br />
aan heeft bijgedragen. Het zal wel een kwestie van lange adem<br />
worden, want dit zijn grote bewegingen. Als vereniging zullen we in<br />
elk geval niet van uw zijde wijken om de wereld een mooiere plek te<br />
maken. Dat doen we tenslotte al meer dan honderd jaar.<br />
GERDO VAN GROOTHEEST<br />
Buiten<br />
bereik?<br />
VOORZITTER KONINKLIJKE VERENIGING STADSWERK NEDERLAND<br />
INHOUD<br />
THEMA<br />
CIRCULAIRE<br />
BUITENRUIMTE<br />
06<br />
Bouwstenen voor circulair<br />
beheer<br />
RICK FLEUR EN ANTAL HARTMAN<br />
10<br />
Vragen van Greta<br />
Column<br />
JEROEN LUBBERS<br />
12<br />
Grondstoffen en de<br />
openbare ruimte<br />
Leidse hoogleraar laat zien waar<br />
kansen liggen voor gemeenten<br />
MICHIEL G.J. SMIT<br />
14<br />
Duurzaam asfalt inkopen<br />
Eindhoven stimuleert duurzaam gedrag<br />
met bijzondere bestekvoorwaarden<br />
MICHIEL G.J. SMIT<br />
17<br />
Circulair werken,<br />
Apeldoorn pakt door!<br />
Column<br />
MICHIEL BRUINS<br />
18<br />
Sturen op CO 2 -reductie<br />
en circulariteit<br />
Provincie Utrecht loopt voorop bij<br />
verkenningen<br />
DIEUWERTJE WALCH<br />
2 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
INHOUD EN COLOFON<br />
ARTIKELEN<br />
28 Piekbuien zorgen steeds vaker voor<br />
wateroverlast. Toch sta je als gemeente niet<br />
machteloos. Want je kunt het overtollige water<br />
zo laten stromen dat de overlast minimaal is.<br />
27<br />
Wat is een stad?<br />
Straatwijsheid<br />
GERT-JAN HOSPERS<br />
28<br />
Slim piekbuien bergen<br />
Kansenkaart Klimaatadaptatie<br />
Openbare Ruimte biedt inzicht<br />
RIA LÖSCHNER EN STIJN MUNTJEWERFF<br />
32<br />
Al het goede komt<br />
in drieën<br />
Column<br />
WOUTER VELDHUIS<br />
34<br />
Thermisch reinigen<br />
van teerhoudend<br />
asfaltgranulaat<br />
MAX DE VRIES<br />
38<br />
Bomen groeien<br />
tot in de hemel<br />
Veertiende Nederlandse<br />
Boominfodag in Velp<br />
MAARTEN LOEFFEN<br />
42<br />
Integraal<br />
programmeren<br />
Samenwerkingsverbanden<br />
delen hun ervaringen<br />
SJOERD LOEFFEN EN<br />
FIEKE VAN WOERKOM<br />
EN VERDER<br />
04 Nieuws et cetera<br />
46 <strong>Stadswerk</strong>.nieuws<br />
SPECIAL<br />
GROENBEHEER,<br />
BIODIVERSITEIT<br />
EN BOMEN<br />
22 Pientere Tuinen:<br />
springplank voor<br />
vergroening<br />
24 Leidraad verbindt beleid,<br />
beheer en projecten<br />
COLOFON<br />
<strong>Stadswerk</strong> magazine wordt acht keer<br />
per jaar uitgegeven door de Koninklijke<br />
Vereniging <strong>Stadswerk</strong> Nederland, de<br />
beroepsvereniging voor professionals die<br />
werkzaam zijn in de fysieke leefomgeving,<br />
in samenwerking met Virtùmedia,<br />
29e jaargang.<br />
<strong>Stadswerk</strong> is aangesloten bij<br />
IFME (International Federation of Municipal<br />
Engineering)<br />
WUP (World Urban Parks Association)<br />
Secretariaat Koninklijke Vereniging<br />
<strong>Stadswerk</strong> Nederland<br />
Bezoekadres<br />
Businesspoint de Vallei<br />
Galvanistraat 1, 6716 AE Ede (Gelderland)<br />
Postadres: Postbus 416, 6710 BK Ede<br />
T <strong>03</strong>18 69 27 21<br />
E info@stadswerk.nl<br />
www.stadswerk.nl<br />
Leden ontvangen het tijdschrift gratis.<br />
Aanmeldingen, wijzigingen en<br />
opzeggingen van het lidmaatschap<br />
dienen schriftelijk te geschieden bij het<br />
secretariaat van de vereniging.<br />
Redactie <strong>Stadswerk</strong> magazine<br />
Michiel Smit, hoofdredacteur<br />
(michiel.smit@stadswerk.nl)<br />
Philip Fokker (Product & Materiaal)<br />
Marc de Jong (Antea Group)<br />
Marika Kerstens (Hoogheemraadschap<br />
Rijnland)<br />
Louise Kok (<strong>Stadswerk</strong>)<br />
Pim Quist (gemeente Den Haag)<br />
Gert Visser (Movares)<br />
Uitgever<br />
Virtùmedia<br />
Pepijn Dobbelaer<br />
Postbus 595, 3700 AN Zeist<br />
T <strong>03</strong>0 692 06 77<br />
Losse abonnementen<br />
Deze kunnen schriftelijk tot uiterlijk<br />
30 november van het lopende<br />
abonnementsjaar worden opgezegd.<br />
Bij niet-tijdige opzegging wordt het<br />
abonnement automatisch een jaar<br />
velengd. Abonnementsprijs € 104,50<br />
ex. btw. Losse nummers € 9,25.<br />
Basisontwerp en vormgeving<br />
Twin Media bv<br />
Druk<br />
Veldhuis Media, Meppel<br />
Advertenties<br />
Virtùmedia, Lot Vermeer en Helen Dekker<br />
Postbus 595, 3700 AN Zeist<br />
T <strong>03</strong>0 692 0677<br />
E lvermeer@virtumedia.nl<br />
E hdekker@virtumedia.nl<br />
www.virtumedia.nl<br />
Coverfoto<br />
Vuilcontainers in de wijk<br />
Assendorp in Zwolle.<br />
(foto: Michiel G.J. Smit)<br />
© Copyright <strong>2023</strong><br />
Niets uit deze uitgave mag worden<br />
verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door<br />
middel van druk, fotokopie, microfilm of welke<br />
andere wijze dan ook, zonder schriftelijke<br />
toestemming van de uitgever.<br />
ISSN 0927-7641<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 3
NIEUWS ET CETERA<br />
Vuilnis Oproer Amsterdam Nieuw West<br />
Het op orde houden van de omgeving gaat een stuk makkelijker als er actieve<br />
bewoners in een wijk wonen die meehelpen. In Amsterdam is in stadsdeel Nieuw<br />
West wat dat betreft een mooi initiatief ontstaan: het Vuilnis Oproer Nieuw West.<br />
Dit is een netwerk van bewoners, burgerinitiatieven, culturele organisaties en<br />
ambtenaren die met afvalproblematiek bezig zijn op allerlei niveaus. Bijvoorbeeld<br />
met ‘prikacties’ maar ook door dingen te repareren, problemen vroegtijdig signaleren<br />
en het stadsbestuur betrokken houden. Het netwerk zwengelt zichzelf aan<br />
door enthousiaste vrijwilligers en mooie resultaten. Behalve schonere straten<br />
levert dat ook meer sociale cohesie in de buurt op.<br />
Een mooi voorbeeld van een actie is het schoonmaken van het parkeerterrein van<br />
het Sloterparkbad. Dertig vrijwilligers hebben op een koude dinsdagochtend in<br />
maart het terrein goed opgeschoond, daarbij gesteund door vuilafvoer en een<br />
veegwagen van de gemeente. Na afloop bedankten Nazmi Türkkol, lid van het<br />
dagelijks bestuur Nieuw-West en Marcel van Moerkerk, hoofd facilitaire dienst Sloterparkbad,<br />
iedereen voor het trotseren van regen en sneeuw. Van Moerkerk zegde<br />
daarbij toe om het parkeerterrein in deze schone staat te houden.<br />
(bron: www.vuilnisoproer.nl)<br />
Deelnemers aan een<br />
prikactie van het<br />
Vuilnis Oproer.<br />
ingezonden mededeling<br />
Pleidooi voor<br />
regenwater verkenner<br />
Droogte wordt een toenemend probleem in Nederland,<br />
onder meer vanwege de drinkwatervoorziening. Toch valt<br />
er met 35 miljard kubieke meter jaarlijks ruim voldoende<br />
regen om de benodigde 1,2 miljard liter drinkwater per<br />
jaar te<br />
produceren. Maar naar oud-Hollands gebruik wordt deze<br />
grote hoeveelheid regen nog altijd grotendeels zo snel<br />
mogelijk naar zee gepompt. Als we stoppen regenwater<br />
als afvalstof te behandelen, hoeft er van droogte in<br />
Nederland absoluut geen sprake te zijn.<br />
Behaal maximaal waardebehoud door overtollige, afgestoten<br />
of verouderde goederen op een circulaire manier te verkopen<br />
op een veiling. Neem voor meer informatie contact met ons op!<br />
onderdeel van OVM | Group<br />
Dat is in het kort de problematiek waarop de Regenwateralliantie<br />
zicht richt. Het gezelschap pleit voor een nationale<br />
verkenner die de juiste randvoorwaarden creëert om<br />
regenwater maximaal in te zetten als bron. Bijvoorbeeld<br />
door nationale wetgeving en lokale verordeningen aan te<br />
passen. De alliantie roept nationale en regionale overheden<br />
op om financiën vrij te maken voor de aanstelling van<br />
zo’n nationale verkenner.<br />
(bron: www.regenwaterwet.nl)<br />
4 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
Parijs stemt voor verbod e-steps<br />
Inwoners van Parijs hebben begin april in Parijs was een van de eerste grote Europese<br />
een bindend referendum voor een verbod steden met elektrische huursteps. De stad<br />
op huurstepjes gestemd. Bijna 90 procent heeft er 15.000 en er wordt veel gebruik van<br />
van de stemmers was voor zo’n verbod. gemaakt, maar er gebeuren ook veel ongelukken<br />
mee. Ook zijn er klachten over de<br />
De opkomst was overigens laag: slechts<br />
8 procent van de kiesgerechtigden kwam ruimte die de stepjes innemen op de stoep.<br />
opdagen.<br />
(bron: www.teletekst.nl)<br />
Maatlat klimaatadaptatie<br />
Enkele overheidsorganisaties hebben onlangs de ‘Maatlat groene klimaatadaptieve gebouwde omgeving’<br />
uitgebracht. De maatlat maakt duidelijk hoe klimaatadaptief bouwen eruitziet. Het instrument<br />
beschrijft doelen en prestatie-eisen, en geeft richtlijnen voor de thema’s wateroverlast, droogte, hitte,<br />
biodiversiteit, bodemdaling en gevolgbeperking overstromingen. Er worden geen specifieke maatregelen<br />
voorgeschreven. Daardoor blijft er lokaal ruimte voor maatwerk en krijgen innovatieve en<br />
slimme oplossingen alle ruimte.<br />
Groen licht<br />
voor bouw<br />
400 huizen in<br />
uiterwaarden<br />
Arnhem<br />
Arnhem mag maximaal 430 woningen<br />
bouwen in de uiterwaarden van<br />
de Nederrijn. De Raad van State heeft<br />
de bezwaren tegen de woningbouwplannen<br />
in dat gebied ongegrond<br />
verklaard. De zaak was aangespannen<br />
door omwonenden, Milieudefensie<br />
en Stichting Kloppend Stadshart.<br />
Door de uitspraak van de hoogste<br />
bestuursrechter komt er een einde<br />
aan een jarenlange strijd. De kwestie<br />
leidde in 2015 zelfs tot een lokale<br />
bestuurscrisis.<br />
De maatlat is ontwikkeld door de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Infrastructuur<br />
en Waterstaat en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, in samenwerking met de Vereniging van<br />
Nederlandse Gemeenten (VNG), het Interprovinciaal Overleg (IPO) en de Unie van Waterschappen (UvW).<br />
Tijdens de ontwikkeling zijn veel verschillende stakeholders betrokken, waaronder experts op het gebied<br />
van klimaatadaptief bouwen, professionals uit de bouwsector, natuurorganisaties en kennisinstellingen.<br />
We hebben de overzichtstabel die bij de maatlat hoort hier klein afgebeeld. Als u de bijbehorende<br />
QR-code scant, kunt u deze in groot formaat raadplegen en meer informatie ophalen.<br />
(bron: www.klimaatadaptatienederland.nl)<br />
Tegenstanders zijn onder meer bang<br />
dat de huizen bij hoge waterstanden<br />
onder water komen staan. Volgens<br />
Omroep Gelderland heeft het veel<br />
tijd gekost om daar goed onderzoek<br />
naar te doen. De Raad van State<br />
concludeert nu dat de risico’s aanvaardbaar<br />
zijn. ‘Daar hebben we wel<br />
drie zittingen voor nodig gehad. Dat<br />
was ook in de tijd dat de wateroverlast<br />
in Limburg speelde’, aldus een<br />
woordvoerder.<br />
De actiegroepen die bezwaar maakten<br />
tegen de komst van de huizen<br />
zijn teleurgesteld. Ze blijven bij het<br />
standpunt dat woningen bouwen in<br />
de uiterwaarden in tijden van klimaatcrisis<br />
onverstandig is. Verschillende<br />
gemeenten willen echter buitendijks<br />
bouwen vanwege de hoge<br />
woningnood. Wanneer de bouw van<br />
de huizen in de uiterwaarden begint,<br />
is nog onduidelijk. De omgevingsvergunning<br />
moet nog worden verleend.<br />
(bron: www.nos.nl)<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 5
THEMA CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
De openbare ruimte met al haar assets<br />
vormt een hele belangrijke pijler in de<br />
transitie naar een circulaire economie.<br />
(foto: Mark van den Kieboom, Antea Group)<br />
Bouwstenen voor<br />
circulair beheer<br />
De nationale doelstellingen voor een circulaire economie worden niet gehaald<br />
als we op de huidige voet voortgaan. Er is momenteel niet genoeg urgentiebesef.<br />
En er is meer dwang en drang vanuit ‘Brussel’ en ‘Den Haag’ nodig om lokale<br />
overheden aan te sporen. Hoe kan zo’n versnelde transitie eruitzien voor de<br />
openbare ruimte?<br />
6 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST RICK FLEUR EN ANTAL HARTMAN<br />
ANTEA GROUP<br />
WWW.ANTEAGROUP.NL<br />
Momenteel liggen de ambities voor<br />
een circulaire economie 1 , waar de<br />
assets in de openbare ruimte een<br />
belangrijk onderdeel van uitmaken, nog<br />
zeer ver af van de huidige genomen maatregelen.<br />
Dat is te lezen in de Integrale Circulaire<br />
Economie Rapportage (ICER)<br />
<strong>2023</strong> 2 , de jaarlijkse update van het Planbureau<br />
voor de Leefomgeving (PBL) op<br />
het gebied van circulariteit. Op dit<br />
moment worden de grondstoffen die de<br />
aarde te bieden heeft sneller verbruikt dan<br />
dat de aarde kan regenereren. Overschakelen<br />
op een circulaire economie is daar<br />
het antwoord op.<br />
Belangrijke rol voor gemeenten<br />
Gemeenten hebben een belangrijke rol in<br />
deze grondstoffentransitie, vooral als<br />
regisseur van assets in de fysieke leefomgeving.<br />
In het beheer van de fysieke leefomgeving<br />
worden immers veel grondstoffen<br />
gebruikt. Daardoor is al snel veel<br />
impact te realiseren. We kunnen verwachten<br />
dat er de komende jaren vanuit ‘Den<br />
Haag’ en ‘Brussel’ meer gedwongen sturing<br />
komt richting lokale overheden. In<br />
plaats van dat af te wachten, kunnen<br />
gemeenten zelf het stuur in handen<br />
nemen en nú actie ondernemen. Inzicht<br />
in de doelen en werking van een circulaire<br />
economie is belangrijk om acties<br />
effectief in te zetten. Wat valt daarover te<br />
zeggen?<br />
Een circulaire economie is niet een doel op<br />
zich, maar een middel om te komen tot<br />
een volhoudbare samenleving. Circulariteit<br />
heeft niet alleen een positieve invloed<br />
op vermindering van materiaalgebruik,<br />
maar is ook ondersteunend bij het oplossen<br />
van de maatschappelijke opgaven op<br />
het gebied van klimaatverandering, biodiversiteitsverlies,<br />
milieuvervuiling en energietransitie.<br />
Om ervoor te zorgen dat we<br />
binnen de planetaire grenzen blijven moeten<br />
we anders omgaan met grondstoffen<br />
Drie bouwstenen voor<br />
circulair beheer<br />
Het wordt alles bij elkaar steeds belangrijker<br />
om de juiste keuzes te maken en circuen<br />
materialen. Het overschakelen van een<br />
lineaire economie met een ‘take-makewaste’<br />
mentaliteit naar een circulaire economie<br />
(CE) is een essentiële stap (zie<br />
figuur 1).<br />
Om de transitie naar een circulaire economie<br />
mogelijk te maken, zullen het ontwerp,<br />
het productieproces, het gebruik, én<br />
de inzamelingswijze van vrijwel alle(!)<br />
goederen aangepast moeten worden. Van<br />
een koffiekopje tot een voetgangersbrug<br />
en van toiletpapier tot en met een betontegel.<br />
Een systeemverandering kan alleen<br />
plaatsvinden als veel partijen in beweging<br />
komen<br />
Ontwikkeling naar<br />
circulair beheer<br />
Juist gemeenten en provincies kúnnen een<br />
aanzienlijk rol spelen in het invullen van<br />
die ambitie en het begeleiden van de transitie.<br />
Maar lokale bestuurders ervaren de<br />
urgentie van een (regionale) circulaire<br />
economie vaak nog niet, stelt het PBL. Provincies<br />
en gemeenten zijn ofwel niet goed<br />
op de hoogte van relevante wet- en regelgeving,<br />
ofwel ambitie en commitment ontbreken,<br />
ofwel de juiste kennis en capaciteit<br />
om maatregelen te nemen ontbreken.<br />
Gemeenten en provincies ervaren wel de<br />
gevolgen van een toenemende grondstoffen-<br />
en materialenschaarste. Bij de inrichting<br />
en het beheer van de openbare ruimte<br />
spelen er steeds vaker problemen in de<br />
vorm van toenemende onzekerheid over<br />
kosten voor materialen, vertraging door<br />
Figuur 1<br />
De transitie van een lineaire naar een circulaire<br />
economie, waarin grondstoffen nooit ‘op’ raken.<br />
het niet beschikbaar zijn van grondstoffen<br />
en een toenemende uitdaging in de vorm<br />
van regelgeving om ‘afval’ kwijt te raken.<br />
Helaas leggen projectleiders en beheerders<br />
nog onvoldoende de link met circulariteit<br />
als oplossing van deze en andere problemen.<br />
Het beheer van de fysieke<br />
Het beheer van de fysieke<br />
leefomgeving is wel cyclisch,<br />
maar nog niet circulair<br />
leefomgeving is wel cyclisch, maar nog<br />
niet circulair. Het alleen kijken naar de<br />
technische instandhouding van de fysieke<br />
assets dekt niet meer de lading; er dient bij<br />
het maken van keuzes en bij ingrepen ook<br />
nadrukkelijk rekening gehouden te worden<br />
met circulariteit. Dit vereist dat de<br />
beheerder die circulaire rol pakt bij het<br />
beheer van de fysieke leefomgeving.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 7
THEMA CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
lair te denken en te handelen. Er kan lokaal<br />
en regionaal in dit kader veel impact<br />
gemaakt worden, met een aanzienlijk aandeel<br />
vanuit het beheer van de fysieke leefomgeving.<br />
We zien gelukkig steeds vaker de<br />
behoefte voor het opzetten van een lokaal<br />
circulair programma. In onze optiek kan dit<br />
het beste gedaan worden aan de hand van<br />
enkele stappen. We zetten dat hier uiteen<br />
met de volgende drie bouwstenen:<br />
1. Startdocument<br />
Waar wil je naartoe? Formuleer een gezamenlijke<br />
droom, ambitie en doelstellingen<br />
en leg deze vast in een startdocument. In<br />
Een circulaire economie ziet er,<br />
net als een lineaire economie,<br />
overal anders uit<br />
dit document leg je niet alleen de ambitie<br />
vast, maar ook het commitment van politiek,<br />
bestuur en organisatie.<br />
Een startdocument beschrijft de lokale<br />
context en hoe de gewenste lokale toekomst<br />
eruitziet. Vergelijk het met een<br />
omgevingsvisie, of sterker nog: leg de<br />
link tussen beide. Voor een grootstedelijke<br />
gemeente heeft circulariteit een<br />
andere betekenis en impact dan voor<br />
een plattelandsgemeente aan de rand<br />
van een natuurgebied. Een universiteitsstad<br />
gaat andere samenwerkingsverbanden<br />
aan dan een gemeente waar veel<br />
kleine productiebedrijven zijn gevestigd.<br />
Een circulaire economie ziet er, net als<br />
een lineaire economie, overal anders<br />
uit.<br />
Zo is ook het ambitieniveau overal<br />
anders. Achter de feiten aan lopen en<br />
afwachten wat er van bovenaf wettelijk<br />
opgelegd wordt geeft echter nooit energie.<br />
De wet- en regelgeving zal komende<br />
(foto: Mark van den Kieboom, Antea Group)<br />
8 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
jaren zeker strenger worden en iets<br />
‘moeten’ geeft altijd weerstand. Het is<br />
fijner om in een proactief gezelschap<br />
samen te werken naar een gezamenlijk<br />
doel. Door met gelijkgestemde partijen<br />
een eigen bestemming te kiezen, bepaal<br />
je je eigen snelheid en stel je eigen voorwaarden.<br />
Een eigen visie helpt bij het<br />
richting geven voor zowel de gemeentelijke<br />
organisatie als voor de inwoners en<br />
bedrijven. Formuleer op basis van die<br />
visie een heldere en meetbare doelstelling.<br />
Een gezamenlijke doelstelling helpt<br />
in de communicatie waardoor je je eigen<br />
organisatie en bedrijven en inwoners<br />
beter mee krijgt op de reis die ‘transitie’<br />
heet. Dat kan door te sturen, te stimuleren,<br />
te faciliteren en te informeren.<br />
Figuur 2<br />
Visuele weergave van een roadmap naar een circulaire toekomst.<br />
KPI staat voor kritieke prestatie-indicator.<br />
2. Nulmeting<br />
Waar ben je nu? Elke reis begint bij een<br />
vertrekpunt. Alleen als je weet waar je nú<br />
staat kun je je goed voorbereiden op de<br />
reis naar je bestemming. Zorg daarom<br />
voor overzicht en inzicht in de huidige<br />
situatie. Circulariteit is bij uitstek een<br />
thema dat breed aandacht moet krijgen<br />
binnen een organisatie. Om de organisatie<br />
als geheel, dus breder dan alleen<br />
inrichting en beheer van de buitenruimte,<br />
door te lichten op circulariteit, heeft<br />
Antea Group een nulmeting ontwikkeld.<br />
Die helpt een gemeente bij het inventariseren<br />
van de kennis, activiteiten, inkoop,<br />
grondstoffen & materialen, bestaande<br />
regelgeving, de kosten en houding &<br />
gedrag ten aanzien van circulariteit. We<br />
kunnen met onze nulmeting als een soort<br />
‘snapshot’ aangeven waar een organisatie<br />
nu staat en welke thema’s of werkvelden<br />
de meeste aandacht verdienen. Hierbij<br />
kijken we ook gericht naar het beheer<br />
van de fysieke leefomgeving. We kunnen<br />
dit voor de hele organisatie doen, of bijvoorbeeld<br />
per afdeling in kaart brengen.<br />
Met een compleet beeld over de huidige<br />
situatie (het vertrekpunt) én een bestemming<br />
in het vooruitzicht, kan de reis zelf<br />
in kaart worden gebracht.<br />
3. Roadmap<br />
Wat is er nu mooier dan op reis te gaan<br />
en avonturen beleven? Overheden kunnen<br />
hun eigen transitiepad opzetten om<br />
te komen tot een lokale circulaire economie.<br />
Op een roadmap (zie figuur 2) staan<br />
alle activiteiten uitgestippeld in de tijd<br />
om te komen tot die eindbestemming.<br />
Denk bijvoorbeeld aan activiteiten rondom<br />
interne kennisontwikkeling, het<br />
inkoopbeleid, ontwerpstandaarden,<br />
bestekken en contracten, een grondstoffenanalyse,<br />
de realisatie van een circulair<br />
ambachtscentrum, dataverzameling, het<br />
inrichten van een grondstoffendepot,<br />
samenwerking met ketenpartners, een<br />
materialenpaspoort, etc. Het kan heel<br />
veel positieve energie geven om samen<br />
de toekomst en de weg ernaartoe vorm<br />
te geven. Doe daarom niet alles zelf,<br />
maar doe het samen met enthousiaste<br />
bedrijven en inwoners. Geef ze een rol in<br />
het uitvoeringsprogramma en stimuleer<br />
activiteiten, ideeën en innovaties die helpen<br />
om de gemeentelijke doelstellingen<br />
te bereiken die zijn vastgelegd in het<br />
visiedocument. Zo versterk je niet alleen<br />
de eigen organisatie, maar de hele lokale<br />
economie.<br />
Tenslotte: ga je mee op<br />
avontuur?<br />
Gemeenten en provincies hebben een<br />
grote rol in de transitie naar een circulaire<br />
economie. Als inkoper, als aanjager,<br />
als verbinder en als lokale regelgever.<br />
Ga je mee op avontuur? Kies je<br />
eigen bestemming, je eigen manier van<br />
reizen en je eigen reispartners. Bouw<br />
daarmee samen aan een circulaire toekomst,<br />
maar wacht niet te lang met het<br />
plannen van je reis.<br />
Noten<br />
1. Zie www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/<br />
circulaire-economie/nederland-<br />
circulair-in-2050.<br />
2. Zie www.pbl.nl/publicaties/integrale-<br />
circulaire-economie-rapportage-<strong>2023</strong>.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 9
COLUMN CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
TEKST JEROEN LUBBERS<br />
GEMEENTE UTRECHT<br />
IIk zou met Lysette en mijn kinderen<br />
vier dagen naar Parijs gaan. Naast al<br />
het mooie en romantische dat Parijs<br />
te bieden heeft, was ik benieuwd<br />
naar de stad waar onder leiding van<br />
burgemeester Anne Hidalgo de auto<br />
vakkundig is weggejaagd en de openbare<br />
ruimte weer teruggegeven<br />
wordt aan de wandelaars, fietsers en<br />
prachtige stadsnatuur. Die inspiratie<br />
is ook meer dan welkom in Utrecht.<br />
Helaas gooide een hardnekkige longontsteking<br />
roet in mijn perfect bereide<br />
steak tartare. Er volgden een paar<br />
dagen hoge koorts en deze column<br />
werd afgerond op afdeling C5 van<br />
het Meanderziekenhuis in Amersfoort.<br />
In de voorbijgaande koortsachtige<br />
dromen komt alles wat je bezighoudt<br />
op een bizarre en op dat<br />
moment realistische manier spontaan<br />
bij elkaar, geholpen door een<br />
wolkje morfine. Zo ook bij mij.<br />
Ik droomde dat ik me waande in de<br />
Goddelijke Komedie van Dante, waarin<br />
hij onder meer de gelaagdheid van<br />
de hel beschrijft. Dante beschrijft<br />
negen verdiepingen en naar gelang<br />
de zonde wordt er een passende huisvesting<br />
bepaald. Zo is er een plek<br />
voor hebzuchtigen en verkwisters op<br />
verdieping -4, voor ontkenners op<br />
verdieping -6 en voor corrupte politici<br />
en ambtenaren is een behaaglijk<br />
warm plekje gereserveerd op -8.<br />
Vragen van Greta<br />
In mijn droom was het laatste oordeel<br />
niet aan een oude wijze figuur in<br />
een gewaad, noch aan een vreselijk<br />
monster. Niet aan een onafhankelijke<br />
rechter maar aan ene Greta Thunberg,<br />
een vriendelijk ogende jongedame<br />
van inmiddels twintig (!) jaar,<br />
die telkens één vraag stelde: ‘Wat<br />
heeft u gedaan om de wereld voor<br />
mij en mijn nazaten een stukje gezonder<br />
te maken?’ En als ze waarneembare<br />
twijfel in het antwoord zag<br />
vroeg ze ijzig: ‘Had u wellicht meer<br />
kunnen doen?’<br />
Met die twee vragen wist ze moeiteloos<br />
de oligarchen van de goedwillenden<br />
te scheiden, de verraders van<br />
de overspeligen en ik durf te suggereren<br />
dat ze met haar scherpzinnigheid<br />
en indringende blik zelfs De Mol er in<br />
vijf minuten tussenuit zou hebben<br />
gevist. Ze vulde de negen verschillende<br />
verdiepingen gelijkmatig, maar<br />
in tempo.<br />
Zoals ik al zei, het was ongetwijfeld<br />
de koorts. Maar die twee vragen van<br />
Greta houden me steeds wel bezig als<br />
ik het journaal bekijk. Wat heb je<br />
gedaan? Had je meer kunnen doen?<br />
Wie bepaalt hoeveel problemen je op<br />
moet lossen en wie bepaalt welke<br />
problemen je mag doorschuiven naar<br />
de volgende generatie?<br />
‘Had u wellicht meer<br />
kunnen doen?’<br />
Ik besloot het aan de twee jongste<br />
kinderen voor te leggen, veertien en<br />
vijftien jaar jong. Ik vroeg me waar<br />
ze zich zorgen om maken als ze<br />
naar de toekomst kijken. ‘Ik wil<br />
graag een paard’ zei de een, ‘en ik<br />
hoop dat ik later genoeg geld verdien<br />
om dat te<br />
betalen.’ ‘Ik<br />
maak me niet<br />
echt zorgen’ zei<br />
de ander, ‘het<br />
komt altijd wel<br />
goed met mij.’<br />
Dat gaf me wel<br />
een soort van<br />
gerust gevoel.<br />
Als je het niet<br />
weet, hoef je je er ook (nog) geen<br />
zorgen over te maken. Dat legt<br />
helaas wel wat extra druk op ons,<br />
want niet alleen zijn wij uitstekend<br />
geïnformeerd over de noodzaak,<br />
ernst en achterstanden; we zijn ook<br />
bij uitstek toegerust om er iets aan<br />
te kunnen doen óf iets niet te doen.<br />
Ik wens u en mijzelf daar in beide<br />
gevallen genoeg van.<br />
Deze bijdrage is onderdeel van een<br />
reeks die <strong>Stadswerk</strong> magazine wijdt<br />
aan de City Deal Openbare Ruimte.<br />
10 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
Brochure infiltrerende<br />
groenbestrating<br />
VRAAG NU DE GRATIS BROCHURE AAN<br />
Hoe maak je vanuit esthetisch en - tegelijkertijd<br />
natuurinclusief - perspectief, een klimaatadaptief<br />
ontwerp voor de openbare ruimte? Oplossingen<br />
voor een duurzame integratie van groen,<br />
verharding en waterafvoer zijn gebundeld in<br />
de brochure ‘Infi ltrerende groenbestrating’.<br />
Inspirerende voorbeelden<br />
15 Modellen grasbetonstenen en -tegels<br />
Legpatronen groene parkeervakken<br />
Verwerkingsadviezen<br />
gras- en substraten<br />
4<br />
Handige tips groenexperts<br />
5100<br />
Ga naar www.struykverwoinfra.nl/stadswerk/groenbestrating of scan de QR-code<br />
2500<br />
2500<br />
STRUYKVERWOINFRA.NL
THEMA CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
Leidse hoogleraar laat zien waar<br />
kansen liggen voor gemeenten<br />
Grondstoffen en de<br />
openbare ruimte<br />
Het wordt steeds lastiger om aan de groeiende vraag naar<br />
grondstoffen te voldoen. Hergebruik van wat al ergens is<br />
toegepast wordt daarmee steeds belangrijker. Ester van der<br />
Voet ontwikkelt als hoogleraar modellen om de opgave goed<br />
in beeld te hebben. Wat valt haar op bij het grondstoffengebruik<br />
in de openbare ruimte?<br />
Net als klimaatverandering is de<br />
beschikbaarheid van grondstoffen<br />
een bedreiging voor onze basale<br />
levensbehoeften. Overschakelen op een<br />
circulaire economie is het antwoord van<br />
onder meer de Nederlandse overheid en<br />
de Verenigde Naties. Ester van der Voet<br />
levert met haar onderzoeksprogramma’s<br />
bijdragen aan beide organisaties. Ze doet<br />
dat als hoogleraar duurzaam grondstoffengebruik<br />
bij het Centrum voor Milieuwetenschappen<br />
(CML) van de Universiteit<br />
Leiden. En haar inbreng op wereldniveau<br />
loopt via het International Resource Panel<br />
(IRP) van de Verenigde Naties.<br />
beschrijven. Met ons rapport, dat in 2024<br />
verschijnt, doen we dat met de de winning<br />
en het gebruik van grondstoffen.’ De<br />
(foto: Michiel G.J. Smit)<br />
hoogleraar vervolgt: ‘We besteden in het<br />
rapport veel aandacht aan scenariomodellering.<br />
Een bijzonderheid daarbij is dat<br />
we dezelfde scenariomethodiek gebruiken<br />
als in de IPCC-rapporten. Dat levert<br />
meerwaarde op want je kunt daardoor<br />
snel zien hoe beleidsterreinen elkaar<br />
wederzijds beïnvloeden. Bijvoorbeeld:<br />
met welke grondstoffenstromen gaat de<br />
energietransitie gepaard? Voor de<br />
opbouw van een nieuw energiesysteem<br />
hebben we veel materialen nodig. En voor<br />
de productie van die materialen hebben<br />
Global Resources Outlook<br />
‘Met het IRP bereiden we nu de Global<br />
Resources Outlook voor, die eens in de<br />
vijf jaar verschijnt’, vertelt Van der Voet<br />
over haar werk. ‘Het is te vergelijken met<br />
de IPCC-rapporten die de stand van het<br />
klimaat en de klimaatwetenschap<br />
GWW-project in Horn bij Roermond. De openbare ruimte is grootgebruiker van grondstoffen.<br />
12 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST MICHIEL G.J. SMIT<br />
REDACTIE STADSWERK MAGAZINE<br />
WWW.RESOURCEPANEL.ORG<br />
WWW.UNIVERSITEITLEIDEN.NL<br />
we energie nodig, die voorlopig nog fossiel<br />
is. Dat gaat dus gepaard gaat met<br />
extra CO 2<br />
-uitstoot.’<br />
Hoewel de Global Resources Outlook nog<br />
moet verschijnen, weten we nu al dat er<br />
serieuze problemen zijn rond de winning<br />
van grondstoffen, geeft Van der Voet aan.<br />
‘Ten eerste is het moeilijk om aan de steeds<br />
groeiende vraag te voldoen. Dat komt door<br />
de traagheid van het systeem - het duurt<br />
gemiddeld twintig jaar om een mijn te openen<br />
- en soms om geopolitieke redenen.<br />
Iets anders vervelends rond grondstofwinning<br />
is dat het gepaard gaat met milieuproblemen,<br />
waaronder de uitstoot van CO 2<br />
,<br />
zoals ik eerder aangaf. Die is echt fors met<br />
naar schatting 35 procent van de totale<br />
CO 2<br />
-uitstoot. Overschakelen op een circulaire<br />
economie is echt een heel goed idee<br />
om dit op te lossen. Tweedehands materialen<br />
hoeven niet opnieuw door het mijnbouw-<br />
en raffinageproces heen te gaan, en<br />
leiden dus tot veel minder emissies.’<br />
De hoogleraar denkt dat de huidige<br />
beleidsinitiatieven om over te schakelen<br />
op een circulaire economie ontoereikend<br />
zijn. ‘Ik denk dat er vaker dingen verplicht<br />
moeten worden omdat het anders niet<br />
echt van de grond komt. Dat zie je bijvoorbeeld<br />
bij de betonproductie. Het voorschrijven<br />
van een verplicht aandeel gerecycled<br />
beton kan nodig zijn om de zaak<br />
eindelijk eens in gang te krijgen. En<br />
gemeenten kunnen als opdrachtgever<br />
gebruik van circulair materiaal verplicht<br />
stellen voor aannemers.’<br />
Grondstoffen in de openbare<br />
ruimte<br />
Het werk in de openbare ruimte op lokaal<br />
niveau is relevant voor het studiegebied<br />
van de hoogleraar. ‘Een substantieel deel<br />
van al onze grondstoffen wordt toegepast<br />
in de openbare ruimte. En gemeenten<br />
beheren daarvan het grootste deel in de<br />
Ester van der Voet<br />
(Centrum voor<br />
Milieuwetenschappen<br />
(CML) van de Universiteit<br />
Leiden): ‘Ik denk dat er<br />
vaker dingen verplicht<br />
moeten worden omdat<br />
het anders niet echt van<br />
de grond komt.’<br />
‘Naar schatting 35 procent van de<br />
totale CO2-uitstoot wordt veroorzaakt<br />
door grondstoffenwinning’<br />
vorm van bestrating, kades, bruggen en<br />
andere assets. Meer dan bijvoorbeeld<br />
Rijkswaterstaat beheert.’ Van der Voet<br />
denkt dat er nog veel winst is te halen<br />
door meer en hoogwaardiger te recyclen.<br />
‘Het grootste deel van bouw- en sloopafval<br />
bestaat uit beton en steen. Dat wordt doorgaans<br />
gebruikt als puingranulaat in de<br />
grond-, weg- en waterbouw (GWW). Dat<br />
materiaal kan een stuk hoogwaardiger<br />
gebruikt worden. Bijvoorbeeld door hele<br />
delen van een bouwwerk opnieuw te<br />
gebruiken. Er is nog een grote slag te<br />
maken in het productontwerp om ervoor<br />
te zorgen dat alles makkelijk los te maken<br />
is. Dat is overigens wel een kwestie van<br />
lange adem, want de circulaire teller<br />
begint pas te tellen vanaf het moment dat<br />
het nieuwe, circulaire product de leeftijd<br />
van afdanking bereikt. Dat kan voor sommige<br />
toepassingen, zoals gebouwen, heel<br />
lang duren.’<br />
Beter scheiden<br />
Bij de afvalverwerking kunnen gemeenten<br />
ook veel verschil maken, denkt Ester. ‘Alle<br />
spullen die reinigingsdiensten ophalen<br />
zouden nog beter gescheiden kunnen worden<br />
om zo bijvoorbeeld verschillende<br />
soorten metaal eruit te halen. Voor een<br />
efficiënte verwerkingsstructuur zul je<br />
regelmatig over de gemeentegrenzen heen<br />
moeten kijken en de samenwerking zoeken.’<br />
Op dat gebied gebeuren overigens al<br />
mooie dingen, stelt de hoogleraar tenslotte<br />
vast. ‘Ik vind bijvoorbeeld Bruggenbank<br />
een mooi initiatief. Daarin kunnen overheden<br />
complete bruggen uitwisselen. Met<br />
dat soort initiatieven kun je heel veel<br />
materiaal uitsparen.’<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 13
THEMA CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
Duurzaam<br />
asfalt inkopen<br />
Eindhoven stimuleert duurzaam<br />
gedrag met bijzondere<br />
bestekvoorwaarden<br />
De gemeente Eindhoven stelde vorig jaar het whitepaper<br />
‘Circulair asfalt inkopen’ op. Door te sleutelen aan<br />
bestekvoorwaarden kan met betrekkelijk kleine ingrepen<br />
veel circulaire impact worden gemaakt. Opsteller Vieve<br />
Smulders vertelt hoe het tot stand kwam, wat het nut is<br />
en wat andere gemeenten ermee kunnen.<br />
Hoe begin je zoiets?<br />
De truc is om je niet blind te staren op de<br />
doelen die gesteld zijn voor 2<strong>03</strong>0 en 2050.<br />
Kijk naar de mogelijkheden die nu al voor<br />
de hand liggen. De eerste vraag die dan<br />
opkomt is: wie is verantwoordelijk voor<br />
Maatschappelijk Verantwoord Inkopen<br />
(MVI) in de organisatie?<br />
Wat is er vervolgens gebeurd?<br />
In 2019 is de eerste concrete stap gezet:<br />
een marktconsultatie duurzaam asfalt.<br />
Daarin is duidelijk geworden dat de asfaltleveranciers<br />
significant duurzamere asfaltmengels<br />
konden aanbieden dan in de<br />
RAW-standaard toegestaan is, met behoud<br />
van kwaliteit. Dat stimuleerde het enthousiasme<br />
bij de kartrekkers in Eindhoven en<br />
na vele brainstormsessies is een pilotproject<br />
gestart. In de pilot - een deklaagvervanging<br />
op de ringweg - is de focus bewust<br />
klein gehouden: het uitvragen van een<br />
duurzamere variant van de asfaltdeklaag.<br />
Ondanks de kleine scope is er toch een<br />
grote impact. Het doel? Een toegankelijke<br />
methode ontwikkelen die direct in álle<br />
asfaltprojecten toegepast kan worden.<br />
Vieve Smulders: ‘Omdat alle<br />
gemeenten voor dezelfde opgave<br />
staan, is de markt geholpen bij een<br />
uniforme methode van uitvragen.’<br />
Deze vraag bleef bij ons onbeantwoord en<br />
daarom heeft Bas Drijvers, strategisch<br />
inkoopadviseur ruimte, een praktisch<br />
gerichte Handreiking MVI geschreven.<br />
De RAW 1 schrijft bijvoorbeeld innovaties<br />
voor die mogelijk vijf tot tien jaar oud<br />
zijn; dat bijt de duurzaamheidsontwikkeling<br />
enorm. Desondanks is de RAW als<br />
methode erg waardevol. Eindhoven is op<br />
basis hiervan gestart met het uitvragen<br />
van duurzamere producten. Dat doen we<br />
door een alternatief op een betreffende<br />
RAW-post uit te vragen dat technisch<br />
gelijkwaardig is. Zo kunnen aannemers<br />
hun innovatieve en duurzame producten<br />
op de markt zetten.<br />
Dat resulteerde in een MKI-uitvraag (milieukostenindicator)<br />
op productniveau voor<br />
de asfaltdeklaag. De MKI is een vertaling<br />
van de milieu-impact in kosten. Hoe lager<br />
de impact, des te lager de MKI. Naast MKI<br />
werd de circulariteit en de levensduur van<br />
het asfalt meegewogen. In één jaar tijd zijn<br />
vijf pilotprojecten met deze methodiek<br />
succesvol uitgevoerd.<br />
Wat kwam je onderweg tegen dat anders<br />
was/liep dan verwacht?<br />
Om de prikkel op de juiste plek te houden,<br />
hebben we in de eerste vijf pilotprojecten<br />
gesleuteld aan de beloning voor de inschrijvers.<br />
Er zat een prikkel in voor lange<br />
14 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST MICHIEL G.J. SMIT<br />
REDACTIE STADSWERK MAGAZINE<br />
WWW.EINDHOVEN.NL<br />
(foto: Rijkswaterstaat, Jan Wessels)<br />
‘Ondanks de kleine<br />
scope is er toch een<br />
grote impact’<br />
garantie, maar we weten uit ervaring dat<br />
die garantie heel moeilijk in te roepen is<br />
en we zagen door de hoge prikkel dat aannemers<br />
geneigd waren om meer risico te<br />
nemen. We hebben de prikkel op garantie<br />
verlaagd en hebben circulariteit en MKI in<br />
verhouding hoger gewaardeerd.<br />
Wat biedt de methode tot nu toe en wat zijn<br />
de volgende stappen?<br />
De methode is breed inzetbaar en daarmee<br />
is het een goed instrument als kennismaking<br />
met duurzaamheid voor de interne<br />
organisatie. Alles begint namelijk bij<br />
bewustwording en kennisvergroting. En<br />
niet te vergeten: het moet goed beheersbaar<br />
zijn. Dus de belangrijkste persoon is<br />
de wegbeheerder die vertrouwen moet<br />
krijgen dat deze methode nauwelijks meer<br />
beheerkosten met zich meebrengt. De<br />
eerstvolgende stap is resultaten onderzoe-<br />
ken. Bijvoorbeeld: hoeveel draagt deze<br />
methodiek bij aan vermindering van CO 2<br />
-<br />
en stikstofuitstoot?<br />
We hebben momenteel een nieuwe marktconsultatie<br />
in voorbereiding. Daarin willen<br />
we ook kijken naar de bestekposten<br />
van het frezen van asfalt: moeten deze<br />
aangepast worden om circulariteit verder<br />
te bevorderen? Dat zijn de eerste stappen<br />
naar borging van duurzaamheid in onze<br />
standaard bedrijfsvoering. De organisatie<br />
is nu vertrouwd met de methodiek. Op die<br />
basis wordt nu verder gebouwd. Er is nog<br />
veel te verduurzamen.<br />
Wat zou je andere gemeenten met soortgelijke<br />
plannen willen meegeven?<br />
Begin met een groepje enthousiastelingen<br />
en houdt de opgave behapbaar. In een<br />
pilotprojecten is speelruimte, zoek daarom<br />
juist dan naar de winst die morgen in de<br />
reguliere projecten kan worden toegepast.<br />
Omdat alle gemeenten voor dezelfde opgave<br />
staan, is de markt geholpen bij een uniforme<br />
methode van uitvragen. Zoek collega’s<br />
buiten de organisatie op met meer<br />
ervaring op dit vlak. Je hoeft het wiel niet<br />
opnieuw en al helemaal niet alleen<br />
opnieuw uit te vinden. In het whitepaper<br />
‘Circulair asfalt inkopen’ is de Eindhovense<br />
methode in meer detail toegelicht.<br />
Noot<br />
1. RAW (Rationalisatie en Automatisering<br />
Grond-, Water- en Wegenbouw) is een<br />
besteksystematiek. Het geldt als het<br />
belangrijkste standaardbestek in de<br />
GWW-sector (grond-, weg- en waterbouw)<br />
en wordt al tientallen jaren toegepast voor<br />
bouwprojecten in Nederland.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 15
GRIB 2.0<br />
Dé slimme software voor uw<br />
bomenbeheerprocessen<br />
Bespaar tijd, houd grip op de situatie en krijg<br />
direct inzicht in de actuele stand van zaken<br />
van de cruciale processen in uw bomenbeheer.<br />
inspectie<br />
programmering<br />
uitvoering<br />
kap &<br />
aanplant<br />
bosplantsoen<br />
Vraag een gratis demo aan!<br />
Of neem contact op voor meer informatie | info@grib.app |<br />
www.grib.app
COLUMN THEMA CIRCULAIRE OPENBARE RUIMTE<br />
TEKST MICHIEL BRUINS<br />
GEMEENTE APELDOORN EN BESTUUR STADSWERK<br />
DDe wereld een mooiere plek maken,<br />
dat klinkt als een groot en abstract<br />
doel. Toch doen we in Apeldoorn ons<br />
best om hier een steentje aan bij te dragen.<br />
Een belangrijke stap richting een<br />
duurzame toekomst is het hergebruiken<br />
van materialen. Dat betekent soms<br />
met een andere bril naar ons materiaal<br />
kijken. Iets wat afgeschreven lijkt, kan<br />
op een andere plek van waarde zijn.<br />
Voor het onderhoud van de openbare<br />
ruimte gebruiken we veel verschillende<br />
materialen. Denk aan hout,<br />
zand, stenen en groen. Soms is het<br />
materiaal aan het einde van de<br />
levensduur. Maar dat betekent niet<br />
dat het afgeschreven is. Steeds vaker<br />
proberen we het materiaal op een<br />
andere manier te gebruiken.<br />
Als het stormt, waaien er soms<br />
bomen om. In stadspark Berg en Bos<br />
is van omgevallen bomen een mooie<br />
nieuwe uitkijktoren en wildobservatiepunt<br />
gemaakt. De stammen van de<br />
bomen zijn ter plekke verzaagd tot<br />
balken en planken en vakkundig in<br />
elkaar getimmerd. Hierdoor was er<br />
nauwelijks transport nodig, wat ook<br />
beter is voor het milieu.<br />
In de herfst valt het blad van de<br />
bomen en halen we dit weg om valpartijen<br />
te voorkomen. Het blad<br />
afvoeren is zonde. Want voor de<br />
bodem en het groen zitten er nog<br />
Circulair werken,<br />
Apeldoorn pakt door!<br />
veel belangrijke voedingsstoffen in.<br />
Daarom maken we dit blad nóg iets<br />
rijker door er vitamines en mineralen<br />
aan toe te voegen. Dan komt het blad<br />
weer terug in de wijk als Bokashi om<br />
de bodem te verbeteren.<br />
Hergebruik vraagt om een andere<br />
manier van denken, maar dan blijken<br />
er ontzettend veel mogelijkheden te<br />
zijn om materialen opnieuw te gebruiken.<br />
En we weten dat het nodig is,<br />
want we gebruiken nu ruim drie keer<br />
zoveel grondstoffen als de aarde aankan.<br />
Die uitputting moet stoppen.<br />
Ook bij bouw- en infraprojecten blijven<br />
er veel spullen over. Grond die is<br />
afgegraven, bakstenen, dakpannen<br />
en hekken, etc. Allemaal spullen die<br />
we op een andere plek nog goed kunnen<br />
gebruiken. Bij het renoveren van<br />
de straat Griffiersveld in de wijk De<br />
Maten komen bijvoorbeeld oude<br />
straatstenen terug in parkeervakken<br />
en als fundering onder de nieuwe<br />
stenen. Stenen die niet meer in de<br />
straat gebruikt konden worden, hebben<br />
nu een nieuwe bestemming op<br />
het erf van een boerderij. Door al het<br />
materiaal zo lokaal mogelijk opnieuw<br />
te gebruiken, is hier veel transport en<br />
daardoor CO 2<br />
-uitstoot bespaard.<br />
Om overgebleven materiaal op te<br />
slaan, hebben we twee materialendepots.<br />
Daar slaan we spullen op die<br />
bruikbaar zijn voor een ander project.<br />
Via een soort marktplaats<br />
maken we inzichtelijk wat er ‘over’ is.<br />
Via dit platform<br />
bieden gemeenten<br />
spullen aan<br />
voor hergebruik.<br />
Projectontwikkelaars<br />
kunnen zo makkelijk<br />
zien wat<br />
er nog opnieuw<br />
te gebruiken is.<br />
Ook als inwoner kan je aan de slag.<br />
Waarschijnlijk heeft iedereen spullen<br />
liggen die niet meer nodig zijn of<br />
kapot zijn. Denk eens aan weggeven<br />
of repareren! Dat is goed voor het<br />
milieu én de portemonnee.<br />
Op www.heelapeldoornrepareert.nl<br />
vinden inwoners handige tips om zelf<br />
te repareren. Ook staan er adressen<br />
van Repair Cafés en professionals die<br />
hen kunnen helpen. Helpen om de<br />
wereld een mooiere plek te maken.<br />
Website<br />
WWW.APELDOORN.NL<br />
We gebruiken nu ruim drie<br />
keer zoveel grondstoffen als<br />
de aarde aankan<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 17
THEMA CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
Op 18 januari <strong>2023</strong> maakte de provincie Utrecht bekend met een CO 2<br />
-prijs van 875 euro per<br />
ton CO 2<br />
te gaan rekenen in haar maatschappelijke kosten-batenanalyses. De provincie wil<br />
daarmee vooral bijdragen aan het tegengaan van klimaatverandering. Maar het kan ook<br />
bijdragen aan de ontwikkeling van een circulaire economie.<br />
Sturen op<br />
CO 2 -reductie<br />
en circulariteit<br />
Provincie Utrecht<br />
loopt voorop bij<br />
verkenningen<br />
CO 2<br />
-beprijzing kan onder<br />
meer bij aanbestedingen<br />
worden toegepast. Het wordt<br />
vooral ingezet voor klimaatdoelstellingen<br />
maar werkt<br />
ook circulariteit in de hand.<br />
18 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST DIEUWERTJE WALCH<br />
KLIMAATVERBOND NEDERLAND<br />
WWW.KLIMAATVERBOND.NL<br />
WWW.PROVINCIE-UTRECHT.NL<br />
(foto: Michiel G.J. Smit)<br />
Klimaat en circulariteit zijn twee<br />
kanten van dezelfde medaille. De<br />
focus op CO 2<br />
(en andere broeikasgassen,<br />
zoals methaan) komt voort uit de<br />
klimaatdoelstellingen, die dienen om de<br />
opwarming van de aarde zoveel mogelijk<br />
binnen de perken te houden. De focus op<br />
circulariteit is ontstaan door de doelstellingen<br />
om het gebruik van (primaire)<br />
grondstoffen te verminderen. De doelstellingen<br />
op beide thema’s zijn verankerd in<br />
landelijke akkoorden - het Klimaatakkoord<br />
en het Grondstoffenakkoord. Beide draaien<br />
om het verkleinen van onze (negatieve)<br />
impact op de leefomgeving en beide<br />
komen onvoldoende op stoom doordat er<br />
geen serieuze prikkel is om daadwerkelijk<br />
minder grondstoffen en (fossiele) energie<br />
te gebruiken. Doordat veel beslissingen,<br />
zowel van bedrijven als van overheden,<br />
gedreven worden door financiële overwegingen,<br />
kan de ontwikkeling van een prijs<br />
op uitstoot bijdragen aan het omzetten van<br />
mooie ambities en beleidsdoelen in daadwerkelijke<br />
verandering.<br />
Op Europees niveau wordt daar natuurlijk<br />
al jarenlang op gestuurd via het Europese<br />
Emissiehandelssysteem (ETS),<br />
gericht op de industrie. Ook is lang<br />
gesproken over de invoer van een nationale<br />
CO 2<br />
-heffing, die inmiddels is ingevoerd.<br />
Bij Klimaatverbond Nederland<br />
zochten we naar aanvullende manieren<br />
om te sturen op CO 2<br />
-reductie, die in de<br />
Er is geen serieuze<br />
prikkel om daadwerkelijk<br />
minder<br />
grondstoffen te<br />
gebruiken<br />
Figuur 1<br />
Toepassingsmogelijkheden van CO 2<br />
-beprijzing in vier kwadranten.<br />
structuren en werkwijzen van decentrale<br />
overheden passen. Als vereniging van,<br />
voor en door decentrale overheden<br />
beschouwen we het namelijk als onze<br />
taak om vraagstukken en ontwikkelingen<br />
op te pakken die relevant zijn voor onze<br />
leden: provincies, gemeenten en waterschappen.<br />
En om daar ook (beleids)<br />
instrumenten voor te ontwikkelen.<br />
CO 2<br />
-beprijzing als<br />
sturingsinstrument<br />
Hier zagen we een grote potentie van CO 2<br />
-<br />
beprijzing. Het geeft een provincie,<br />
gemeente of waterschap een sturingsinstrument<br />
in handen waarmee lokaal en<br />
regionaal gewerkt kan worden. Het is een<br />
manier om zogenoemde ‘externe kosten’,<br />
in dit geval veroorzaakt door het uitstoten<br />
van broeikasgassen als CO 2<br />
, een plek te<br />
geven in het afwegingskader en daarmee<br />
te ‘internaliseren’. Bovendien zijn er in veel<br />
sectoren veel datasets beschikbaar over<br />
CO 2<br />
-uitstoot, wat het relatief makkelijk te<br />
meten en monitoren maakt.<br />
Figuur 1 laat zien dat CO 2<br />
-beprijzing op<br />
verschillende manieren toegepast kan<br />
worden. Rechtsboven in de figuur is onder<br />
andere de toepassing in de vorm van de<br />
eerder genoemde belastingen en heffingen<br />
terug te vinden. Dit is echter geen vorm<br />
van beprijzing die goed toegepast kan<br />
worden bij bijvoorbeeld een provincie of<br />
gemeente. Bovendien zou de toepassing<br />
van een eerlijke prijs - dus tenminste 875<br />
euro per ton - via een directe belasting te<br />
disruptief en ontwrichtend zijn voor de<br />
economie (in de figuur noemen we daarom<br />
een prijsniveau van rond de 100 euro).<br />
Daarom zijn andere, aanvullende manieren<br />
van beprijzing nodig om die externe<br />
kosten op verschillende momenten en<br />
plekken in beleid en besluitvorming te<br />
internaliseren.<br />
Inzet door de provincie Utrecht<br />
De provincie Utrecht kiest in eerste instantie<br />
voor de inzet van een eerlijke CO 2<br />
-prijs in<br />
maatschappelijke kosten-batenanalyses. Dit<br />
betekent een interne, fictieve toepassing<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 19
THEMA CIRCULAIRE BUITENRUIMTE<br />
van de CO 2<br />
-prijs. Intern omdat de CO 2<br />
-prijs<br />
hier binnen de eigen organisatie wordt ingezet<br />
als beslissingsondersteunend instrument.<br />
Fictief omdat de CO 2<br />
-prijs wordt<br />
gebruikt als onderdeel van het afwegingskader<br />
(van kosten en baten), maar niet daadwerkelijk<br />
een geldstroom op gang brengt.<br />
Op basis van een advies van Klimaatverbond<br />
Nederland aan de provincie Utrecht<br />
heeft de provincie gekozen om een eerlijke<br />
CO 2<br />
-prijs van 875 euro per ton CO 2<br />
toe te<br />
gaan passen in haar maatschappelijke kosten-batenanalyses.<br />
Door dit advies over te<br />
nemen, nam de provincie Utrecht een stevig<br />
en spannend politiek besluit. Zoals ze zelf al<br />
kopte boven haar persbericht van 18 januari:<br />
ze is de eerste overheid in Nederland<br />
die een eerlijke CO 2<br />
-prijs gaat gebruiken.<br />
Inkoop en aanbesteding<br />
De provincie heeft in datzelfde persbericht<br />
uitgesproken zich ook te gaan oriënteren<br />
op andere toepassingsmogelijkheden van<br />
eerlijke CO 2<br />
-prijzen. Hier komen de andere<br />
kwadranten van de figuur om de hoek<br />
kijken. Een van de andere toepassingsmogelijkheden<br />
is bij inkoop en aanbesteding,<br />
linksboven in de figuur. Hierbij wordt veel<br />
gewerkt met zogeheten ‘fictieve kortingen’.<br />
Deze zijn bedoeld om ander inschrijvingsgedrag<br />
te stimuleren in een aanbesteding<br />
en legt meer nadruk op duurzaamheid en<br />
CO 2<br />
-reductie. Inschrijvers met de CO 2<br />
-<br />
armste aanbiedingen krijgen de hoogste<br />
fictieve korting en door dat te verwerken<br />
in de totaalprijs, worden deze aanbiedingen<br />
aantrekkelijker. Deze methodiek<br />
wordt veel toegepast in bijvoorbeeld de<br />
GWW-sector (grond-, weg- en waterbouw).<br />
Het helpt je om, vanuit je<br />
opdrachtgeversrol, ook andere (markt)<br />
partijen te stimuleren meer in te zetten op<br />
duurzaamheid. Bovendien hebben veel<br />
bedrijven al een hoop te bieden op dit vlak<br />
en biedt deze toepassing de mogelijkheid<br />
hen daarvoor te belonen, waarmee zij ook<br />
weer volgende stappen kunnen zetten.<br />
Daarbij kan ook de link gelegd worden<br />
met een instrument als DuboCalc, dat een<br />
CO 2<br />
-prijs als een van elf zogenoemde ‘milieukostenindicatoren’<br />
meeweegt in de<br />
besluitvorming. Het gebruik van grondstoffen<br />
zit hier ook in verwerkt.<br />
Fondsvorming<br />
Een andere toepassing is die rechtsonder<br />
in de figuur. Hier komen daadwerkelijke<br />
geldstromen op gang. In dit geval via<br />
fondsvorming, waarbij je als overheid een<br />
interne CO 2<br />
-prijs instelt waar je dit fonds<br />
mee vult. Dit kan op verschillende manieren.<br />
De gemeenten Wageningen, Ede en<br />
Barneveld hebben ervoor gekozen om een<br />
CO 2<br />
-prijs van 10 euro per MWh (megawattuur)<br />
te zetten op het energiegebruik<br />
van de gemeentelijke organisaties. Het<br />
fonds dat daarmee wordt gevuld, wordt<br />
door de gemeenten onder andere ingezet<br />
om coöperatieve lokale en regionale duurzame-energieprojecten<br />
te ondersteunen.<br />
Bovendien zorgt deze interne heffing voor<br />
extra aansporing om energie te besparen<br />
binnen de drie gemeentelijke organisaties.<br />
De vier toepassingsvelden laten vele mogelijkheden<br />
van het instrument CO 2<br />
-beprijzing<br />
zien, waarmee een provincie, gemeente<br />
of waterschap aan verschillende<br />
knoppen kan draaien en op verschillende<br />
manieren kan sturen op haar klimaatdoelstellingen.<br />
Bovendien kunnen verschillende<br />
toepassingen ook naast elkaar gebruikt<br />
worden. Zo kan de provincie Utrecht na het<br />
Wageningen, Ede en Barneveld<br />
hanteren een CO 2<br />
-prijs van 10 euro<br />
per MWh op energiegebruik van<br />
de eigen organisatie<br />
toepassen van de CO 2<br />
-prijs van 875 euro in<br />
een maatschappelijke kosten-batenanalyse<br />
voor een bepaald project, vervolgens óók<br />
werken met een CO 2<br />
-prijs in de daarop volgende<br />
aanbesteding. Op deze manier kan<br />
de provincie op verschillende momenten<br />
invulling geven aan haar klimaatambities:<br />
bij de keuze tussen verschillende alternatieven<br />
én bij de daarop volgende aanbesteding<br />
en uitvoering. En bij de inzet op verschillende<br />
toepassingen en momenten in<br />
besluitvormingsprocessen komt ook de<br />
inzet op circulariteit om de hoek kijken.<br />
CO 2<br />
-beprijzing en circulariteit kunnen<br />
elkaar immers versterken en verrijken. Om<br />
maar een voorbeeld te noemen: de inzet op<br />
circulariteit bij asfalt (recycling, langer<br />
gebruik en lokale productie) zorgt ook voor<br />
minder CO 2<br />
-uitstoot.<br />
Tenslotte: verder dan technische<br />
invulling<br />
Tot slot is het belangrijk om te benadrukken<br />
dat het plegen van serieuze inzet op verschillende<br />
duurzaamheidsdoelstellingen<br />
verder gaat dan de technische invulling via<br />
bovengenoemde instrumenten. Het gaat<br />
om het dienen van het algemeen belang,<br />
een verantwoordelijkheid die je als overheid<br />
draagt. Het gaat daarbij over rechtvaardigheid<br />
op zowel de korte als lange termijn.<br />
Hoe je het beste invulling kunt geven<br />
aan het nemen van die verantwoordelijkheid<br />
is een doorlopende zoektocht. En in<br />
die zoektocht kan de inzet op CO 2<br />
-reductie<br />
en circulariteit samen oplopen.<br />
20 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
Niet praten over duurzaamheid,<br />
maar gewoon duurzaam doen!<br />
Meer groen in de buitenruimte is niet alleen mooi maar ook noodzakelijk. Groen heeft een positief effect op<br />
de leefbaarheid en ons welzijn. Het vervult ook een cruciale rol bij klimaatbeheersing, waterhuishouding en<br />
biodiversiteit. Een groene omgeving is immers koeler, zorgt voor een betere afwatering en biedt een schuil- en<br />
leefgebied aan planten en dieren.<br />
Of het nu gaat om een bedrijfsterrein, woonwijk, speelplein of tuin. Vergroening is altijd mogelijk! Weet u al hoe uw<br />
bijdrage gaat leveren aan de noodzakelijke verduurzaming en vergroening van de buitenruimte?<br />
Welke beplanting past in uw situatie het beste bij het veranderende klimaat? Hoe kunt u uw waterhuishouding<br />
optimaliseren? Welke duurzame materialen en toekomstvaste oplossingen zijn voor u het meest geschikt? Onze<br />
specialisten helpen u graag met het vinden van het antwoord op al uw vragen. U kunt bij ons terecht voor advies,<br />
ontwerp, aanleg en onderhoud van uw terrein. Zo zorgen wij samen dat uw buitenruimte klaar is voor de toekomst.<br />
Meer weten?<br />
Bel <strong>03</strong>45 - 571 141 en vraag naar Jill van Schaijk of Erik Claassen.<br />
Of kijk op onze site vandoornbuitenruimte.nl<br />
vandoornbuitenruimte.nl/groen
SPECIAL GROENBEHEER, BIODIVERSITEIT EN BOMEN<br />
TEKST PHILIP FOKKER, REDACTIE STADSWERK MAGAZINE<br />
fotografie Sjon.nl<br />
Pientere Tuinen:<br />
springplank voor<br />
vergroening<br />
Straatactie vrijwilligers.<br />
Vergroening is de komende jaren een van de grote uitdagingen<br />
in de openbare ruimte. Inzet van ‘groene data’ is daarbij<br />
handig en soms zelfs onontbeerlijk. Het mede door Stichting<br />
Steenbreek gelanceerde Pientere Tuinen heeft als doel<br />
het verzamelen van meer groene data, ter bevordering<br />
van biodiversiteit en groen in de steden.<br />
In 2015 zag Stichting Steenbreek het<br />
levenslicht. Stenen in de stad moesten<br />
eruit, groen erin. Acht jaar later is er<br />
echter nog altijd een wereld te winnen,<br />
legt directeur Roel van Dijk uit: ‘De opzet<br />
van Pientere Tuinen is om data te verzamelen<br />
uit particuliere tuinen met sensoren<br />
die wij aanleveren. De dataset zal vervolgens<br />
worden gebruikt om meer<br />
maatwerk te bieden met tuintips en voorlichting.<br />
Bij de grote woningbouwopgave<br />
waar Nederland op dit moment voor staat<br />
is het belangrijk om vergroening in het<br />
oog te houden. We zien namelijk dat de<br />
trend in tuinen nog steeds<br />
verstening is.’<br />
Aan de slag in Almere<br />
Biodiversiteit en klimaatverandering<br />
worden door veel gemeenten aangemerkt<br />
als belangrijke doelen. Mooi,<br />
maar uitvoering is iets anders, legt Van<br />
Dijk uit: ‘Capaciteit vrijmaken voor vergroening<br />
is lastig, dat heeft puur met<br />
“handjes” te maken en met de hoeveelheid<br />
taken die gemeenten moeten uitvoeren.<br />
Wij zien dat grotere gemeenten nog wel<br />
aan vergroening toekomen, maar dat klei-<br />
ne en middelgrote gemeenten moeite hebben<br />
om hun doelen te halen en dus ontzorgd<br />
willen worden. Onze taak hierin is<br />
enerzijds bewoners en gemeenten voorzien<br />
van informatie en daarnaast<br />
het starten van lokale<br />
netwerken.’<br />
Een van de vele<br />
gemeenten die bij Pientere<br />
Tuinen heeft aangeklopt<br />
is Almere, waar<br />
Laura Boor-Kiemeney als<br />
Projectcoördinator Duurzaamheid<br />
de samenwerking<br />
heeft gezocht: ‘Als het gaat om<br />
duurzaamheid en specifiek het stimuleren<br />
van duurzaam gedrag, is mijn functie erg<br />
breed. Van het informeren over de impact<br />
van zogenoemde ‘fast fashion’, tot ons project<br />
Groene Buur, waar zo’n zeventig<br />
betrokken inwoners hun buren proberen<br />
te enthousiasmeren om hun tuin te vergroenen.’<br />
22 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
WWW.PIENTERETUINEN.NL<br />
De gemeente faciliteert<br />
‘Het netwerk van vrijwilligers van Groene<br />
Buur gebruiken we nu bijvoorbeeld ook<br />
om Pientere Tuinen onder de aandacht te<br />
brengen’, legt Boor-Kiemeney uit. ‘Wij proberen<br />
vooral initiatieven aan te jagen en te<br />
faciliteren als gemeente. Groene Buur is<br />
daar een mooi voorbeeld van, waarbij we<br />
materialen faciliteren voor hun activiteiten<br />
en een lokale projectleider hebben<br />
aangetrokken ter ondersteuning. Daarbij<br />
krijgen ze een herkenbaar paaltje voor in<br />
hun tuin en een starterspakket, zodat ze<br />
meteen aan de slag kunnen. En we doen<br />
meer. Met het instituut voor natuureducatie<br />
en duurzaamheid hebben wij het Eettuintjes-initiatief<br />
bedacht (een gratis vierkante<br />
meter eetbaar groen in<br />
samenwerking met een lokale teler) en we<br />
doen mee met het NK Tegelwippen.’<br />
5.000 slimme tuinen<br />
Pientere Tuinen wil in totaal zo’n 5.000<br />
meetpunten in particuliere tuinen van<br />
bestaande en nieuwe woningen plaatsen<br />
om data te verzamelen. Maar daar stopt het<br />
niet, legt Van Dijk desgevraagd uit: ‘Er worden<br />
meerjarige onderzoeksprogramma’s<br />
gestart in samenwerking met Hogeschool<br />
Van Hall Larenstein en het Rijksinstituut<br />
voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).<br />
Met de sensoren kan bijvoorbeeld de temperatuur<br />
in de tuin en bodemvochtigheid worden<br />
gemeten. Dat gaat veel data opleveren.<br />
Daarnaast gaat Van Hall Larenstein de<br />
buurten in om bewoners te interviewen<br />
over gedrag en gezondheid. Het onderzoek<br />
zal drie jaar in beslag nemen, waarbij wij als<br />
stichting een adviesfunctie hebben, maar<br />
ook mensen in de wijken echt in beweging<br />
willen krijgen. Voorlichting in wijkcentra<br />
doen wij nu al volop en is iets waar wij veel<br />
ervaring mee hebben. Dat gaan we voor<br />
Pientere Tuinen nog verder uitbreiden.’<br />
Momentum rondom groot<br />
onderhoud<br />
In Almere is men enthousiast, aldus Boor-<br />
Kiemeney: ‘Bij Pientere Tuinen zagen we dat<br />
er kwantitatief onderzoek werd gebruikt en<br />
verzameld, wat vervolgens laagdrempelig<br />
inzichtelijk is gemaakt voor de bewoners.<br />
Hierdoor kunnen ze zien hoe hun eigen tuin<br />
het onder bepaalde weersomstandigheden<br />
doet. Daarbij is er een kwalitatieve component<br />
waarbij Almere is geselecteerd voor<br />
een diepgaander onderzoek. Met deze<br />
informatie krijgen we beter inzicht in maatregelen<br />
die een positieve invloed hebben op<br />
beslissingen van tuinbezitters.’<br />
Boor-Kiemeney legt verder uit dat ‘een van<br />
de redenen voor de gemeente Almere om<br />
mee te doen is ook om te kijken of we in<br />
combinatie met andere lokale initiatieven<br />
fotografie Sjon.nl<br />
Samen ontstenen.<br />
meer advies op maat kunnen leveren aan<br />
individuen op de plekken waar uitdagingen<br />
liggen. Met woningcorporatie Ymere<br />
gaan we daarnaast kijken wat het verschil<br />
is tussen de tuinen van huurders en huiseigenaren<br />
in twee specifieke wijken.’ En dan<br />
is er nog een tweede traject dat voor de<br />
gemeente belangrijk is, vertelt de projectcoördinator:<br />
‘Binnenkort start een nieuwe<br />
fase binnen het groot-onderhoudsproject<br />
in Muziekwijk Zuid. Dit gaan wij aangrijpen<br />
om te kijken of we één groot momentum<br />
rondom deze werkzaamheden kunnen<br />
creëren, zodat het groot onderhoud<br />
kan worden gekoppeld aan bewustwording<br />
van het belang van groen en biodiversiteit<br />
in de buurt. En daarvoor leent een<br />
project als Pientere Tuinen zich natuurlijk<br />
perfect!’<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 23
SPECIAL GROENBEHEER, BIODIVERSITEIT EN BOMEN<br />
TEKST CECIEL VAN IPEREN, ROYAL HASKONING DHV<br />
Leidraad verbindt beleid,<br />
beheer en projecten<br />
Haarlemmermeer ontwikkelt<br />
toekomstgerichte,<br />
integrale en breed gedragen<br />
Leidraad Inrichting<br />
Openbare Ruimte (LIOR).<br />
Een LIOR is een onmisbaar sturingsinstrument<br />
voor gemeenten om beleid<br />
te realiseren. Dat geldt dus ook voor<br />
het groen-, bomen- en natuurbeleid. Het<br />
blijft vaak onderbelicht hoe belangrijk het<br />
is om goede, bruikbare en ‘slimme’ eisen<br />
hierin op te nemen, waar de eigen medewerkers,<br />
adviesbureaus en projectontwikkelaars<br />
echt mee uit de voeten kunnen.<br />
Eisen die bovendien gedragen worden<br />
door alle vakdisciplines. Doel van de LIOR<br />
is het vastleggen van de eisen die je als<br />
gemeente stelt aan het ontwerp van nieuwe<br />
of te renoveren gebieden.<br />
‘Klimaat’ en ‘energie’ stellen<br />
andere eisen aan inrichting<br />
De gemeente Haarlemmermeer werkt hard<br />
aan haar nieuwe LIOR, met oog voor de<br />
organisatie en alle betrokken afdelingen.<br />
Haarlemmermeer beschikt sinds 2015 over<br />
de DIOR, de leidraad Duurzame Inrichting<br />
Openbare Ruimte. Een degelijk en uitgebreid<br />
overzicht van eisen aan alle onderdelen<br />
waar de gemeente verantwoordelijk voor<br />
is, van riolering tot boom en lichtmast. Om<br />
het nieuwe klimaat- en energiebeleid van de<br />
gemeente te realiseren zijn aanpassingen<br />
nodig. De eisen aan de plannen en ontwerpen<br />
voor nieuwe gebiedsontwikkelingen en<br />
herinrichtingen voldoen namelijk niet meer.<br />
Tegelijkertijd creëert LIOR de basis voor efficiënt<br />
beheer. Betaalbaar en uitvoerbaar<br />
onderhoud, inclusief vervanging, is alleen<br />
mogelijk als daar al in de planvorming en<br />
ontwerpfase rekening mee wordt gehouden.<br />
Een eis uit de leidraad uit 2015 was:<br />
‘Banken staan niet onder beplanting, om<br />
natte banken en algenaanslag te<br />
voorkomen.’ Logisch vanuit<br />
beheeroogpunt, echter<br />
volgt met het klimaatbeleid<br />
de eis: ‘Er dient<br />
tenminste 40 procent<br />
schaduw voor belangrijke<br />
verkeersroutes<br />
en verblijfsplekken in<br />
het plangebied te zijn,<br />
tijdens de hoogste zonnestand<br />
in de zomer.’ Een voorbeeld<br />
dat vraagt om afstemming, om<br />
bankjes in de koelte van een boom te<br />
plaatsen.<br />
24 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
BEELD MARIEKE ADRICHEM, LANDSCHAPSARCHITECT<br />
WWW.RHDHV.COM<br />
Actualisatie LIOR<br />
Met een toekomstbestendige LIOR voor ogen<br />
is de gemeente Haarlemmermeer gestart<br />
met de actualisatie van haar eigen leidraad.<br />
De overeenkomsten die de gemeente voor<br />
verschillende ontwikkelingen wil gaan<br />
afsluiten, waren de praktische aanleiding.<br />
Dit vraagt om een set met eisen die de<br />
betrokken projectontwikkelaar inzicht moet<br />
verschaffen in de uitgangspunten en randvoorwaarden<br />
voor de inrichting van het<br />
gebied. En tegelijkertijd ruimte moet bieden<br />
voor innovatie. De gemeente heeft daarbij<br />
Royal HaskoningDHV in de arm genomen<br />
voor ondersteuning bij de actualisatie, zowel<br />
in het proces als voor de vaktechnische<br />
inhoud. Haarlemmermeer richt zich daarbij<br />
nadrukkelijk ook op het benutten van zo<br />
veel mogelijk aanwezige kennis en ervaring<br />
van haar eigen medewerkers.<br />
Samenwerking staat centraal<br />
Het actualisatieproces is in volle gang. Op<br />
allerlei manieren staat samenwerking en<br />
‘samen aan het werk’, centraal. Dit gebeurt<br />
in werksessies tussen de vakspecialisten<br />
van de gemeente en het ingenieursbureau,<br />
maar ook tijdens interne sessies, waardoor<br />
collega’s elkaar al snel opzoeken.<br />
Voor het vakgebied groen bijvoorbeeld,<br />
pakten de collega’s van beheer, beleid en<br />
het ingenieursbureau de toetsing en<br />
afstemming van de eisen gezamenlijk op.<br />
Er ontstaat duidelijk meerwaarde in de<br />
werksessies tussen de collega’s van beheer<br />
en beleid. Iedereen kan elkaar bevragen,<br />
elkaars eisen zien en de eigen standpunten<br />
met een frisse blik bekijken. Consistentie<br />
in de eisen is van groot belang voor een<br />
goede toepassing. Een goede waterafvoer<br />
bij piekbuien vraagt bijvoorbeeld om eisen<br />
aan het wegontwerp, de plaatsing van<br />
drempels, toepassing van waterdoorlatende<br />
verharding, kantopsluitingen, molgoten<br />
en de inrichtingen van bermen die op<br />
elkaar zijn afgestemd.<br />
Groene ambities bereiken door<br />
eisen aan groeiplaatsen<br />
Afstemming van inrichtingseisen op het<br />
beleid levert een forse bijdrage aan de<br />
ambities van de gemeente. Een goed voorbeeld<br />
zijn de juiste eisen aan groeiplaatsen<br />
van bomen. Nog te vaak zijn die van<br />
onvoldoende grootte en kwaliteit, omdat<br />
de eisen niet goed zijn vastgelegd. Deze<br />
bomen bereiken veel minder kroonvolume<br />
dan had gekund, waardoor de ruimtelijke<br />
kwaliteit achterblijft en de bijdrage aan de<br />
biodiversiteit en overige ecosysteemdiensten<br />
minimaal blijkt. Ook het klimaatbeleid<br />
was beter af geweest met betere groeiplaatsen:<br />
meer waterberging, waterafvoer<br />
en schaduw en koeling door grotere<br />
kroonvolumes.<br />
Waarde behouden en ontwikkelen<br />
De gemeente Haarlemmermeer ziet de<br />
LIOR als een instrument om een waardevolle<br />
openbare ruimte te realiseren. De<br />
visie van Royal HaskoningDHV past daarbij:<br />
de waarde van de leefomgeving staat<br />
centraal. In Haarlemmermeer zit de waarde<br />
in de combinatie van de ambities met<br />
het beleid, en de praktische inzichten vanuit<br />
het beheer. Het gaat daarbij om twee<br />
soorten waarden: de maatschappelijke<br />
waarden met een inclusieve, gezonde<br />
openbare ruimte, en de kapitaalswaarde.<br />
Beide worden met goed beheer in stand<br />
gehouden.<br />
Meer dan een nieuwe set eisen<br />
Een goede LIOR bevat eisen die het<br />
gemeentelijke beleid en beheer ondersteunen.<br />
Minstens zo belangrijk is de afstemming<br />
die ermee wordt bereikt tussen alle<br />
betrokken partijen. De actualisatie van de<br />
LIOR brengt daarmee verbinding tussen<br />
beleid, beheer en projecten, met als gezamenlijk<br />
doel een waardevolle openbare<br />
ruimte voor vandaag én morgen.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 25
BEDRIJFSINFORMATIE<br />
WWW.CYBER-ADVISEURS.NL<br />
Zó kunnen we beheren<br />
met méér waarden!<br />
We leven in een tijd van nieuwe grote<br />
opgaven, zoals klimaatadaptatie, biodiversiteit<br />
en duurzaamheid, terwijl ook<br />
zaken als beleving en inclusiviteit steeds<br />
belangrijker worden. Beheer van de openbare<br />
ruimte biedt volop mogelijkheden<br />
om daar effectief aan bij te dragen.<br />
Voor deze nieuwe opgaven is wel een nieuwe benadering<br />
van beheer nodig. Gangbare opvattingen<br />
over beheer en onderhoud, zoals het beeldgericht<br />
werken en assetmanagement, vormen een prima basis<br />
voor ons werk. Maar ze zijn op zich ontoereikend om<br />
beheer te koppelen aan ambities zoals die bijvoorbeeld in<br />
gemeentelijke coalitieprogramma’s zijn geformuleerd.<br />
Een sturingmodel dat ‘waarden’ centraal stelt, is het juiste<br />
antwoord om beheer te laten schitteren: als kartrekker<br />
van een keur aan gemeentelijke ambities.<br />
Dit is de veranderende blik op de openbare ruimte door<br />
de bril van Cyber Advies. We hebben als antwoord op<br />
deze nieuwe realiteit het Waardenmodel leefomgeving<br />
ontwikkeld, dat op 8 juli 2022 het levenslicht zag.<br />
Inmiddels is versie 2.0 gereed en hebben we bij diverse<br />
gemeenten praktijkervaring opgedaan met het model.<br />
En dat ziet er veelbelovend uit!<br />
In Hoorn hebben we met het waardenmodel in de<br />
hand ambities van de gemeente vertaald naar concrete<br />
doelstellingen én strategieën. Hierna zijn pilots<br />
gedraaid met twee parken en is de strategie bepaald<br />
hoe de bijdrage aan de leefbaarheid in de aanpalende<br />
buurten te verbeteren.<br />
In de wijk Angelso in Emmen hebben we dankzij het<br />
model tot op het niveau van deelgebieden en thema’s<br />
geanalyseerd hoe de leefbaarheid onder druk staat en hoe<br />
je dat kunt ombuigen. Er ligt inmiddels een plan om de<br />
leefbaarheid in de wijk systematisch te verbeteren, bijvoorbeeld<br />
door meer eigenaarschap en meer variatie in<br />
het groen te realiseren.<br />
In Hellendoorn staat het Waardenmodel aan de basis van<br />
de integrale beheervisie. Die stelt de gemeente in staat<br />
om abstracte gemeentelijke en maatschappelijke doelen<br />
op duurzaamheid, klimaatadaptatie en mobiliteit te<br />
concretiseren en te vertalen naar maatregelen en<br />
investeringskosten.<br />
We willen op volle kracht<br />
door met ons waardenmodel<br />
en nodigen u daarom van<br />
harte uit om er kennis mee<br />
te maken. Dat kan bijvoorbeeld<br />
op een laagdrempelige<br />
en inzichtelijke manier via<br />
een Platform Waardenmodel<br />
Leefomgeving dat we aan<br />
het oprichten zijn.<br />
Heeft u ook het gevoel dat<br />
onze openbare ruimte letterlijk<br />
en figuurlijk waarde(n)<br />
vol is om allerlei doelstellingen<br />
te realiseren? Neem dan<br />
eens een kijkje op de website<br />
biodiversiteit<br />
www.waardenmodelleefomgeving.nl en download de<br />
whitepaper. En sluit je aan bij onze klankbordgroep van<br />
gebruikers. experts!<br />
uitstraling<br />
milieu<br />
inclusiviteit<br />
veiligheid<br />
klimaatadaptie<br />
gezondheid<br />
circulair<br />
betrokkenheid<br />
het<br />
waardenmodel<br />
leefomgeving<br />
beheer met méér waarden<br />
Meer informatie: marcel.aarnink@cyber-adviseurs.nl,<br />
sjaak.v.d.vlies@cyber-adviseurs.nl en<br />
anneloes.voorberg@cyber-adviseurs.nl.
STRAATWIJSHEID<br />
TEKST GERT-JAN HOSPERS,<br />
STICHTING STAD EN REGIO<br />
WWW.STAD-EN-REGIO.NL<br />
HOSPERS@STAD-EN-REGIO.NL<br />
Wat is een stad?<br />
De 21 e eeuw staat intussen al bekend als ‘de<br />
eeuw van de stad’. Toch wordt slechts zelden<br />
de vraag gesteld wat we precies onder een stad<br />
moeten verstaan. Volgens de Duitse sociaal-wetenschapper<br />
Uwe Prell is dat ook wel te verklaren: steden<br />
zijn complex en contextafhankelijk en daardoor moeilijk<br />
in een algemene definitie te vatten. In zijn boek<br />
Die Stadt (2020) doet hij desondanks een poging. Om<br />
te beginnen maakt Prell een inventarisatie van de<br />
wetenschappelijke disciplines die zich bezighouden<br />
met deelaspecten van de stad. Hij komt er tot negen in<br />
totaal, van sociologie en geografie tot rechten en filosofie.<br />
Vervolgens bespreekt hij onder verwijzing naar<br />
een reeks denkers ‘de grote verhalen’ over de stad.<br />
Naast klassieke perspectieven zoals die van Aristoteles<br />
(‘de goede stad’) en Saskia Sassen (‘de mondiale<br />
stad’) passeren minder bekende visies de revue, zoals<br />
‘de gewone stad’ (Ash Amin en Stephen Graham) en<br />
‘de multifunctionele stad’ (Werner Sombart).<br />
Het Egyptische<br />
hiëroglief voor ‘stad’<br />
is een cirkel met een<br />
kruis erdoorheen<br />
Aan laatstgenoemde Duitse wetenschapper Sombart<br />
(1863-1941) ontleent Prell het idee om de stad ook<br />
eens taalkundig te beschouwen. In een woord ligt<br />
immers de betekenis van een verschijnsel verscholen,<br />
terwijl het gebruik ervan meteen inzicht geeft in de<br />
context van de spreker. Prell kijkt daarom hoe het<br />
woord ‘stad’ wordt gedefinieerd in drie oude talen<br />
(Egyptisch, Grieks, Latijn) en acht wereldtalen (waaronder<br />
naast het Engels en Spaans bijvoorbeeld ook het<br />
Chinees en Hindi). Dit is het meest vernieuwende deel<br />
van het boek. Wist u bijvoorbeeld dat het Egyptische<br />
hiëroglief voor ‘stad’ een cirkel is met een kruis<br />
erdoorheen (als symbool voor een concentratie van<br />
wegen, middelen en macht) en dat in het Chinees de<br />
term ‘stad’ vooral economische connotaties heeft?<br />
Op basis van al deze invalshoeken komt Prell tot zijn<br />
eigen definitie: volgens hem is een stad ‘een creatieve,<br />
verdichte diversiteit binnen een gestructureerde eenheid’.<br />
Tsja, dat klinkt wat abstract. Gelukkig<br />
maakt de auteur hierna meteen de<br />
overstap naar de praktijk door concepten te<br />
evalueren die bij beleidsmakers populair<br />
zijn, zoals ‘hoofdstad’, ‘wereldstad’ en ‘de<br />
slimme stad’. Zijn conclusie is dat dergelijke<br />
begrippen mogelijke antwoorden bieden<br />
op deelvragen, maar de blik tevens<br />
onnodig vernauwen. Dat brengt Prell terug<br />
bij het begin: de stad is te complex om vanuit<br />
één perspectief te benaderen. Daarom<br />
pleit hij hartstochtelijk voor interdisciplinair<br />
onderzoek.<br />
In niet meer dan 148 pagina’s krijgt de<br />
lezer een overzicht van het denken over de<br />
stad, waarbij Prells eigen, op taal gebaseerde analyse<br />
een originele toevoeging vormt. Het leuke van het<br />
boek is dat de tekst wordt verlevendigd met figuren,<br />
kaders en literatuurtips. Interessant zijn bijvoorbeeld<br />
Prells persoonlijke top tien-lijstjes van favoriete steden<br />
en stadsboeken. De auteur is duidelijk iemand die zijn<br />
hart heeft verpand aan de stad en die fascinatie met<br />
een breed publiek wil delen.<br />
U. Prell (2020), Die Stadt: eine Einführung für die<br />
Sozialwissenschaften, Verlag Barbara Budrich,<br />
Opladen/Toronto<br />
In de rubriek ‘Straatwijsheid’ bespreekt Gert-Jan Hospers<br />
wetenschappelijke inzichten rond de openbare ruimte.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 27
KLIMAATADAPTATIE<br />
(foto: Shutterstock, Gertjan Hooijer)<br />
Slim piekbuien<br />
bergen<br />
Kansenkaart Klimaatadaptatie<br />
Openbare Ruimte biedt inzicht<br />
Piekbuien zullen in ons veranderende klimaat steeds<br />
vaker voorkomen, en daarmee de wateroverlast die ze<br />
veroorzaken. Toch sta je als gemeente niet zo machteloos<br />
als het op het eerste gezicht lijkt. Want je kunt het<br />
overtollige water wel zo laten stromen dat de overlast<br />
minimaal is. De Kansenkaart Klimaatadaptatie Openbare<br />
Ruimte helpt daarbij.<br />
Het heeft hard geregend in de stad.<br />
De straten staan blank, maar je ziet<br />
het grasveld aan de overkant van de<br />
straat er vrijwel droog bijliggen. Logisch:<br />
het openbaar groen wordt volgens de huidige<br />
inrichtingsnormen vaak hoger aangelegd<br />
dan de straat. Dit is veiliger, het voorkomt<br />
ongewenst parkeren en het groen<br />
ondervindt minder wateroverlast. Maar wat<br />
is erger bij een hevige bui: wateroverlast op<br />
groen of schade aan auto’s en huizen?<br />
Dit voorbeeld illustreert dat in de openbare<br />
ruimte nog veel kansen liggen voor<br />
klimaatadaptatie. Vier gemeenten en<br />
vier waterschappen 1 ontwikkelden daarom<br />
samen met WaterMaat en Nelen &<br />
Schuurmans de Kansenkaart Klimaatadaptatie<br />
Openbare Ruimte. De kaart<br />
biedt inzicht in nog onbenutte bergingspotentie<br />
in de openbare ruimte, juist<br />
daar waar wateroverlast optreedt.<br />
Korte, hevige buien komen steeds vaker<br />
voor. Dit klimaateffect heeft een grote<br />
impact op het stedelijk gebied. Wateroverlast<br />
bij deze extreme buien is niet te voorkomen.<br />
Het is daarom niet de vraag óf,<br />
maar vooral wáár de overlast optreedt en<br />
welke gevolgen deze overlast heeft. Alle<br />
overheden hebben met een klimaatstresstest<br />
de gevolgen van klimaatverandering<br />
in kaart gebracht. Nu staan ze voor<br />
de uitdaging om te onderzoeken waar tijdelijk<br />
water geborgen kan worden in de<br />
openbare ruimte. Het liefst vindt deze<br />
waterberging plaats in combinatie met het<br />
verminderen van droogte en hitte.<br />
Een complexe opgave, want de ruimte is<br />
schaars. Er is dus behoefte aan een beter<br />
beeld van de kansrijke locaties in de openbare<br />
ruimte. Bijkomend voordeel: een<br />
gemeente die zelf het goede voorbeeld<br />
geeft, heeft een positieve uitstraling richting<br />
bedrijven en inwoners om ook hun<br />
bijdrage te leveren.<br />
28 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST RIA LÖSCHNER EN STIJN MUNTJEWERFF<br />
NELEN & SCHUURMANS<br />
WWW.NELENSCHUURMANS.NL<br />
WWW.WATERMAAT.NL<br />
Het is niet de vraag óf, maar vooral<br />
wáár de overlast optreedt<br />
Kamerbrief ‘Water en bodem<br />
sturend’<br />
Eind 2022 publiceerde het ministerie van<br />
Infrastructuur en Waterstaat de Kamerbrief<br />
‘Water en Bodem sturend’. Hierin<br />
noemt zij uitgangspunten voor de (her)<br />
inrichting van ons land. Het gaat dan bijvoorbeeld<br />
om het rekening houden met<br />
weersextremen, het niet afwentelen van<br />
problemen binnen gebieden en het<br />
samenhangend aanpakken van wateroverlast<br />
en droogte. Dit wordt vertaald<br />
naar ‘structurerende keuzes voor de herinrichting’.<br />
Voor de openbare ruimte in<br />
het stedelijk gebied zijn de volgende keuzes<br />
relevant:<br />
We creëren ruimte voor het vasthouden,<br />
bergen en afvoeren van water in<br />
onze ruimtelijke inrichting<br />
We streven bij verstedelijking en infrastructuur<br />
naar zo efficiënt mogelijk<br />
gebruik van de ruimte<br />
We dekken de bodem zo min mogelijk<br />
af. We zetten in op stedelijk groen<br />
We zetten in op sponswerking van de<br />
bodem<br />
We houden water langer vast en voeren<br />
het minder snel af<br />
‘spons’ kan worden ingezet om droogte<br />
tegen te gaan. Zo houden we water langer<br />
vast en voeren we water minder snel af.<br />
Dit doen we efficiënt, met de beperkt<br />
beschikbare ruimte in de stad.<br />
Te doorlopen stappen<br />
Voor het toepassen van de Kansenkaart<br />
worden de volgende stappen doorlopen:<br />
Gebruik de resultaten van de klimaatstresstest<br />
(bui van 70 millimeter in een<br />
uur) als uitgangspunt. Vrijwel alle<br />
gemeenten hebben deze inmiddels uitgevoerd.<br />
Voor het afstroomgebied kun je een vereenvoudigde<br />
aanname doen (bijvoorbeeld<br />
een buffer van 100 meter rondom<br />
de wateroverlast). Binnen dit afstroomgebied<br />
liggen de kansen.<br />
Maak onderscheid tussen verhard<br />
openbaar terrein (onder andere<br />
wegen) en onverhard openbaar terrein<br />
(onder andere groenstroken). Beide<br />
elementen zijn geschikt om extra water<br />
op te bergen zolang het niet tot overlast<br />
leidt. We maken echter het onderscheid<br />
tussen verhard en onverhard,<br />
zodat ook zichtbaar wordt waar de<br />
sponswerking van de bodem vergroot<br />
kan worden. Sommige verharde en<br />
onverharde terrein zijn niet geschikt,<br />
denk hierbij aan doorgaande wegen of<br />
sportvelden.<br />
Kleur openbaar verhard en onverhard<br />
waar niet of nauwelijks water staat na<br />
de bui van 70 millimeter binnen het<br />
afstroomgebied van de plas water die<br />
tot overlast leidt. Hanteer hiervoor een<br />
grenswaarde, bijvoorbeeld: gemiddeld<br />
moet het openbaar terrein 5 centimeter<br />
waterdiepte bergen.<br />
Resultaat van bovenstaande stappen is een<br />
De kaart vangt in één beeld de<br />
onbenutte bergingspotentie in de stad<br />
De Kansenkaart (zie figuur 1) geeft op een<br />
praktische manier invulling aan de Kamerbrief,<br />
specifiek voor de openbare ruimte in<br />
onze steden. De gedachte erachter is verrassend<br />
simpel: maak zichtbaar waar nog<br />
onbenutte kansen liggen voor waterberging,<br />
zodat je het overtollige regenwater<br />
kunt verdelen over de openbare ruimte.<br />
De kaart vangt in één beeld de onbenutte<br />
bergingspotentie in de stad, waarmee<br />
wateroverlast kan worden verminderd.<br />
Het laat daarnaast zien waar de bodem als<br />
Figuur 1<br />
Dwarsdoorsnede die de gedachte van de Kansenkaart illustreert. De Kansenkaart geeft de groene<br />
en grijze kansen weer, uitgaande van het gebied rondom een overlastsituatie.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 29
KLIMAATADAPTATIE<br />
RIK MEIJER (GEMEENTE<br />
ENSCHEDE) OVER HET<br />
GEBRUIK IN DE PRAKTIJK<br />
In Enschede geldt de afspraak dat bij<br />
alle werkzaamheden in de openbare<br />
ruimte, ook bij wegreconstructies en<br />
rioolvervangingen en dergelijke, het<br />
geheel klimaatbestendiger moet<br />
worden. 2 Dit door extra waterberging te<br />
realiseren en door te ontharden en te<br />
vergroenen. Hiervoor gebruikt zij de<br />
systematiek van klimaatlabels, zoals<br />
weergegeven in tabel 1.<br />
Klimaatlabel<br />
Percentage<br />
groen<br />
Beschikbare<br />
waterberging<br />
A >20% >55 mm<br />
B 15-20% 45-55 mm<br />
C 10-15% 35-45 mm<br />
D 5-10% 25-35 mm<br />
E
Opgave (water in panden)<br />
Kansen (bergingspotentie)<br />
50 m 3<br />
20 m 3<br />
20 m 3<br />
50 m 3 10 m 3<br />
200 m 3<br />
beleidsmonitoring. Het is interessant om<br />
na enkele jaren te bekijken of de bergingspotentie<br />
in de openbare ruimte daadwerkelijk<br />
beter wordt benut. Zo laat je als<br />
gemeente zien dat je voortgang boekt en<br />
inspireer je anderen om hetzelfde te doen.<br />
Want er is nog genoeg werk te doen om<br />
onze steden klimaatadaptief en waterrobuust<br />
ingericht te krijgen!<br />
Figuur 4<br />
Kwantificeren van opgaven en kansen; meer zicht op de waterbalans.<br />
‘grijze’ bergingsvolume. In feite maak je<br />
hiermee een soort waterbalans van je openbare<br />
ruimte, en wordt zichtbaar of herverdelen<br />
voldoende soelaas biedt (zie figuur<br />
4), of dat (extra) inzet nodig is.<br />
Evaluatie van beleid<br />
We hebben enkele toepassingen belicht<br />
van de Kansenkaart. Naast handelingsperspectieven<br />
voor de aanpak van wateroverlast<br />
en droogte biedt deze kaart input voor<br />
Noot<br />
1. De vier waterschappen zijn Hoogheemraadschap<br />
Hollands Noorderkwartier, Waterschap<br />
Vallei en Veluwe, Waterschap Drents<br />
Overijsselse Delta en Waternet. De vier<br />
gemeenten zijn Harderwijk, Meppel,<br />
Enschede en Amsterdam.<br />
2. Zie ook het artikel ‘Enschede zoekt naar de<br />
juiste waterbalans’ in <strong>Stadswerk</strong> magazine<br />
nr.1/<strong>2023</strong>, p.12-15.<br />
ingezonden mededeling<br />
HET POSITIEVE EFFECT VAN GROEN.<br />
MINDER WATEROVERLAST DOOR GROENE<br />
TUINEN, PARKEN EN PLANTSOENEN<br />
Groen is een heel effectieve maatregel tegen het terugdringen van het hitte-effect. Het is de<br />
eenvoudigste manier om verkoeling in de stad te brengen en om neerslagpieken op te vangen.<br />
Het effect van groen op de leefbaarheid en vooral het stedelijk klimaat, is daarom groot. Voor een<br />
optimale afvlakking van neerslag pieken is de combinatie van bomenmet een brede kroon en<br />
grote bladmassa met een tweedelaag van kleinere bomen en of struiken en een onderlaag van<br />
vaste planten het meest ideaal.<br />
nl.thegreencities.eu<br />
De groene feiten<br />
• In de stad is een groot deel van de bodem bedekt metbebouwing of verharding. Hierdoor kan<br />
de neerslag niet inde bodem infiltreren, maar moet worden afgevoerd via hetriool. Bij neerslagpieken<br />
hebben steden daarom de meesteeconomische en materiele schade.<br />
• Bomen, struiken en vaste planten houden neerslag vast ophun blad, takken en stam.<br />
Een deel van het water verdampt en bereikt nooit de bomen, een ander deel bereikt de<br />
bodem vertraagt.<br />
• Ook groene daken dragen bij aan het afvlakken van deafvoer van neerslagpieken.
COLUMN ON THE ROAD TO FUTURE GREEN CITY<br />
TEKST WOUTER VELDHUIS,<br />
COLLEGE VAN RIJKSADVISEURS<br />
OOf het nu gaat om afnemende biodiversiteit<br />
of klimaatverandering: groen<br />
in de openbare ruimte helpt om deze<br />
problemen te verkleinen. Maar het<br />
creëert ook een nieuw probleem, of op<br />
z’n minst een belangrijke vraag: wie<br />
gaat al dat groen eigenlijk onderhouden?<br />
Iedereen die in een buurt woont<br />
met veel openbaar groen weet hoe de<br />
gemeentelijke diensten worstelen met<br />
het beheer van publiek groen. In veel<br />
naoorlogse woonwijken is er na vijftig<br />
jaar beheer weinig over van de oorspronkelijke<br />
rijkdom aan beplanting<br />
en inrichtingselementen. En zelfs dan<br />
drukt het beheer en onderhoud nog<br />
zwaar op de gemeentelijke begroting.<br />
Hiertegenover staat het hoogwaardige<br />
groen van de Groene Stad van de toekomst.<br />
Impressies van wuivende grassen,<br />
wadi’s en weelderige plantvakken<br />
in de openbare ruimte én op de balkons<br />
en dakterrassen beloven een zorgeloze<br />
klimaatadaptieve toekomst.<br />
Maar tot nu toe lijkt deze toekomst<br />
alleen maar voorbehouden aan welvarende<br />
lommerrijke buurten en exclusieve<br />
appartementencomplexen die<br />
dankzij een actieve vereniging van<br />
eigenaars de kosten van een onderhoudsgevoelig<br />
irrigatiesysteem en een<br />
tuinman kunnen betalen. En zo lijkt de<br />
toekomst van de Groene Stad met<br />
open ogen vast te lopen in een aloude<br />
wetmatigheid van de vastgoedontwikkeling:<br />
waar geld geen rol speelt is<br />
Al het goede<br />
komt in drieën<br />
intensief groenbeheer een toegevoegde<br />
waarde, waar de middelen beperkt<br />
zijn is groenbeheer een kostenpost. Zo<br />
leidt de groene toekomst geheel onbedoeld<br />
tot een nog verdere uitsortering<br />
van kansrijke en kansarme bewoners.<br />
Gelukkig is er een uitweg. Want naast<br />
klimaatverandering en biodiversiteit<br />
speelt de herijking van rechtvaardigheid<br />
een belangrijke rol in het hedendaagse<br />
denken over de toekomstige<br />
stad. Sociaal geograaf David Harvey<br />
stelt bijvoorbeeld dat een rechtvaardige<br />
stad veel meer moet bieden dan<br />
goed toegankelijke stedelijke voorzieningen.<br />
Het moet volgens hem vooral<br />
ruimte bieden aan mensen om zichzelf<br />
te kunnen veranderen door de leefomgeving<br />
te veranderen. En precies dat<br />
inzicht biedt een aangrijpingspunt om<br />
de openbare ruimte anders te beheren.<br />
De meeste steden in Nederland werken<br />
sinds enkele decennia met handboeken<br />
voor de inrichting van openbare<br />
ruimte. Hierin leiden duidelijke<br />
ontwerpprincipes tot een rustig en<br />
hoogwaardig straatbeeld én reductie<br />
van beheerkosten door standaardisering.<br />
Maar deze handboeken stammen<br />
nog uit een tijd dat klimaatadaptatie<br />
en biodiversiteit niet op de agenda<br />
stonden. Ze geven bovendien vaak bitter<br />
weinig ruimte aan bewoners om<br />
mee te denken in het ontwerp en sluiten<br />
vaak uit dat bewoners het beheer<br />
zelf ter hand nemen.<br />
Om de stap naar Groene Stad te kunnen<br />
maken, moeten wij onze handboeken<br />
en werkwijzen flink opschudden.<br />
Niet alleen vanwege biodiversiteit<br />
en klimaatadaptatie,<br />
maar dus ook<br />
om ruimte te maken<br />
voor een meer rechtvaardige<br />
stad. Laten we<br />
bewoners weer het vertrouwen<br />
geven zodat ze<br />
ook gezamenlijk de<br />
ruimte krijgen om openbaar<br />
groen te onderhouden. Dit leidt<br />
onherroepelijk tot meer variatie en<br />
diversiteit in verschijningsvorm en<br />
beheerniveaus. Op het eerste gezicht<br />
oogt dit misschien allemaal erg rommelig,<br />
maar dat komt omdat onze professionele<br />
blik opnieuw getraind moet<br />
worden om een nieuwe vorm van<br />
schoonheid te herkennen. De schoonheid<br />
van een veel grotere variatie die<br />
hoort bij een stad die klimaatadaptief,<br />
biodivers én rechtvaardig is.<br />
Dit was de derde bijdrage in onze reeks<br />
‘On the Road to Future Green City’<br />
waarin we de ingrediënten onderzoeken<br />
die we nodig hebben voor een groene<br />
stad met toekomst. Dit in aanloop naar<br />
het Future Green City wereldcongres,<br />
Utrecht 23-26 september 2024.<br />
We moeten onze handboeken<br />
en werkwijzen flink opschudden<br />
(foto Arenda Oomen)<br />
32 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
40 cm<br />
GEEF ONS 40 CM<br />
EN WE VERGROENEN UW STAD<br />
OVERAL RUIMTE VOOR VASTEPLANTEN<br />
Door klimaatveranderingen lopen de temperaturen op;<br />
vooral in de stad. We moeten ons wapenen tegen<br />
weerextremen als stortbuien, droge periodes en hittegolven.<br />
Maar wat zijn de oplossingen? Bomen en planten zijn een<br />
natuurlijke oplossing, waarbij voor vasteplanten in de<br />
drukke stad overal ruimte is. Dit in tegenstelling tot bomen.<br />
VASTEPLANTEN OP 40 CM DIEP<br />
In de stad is het onder de grond even druk als boven de<br />
grond. Ondanks dat we de natuur nodig hebben voor een<br />
gezond leefklimaat, is de ruimte voor groen schaars. Een<br />
GreentoColour vasteplantenborder heeft genoeg aan 40 cm<br />
wortelruimte; eventueel in een verhoogd plantvak.<br />
HET GREENTOCOLOUR® CONCEPT<br />
Kies voor vasteplantenborders volgens het GreentoColour<br />
concept. Deze worden aangelegd met een speciaal<br />
ontwikkeld substraat, een specifiek hiervoor geschikt<br />
sortiment vasteplanten, en een uniek op maat gemaakt<br />
beplantingsplan.<br />
GREENTOCOLOUR® SUBSTRAAT<br />
Speciaal GreentoColour substraat houdt extra veel vocht<br />
vast. Ondanks de dunne substraatlaag, ontstaat zo een grote<br />
vochtbuffer. Hierdoor is watergift alleen nodig onder<br />
extreme omstandigheden.<br />
Kijk op greentocolour.com voor meer info en toepassingen.<br />
®<br />
+31 (0)172 55 12 35<br />
GREENTOCOLOUR.COM
DUURZAAM GRONDSTOFFENGEBRUIK<br />
Thermisch reinigen<br />
van teerhoudend<br />
asfaltgranulaat<br />
In vrijwel alle gemeenten wordt thermisch reinigen van teerhoudend<br />
asfaltgranulaat (TAG) voorgeschreven vanwege<br />
kankerverwekkende eigenschappen. Toch blijkt nog 20 procent<br />
ongereinigd geëxporteerd te worden. Regels die dat<br />
moeten tegengaan worden momenteel getoetst bij de rechter.<br />
In afwachting van de bodemprocedure gaat deze praktijk<br />
gewoon door. Bovendien wordt het op Europees niveau<br />
soms ten onrechte aangemerkt als ongevaarlijk afval.<br />
Selectief verwijderen van asfalt.<br />
Op 16 oktober 2021 trad de Regeling tot<br />
wijziging van de Regeling Europese<br />
afvalstoffenlijst en de Activiteitenregeling<br />
milieubeheer (hierna te noemen: de<br />
Regeling) in werking. Door deze Regeling<br />
werd teerhoudend asfaltgranulaat (TAG) met<br />
een PAK10-gehalte 1 hoger dan 75 milligram<br />
per kilo (vanaf hier aan te duiden als mg/kg)<br />
geclassificeerd als gevaarlijk afval. Daardoor<br />
is het niet meer mogelijk TAG dat minder dan<br />
50 mg/kg benzo(a)pyreen (BaP) 2 bevat als<br />
groene-lijststof 3 zonder kennisgeving te<br />
exporteren. Een van deze marktpartijen is een<br />
rechtszaak begonnen. De voorzieningenrechter<br />
van de Afdeling Bestuursrecht van de<br />
Raad van State heeft het betreffende bedrijf<br />
toestemming gegeven om door te gaan met de<br />
export van TAG tot de Afdeling uitspraak doet<br />
in de verwachte beroepszaak (de zogeheten<br />
bodemprocedure). Het is niet te verwachten<br />
dat de rechter een streep zet door het beleid<br />
om TAG van teer te ontdoen, waarmee het<br />
overgrote deel van de Nederlandse markt al<br />
ruim twintig jaar vertrouwd is, terwijl in<br />
Nederland en Europa de maatschappelijke<br />
roep om giftige stoffen zoveel mogelijk uit de<br />
economie te verwijderen steeds luider wordt.<br />
Korte historie<br />
Sinds 1999 voert het ministerie van IenW<br />
(eertijds VROM) beleid om teer uit de keten te<br />
halen. Reden hiervan is dat teer 10 tot 25 procent<br />
kankerverwekkende stoffen bevat, met<br />
34 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST MAX DE VRIES, LANDELIJK MONITORINGSOVERLEG TEERASFALT (LMO TAG)<br />
BEELD LMO TAG<br />
WWW.TEERASFALT.NL<br />
WWW.CROW.NL<br />
P.4<br />
Boorkernen<br />
Toelichting<br />
GROENE-LIJSTSTOF<br />
BLIJKT GEVAARLIJK<br />
AFVAL<br />
P.4.1<br />
Bepalen constructieopbouw<br />
en laagdikte<br />
per kern<br />
Het Verdrag van Bazel stelt dat asfalt<br />
met een benzo(a)pyreen- (BaP)<br />
gehalte minder dan 50 mg/kg ds<br />
(droge stof, red.) een groene-lijststof<br />
is. Bijlage III van de Kaderrichtlijn<br />
afvalstoffen bepaalt dat boven een<br />
gehalte koolteer van 1.000 mg/kg een<br />
afvalstof wordt aangemerkt als een<br />
gevaarlijke afvalstof.<br />
Boorplan<br />
Vooronderzoek<br />
P.4.2<br />
Onderzoeken boorkernen<br />
met PAK-detector<br />
P.4.3<br />
Onderzoeken homogene<br />
onderzoeksvakken en<br />
bereken hoeveelheden<br />
P.4.4<br />
Voldoende laboratoriumonderzoek<br />
uitgevoerd?<br />
Ja<br />
Resultaat P.4.2<br />
PAK-detector licht op<br />
Ja<br />
Asfalt is teerhoudend.<br />
Ga naar P.4.3<br />
Nee<br />
Asfalt is<br />
mogelijk teervrij.<br />
Ga naar P.4.4<br />
Als nader wordt ingegaan op de<br />
samenstelling van koolteer blijkt een<br />
inconsistentie tussen deze twee<br />
kaders te bestaan. Koolteer bestaat<br />
uit wisselende samenstellingen van<br />
een groot aantal PAK. Er bestaat dan<br />
ook geen standaard koolteer. Uit de<br />
verschillende publicaties 4 blijkt dat<br />
het gehalte aan PAK10 in 1.000 mg<br />
koolteer varieert van 49 tot 208 mg<br />
en het BaP-gehalte van 1,5 tot 8,6<br />
mg. Gemiddeld bevat 1.000 mg<br />
koolteer circa 127 mg PAK10 en circa<br />
5 mg BaP.<br />
P.4.5<br />
Bepalen minimaal aantal<br />
analyses per<br />
onderzoeksvak<br />
P.4.6<br />
Maken van (meng)<br />
monsters<br />
P.4.7<br />
Uitvoeren DLC-analyses of<br />
HPLC/GCMS-analyses<br />
P.4.8<br />
Rapportage van de<br />
resultaten van het<br />
onderzoek<br />
Resultaat P.4.7:<br />
DLC licht op of HPLC/<br />
CGMS > 75 mg/kg<br />
Figuur 1 Werkschema P4 met toelichting uit de Richtlijn CROW 210.<br />
Ja<br />
Asfalt is teerhoudend.<br />
Ga naar P.4.8<br />
Nee<br />
Asfalt is teervrij.<br />
Ga naar P.4.8<br />
Daarmee kan berekend worden dat<br />
asfalt met een gehalte van 50 mg/kg<br />
ds BaP tot wel 10.000 mg koolteer<br />
kan bevatten, een veelvoud van de<br />
grenswaarde 1.000 mg koolteer per<br />
kilo waarboven asfalt volgens bijlage<br />
III van de Kaderrichtlijn afvalstoffen<br />
als gevaarlijk afval aangemerkt moet<br />
worden. Conclusie is dat asfalt ook<br />
met gehaltes minder dan 50 mg/kg<br />
ds BaP conform de Eural (Europese<br />
afvalstoffenlijst, red.) een gevaarlijke<br />
afvalstof kan zijn. De grenswaarde 75<br />
mg PAK10 per kg ds, die CROW-publicatie<br />
210 als grenswaarde hanteert<br />
om asfalt als teerhoudend aan te<br />
merken, is wel een redelijke indicator<br />
voor 1.000 mg teer per kg ds.<br />
name polycyclische aromatische koolwaterstoffen<br />
(PAK). PAK en teer als geheel zijn<br />
aangemerkt als zeer zorgwekkende stof<br />
(ZZS). Van oudsher wordt in Nederland<br />
asfalt dat meer dan 75 mg/kg PAK10 bevat<br />
als teerhoudend aangemerkt en daarmee als<br />
een gevaarlijke afvalstof. Het Landelijk afvalbeheerplan<br />
(LAP) verplicht tot vernietiging<br />
van de teercomponent, waarna de teervrije<br />
minerale componenten weer hoogwaardig<br />
kunnen worden ingezet ter vervanging van<br />
primaire grondstoffen, zoals onder meer<br />
gebeurt in de asfalt- en de betonindustrie.<br />
Toxic-free circular economy avant la lettre!<br />
Richtlijn CROW 210<br />
Door kennisplatform CROW is in samenwerking<br />
met marktpartijen de CROW 210<br />
‘Richtlijn omgaan met vrijgekomen asfalt’<br />
ontwikkeld en uitgegeven, waarmee al<br />
twintig jaar ervaring is opgedaan. De markt<br />
heeft zich dan ook helemaal ingesteld om<br />
op deze wijze het kankerverwekkende teerhoudende<br />
asfalt te detecteren en uit het<br />
Nederlandse wegennet te verwijderen. Voor<br />
het in kaart brengen van het volume en<br />
waar de teerhoudende lagen zich in de<br />
wegconstructie bevinden zijn de werkprocessen<br />
in heldere schema’s in deze CROW<br />
210 opgenomen.<br />
Als voorbeeld is werkschema P4 met toelichting<br />
in figuur 1 weergegeven. Belangrijk<br />
in deze procedure is het feit dat, indien het<br />
geaccrediteerde laboratorium constateert<br />
dat een boorkern met de PAK-detector<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 35
DUURZAAM GRONDSTOFFENGEBRUIK<br />
oplicht, het betreffende asfalt per definitie<br />
teerhoudend is. Andersom geldt niet hetzelfde:<br />
als de boorkern met de PAK-detector<br />
niet oplicht, is het nog niet zeker dat het<br />
betreffende asfalt teervrij is. Om dat zeker<br />
te weten is verder onderzoek middels dunne-laag-chromatografie<br />
(DLC) of HPLC of<br />
GCMS (respectievelijk High-performance<br />
liquid chromatography en Gaschromatografie-massaspectroscopie)<br />
noodzakelijk.<br />
De markt schrijft thermisch<br />
reinigen voor<br />
Door alle energie die de laatste vijftien jaar<br />
door de centrale en regionale overheid, de<br />
marktpartijen en het LMO TAG is gestoken<br />
in het breed kenbaar maken van TAGbeleid,<br />
is dit uiteindelijk goed doorgedrongen<br />
bij de wegbeheerders. In de bestekken<br />
van provincies, waterschappen en nu ook in<br />
zo goed als alle (95-99 procent) gemeentelijke<br />
bestekken wordt voorgeschreven dat<br />
TAG thermisch gereinigd dient te worden.<br />
Figuur 2 geeft aan hoe gemeentelijk beleid<br />
ten aanzien van TAG in de loop van de laatste<br />
acht jaar is opgeschoven richting landelijk<br />
beleid.<br />
Dit nam evenwel niet weg dat alsnog circa<br />
20 procent van het TAG werd geëxporteerd,<br />
vooral doordat opdrachtgevers te weinig<br />
controle houden op het correct uitvoeren<br />
van de in bestekken voorgeschreven eisen.<br />
Van de mogelijkheid een bewijs van thermische<br />
reiniging (certificaat van de thermische<br />
reiniger) van de aannemer te eisen wordt<br />
nauwelijks gebruikgemaakt. Om beter te<br />
borgen dat teer uit Nederlands TAG wordt<br />
vernietigd, in plaats van te exporteren en<br />
aanwezig te blijven in infrastructuur in het<br />
buitenland, heeft het ministerie met steun<br />
van de recyclingsector onder toenmalig<br />
staatssecretaris Stientje van Veldhoven eind<br />
2020 besloten om de mogelijkheden in de<br />
Europese regelgeving te benutten. Hiervoor<br />
is een Nederlandse regeling ontwikkeld<br />
waarmee TAG (PAK10 hoger dan 75 mg/kg)<br />
Figuur 2<br />
Bestekvoorschriften voor de verwerking van TAG door gemeenten in het jaar 2016 (links) en 2022<br />
(rechts). Groen: gemeente schrijft thermisch reinigen voor; rood: gemeente schrijft geen thermisch<br />
reinigen voor; wit: onbekend.<br />
als gevaarlijk afval geclassificeerd wordt en<br />
de export van TAG wordt tegengehouden<br />
voor een toepassing waarbij niet eerst de<br />
teercomponent vernietigd is. Die Regeling is<br />
per 16 oktober 2021 in werking getreden.<br />
Rechtszaken<br />
In 2022 zijn twee rechtszaken in relatie tot<br />
de Regeling aangespannen, door een en<br />
dezelfde partij, die zich bezig houdt met de<br />
export van TAG. De rechter heeft in de eerste<br />
zaak een voorlopige voorziening getroffen,<br />
waardoor het betreffende volume TAG<br />
alsnog mocht worden geëxporteerd. In de<br />
daarop volgende tweede zaak is geen uitspraak<br />
gedaan en is de Inspectie Leefomgeving<br />
en Transport (ILT) met het bedrijf overeengekomen<br />
export van TAG toe te staan tot<br />
er beslist is op het bezwaar van het bedrijf<br />
tegen de geweigerde exportvergunning. De<br />
nieuwe Regeling blijft intussen van kracht.<br />
Wel heeft de rechter de ILT verzocht de<br />
Regeling beter te onderbouwen. Daarbij<br />
vond de rechter van een aantal procedurele<br />
zaken bij de inwerkingtreding van de Regeling<br />
dat ze zorgvuldiger hadden gekund. Als<br />
het bedrijf tegen de beslissing van de ILT in<br />
beroep gaat, komt het tot een zogeheten<br />
bodemprocedure bij de Raad van State, die<br />
dan waarschijnlijk binnen nu en een jaar zal<br />
dienen. We houden het in de gaten!<br />
Noten<br />
1. PAK staat voor polycyclische aromatische<br />
koolwaterstoffen. PAK10 staat voor<br />
een groep van tien PAK, waaronder BaP,<br />
die analytisch-chemisch goed te<br />
onderscheiden zijn. Voor meting en<br />
normering wordt (in andere landen) ook<br />
wel een groep van zestien PAK gebruikt<br />
(PAK16).<br />
2. BaP is een van de tien stoffen uit PAK10.<br />
3. In de Europese Verordening Overbrenging<br />
Afvalstoffen (EVOA) wordt onderscheid<br />
gemaakt tussen de zogeheten<br />
groene-lijststoffen en oranje-lijststoffen.<br />
De eerste betreft niet-gevaarlijke<br />
afvalstoffen, de tweede betreft<br />
gevaarlijke afvalstoffen, waarvoor een<br />
speciale procedure geldt met voorafgaande<br />
schriftelijke kennisgeving en<br />
toestemming.<br />
4. Zie onder meer: Certificaten Kiwa KOAC<br />
B.V. dd. 2018 en 2021, metingen<br />
uitgevoerd door derden; en: R.N.J.<br />
Comans (ed.) Development of standard<br />
leaching tests for organic pollutallts in<br />
soils, sediments and granular waste<br />
materials. ECN, VTT, DHI, BG-Technology,<br />
Iwaco, Commissioned by the EC,<br />
December 2001; en: CROW Publicatie 109,<br />
Hergebruik van asfalt met teer dd januari<br />
1997.<br />
36 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
100%<br />
cement free<br />
1st<br />
Gen<br />
Onderweg naar een<br />
cementvrije generatie<br />
Duurzame stads- en parkbruggen<br />
Duurzame stads- en<br />
altijd een slim idee<br />
Martens beton b.v. Statendamweg 75, Oosterhout, Postbus 30, 4900 AA Oosterhout, Nederland<br />
TEL +31 (0)162 - 42 29 00 E verkoop-mapr@martensgroep.eu, www.martensgroep.eu
WAARDEVOL GROEN<br />
Bloeiende bomen in Amsterdam-Zuid.<br />
(foto: Michiel G.J. Smit)<br />
Bomen groeien tot<br />
in de hemel<br />
Veertiende Nederlandse<br />
Boominfodag in Velp<br />
In hartje Utrecht is Wonderwoods in aanbouw. ‘Nomen est<br />
omen’: er wordt heel wat verwacht van groen om onze<br />
steden leefbaar te houden. Lees de vakbladen en kranten er<br />
maar op na. Zijn bomen het wondermiddel dat opwarming<br />
moet afremmen, heftige stortbuien moet absorberen en<br />
schaduw moet bieden in tijden van extreme hitte?<br />
Vooral het aanplanten van bomen<br />
moet soelaas gaan bieden in het<br />
veranderende klimaat. Tegelijkertijd<br />
vragen vakmensen en bewoners zich<br />
af of dit gaat lukken met de traditionele<br />
beplantingen. Is het allemaal wel bestand<br />
tegen de steeds grotere weersextremen?<br />
En dat is niet alleen omdat we geen verdord<br />
of wegrottend groen willen zien.<br />
38 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST MAARTEN LOEFFEN<br />
KONINKLIJKE VERENIGING STADSWERK NEDERLAND<br />
WWW.BOOMINFODAG.NL, WWW.STADSWERK.NL<br />
WWW.VHG.ORG, WWW.YUVERTA.NL/MBO/SCHOLEN/MBO-VELP<br />
Er ontstaan ook levensgevaarlijke situaties<br />
door ontwortelde bomen en we zijn blij als<br />
de gevolgen beperkt blijven tot materiële<br />
schade. Maar we willen doorzetten vanuit<br />
de overtuiging dat een gezonde en aantrekkelijke<br />
leefomgeving is gebouwd op<br />
groene pilaren. Bijvoorbeeld op de<br />
3-30-300-regel, het wenkend perspectief<br />
geformuleerd door Cecil Konijnendijk:<br />
minstens 3 bomen in het zicht van iedere<br />
woning, minstens 30 procent bladerdek<br />
van het areaal op wijkniveau en een toegankelijk<br />
parkje op maximaal 300 meter<br />
afstand van huis en haard.<br />
Het is een goede tijd voor groene ambities<br />
want er waait een groene wind door het<br />
land. ‘De bomen groeien tot in de hemel’.<br />
We zijn geneigd om te denken dat dit vanzelf<br />
gaat. Maar zeker in een dicht bebouwde<br />
omgeving is dit niet het geval. Hoe krijgen<br />
we het voor elkaar dat in een tamelijk<br />
barre, stenige omgeving groen toch tot<br />
wasdom kan komen? Daar is vakkennis<br />
voor nodig. Zowel bij ontwerp en aanleg<br />
als bij beheer. Op donderdag 11 mei <strong>2023</strong><br />
komen daarom meer dan 200 experts en<br />
geïnteresseerden bij elkaar in de bosrijke<br />
omgeving van Yuverta mbo Velp om actuele<br />
vraagstukken te bespreken.<br />
Dwarsdoorsnede van actuele<br />
‘boomvraagstukken’<br />
De verschillende programmalijnen in het<br />
Boominfodag-programma geven een<br />
dwarsdoorsnede van actuele ‘boomvraagstukken’.<br />
Naast aandacht voor het ontwikkelen<br />
van een goed overkoepelend bomenbeleid<br />
wordt ook uitvoerig stilgestaan bij<br />
de klimaatadaptieve prestaties van een<br />
boom, de ecosysteemdiensten die een<br />
boom levert. Hoe kunnen we die met<br />
i-Tree kwantificeren en vertalen in euro’s<br />
en op die manier eenvoudig inzichtelijk<br />
maken voor een breed publiek? Dat moet<br />
ertoe leiden dat er meer begrip ontstaat<br />
voor de noodzakelijke investeringen in<br />
goede groeiplaatsen zodat bomen tot volle<br />
wasdom kunnen komen. Antwerpen heeft<br />
dit vertaald in het begrip Toekomstbomen.<br />
Bomen op een plaats die tijd en ruimte<br />
krijgen om langer door te groeien dan de<br />
gemiddelde stadsboom die 25 jaar oud<br />
wordt. Maar ook bij bomen komt de<br />
ouderdom met gebreken dus vragen oudere<br />
bomen - zeker veteranenbomen - extra<br />
zorg en aandacht. Wat kunnen we doen<br />
om ziekten en plagen het hoofd te bieden<br />
en stormschade voorkomen?<br />
Rechten voor de natuur<br />
Ook in de bebouwde omgeving zijn we als<br />
mens niet de enige levensvorm. We zijn<br />
onderdeel van de natuur en voor ons eigen<br />
voortbestaan afhankelijk van een gezond<br />
en robuust ecosysteem. In onze leefomgeving<br />
moet daarom de natuur met haar ecosystemen<br />
centraal staan. En dat is meer<br />
dan een natuurinclusieve inrichting. Op<br />
steeds meer plaatsen in de wereld worden<br />
rivieren, bossen en bergen aangewezen als<br />
rechtspersonen. Jessica den Outer komt<br />
haar boek ‘Rechten voor de natuur’ toelichten.<br />
Benieuwd of de natuur ook stadsrechten<br />
gaat krijgen?<br />
Gezocht: Ingenieurs als nieuw<br />
publiek<br />
Dit jaar is Yuverta mbo Velp, de groene<br />
hotspot op landgoed Larenstein, de locatie<br />
waar de dag plaatsvindt. Een mooie gelegenheid<br />
om ook jongere generaties te<br />
laten kennismaken met de wereld van<br />
stadsbomen. De Nederlandse Boominfodag<br />
is in <strong>2023</strong> toe aan haar veertiende editie<br />
en trekt traditiegetrouw circa 200 deskundige<br />
deelnemers uit alle windstreken<br />
van het land. Dat is mooi, maar nog mooier<br />
zou het zijn als civieltechnische collega’s<br />
uit aanpalende sectoren de Boominfodag<br />
komen bezoeken. Groene kennis<br />
komen ophalen voor een betere inpassing<br />
van groen in toekomstige projecten en<br />
voor een beter gezamenlijk beheer en<br />
NEDERLANDSE BOOMINFO-<br />
DAG <strong>2023</strong> - 11 MEI,<br />
YUVERTA MBO VELP<br />
De Nederlandse Boominfodag is dé plek<br />
waar bomen en groene infrastructuur<br />
samenkomen. In vier parallelsessies<br />
bieden uiteenlopende sprekers een<br />
divers en actueel programma aan.<br />
Onderwerpen variëren van ecologie en<br />
klimaatadaptatie tot boombeleid en<br />
lichaamstaal van bomen. Voor deelnemers<br />
aan de lezingen zijn er ETW/<br />
ETT-hercertificeringspunten te behalen.<br />
De Nederlandse Boominfodag wordt dit<br />
jaar mogelijk gemaakt door ondersteuning<br />
van de gemeente Arnhem, de<br />
gastvrije ontvangst door Yuverta mbo<br />
Velp en een groot aantal sponsoren.<br />
Net als voorgaande edities zijn Koninklijke<br />
Vereniging van Hoveniers en<br />
Groenvoorzieners (VHG) en Koninklijke<br />
Vereniging <strong>Stadswerk</strong> Nederland de<br />
organisatoren van de Boominfodag, in<br />
samenwerking met Jan Willem de Groot.<br />
Ook is er in het kader van de klimkampioenschappen<br />
samenwerking met de<br />
KPB-ISA (een kennisvereniging voor<br />
boomverzorgers).<br />
Meer informatie en aanmelden<br />
Voor meer informatie, het dagprogramma<br />
en aanmelden kunt u terecht op de<br />
website van de Nederlandse Boominfodag:<br />
www.boominfodag.nl. Volg ook de<br />
Nederlandse Boominfodag op social media<br />
of schrijf u in op de website om op de<br />
hoogte te blijven van de ontwikkelingen.<br />
onderhoud. Dus beste boombeheerders,<br />
neem je civieltechnische collega eens een<br />
dagje mee uit naar de Nederlandse Boominfodag!<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 39
BEDRIJFSINFORMATIE<br />
WWW.LLO.YUVERTA.NL<br />
Het zijn de doeners<br />
die het maken<br />
Van een bijbaan in het plaatselijke tuincentrum<br />
naar regional captain van het European<br />
Platform for Urban Greening. Als er iemand<br />
geschikt is om over stedelijke vergroening en<br />
het vergroten van biodiversiteit te vertellen,<br />
dan is het Sijtske Ouderkerken, manager van<br />
Yuverta’s Groene Hotspot.<br />
Toen Ouderkerken als havist aan de slag ging bij het<br />
plaatselijke tuincentrum merkte zij al snel dat zij<br />
het werken met groen erg leuk en interessant vond.<br />
De overstap naar een MBO+ groenopleiding ervoer zij als<br />
een verademing, waar haar plantenkennis verder werd<br />
aangevuld en zij de urgentie voor een groene stedelijke<br />
omgeving ging inzien. ‘Na die MBO+ opleiding ben ik<br />
landschapsinrichting bij Van Hall Larenstein gaan studeren,<br />
in de richting ontwerp,’ vertelt Ouderkerken. ‘Tijdens<br />
mijn stage bij de Dienst Landelijk Gebied heb ik veel<br />
geleerd over hoe participatietrajecten werken, allemaal<br />
kennis die ik op dit moment kan inzetten bij Yuverta.’<br />
Bedrijfsleven en educatie versterken elkaar<br />
‘Het bedrijfsleven en educatie kunnen simpelweg niet zonder<br />
elkaar,’ aldus Ouderkerken. ‘Dat is iets waar ik in mijn<br />
werkzaamheden bij de Groene Hotspot van overtuigd ben<br />
geraakt. Eigenlijk is het simpel: bedrijven hebben mensen<br />
nodig en studenten hebben input nodig vanuit het werkveld,’<br />
legt Ouderkerken enthousiast uit. ‘De samenwerking<br />
met het bedrijfsleven is zo belangrijk omdat ondernemers<br />
ontwikkelingen scherp in de gaten houden. Zij zagen bijvoorbeeld<br />
als eerste dat bij stadsplanning de vergroening<br />
van de openbare ruimte een belangrijk speerpunt zou worden.<br />
Dat is dan ook mijn belangrijkste taak bij zowel de<br />
Groene Hotspot als bij het European Platform for Urban<br />
Greening: zorgen dat praktische kennis uit de sector het<br />
curriculum van groenopleidingen versterkt. Daar hebben<br />
stedelijke vergroening en het vergroten van biodiversiteit<br />
namelijk het meeste baat bij.’<br />
Professionals bijspijkeren<br />
De internationale masterclass Biodiversiteit is dan ook<br />
uitermate geschikt om professionals te inspireren om zelf<br />
een schakel te worden in de waarde-economie die groen<br />
is, Ouderkerken: ‘Via Yuverta Leven Lang Ontwikkelen<br />
bieden we deze masterclasses Urban Green Development<br />
aan voor Nederlandstaligen en via het European Platform<br />
for Urban Greening voor anderstaligen, in het Engels. Tijdens<br />
de bijeenkomsten kijken we naar verschillende flora<br />
en fauna en hun belang voor de stedelijke omgeving en<br />
ook naar geslaagde en mislukte projecten uit het verleden.<br />
Het mooie is dat ik merk dat niet enkel groenprofessionals<br />
zich aanmelden, maar ook medewerkers uit andere<br />
sectoren en de ambtenarij, die bijvoorbeeld<br />
duurzaamheid in hun portefeuille hebben.’<br />
Ook meehelpen Europa te vergroenen? Kijk voor meer<br />
informatie op: Yuverta Leven Lang Ontwikkelen<br />
E: levenlangontwikkelen@yuverta.nl<br />
T: 0475-389190 | W: llo.yuverta.nl
BEDRIJVENGIDS<br />
Duurzame stads- en parkbruggen<br />
De <strong>Stadswerk</strong> magazine bedrijvengids is een lijst van bedrijven en organisaties die actief zijn in de openbare ruimte.<br />
Deze lijst is ook te vinden op www.deopenbareruimte.nu<br />
Duurzame<br />
waar u onder andere kunt zoeken op sector.<br />
stads- en<br />
Staat uw bedrijf nog niet in de bedrijvengids? Kijk dan op www.deopenbareruimte.nu/bedrijvengids voor de mogelijkheden.<br />
Griffioen Wassenaar BV<br />
Adres: Insteek 54<br />
2771 AB Boskoop<br />
Telefoon: 0172 551 235<br />
https://www.griffioenwassenaar.nl/<br />
NLadviseurs<br />
Adres: IJsselburcht 3<br />
6825 BS Arnhem<br />
Telefoon: 026 785 1440<br />
https://www.nladviseurs.nl/<br />
Van Doorn Geldermalsen BV<br />
Adres: Laageinde 15a<br />
4191 NR Geldermalsen<br />
Telefoon: <strong>03</strong>45 571 141<br />
https://vandoornbuitenruimte.nl/<br />
altijd een slim idee<br />
Rentokil Pest Control BV<br />
Adres: Ravenswade 54S<br />
3439 LD Nieuwegein<br />
Telefoon: 085 105 5043<br />
https://www.rentokil.com/<br />
Martens beton b.v.<br />
Adres: Statendamweg 75<br />
4905 AD Oosterhout<br />
Telefoon: 0162 422 900<br />
https://www.martensgroep.eu/<br />
Traffic-Care<br />
Adres: Hespelaar 19<br />
4911 AD, Den Hout, Nederland<br />
E-mail: info@traffic-care.nl<br />
Telefoon: +31 16 243 41 31<br />
Mobiel: +31 6 27 97 94 47<br />
Martens beton b.v. Statendamweg 75, Oosterhout, Postbus 30, 4900 AA Oosterhout, Nederland<br />
TEL +31 (0)162 - 42 29 00 E verkoop-mapr@martensgroep.eu, www.martensgroep.eu<br />
Op weg naar<br />
Betere Toegankelijkheid<br />
Een goede bewegwijzering is voor<br />
ieder mens prettig. Brailleplan<br />
ontwikkelt en vervaardigt<br />
braillebordjes in diverse<br />
materialen.<br />
Wilt u meer informatie?<br />
Vraag vrijblijvend naar<br />
de mogelijkheden.<br />
Brailleplan.nl | Eckertstraat 23 |<br />
8263 CB Kampen | sales@brailleplan.nl
SAMEN WERKT HET!<br />
Het COB (Centrum voor Ondergronds<br />
Bouwen, De Bouwcampus<br />
en stichting Mijn Aansluiting interviewden<br />
acht succesvolle samenwerkingsverbanden<br />
tussen netwerkbedrijven en<br />
beheerders van de openbare ruimte en<br />
delen in deze reeks hun belangrijkste tips.<br />
Dit keer vanuit AZON, het samenwerkings-<br />
Samenwerkingsverbanden<br />
delen<br />
hun ervaringen<br />
Integraal<br />
programmeren<br />
De noodzaak tot integraal programmeren wordt steeds groter.<br />
Maar waar te beginnen? Wie heeft er tips? Wat zijn de valkuilen?<br />
In deze nieuwe serie ‘Samen werkt het!’ worden samenwerkingsverbanden<br />
tussen gemeenten, provincies, woningcorporaties,<br />
waterschappen en netwerkbedrijven aan het woord gelaten die<br />
interessante ervaringen hebben opgedaan.<br />
verband tussen dertien gemeenten in Zeeland,<br />
Waterschap Scheldestromen en netwerkpartijen<br />
Evides en Stedin.<br />
Waar te beginnen?<br />
‘Dat de directie tekent, betekent niet automatisch<br />
dat er samenwerking is.’ Dit<br />
citaat van AZON is een rake opmerking,<br />
want met het gezamenlijk zetten van een<br />
handtekening onder een convenant is nog<br />
niet direct een soepele samenwerking<br />
geboren. Waar te beginnen? Volgens de<br />
AZON-partners is het cruciaal een onafhankelijke<br />
samenwerkingscoördinator<br />
aan boord te hebben, die echt op proces<br />
stuurt en bij overleggen tussen verschillende<br />
lagen aanwezig is. Ook werkte het<br />
voor het samenwerkingsverband goed om<br />
met een gemotiveerde kopgroep van start<br />
te gaan, en deze daarna uit te bouwen.<br />
Stap voor stap.<br />
Daarnaast besteedden de AZON-partners<br />
in de beginfase veel tijd aan elkaar kennen,<br />
begrijpen en vertrouwen. Vanuit<br />
AZON wordt hieraan toegevoegd: ‘Inte-<br />
(foto: Michiel G.J. Smit)<br />
42 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST SJOERD LOEFFEN EN FIEKE VAN WOERKOM<br />
MIJN AANSLUITING<br />
WWW.DESAMENWERKWIJZER.NL<br />
TIPS VAN AZON<br />
Investeer in elkaar leren kennen en vertrouwen.<br />
Neem tijd voor gesprekken over het waarom en houd vast aan het overkoepelende doel.<br />
Partijen moeten zich ervan bewust zijn dat de gemeente uit veel verschillende afdelingen<br />
bestaat.<br />
De rol van samenwerkingscoördinator is heel belangrijk. Als het tegenzit, verval dan niet<br />
in verwijten, maar ga terug naar de bedoeling.<br />
Een juridische overeenkomst is nodig voor continuïteit.<br />
Maak bij de start gebruik van al bestaande (overleg)structuren of samenwerkingen.<br />
Houd het simpel, ga stap voor stap: begin met het delen van niet-kritische plannen.<br />
Werk zo snel mogelijk toe naar een eerste succes, al is het klein. Daarmee laat je de<br />
waarde zien.<br />
Houd alle niveaus voldoende geïnformeerd. Vertrek vanuit een concept met ruimte voor<br />
doorontwikkeling.<br />
graal programmeren kan alleen als je je<br />
verdiept in de partijen waarmee je samenwerkt.’<br />
1 Onderling vertrouwen en begrip<br />
voor elkaars belangen, dat zijn essentiële<br />
zaken voor de partners. Het hoeft helemaal<br />
niet ingewikkeld te zijn. Laat iedere<br />
partij bijvoorbeeld een presentatie voorbereiden<br />
over hun proces, waar men tegenaan<br />
loopt en wat hun doelen zijn.<br />
Een ander essentieel onderdeel voor een<br />
goede start van de samenwerking is volgens<br />
de AZON-partners het samen bepalen<br />
van spelregels, zoals: wat mogen partners<br />
van elkaar verwachten en waar zijn partners<br />
op aanspreekbaar? Ze geven aan dat<br />
voor hen het belangrijkste ingrediënt voor<br />
succes is: dat iedereen in alle openheid<br />
inzicht geeft in elkaars belangen.<br />
WELKE TOOLS RAADT<br />
AZON AAN?<br />
Werksessie ‘Pressure cooker<br />
samenwerken in de ondergrond’ en<br />
het spel ‘Botsende belangen’.<br />
Stel een intentieverklaring op.<br />
Stel een samenwerkingsovereenkomst<br />
op.<br />
Richt een pilot in.<br />
Kies het juiste informatie-uitwisselingssysteem<br />
waarin iedereen goed<br />
kan werken.<br />
specifiek is, zodat ieder er vanuit zijn of<br />
haar rol invulling aan kan geven en kan<br />
blijven optimaliseren.<br />
Andere valkuilen zijn volgens de AZONpartners<br />
de lastige situaties waar het gaat<br />
over het inleveren van autonomie en het<br />
vasthouden aan eigen belangen. Daarom<br />
zijn de spelregels zo fundamenteel. Daarnaast<br />
geven de AZON-partners aan dat het<br />
voor de deelnemers in hun werk echt een<br />
cultuurverandering is. Het delen van plannen<br />
vóórdat ze vaststaan is een hele andere<br />
manier van werken. Voor AZON werkt<br />
het goed elkaar de ruimte te geven om<br />
deze verandering door te voeren.<br />
Tot slot benoemen de partners dat het<br />
voor hen goed werkt om zich vanaf de<br />
start van de samenwerking bewust te zijn<br />
van het feit dat het een traject gaat worden<br />
van samen ontwikkelen, vallen en<br />
opstaan.<br />
Noot<br />
1. Onder integraal programmeren wordt<br />
verstaan: het afstemmen van langetermijnplannen<br />
(inclusief bijbehorende financiering)<br />
van verschillende organisaties en/of<br />
organisatieonderdelen met één of meer<br />
publieke taken, die samenwerken bij<br />
werkzaamheden aan de onder- en<br />
bovengrond in een gebied.<br />
Scan bijgaande QR-code<br />
voor een informatiekaart<br />
met een totaaloverzicht<br />
van integraal programmeren<br />
van de fysieke<br />
leefomgeving.<br />
Daarna konden de AZON-partners aan de<br />
slag met het formuleren van hun gezamenlijke<br />
doel: het realiseren van de hoogste<br />
maatschappelijke waarde tegen de<br />
laagste kosten. Maatschappelijke waarde<br />
hierin is niet altijd geld, maar ook het<br />
belang van bijvoorbeeld burger, netbeheerder<br />
en gemeente. Voor de AZON-partners<br />
werkt het goed dat hun doel niet té<br />
Wat zijn de valkuilen?<br />
Een potentiële valkuil die de AZON-partijen<br />
noemen, is het zien van een informatieuitwisselingssysteem<br />
als oplossing voor<br />
álles. Natuurlijk zijn degelijke (proces)<br />
afspraken of systemen voor informatieuitwisseling<br />
essentieel, maar de échte<br />
winst zit voor AZON in het samen gaan zitten<br />
en de plannen met elkaar bespreken.<br />
De besproken sessies, formats en tools van<br />
AZON en diverse andere cases zijn kosteloos<br />
te downloaden via de bibliotheek op<br />
www.desamenwerkwijzer.nl. Zelf informatie,<br />
documenten en video’s naar de bibliotheek<br />
opsturen kan via<br />
secretariaat@mijnaansluiting.org.<br />
Hier kun je ook een afspraak maken om te<br />
sparren met experts.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 43
WAARDEVOL GROEN<br />
Nieuw <strong>Stadswerk</strong>-netwerk komt bij elkaar<br />
Samen voor goed<br />
stadsparkbeheer<br />
Parkbeheer in Nederland is<br />
versnipperd geraakt over<br />
allerlei afdelingen binnen<br />
gemeenten. Dit terwijl parken<br />
een belangrijke functie hebben<br />
binnen steden; parken<br />
zijn plekken voor iedereen.<br />
Hoe beheer je deze waardevolle<br />
plekken zo effectief<br />
mogelijk? Dat was de focus<br />
van de <strong>Stadswerk</strong> Netwerkbijeenkomst<br />
Stadsparkbeheer.<br />
Eind februari was het zover: tijd voor<br />
onze eerste bijeenkomst over (internationaal)<br />
parkbeheer! Het was een<br />
bijzondere dag, waarbij we onze internationale<br />
collega’s van World Urban Parks mochten<br />
verwelkomen in ‘Het Park’ in Rotterdam.<br />
Een prachtig park waar we vol<br />
enthousiasme werden verwelkomd door<br />
kersverse parkdirecteur Nienke van Wijk.<br />
We startten de bijeenkomst binnen, in het<br />
Rijksmonument ‘het Heerenhuys’, en maakten<br />
kennis met parkbeheerders vanuit heel<br />
Nederland, maar ook daarbuiten. Na een<br />
korte introductie met een lekker bakje koffie,<br />
luisterden we naar het inspirerende verhaal<br />
van Nienke van Wijk over haar ervaringen<br />
en plannen met Het Park.<br />
Rijksmonument ‘het Heerenhuys’ in Het Park te Rotterdam.<br />
Nienke over Het Park<br />
Nienke is sinds november 2022 parkmanager<br />
van Het Park. Haar visie voor het park is<br />
te omschrijven als ‘verbindend, behoudend,<br />
maar ook vernieuwend’. Haar doel is om de<br />
cultuurhistorische waarde van Het Park te<br />
behouden en het tegelijkertijd aantrekkelijk<br />
te maken voor de bezoekers van nu. Het<br />
park is ooit ontworpen door de tuinarchitect<br />
Zocher, die gebruik heeft gemaakt van<br />
zichtlijnen in combinatie met bochten bij<br />
het beplanten. Hij wilde zo nieuwsgierigheid<br />
wekken naar wat er achter de volgende<br />
bocht ligt en een idee van oneindigheid creëren.<br />
Ook heeft Zocher de uitgegraven<br />
grond gebruikt om een glooiend landschap<br />
te creëren. Het park voelt als een oase van<br />
rust in een verder drukke en intensief<br />
bebouwde stad.<br />
Nienke wil het park weer tot zijn recht laten<br />
komen door een intensieve samenwerking<br />
aan te gaan met zowel de gemeente, hoveniers,<br />
als ook vrijwilligers. Het Park moet<br />
(bron: Rosanne Hoogeveen)<br />
Aanwezige gemeenten startbijeenkomst parkbeheer.<br />
44 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
TEKST NATASJA DAVIDSE, KONINKLIJKE VERENIGING STADSWERK NEDERLAND<br />
BEELD NATASJA DAVIDSE<br />
WWW.STADSWERK.NL<br />
een democratische plek zijn voor inwoners<br />
en door inwoners; iedereen is welkom om<br />
mee te denken en werken. Naast het groene<br />
onderdeel wordt er een cultureel programma<br />
gestart, bestaande uit muziek, cursussen<br />
en rondleidingen. Om het park echt te verbinden<br />
met cultuur is er zelfs een gedichtenbundel<br />
uitgebracht: ‘Poëzie in Het Park’. Het<br />
Park wordt beheerd door een stichting:<br />
‘Stichting Het Park in Rotterdam’. Deze<br />
stichting is opgericht door een samenwerking<br />
tussen Stichting Droom en Daad en de<br />
gemeente Rotterdam en zal zich bezighouden<br />
met de toekomst van Het Park.<br />
World Urban Parks<br />
Na deze interessante opening werd een<br />
korte presentatie verzorgd door onze internationale<br />
collega’s Jayne Miller, Luis<br />
Romahn en Vitoria Martin van World<br />
Urban Parks (WUP). Zij inspireerden ons<br />
met voorbeelden van ontwikkelde parken<br />
in het buitenland.<br />
World Urban Parks is een organisatie die<br />
internationale, nationale en lokale partijen<br />
bij elkaar brengt om door inzet van stadsparken<br />
sociale, economische en milieuvraagstukken<br />
aan te pakken. WUP houdt<br />
zich bezig met het formuleren van wereldwijde<br />
normen, het pleiten voor de voordelen<br />
van stadsparken, en het steunen van<br />
campagnes en professionele ontwikkelingen<br />
binnen de sector. WUP heeft leden over de<br />
hele wereld. Om leden met vergelijkbare<br />
stadsparken bij elkaar te brengen, zijn leden<br />
ingedeeld in regio’s: Europa, Azië-Pacific,<br />
Noord Amerika, en opkomende steden.<br />
Iedere regio heeft een eigen commissie die<br />
allerlei bijeenkomsten organiseert, zoals<br />
Een nieuw netwerk is geboren!<br />
Er is vaak een spanningsveld tussen<br />
evenementen en natuurbehoud<br />
congressen, evenementen en projecten in<br />
de regio. De missie van WUP is om bij te<br />
dragen aan een wereld waarin mensen de<br />
waarde van stadsparken erkennen en waarin<br />
stadsparken, open ruimtes en recreatie<br />
goed toegankelijk zijn voor iedereen. Dit om<br />
op een integrale manier bij te dragen aan<br />
gezonde gemeenschappen. <strong>Stadswerk</strong> is als<br />
vereniging aangesloten bij WUP.<br />
Brainstorm en discussie<br />
Alle deelnemers hebben in het tweede deel<br />
van de bijeenkomst het sterkste punt en de<br />
grootste uitdaging van hun park te<br />
benoemd. Deze werden erna op post-it notes<br />
geschreven en geordend naar de thema’s<br />
onderhoud, organisatie van activiteiten,<br />
betrokkenheid van de overheid c.q. publieke<br />
sector, financiering, en overig.<br />
De grootste uitdagingen met betrekking tot<br />
parkbeheer leken te liggen binnen de thema’s<br />
‘onderhoud’ en ‘organisatie van activiteiten’.<br />
Ontwikkelingen zoals klimaatverandering,<br />
maar ook maatschappelijke<br />
ontwikkelingen hebben grote invloed op<br />
onderhoud en behoud van biodiversiteit. Dit<br />
linkt ook aan de organisatie van activiteiten,<br />
waarbij er vaak een spanningsveld is tussen<br />
evenementen en natuurbehoud. Een andere<br />
grote uitdaging is om financiering te krijgen<br />
van externe partijen, maar toch zelfstandig<br />
te blijven als park. De brainstorm annex discussie<br />
liet zien dat, hoe verschillend de<br />
gemeenten ook zijn, bepaalde uitdagingen<br />
toch in ieder park terugkomen. Juist daarom<br />
is het zo belangrijk om met elkaar in gesprek<br />
te gaan en te zoeken naar oplossingen.<br />
Hoe verder?<br />
Tijdens de bijeenkomst werd duidelijk dat<br />
de deelnemers graag een vervolg willen<br />
geven aan deze bijeenkomst over parkbeheer.<br />
Er zal dan ook een ‘netwerk parkbeheer’<br />
worden opgericht vanuit <strong>Stadswerk</strong>.<br />
De bijeenkomsten zullen deels online worden<br />
georganiseerd en deels op verschillende<br />
locaties in Nederland. De bijeenkomsten op<br />
locatie zullen we combineren met een<br />
bezoek aan iedere keer een ander park. De<br />
eerstvolgende bijeenkomst zal online plaatsvinden<br />
op 9 mei <strong>2023</strong> met als hoofdonderwerp<br />
‘Evenementen en Parken’.<br />
Heb jij te maken met parkbeheer binnen<br />
je gemeente en interesse om aan te<br />
sluiten? Stuur dan een mailtje naar<br />
natasja.davidse@stadswerk.nl voor<br />
meer informatie en aanmelding.<br />
<strong>03</strong>/<strong>2023</strong> <strong>Stadswerk</strong> 45
STADSWERK.NIEUWS<br />
Studiereis Greater Manchester<br />
Van 20 tot 22 september <strong>2023</strong> organiseert<br />
<strong>Stadswerk</strong> opnieuw een<br />
internationale studiereis. Samen<br />
met Stichting Rioned, Koninklijk<br />
Waternetwerk, GDO en NL ingenieurs<br />
organiseren we een aantrekkelijk<br />
werkbezoek aan resilient<br />
Greater Manchester. We hebben<br />
ons verzekerd van de steun van de<br />
Nederlandse ambassade in Groot<br />
Brittannië, Netherlands Business<br />
Support Office Manchester en de<br />
metropoolregio Greater Manchester<br />
voor de relevante inside-contacten.<br />
Deze stad in het noordwesten van<br />
Engeland was de eerste industriële<br />
stad ter wereld, wat potentie biedt<br />
om een leidende rol te nemen in de<br />
transitie naar duurzaamheid. Manchester<br />
biedt verschillende grote<br />
projecten die leuk kunnen zijn om<br />
te bezoeken, zowel gericht op<br />
groen, als ook op verbinding en<br />
participatie van inwoners. Manchester<br />
heeft te maken met vergelijkbare<br />
vraagstukken als steden in<br />
Nederland, dus genoeg mogelijkheid<br />
om van elkaar te leren!<br />
Lees meer op www.stadswerk.nl.<br />
Rosanne Hoogeveen nieuw<br />
redactielid <strong>Stadswerk</strong> magazine<br />
Rosanne Hoogeveen zal binnenkort de plek van redactielid namens <strong>Stadswerk</strong><br />
voor <strong>Stadswerk</strong> magazine overnemen van Louise Kok. Voor wie het<br />
heeft gemist: Rosanne Hoogeveen is afgelopen januari gestart bij <strong>Stadswerk</strong><br />
als communicatieadviseur. Met haar nieuwe rol als redactielid is ze nu van<br />
begin tot eind bij het ontwikkelen van het magazine betrokken. We willen<br />
Louise Kok en Rosanne Hoogeveen.<br />
Herontwikkelingsgebied<br />
Salford Quays in Greater<br />
Manchester.<br />
Louise Kok graag bedanken voor haar inzet als redacteur van <strong>Stadswerk</strong> magazine<br />
de afgelopen 13 jaar. Haar<br />
werk heeft een belangrijke bijdrage<br />
geleverd aan het succes van het magazine<br />
en we zijn haar zeer dankbaar<br />
voor haar harde werk en toewijding.<br />
(foto: Wikipedia, Pit-yacker)<br />
Themamiddag<br />
Klimaatadaptatie<br />
Nijmegen 24 mei <strong>2023</strong><br />
Rondom onze Algemene Ledenvergadering op 24 mei aanstaande<br />
organiseren we een themamiddag Klimaatadaptatie.<br />
Nijmegen werkt er hard aan om in alle opzichten klimaatadaptief<br />
te worden en laat dat graag aan ons zien. Vanaf<br />
13.00 uur bent u welkom in de Waalstad. U kunt dan deelnemen<br />
aan een klimaatwandeling door de stad of aan een klimaatfietstocht<br />
langs de Spiegelwaal, het spectaculaire ‘ruimte-voor-de-rivier-project’<br />
dat wereldwijd aandacht krijgt.<br />
Filosoof Vincent Blok: Technologie is ten onrechte<br />
een splijtzwam in het klimaatdebat<br />
Prof.dr. Vincent Blok is universitair hoofddocent techniekfilosofie<br />
aan de Wageningen Universiteit. Hij stelt dat we om de<br />
aarde te redden anders moeten gaan denken over technologie.<br />
‘Technologie is ten onrechte een splijtzwam in het klimaatdebat’,<br />
stelt filosoof Vincent Blok. ‘We plaatsen natuur<br />
en cultuur tegenover elkaar, terwijl echte vernieuwing die tegenstelling<br />
opheft. De oppositie tussen natuur en mens is<br />
niet zo sterk als we denken, en zeker in deze tijd wordt die<br />
vloeibaar. Dat leidt tot nieuwe technologieën die gebruikmaken<br />
van hernieuwbare energie en die geen afval produceren.<br />
De natuur biedt daar volop inspiratie voor. Kijk eens naar de<br />
planten en bomen: die draaien op zonne-energie en zijn volledig<br />
recyclebaar. Op die manier kan de natuur zelf aanleiding<br />
vormen voor de ontwikkeling van technologie die de natuur<br />
niet meer exploiteert, maar helpt om te regenereren.’<br />
Op de themamiddag Klimaatadaptatie gaat Vincent Blok vanaf<br />
16.00 uur dieper in op deze interessante materie.<br />
Algemene Ledenvergadering<br />
op 24 mei 15.00 uur in Nijmegen<br />
Op 24 mei vindt van 15.00 tot 16.00 uur de Algemene<br />
Ledenvergadering plaats in Nijmegen.<br />
Op de agenda staan onder andere:<br />
● De jaarrekening 2022<br />
● Een herziening van de statuten van de vereniging in<br />
verband met de invoering van gewogen stemrecht<br />
● Een voorstel tot oprichting van Stichting Future Green City<br />
Meld u aan via www.stadswerk.nl.<br />
(foto: Floris Vink/indebuurt Rotterdam)<br />
46 <strong>Stadswerk</strong> <strong>03</strong>/<strong>2023</strong>
Netwerk parkbeheer en -management<br />
9 mei: evenementendruk<br />
Zoals u in dit magazine heeft kunnen lezen (pagina 44-45) vond op 24 februari in Rotterdam<br />
de eerste bijeenkomst over (internationaal) parkbeheer plaats. Het was een<br />
bijzondere dag, waarbij we ook onze internationale collega’s van World Urban Parks<br />
mochten verwelkomen in ‘Het Park’ in Rotterdam. Op 9 mei vindt een digitale vervolgbijeenkomst<br />
plaats, met als hoofdonderwerp ‘evenementendruk’. Dit onderwerp zal<br />
worden ingeleid door Daniël Schipper van het Event Safety Institute (ESI). Hij zal vertellen<br />
over zijn ervaringen met beheer van evenementen in parken.<br />
‘Duizel in het park’ in het Vroesenpark, Rotterdam.<br />
Nederlandse<br />
Boominfodag op<br />
donderdag 11 mei<br />
Het programma is rond, de sprekers zijn bekend.<br />
Voor de veertiende keer vindt de Nederlandse<br />
Boominfodag plaats (zie ook het artikel<br />
op p. 38-39 van dit tijdschrift). Het wordt weer<br />
een bijzondere editie waar we met ruim 200<br />
boomdeskundigen bij elkaar zullen komen bij<br />
Yuverta mbo Velp. De Nederlandse Boominfodag<br />
wordt sinds 2019 georganiseerd door Koninklijke<br />
VHG en Koninklijke Vereniging <strong>Stadswerk</strong><br />
Nederland in samenwerking met Jan<br />
Willem de Groot. Deze editie wordt mede mogelijk<br />
gemaakt door gemeente Arnhem, de gastvrije<br />
ontvangst van Yuverta mbo Velp en een<br />
groot aantal sponsoren.<br />
Natasja Davidse is namens <strong>Stadswerk</strong> betrokken<br />
bij de organisatie van de dag: ‘De Boominfodag is<br />
een dag waar we niet de kat uit de boom kijken,<br />
maar samen met boomspecialisten proactief aan<br />
de slag gaan met de boomvraagstukken van vandaag<br />
en morgen.’ Uiteraard sluiten we de dag traditiegetrouw<br />
af met borrel en barbecue. Heeft u<br />
zich nog niet aangemeld? Geef uw deelname snel<br />
door via www.boominfodag.nl/aanmelden.<br />
Tijdens de bijeenkomst op 9 mei zullen we ook bespreken hoe we het netwerk verder<br />
gaan vormgeven; hoe vaak en wanneer we bij elkaar zullen komen en de volgorde van<br />
de te bespreken onderwerpen die naar voren kwamen tijdens de startbijeenkomst.<br />
Wilt u deelnemen aan het netwerk parkbeheer/-management? Stuur een mailtje naar<br />
info@stadswerk.nl.<br />
AGENDA<br />
11|5 Nederlandse<br />
Boominfodag<br />
Velp, Gelderland<br />
17|5 Bijeenkomst:<br />
Kademuren<br />
Dordrecht, Regio Randstad<br />
17|5 Webinar Bevordering<br />
biodiversiteit<br />
24|5 Excursie<br />
Klimaatadaptatie<br />
Nijmegen<br />
24|5 Algemene<br />
Ledenvergadering<br />
Nijmegen<br />
31|5 Bijeenkomst<br />
Biodiversiteit<br />
Regio Overijssel<br />
1|6 Excursie Park Lingezege<br />
Regio Utrecht/Gelderland<br />
7|6 Bijeenkomst Groene<br />
Loper Maastricht<br />
I.s.m. Vereniging Voor Openbaar Groen<br />
(België)<br />
15|6 Excursie klimaatplein<br />
Horst aan de Maas<br />
Regio Zuidoost<br />
20-22|9 Studiereis<br />
Greater Manchester<br />
COMPLETE<br />
OVERZICHT<br />
Het complete overzicht van al onze<br />
bijeenkomsten en overige activiteiten<br />
vindt u op www.stadswerk.nl/agenda.<br />
U kunt ons ook volgen op Twitter en<br />
LinkedIn voor het laatste nieuws.<br />
<strong>03</strong>/2020 <strong>Stadswerk</strong> 47
ROUTES<br />
NAAR MORGEN<br />
Samen aan de slag<br />
met klimaatadaptatie<br />
Hoe anticipeert u op de uitdagingen van vandaag?<br />
In 2050 moet Nederland klimaatrobuust zijn. Als we over krap 30 jaar onze<br />
woonwijken en infrastructuur willen beschermen tegen wateroverlast, droogte<br />
en hitte, dan is nu het moment om de routes uit te stippelen naar een maatwerk<br />
oplossing. Want geen situatie of project is hetzelfde.<br />
> Vraag nu het<br />
kennisdocument<br />
aan!<br />
Met Vandersanden voegt u gemakkelijk in op de weg naar klimaatadaptatie,<br />
-mitigatie en de circulaire economie. Maar hoe geeft u de transitie nu efficiënt en<br />
concreet vorm? Als partner voor integrale systeemoplossingen bieden we een<br />
helder stappenplan en profiteert u van jarenlange expertise inclusief ons netwerk.<br />
Een effectief onderdeel van de oplossing is Drainflow® waterpasserende bestrating:<br />
fraai, sfeervol en toekomstbestendig. Bent u klaar om met ons op weg te gaan?<br />
Vraag nu gratis het kennisdocument<br />
infiltrerende verharding aan<br />
Scan de QR-code en ontdek de laatste<br />
inzichten, de beste projectaanpak en<br />
interessante praktijkvoorbeelden.
Change language