Geschiedenis Magazine 3 2024

HENK SLECHTE
De kleine Napoleon
‘Wist u ervan?’
Hans Redeker, Herman Willem Daendels 1762-1818. De kleine
Napoleon (Soesterberg 2023) Aspekt, 232 blz., €24,95
De Hattemse regentenzoon Herman
Willem Daendels was 19 toen in 1781
in Nederland de patriottentijd begon.
Als student raakte hij overtuigd
van het gelijk van de patriotten, die
de bestuurlijke almacht bestreden
van de Oranje-stadhouder (hem
verleend in het Regeringsreglement
van 1750). Daendels ondervond die
macht toen de stadhouder in 1785
niet hem benoemde als opvolger
van zijn vader, schepen van Hattem,
maar een orangist. Daendels accepteerde
dat niet en bij het conflict dat
volgde – Redeker karakteriseert het
in zijn spannende biografie als ‘oorlog in Hattem’ – voerde Daendels
de patriotten aan. Hij werd naar Frankrijk verbannen en kreeg een
leidende rol bij voor Nederland ingrijpende gebeurtenissen in de
Bataafse en de Franse tijd. Hij richtte in Frankrijk het Bataafse Legioen
op dat in 1795 met het Franse leger de Republiek binnenviel,
en hij voerde in 1798 met anderen twee staatsgrepen uit die leidden
tot de eenheidsstaat én de Staatsregeling, de eerste grondwet.
In 1807 volgde de aanstelling – door koning Lodewijk Napoleon –
tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Hij maakte van het
eilandenrijk, dat tot dan toe door handelscompagnie de VOC was
bestuurd, een centraal bestuurde kolonie van de staat.
Napoleon lijfde in 1810 Nederland in bij het Franse keizerrijk, riep
Daendels in 1811 terug en nam hem in 1812 als divisie-generaal
mee op de veldtocht naar Rusland. Koning Willem I wilde vervolgens
de lastige Daendels liefst ver van Nederland hebben en benoemde
hem in 1815 tot gouverneur van de Nederlandse gebieden
aan de Goudkust in Afrika (nu Ghana). Daendels maakte van deze
bescheiden bestuurlijke functie geen succes. Hij overleed in 1818
op het kasteel van St. George d’Elmina en is daar ook begraven.
In zijn epiloog geeft Redeker een interessant overzicht van wat historici
over de man geschreven hebben. De meesten noemen hem
een krachtige en moedige persoonlijkheid. Willem Frijhoff zowel
als J.J.P. de Jong vinden net als Redeker dat Daendels de geschiedenis
van Indië een nieuwe wending gaf, door de introductie van de
nieuwe liberale opvattingen over het politieke en economische
koloniale beheer.
Redekers boeiende biografie over deze invloedrijke figuur die ten
onrechte is vergeten, geeft een verhelderende context, maar een
boek over iemand die op zoveel plaatsen actief is geweest en met
veel verschillende mensen contact had, heeft een index op persoons-
en geografische namen nodig. En jammer dat de illustraties
geen bijschriften hebben.
Walter Kempowski, Heeft u Hitler gezien?
(Amsterdam 2023) Alfabet, 332 blz., €24,99
De Duitse schrijver
Walter Kempowski
(1929-2007) vroeg
in 1970, ten behoeve
van een roman
die tussen 1938
en 1945 speelde,
aan 500 Duitsers of
ze Hitler wel eens
hadden gezien.
Hij publiceerde dit
unieke document
in 1973, met als
enige context
beroep en leeftijd
van de respondenten. Tot dan toe was het geijkte
antwoord op iedere vraag naar de oorlog: Wir
haben es nicht gewusst. Omdat de publicatie veel
reacties opriep, herhaalde Kempowski zijn aanpak
met de vraag die nog niemand had durven
stellen: ‘Wist u ervan?’ – doelend op de Holocaust.
Vaak volgde eerst een ontkennend of twijfelend
antwoord, maar kwam daarna wat men zich
echt herinnerde, soms met een eigen mening of
reacties die men zich uit zijn eigen omgeving nog
voor de geest kon halen. Dat leidde in 1979 tot de
publicatie van de antwoorden op beide vragen,
wederom alleen voorzien van beroep en leeftijd.
Kempowski benadrukte dat dit geen representatief
opinieonderzoek was, maar de stand van
het bewustzijn van de jaren ’70. De bundeling
uit 1979 kwam onlangs uit in het Nederlands,
voorzien van een verhelderend voorwoord van
Roxane van Iperen. Zij vertelde in 2018 in de
roman ’t Hooge Nest de geschiedenis van haar
huis in Naarden, waar twee Joodse zusjes en een
Duitser vanaf februari 1943 een verzetscentrum
en toevluchtsoord voor onderduikers runden.
Ze legt uit dat het Kempowski als eerste lukte de
Duitsers over de oorlog te laten praten door niet
naar een beladen begrip als schuld te vragen
maar alleen naar het leven toen, en de antwoorden
ook zonder toelichting te publiceren.
Daardoor maakte hij het volgens haar voor veel
Duitsers mogelijk ook op de vraag Wist u ervan?
een eerlijk antwoord te geven.
76
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024