Geschiedenis Magazine 3 2024

Gouden en zilveren munt uit de tijd van koning
Darius I (British Museum Londen).
De opbrengst verkochten ze en met het
verdiende zilver voorzagen ze in hun eigen
behoeften. Uit contracten met tempelmedewerkers
blijkt dat sommige ondernemers
deze cash crops voor de tempels naar
de afzetmarkten vervoerden. Zij konden
dan zelf een deel van de winst houden.
Het vervoer van goederen kwam hierdoor
steeds meer in private handen te liggen en
daardoor werd de handel steeds vrijer.
Vertrouwen
Hoe vaker met zilver (en goud) werd
betaald, des te groter de behoefte aan standaardwaardes
en gegarandeerde zuiverheid
van de betaalmiddelen. Er werden al
wel standaardgewichten gehanteerd om
het zilver en goud bij transacties te wegen,
maar sjoemelen was eenvoudig, door
bijmengen met gewone metalen. Een door
de koning gewaarborgd keurmerk om de
waarde te bepalen, zou dat probleem tegengaan.
Met andere woorden: er ontstond
vraag naar officieel muntgeld waar je blind
op kon vertrouwen.
De koningen van Lydië hadden al eerder
munten uitgegeven, vaak als statussymbool
(zie kader), maar de Perzen brachten ze
onder Darius I (r. 522-486 v. Chr.) pas echt
massaal in omloop. Hij bracht de gouden
dariek uit (dat is niet afgeleid van de naam
van de vorst, maar van het Oud-Perzische
zarig, wat ‘gouden’ betekent) en de zilveren
siglos (afgeleid van het Akkadische shiqlu
en verwant aan het Hebreeuwse shekel,
wat ‘gewicht’ betekent) – met daarop een
afbeelding van de koning die geknield een
boog ter hand neemt. De darieken en de
sigloi werden in de oude Lydische hoofdstad
Sardes geslagen.
Je kon in het gehele rijk met de darieken
en de sigloi betalen, maar uit opgravingen
blijkt dat ze vooral werden gebruikt in
de grensgebieden, zoals Anatolië en het
Egeïsche Zeegebied in het westen en het
Hindoekoesjgebergte en het Indusdal in
het oosten. In de kerngebieden bleven de
plaatselijke gewichten, zonder koninklijk
keurmerk, de boventoon voeren. Dat
muntgeld vooral in de grensgebieden werd
gebruikt, zegt mogelijk iets over de aard
van de handel. Men had daar namelijk
te maken met kooplieden van buiten het
Perzische Rijk, die men niet altijd kende
of vertrouwde. In dat soort gevallen was
het handig om vooraf de waarde van de
goederen te bepalen en gelijk over te steken
bij het betalen.
Muntgeld stamt uit de
7de eeuw v.Chr.
Het koninkrijk Lydië (dat in het
huidige Anatolië lag) was
beroemd om zijn rijkdom.
Die was voor een belangrijk
deel te danken aan
het goud en zilver in zijn
rivieren. In de bodem van
de Pactolus dolf men ook
elektrum, een natuurlijke
legering van goud en zilver,
waarbij de verhouding tussen die
twee bestanddelen nogal kon verschillen.
Er kon makkelijk mee worden
gefraudeerd. In een poging de elektrumverwerking
te reguleren liet de
Lydische koning Alyattes II (r. 619 en
561 v.Chr.) elektrum munten met een
standaardverhouding van ongeveer
55% goud en 45% zilver slaan en bedrukken
met een koninklijke stempel.
Het gebruik ervan was aanvankelijk
niet heel wijdverbreid. Ze lijken vooral
te hebben gediend als statussymbool.
Zijn zoon en opvolger Croesus verving
ze door standaard gouden en zilveren
munten, de zogeheten staters, waarop
een leeuw en een stier stonden afgebeeld.
In de kerngebieden, daarentegen, vond de
handel meestal plaats tussen mensen die
elkaar kenden en vertrouwden. Zij bepaalden
onderling de prijs (zoals bij afdingen)
en vaak werd bij het leveren van het ene
goed niet meteen een ander goed terugverwacht.
Het was dan aan beide partijen
om de transactie – en daarmee de vriendschap
– gelijkwaardig te houden. Kortom,
handel was gebaseerd op vertrouwen in de
persoon waarmee je handel dreef. Door de
uitvinding van muntgeld kreeg alles een
prijskaartje en hoorde gelijk oversteken
bij elke transactie. Dit maakte het voor
kooplieden die hun waren aanboden in
gebieden die niet onder het gezag van
een Perzische satraap vielen, makkelijker
om handel te drijven. Een gevolg was wel
dat handel steeds minder persoonlijk
en meer ‘zakelijk’ werd. Handel was niet
langer gebaseerd op het vertrouwen in de
handelspartner, maar in het vertrouwen op
het geld.
Koning Croesus werd
in 547 v.Chr. verslagen
door de Perzische vorst
Cyrus de Grote en Lydië werd
ingelijfd bij het Perzische Rijk. Onder
Cyrus en zijn opvolger Cambyses II
bleef het munthuis van de Lydische
hoofdstad Sardes overigens staters
produceren, die voornamelijk in West-
Anatolië werden gebruikt. Later liet
de Perzische koning Darius I hier ook
zijn darieken en sigloi slaan. Intussen
gaven ook enkele Griekse stadstaten
eigen munten uit. In het grootste deel
van het Perzische Rijk bleef het echter
gebruikelijk om te handelen met goud
en zilver zonder koninklijk keurmerk.
Pas na de veroveringen van Alexander
de Grote in de 4de eeuw v.Chr. werd
muntgeld in het hele Midden-Oosten
gangbaar.
De uitvinding van het muntgeld, die volgde
op het toenemende gebruik van zilver of
goud als betaalmiddel en de privatisering
van de handel, die op hun beurt mogelijk
werden door de Pax Persica, stimuleerden
allemaal de langeafstandshandel. Dit
economische en financiële proces was al
eeuwen gaande en kwam door het ontstaan
van het Perzische Rijk in een stroomversnelling.
Toen al werd de basis gelegd
voor het uitgebreide handelsnetwerk waar
Zhang Qian in Bactra mee in aanraking
kwam, en dat later de Zijderoute werd genoemd.
China hoefde zich na Zhang Qians
bezoek alleen maar aan te sluiten.
Daan Nijssen studeerde Oudheidstudies aan de
VU en is werkzaam als schrijver en onderzoeker.
Van hem is verschenen Het wereldrijk van het
Tweestromenland (Omniboek 2021) en Alle wegen
leiden naar Babel – De voorgeschiedenis van de
Zijderoute (Omniboek 2023).
20
GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 3 APRIL-MEI 2024