POPULATION PROJECTIONS Final in Tetum version

PROJEKSAUN BA POPULASAUN TUIR GRUPU SEXU NO TINAN
Prefaze
Iha kampo atu sukat populasaun nia numeru no sira-nia karakteristika bazika, projeksaun populasaun importante
tebes mós hanesan sensus. Iha nasaun barak, projeksaun populasaun ida maka aktividade analitika dala uluk nian
ne’ebé hala’o wainhira prosesu dadus/informasaun sensus nian kompletu ona.
Nia razaun maka simples tebes; sensus ida dehan ba ita, ita hamutuk nain hirak iha tempu ne’ebá maibé la’os ita
hamutuk nain hira. Sensus ida sura populasaun ne’ebé maka moris iha nasaun ida-nia laran iha tempu ne’ebé maka
fó, dala barak durante loron ida, ne’ebé hanaran loron sensus. Maibé loron tuir mai, la temi tinan tuir mai,
populasaun ne’ebé maka rejistu ona durante loron sensus la vale ona: ema mate no moris loro-loron. Iha kazu Timor-
Leste nian, populasaun ne’ebé maka rejistu ona husi Sensus Populasaun no Uma nian iha tinan 2005 maka 923,198.
Tuir estimasaun katak to’o tinan 2006 nia klaran, populasaun ita nian hamutuk nain 1,015,187. Projeksaun
populaasun fó ba ita ho estimasaun ba sasukat populasaun futuru nian no tinan no kompozisaun sexu iha kualker
pontu no tempu hafoin loron sensus nian.
Koñesementu ba sasukat no kompozisaun populasaun prezente no futuru nian tuir tinan/idade no sexu importante
tebes ba planu, halo politika no atu hala’o analiza sosiu-ekonomia. Projeksaun populasaun ida fó estimasaun kona-ba
nesesidade no rekursu hirak ne’ebé tenki distribui atu satisfika nesesidade hirak-nune’e. Nu’udár izemplu, projeksaun
populasaun ida fó informasaun kona-ba numeru husi labarik husi tinan 0-4 ne’ebé maka oras-ne’e iha nasaun ida nia
laran, ne’ebé nu’udár dadus/informasaun importante atu planu kampañe imunizasaun ida. Projeksaun ne’e mós fó
sasukat no evolusaun husi populasaun sira iha tinan/idade iskola atu nune’e bele planu ba izizensia ba aula no
profesor sira. Projeksaun populasaun ida ba oras-ne’e no futuru mós informasaun importante ida atu analiza izizensia
ba uma/hela fatin no utilidade hirak. Hatutan liútan, projeksaun populasaun ida mós fó denominador hirak ba
indikador lubuk ida hanesan numeru aktividade ekonomia oioin.
Isu/asuntu boot ida husi projeksaun populasaun maka nia konsistensia, katak, sé los ka la’e numeru hirak-ne’ebé
maka projeita ona koresponde ho realidade ka projeksaun hirak sei aserta ho sasukat populasaun iha futuru.
Ema barak, demographer nain sira mós iha openiaun ne’ebé uit’oan liu kona-ba kapasidade demografia nian atu halo
estimasaun ne’ebé loloos. Pele menus, iha nivel nasional no tinan hirak-ne’ebé atu mai ba sensus ida, projeksaun
populaaun fó rezultadu hirak-ne’ebé aserta wainhira demografia hirak-ne’ebé halo ona bazeia ba baze ne’ebé los ka
populasaun inisiu no iha hipoteze ne’ebé iha razaun kona-ba mortalidade, fertilidade no migrasaun. Rezultadu hirak
dala ruma la aserta maibé besik realidade atu halo planu ne’ebé adekuadu. Dehan tiha ona katak objektivu husi
projeksaun populasaun hirak maka la’os atu halo predisaun ba realidade maibé atu konstrui. Nu’udár izemplu,
importante atu hatene populasaun ho idade iskola nian aumenta lailais daudaun no ba tinan lima ne’ebé atu mai
numeru husi profesor/a no aula tenki aumenta to’o 4.5% kada tinan ida maski dala ruma ita nia predisaun ba numeru
husi labarik sira bele lato’o ka liu atu hirak. Buat-ne’ebé importante maka atu hatene katak presiza atu halo iskola no
profesor/a sira presiza atu treinu.
Projeksaun ba populasaun iha tempu narik nian ladun aserta. Wainhira ita muda liúba futuru, nia aserta menus. Sé
nune’e, tan’sa demografer sira izizi atu halo projeksaun ba tempu naruk nian? Nusa la projeita deit ba periodu ida ba
tinan 5 to’o 10 nian, to’o, nu’udár izemplu loron sensus tuir mai nian? Razaun loloos maka katak impaktu husi
fertilidade no mortalidade muda tuir nivel kresimentu populasaun nian no sasukat ho estruktura populasaun ne’ebé
maka mosu hafoin dekade rua ka tolu no analiza serteza ba tempu naruk dala ruma dala barak la presiza; importante
liu maka atu identifika tendensia. Nu’udár izemplu, iha Timor-Leste, tuir projeksaun presente/oras-ne’e nian, husi
tinan 2004 ba 2030, populasaun ho tinan/idade ba serbisu nian sei aumenta husi tokon sorin ba tokon 1.1. Dala ruma,
kresimentu maka sei tokon 0.9 deit ka dala ruma ba tokon 1.3. Serteza iha ne’e la importante hanesan atu iha
konsiensia katak izizensia ba serbisu sei aumentu maka’as durante dekade rua tuir mai no esforsa maka’as tenki halo
atu konsumi traballador foun sira ba iha ekonomia. Nune’e, maski ami halo sala, sei diak liu ba sosiedade ida atu uza
projeksaun sira ba planu duke la ho projeksaun hirak-ne’e.
Rezultadu husi projeksaun ne’ebé aprezenta iha dokumentu ne’e analitikamente iha kredibilidade no razaun. Maibé,
sira sei la livre husi eru hirak. Iha kazu ida-ne’e, ida-ne’e importante atu tau iha neon isu/asuntu rua:
Ba projeksaun hirak-ne’e, baze populasaun hetan husi sensus tinan 2004. Nivel no tendensia husi komponente hirak
mós halo ona estimasaun no avaliasaun husi baze ne’ebé hanesan. Maibé analiza no estatistika demografia husi
sensus diskobre eru hirak, liliu halo numerasaun sala ba labarik ki’ik sira. Maioria husi eru kuriji ona uza tekniku
estandar demografia. Sala sira seluk tamba falta informasaun labele hadiak. Hatutan liútan, iha mós posibilidade ba
3