POPULATION PROJECTIONS Final in Tetum version

PROJEKSAUN BA POPULASAUN TUIR GRUPU SEXU NO TINAN
PROJEKSAUN BA POPULASAUN TUIR GRUPU SEXU NO TINAN
2004-2050
NIVEL NASIONAL
SUMARIU EXEKUTIVU
Projeksaun populasaun maka hanesan exersizu demografiku ida ne’ebé kompostu husi kalkulasaun emperikal bazeia
ba sasukat populasaun nian iha futuru tuir hipotezia spesifiku kona-ba mudansa iha kresimentu populasaun ka nia
komponente hirak (mortalidade, fertilidade no migrasaun).
Projeksaun populasaun presente nian ba Timor-Leste bazeia ba Sensus tinan 2004 kona-ba Populasaun no Uma.
Projeksaun kobre periodu husi tinan 2004 to’o tinan 2050 no hala’o tuir tinan no sexu. Metodu uza atu hala’o
projeksaun hirak-ne’e maka metodu komponente, metodu ida-ne’e inklui projeksaun independente hirak ba
mortalidade, fertilidade no migrasaun. ‘Software’ ka programa ne’ebé utiliza maka Projeksaun Rurais no Urbanu
ne’ebé Estadus Unidus nia Departementu ba Sensus maka halo. Kontrariu ba programa projeksaun hotu ne’ebé halo
projeksaun tuir grupu tinan 5 no tuir ‘quinquenium’, Projeksaun Rurais no Urbanu fó rezultadu hirak tuir tinan ida
(single age) (maski sé populasaun tama ona iha grupu tinan lima nian) no ba tinan ida-idak husi periodu sei
konsidera hela.
Estimasaun mortalidade no fertilidade husi inisiu hala’o ho dadus husi Sensus Populasaun no Uma husi tinan 2004
nian hodi uza metodu indireita. Estimasaun kona-ba mortalidade, mortalidade bebe no labarik nian halo hodi uza
metodu ‘Brass-type’ ne’ebé uza dadus kona-ba labarik hirak-ne’ebé maka moris no konsege moris. Estimasaun
esperansa moris nian iha tabela moris no inisiu husi moris hola husi valor mortalidade bebe no labarik nian. Tabela
hirak husi Modelu Lorosa’e husi Modelu Moris Rejiaun Coale-Demeny ka ‘The East Model of the Coale-Demeny
Regional Model Life Tables maka uza ba estamasaun hirak-ne’e. Iha kazu fertilidade uza metodu P/F husi rasio/
relasaun indireita.
Baze populasaun ida hari’i ona hodi uza estimasaun mortalidade no fertilidade. Ida-ne’e maka sensus populasaun
ne’ebé hadiak ona ba numeru ne’ebé marka/sura sala no halo relatoriu sala ba tinan. Baibain, populasaun ne’ebé la
sura durante sensus koriji hodi uza rezultadu hirak husi survei enumerasaun posterior ida. Survei ida-ne’e la hala’o
iha Timor-Leste hafoin sensus. Maski-nune’e, populasaun ne’ebé tinan ki’ik liu (husi tinan 0 ba 4 no 5 ba tinan 9),
maka dala barak sai nu’udár grupu hirak-ne’ebé maka afeita husi populasaun ne’ebé la sura durante sensus, hadiak
hodi kompara sensus populasaun ba ida-ne’ebé maka hetan ona hodi aplika numeru fertilidade no mortalidade ba
sensus husi populasaun feto. Jeralmente, populasaun husi tinan 10 ka boot liútan ladun afeita husi populasaun ne’ebé
la sura durante sensus, maibé afeita husi halo relatoriu sala ba tinan. Problema ida-ne’e hamenuz tebes wainhira
populasaun tau iha grupu husi grupu tinan 5 hirak tamba nune’e duni maka kazu iha ne’e.
Iha projeksaun oras-ne’e nian, nu’udár iha exersizu projeksaun sira, hari’i senariu tolu tuir baze husi hipoteze konaba
mudansa ba komponente sira. Hipoteze no senariu hirak-ne’e hari’i tuir baze asunsaun (konkluzaun) kona-ba
oin’sa numeru sei la’o iha futuru. Iha-ne’e sira hetan marka nu’udár mediu ka rekomenda, boot no ki’ik. Senariu
mediu inklui asunsaun hirak-ne’ebé maka besik liu kona-ba tendensiu mortalidade no fertilidade iha futuru. Numeru
kresimentu populasaun ne’ebé maka kuaze mosu iha futuru koresponde ba senariu ida-ne’e. Senariu rua sira seluk
dala barak reprezenta valor maximu no minimu hirak katak numeru mortalidade no fertilidade ne’ebé sei sai iha
futuru, hare’e fali ba karakteristika hirak husi populasaun ne’ebé maka estuda hela. Senariu boot inklui hipoteze
ne’ebé asumi katak fertilidade boot liu no numeru mortalidade wainhira senario ki’ik inklui hipoteze hirak-ne’ebé
husu ka hato’o proposta ba numeru ne’ebé maka ki’ik liu.
Tuir Relatoriu Dezenvolvimentu Humanu UNDP nian, nasaun hirak-ne’ebé ho nivel dezenvolvimentu humanu idane’ebé
boot iha esperansa moris to’o tinan 77 husi moris, 74 ba mane no 80 ba feto sira. Hipoteze ne’ebé rekomenda
kona-ba mortalidade asumi katak ba tinan 2050, esperansa moris iha maka tinan 72 ba mane no tinan 78 ba feto sira
iha Timor-Leste, katak, nivel mortalidade hirak maka menus tinan 2 hasoru nasaun hirak-ne’ebé nia dezenvolvimentu
7