samxreT-dasavleT saqarTvelos dasavleT saqarTvelos dasavleT ...

saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministro 

niko berZeniSvilis instituti 

samxreT-dasavleT saqarTvelos 

eTnologiis problemebi 

II 

gamomcemloba 

,,SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti~ 

baTumi - 2008

Министерство образования и науки Грузии 

Институт Нико Бердзенишвили 

Этнологические проблемы 

Юго-Западной Грузии 

II 

Издательство 

«Государственный университет Шота Руставели» 

Батуми - 2008 

2

Ministry of Education and Science of Georgia 

Niko Berdzenishvili Institute 

The ethnological problems 

of South-West Georgia 

II 

Publishing House 

“Shota Rustaveli State Universitety” 

Batumi - 2008 

3

krebulSi samxreT-dasavleT saqarTvelos eTnologiis sxvadasxva 

sakiTxia ganxiluli da gaanalizebuli. pirveli werili 

eZRvneba aWaris dedasamSoblo saqarTvelosTan dabrunebis 130 

wlisTavs, romelSic asaxulia muhajirobis tragikuli Sedegebi 

aWaraSi gazeT “droebis” mixedviT. 

momdevno statiebSi Seswavlilia xis damuSavebis tradiciebi 

aWaraSi, zendidis cixisa da misi Semogarenis sacxovrebeli nagebobani, 

xalxuri aRzrdis sakiTxebi, saxalxo dResaswaulebTan 

dakavSirebuli terminologia, aWaris pirveli eTnografiuli eqspediciis 

(1933 w.) Sedegebi da mniSvneloba. saintereso statiebia 

warmodgenili TurqeTSi mcxovrebi qarTveli mosaxleobis sameurneo 

cxovrebasa da saqorwino wes-Cveulebebze SavSeTis, liganis 

xeobisa da lazeTis sofel Termes magaliTze. daxasiaTebulia 

ilia WavWavaZis Sexedulebani cxovrebis wesis erovnul 

Taviseburebebze, politikuri represiebi saqarTveloSi 1941-45 

wlebSi (aWaris masalebis CamoTvliT), mimoxilulia saqarTvelo- 

Si mcxovreb ebraelTa Sesaxeb arsebuli literatura, asaxulia 

islamis religiis gavlenebi aWaris materialur kulturasa da 

saqorwino wes-Cveulebebze. damatebis saxiT dabeWdilia statia 

Sua saukuneebis erT-erT religiur mimdinareobaze azerbaijanSi. 

krebuls erTvis kritikisa da bibliografiis ganyofileba. igi 

gankuTvnilia rogorc mecnierebis Sesabamisi dargis mkvlevar- 

TaTvis, aseve farTo mkiTxveli sazogadoebisaTvis. 

krebuli eZRvneba aWaris dedasamSoblosTan dabrunebis 130 

wlisTavs. 

redaqtori: nodar kaxiZe – istoriis 

mecnierebaTa doqtori, profesori 

pasuxismgebeli mdivani: manuCar loria – akademiuri doqtori 

recenzentebi: malxaz sioriZe – istoriis 

mecnierebaTa doqtori, profesori 

mixeil qamadaZe – asocirebuli 

profesori 

ISSN 1987-524X 

© gamomcemloba ,,SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti~ 

4

nodar kaxiZe 

muhajirobis asaxva qarTul presaSi 

(gazeT `droebaSi~ aWaraze daculi cnobebis 

mixedviT) 

muhajiroba XIX saukunis meore naxevarSi qarTveli 

eris didi erovnuli tragedia iyo, romelic Sedegad mohyva 

ruseT-TurqeTis 1877-1878 wlebis oms. omSi ruseTis gamarjvebiT 

qarTveli xalxis didi xnis ocneba axda – yofili 

baTumis olqi aWaris CaTvliT dedasamSoblo saqarTvelos 

daubrunda. 

muhajiroba saerTo qarTul-kavkasiuri movlena iyo, 

romlis msxverpli qarTvelebTan erTad gaxdnen kavkasiis 

sxva xalxebic. muhajirTa saerTo ricxvi ramdenime aseul 

aTass aRwevda. es procesi gansakuTrebiT xangrZlivi da 

mtkivneuli mainc saqarTvelos samxreT-dasavleT nawilSi, 

kerZod, baTumis olqSi aRmoCnda. publicisti da sazogado 

moRvawe giorgi wereTeli rusul gazeT `golosSi~ werda: 

`Ни одно явление из внутренной жизни Закавказского края не обращало 

на себя столь продолжительного и возбужденного общественного 

внимания, как переселение туземцев Батумской области~ (газ. “Голос”, 

1881, №95). savsebiT swori Sefasebaa. muhajirobis, anu xalxis 

nebiT Tu uneblieT gasaxlebis vadebi oficialurad 

sam welze (1879-1882) iyo gaTvlili, magram am process 

adgili hqonda ruseT-TurqeTis 1977-1878 wlebis omis dawyebamdec, 

omis msvlelobis dros, omisa da muhajirobis 

vadis gasvlis Semdegac. amitomac muhajirobam, ise rogorc 

omis mTelma msvlelobam, qarTveli sazogadoebriobis, 

pirvel rigSi, misi mowinave inteligenciis, qarTuli 

da rusuli presis gansakuTrebuli yuradReba miiqcia. 

qarTuli presidan muhajirobis sakiTxebis gaSuqebaSi 

tonis mimcemi iyo gazeTi `droeba~. muhajirobis procesebi 

aqtiurad Suqdeboda rusul presaSi (`Голос~, `Кавказ~, `Обзор~). 

muhajirobasa da omis mimdinareobaze Zalze saintereso 

masalebia daculi qarTul da rusul saarqivo wyaroebSi, 

qarTul da rusul samecniero Tu samxedro-memua- 

5

ul literaturaSi, baTumis olqis gubernatorisa da 

kavkasiis sardlobis mimowerebSi. 

gazeT `droebis~ monacemebs ZiriTadad aWaris magaliTze 

ganvixilavT. 

am gazeTis gamorCeuli da gansakuTrebuli roli muhajirobisa 

da saerTod qarTveli xalxis sazogadoebrivpolitikuri 

procesebis gaSuqebaSi im faqtmac ganapiroba, 

rom mis sagamomcemlo saqmianobaSi monawileobdnen gamoCenili 

qarTveli mwerlebi da sazogado moRvaweebi (ilia 

WavWavaZe, akaki wereTeli, giorgi wereTeli, iakob gogeba- 

Svili, niko nikolaZe, sergi mesxi, petre meliqiSvili, 

petre umikaSvili, ivane maCabeli, konstantine lorTqifani- 

Ze, aleqsandre yazbegi, anton furcelaZe da sxvebi). xolo 

omisa da muhajirobis periodSi gazeTs redaqtorobda sergi 

mesxi. swored `droeba~ iyo progresuli mimarTulebis 

politikuri da literaturuli gazeTi, romelmac Rrma 

kvali datova saerTod qarTveli xalxis sazogadoebriv 

cxovrebaSi. man Rirseulad daimkvidra mematianis roli 

XIX saukunis meore naxevris qarTuli sazogadoebrivi 

azris istoriaSi (bocvaZe i. 1977, 640). 

mxolod aseT qarTvel sazogado moRvaweTa da mweralTa 

meurveobis qveS myofi gazeTi SeiZleboda yofiliyo 

qarTuli sazogadoebrivi azris gamomxatveli, muhajirobis 

procesebis farTod aRmweri da Semfasebeli. 

gazeTi `droeba~ muhajirobis TiTqmis yvela mxares 

aSuqebda (mizezebi _ uSualod mosaxleobis gasaxlebis 

procesi, gasaxlebulTa mZime mdgomareoba, maTi geografiuli 

gansaxleba, ukan dabrunebis cdebi, qarTveli sazogadoebriobis 

damokidebuleba am movlenisadmi da sxv). 

samecniero da sxva saxis literaturaSi, Jurnal-gaze- 

TebSi calkeuli avtorebi sxvadasxvanairad aSuqeben 

muhajirobis gamomwvev mizezebs. zogi mas religiuri fanatizmiT, 

muslimani sasuliero pirebisa (mola-xojebis 

saxiT) da osmalo moxeleTa agitaciis (rasac mosaxleobis 

nawili marTlac wamoego) gavleniT xsnida, zogic kidev 

mZime ekonomikuri mdgomareobiT, rac omma moutana mosaxleobas. 

SevniSnavT, rom muhajirobis gamomwvevi iyo dasaxelebul 

mizezTa erToblioba da ara calke aRebuli ro- 

6

melime mizezi. mTavari mizezi ki mainc mZime socialurekonomikuri 

mdgomareoba iyo, romelmac ukiduresad gaamwvava 

mosaxleobis cxovrebis pirobebi. 

daviT wereTeli erT-erTi pirveli iyo, romelic 1879 

wels maWaxlidan gazeT `droebaSi~ gagzavnil werilSi 

xalxis gasaxlebis oTx umTavres mizezs asaxelebda: sasuliero 

wodebis agitacias, adgilobrivi begebisa da aRebis 

mxriv xalxis Seviwroebas, religiur fanatizms da baTumis 

porto-frankos reJimis arsebobas (wereTeli d. 1879, 

#35). 

daviT wereTeli, maWaxlis sapolicio ubnis ufrosi 

1878-1882 wlebSi, uSualo momswre iyo muhajirobisa da 

amitomac sworad esmoda misi gamomwvevi mizezebi. 

porto-frankos reJimi mosaxleobis gansakuTrebul 

SeSfoTebas iwvevda da muhajirobisaken ubiZgebda mas. d. 

wereTeli gazeTis imave nomerSi werda: `xalxi Camotyavda 

da ar ician ra qnan. yvelaferi mamasisxlad unda iyidos. 

sami-oTxi arSini CiTis gamotana ubaJod ar SeuZliaT da 

mTeli dRe damoJnis karze dganan beWdis dasasmelad. 

xaris tyavis qalamani rom iyidos, aseTive damowmeba unda, 

col-SvilisaTvis tanisamosi rom iyidos, baJi unda gadaixados~. 

misi sityviT, xalxs uWirda fulis Sovna. `zogierT 

sofels SeuZlia vaSlis gayidva, magram metad dabal 

fasebSi~. 

porto-frankos arsebobis mTel manZilze (1878-1886 ww.) 

ar Secvlila misi reJimis moTxovnebi. `droeba~ am faqts 

mogvianebiTac gamoexmaura da mkacrad gaakritika igi. 

gazeTis cnobiT, sabaJos saguSagos ufrosi arad agdebda 

aWarelis Txovnas _ ubaJod gaetana erTi adli CiTi an 

mitkali da SiSveli bavSvebi Seemosa. amis gamo zogierTi 

aWareli cdilobda ubeSi daemala qsovili da ise gaetana, 

radgan sabaJo gadasaxadi zogjer qsovilis safasurze 

metic ki Rirda. magram kontrabanda moxeleebs yuradRebidan 

ar gamoparviaT. aseT SemTxvevaSi policiaSic ki wauyvaniaT 

aWareli da baJi erTixuTad gadauxdevinebiaT. aWareli 

ki Sin daRonebuli dabrunebula (gaz. `droeba~, 1883, 

#296). 

7

aseTi da sxva msgavsi mZime pirobebi marTlac aiZulebda 

mosaxleobis nawils mietovebia Tavisi mSobliuri 

saxl-kari da muhajirad gadaxvewiliyo. 

muhajirobis sxva mizezebad saxeldeba Tanamdebobebze 

moxeleTa TviTneboba da gadasaxadis gawera mosaxleobaze. 

am faqts gazeTSi aqtiurad gamoexmaura sergi mesxi. 

misTvis miuRebeli iyo aWaraSi Tanamdebobebze iseTi moxeleebis 

daniSvna, romlebic ar icnobdnen adgilobrivi mosaxleobis 

mdgomareobas. mxolod imiT iyvnen dainteresebuli, 

rom rac SeiZleba meti xalxi gaesaxlebiaT aqedan 

da Tavad CaegdoT xelSi maTi qoneba, simdidre, miwebi. igi 

werda: `saubedurod aqaur CinovnikebSi arian iseTi pirebi, 

romelnic pirdapir eubnebian xalxs: gadiT aqedan, Cven 

Tqven ar gvindixarT, CvenTvisa Tqven ara xarT saWiro, 

Tqvens magivrad aq Cvenebur xalxs davasaxlebT~ (gaz. 

`droeba~, 1878, #37). 

rodesac adgilobriv moxeleebze Camovarda saubari, 

erT-erT gavlenian da metad pativcemul pirs s. mesxisaTvis 

aseTi moxeleebis misamarTiT uTqvams: `rac gonji 

xalxi iyo, is gamogvigzavneTo~. amaze s.mesxi SeniSnavda: 

`saubedurod am gonj moxeleebSi zogierTi qarTvelic 

eria... da amaTi wyalobiT aris, rom isini ase daundoblad, 

ase ganze gviyurebdnen~ (gaz. `droeba~, 1882, #257). Tumca, 

s.mesxis TqmiT, qarTvel moxeleebSic iyvnen keTilsindisieri 

da gonieri pirebi, romlebic rigianad asrulebdnen 

TavianT movaleobas da adamianuri TvaliT uyurebdnen 

adgilobriv mosaxleobas (iqve). 

gansakuTrebuli moxseniebisa da qebis Rirsni arian 

maSin ruseTis samsaxurSi myofi qarTveli moxeleebi: zemo 

aWaris mazris ufrosi nikoloz mefisovi (mefisaSvili), 

grigol gurieli da sxvebi. n. mefisaSvili zemo aWaris 

mosaxleobis ndobiTa da siyvaruliT sargeblobda. xalxi 

mis Sesaxeb ambobda: `RmerTma nu qnas es aqedan gadaiyvanon, 

radgan aman Cveni rjuli, wesi da ena kargad iciso~. 

xolo gr. gurieli win aRudga qobuleTidan xalxis gasaxlebas, 

romlis iniciatori ali-faSa TavdgiriZe iyo. gurieli 

Seecada daerwmunebina ali-faSa, rom borotebas Cadioda, 

rodesac qobuleTlebs gasaxlebisaken mouwodebda 

da urCia xeli aeRo am ganzraxvaze (megreliZe S. 1964, 33). 

8

amitomac werda `droeba~ maT Sesaxeb, rom mTeli aWara am 

or pirovnebas Tayvans scemso (gaz. `droeba~, 1878, #19). 

`droebasa~ da rusul gazeT `golosSi~ dabeWdili 

statiebi iuwyebodnen, rom aWaris soflebSi xSirad daZrwodnen 

osmalo agentebi da maTi xelSemwyobi adgilobrivi 

xoja-molebis warmomadgenlebi, romlebic xalxs gadasaxlebisaken 

mouwodebdnen da sanacvlod maTTvis sasargeblo 

pirobebs sTavazobdnen. `droebis~ cnobiT, osmalTa 

agentebi adgilobriv mosaxleobaSi avrcelebdnen broSurebs, 

romlebiTac yvela mahmadians mouwodebdnen ar dar- 

Ceniliyvnen ruseTis mmarTvelobis qveS. winaaRmdeg SemTxvevaSi 

maT elodaT gadagvareba, suliT da xorciT wawymeda, 

rac unda mtkice damcavi da aRmsrulebeli yofiliyvnen 

mahmadis rjulisa (gaz. `droeba~, 1880, #100). s. mesxis 

cnobiT, am saqmeSi gansakuTrebiT aqtiurobdnen stambolidan 

mosuli molebi da osmalos sxva mqadageblebi. s. mesxi 

osmalTa agentebis agitaciis gavlenas aWaridan adgilobrivi 

mosaxleobis gasaxlebis sakiTxSi erT-erT mTavar 

sakiTxad miiCnevda. rogorc igi werda, òsmalebi Cvenze 

ufro daxelovnebuli mqadagebelni gamodgnen.~ amis mizezad 

asaxelebda Semdeg faqts: Tavis droze `ver movTavsdiT 

am xalxTan, ver movigeT am xalxis guli verc gaWirvebaSi 

droze daxmarebiT da verc sxva verafriT~ (gaz. 

`droeba~, 1880, #100). 

gazeT `droebis~ meSveobiT s. mesxi xelisuflebas gonivruli 

sagadasaxado politikis gatarebasac Seaxsenebda, 

romelic xels SeuSlida mosaxleobis gasaxlebas aWaraqobuleTidan. 

am faqts igi Semdegnairad asabuTebda: `Tu 

gvinda Cven aWarisa da qobuleTis TanagrZnoba davimsaxuroT 

da eseni ar gasaxldnen osmaleTSi, rom amiT udabnod 

ar gadaaqcion es mSvenieri qveyana, amTaviTve mainc 

kacurad unda movepyraT da sami-oTxi wliT vadrovoT aSarisa 

da sxva yovelgvari xarjis gadaxda. es xarji xazinas 

ver gaamdidrebs da gaRatakebul xalxs ki guls moubrunebs 

(gaz. `droeba~, 1880, #4). 

miuxedavad imisa, rom qarTul (`droeba~, ìveria~) da 

rusul («Голос», «Кавказ») gazeTebSi xSirad ibeWdeboda 

qarTvel mamuliSvilTa mowodebebi muhajirobis damRupveli 

Sedegebis Sesaxeb, aWaris mosaxleobis nawili mainc 

9

ver ascda cdunebas da am socialuri movlenis msxverpli 

gaxda. 

dRemde ar mogvepoveba zusti cnobebi dadgenil vadeb- 

Si gadasaxlebulTa raodenobaze calkeuli kuTxeebis 

mixedviT. Tumca irkveva, rom yvelaze didi raodenobiT 

gasaxleba moxda 1879 wels. Semdgom wlebSi ki am process 

perioduli xasiaTi hqonda, rac sxvadasxva mizeziT aixsneba. 

swored am wlis 3 Tebervlidan Sevida ZalaSi oficialuri 

gadawyvetileba xalxis gasaxlebis Sesaxeb, rac 

sami wlis manZilze, anu 1882 wlis 3 Tebervlamde grZeldeboda. 

gadawyvetileba miRebuli iqna ruseT-TurqeTs Soris 

1879 wlis 27 ianvars konstantinopolSi dadebuli traqtatis 

safuZvelze. traqtati gamomdinareobda san-stefanos 

xelSekrulebidan (61-e muxli), rac ZalaSi datova berlinis 

kongresma (megreliZe S. 1964, 42). Tumca gasaxlebis 

SemTxvevebs traqtatamdec hqonda adgili. 

baTumis olqis mosaxleobas gadasaxlebis SemTxvevaSi 

ufleba eZleoda gaeyida moZravi qoneba. uZravi qonebis 

gayidva ki pirvel xanebSi ikrZaleboda. 

gasaxlebis msurvelTa didi ricxvi qvemo aWarasa da 

maWaxelze modioda (gaz. `droeba~, 1879, #127). gazeT `golosis~ 

cnobiT, 1879 wels yvelaze meti xalxi qobuleTidan 

gasaxlebula (1500 mcxovrebi 2000 kacidan), romelic 

sxva kuTxeebTan SedarebiT Zlier dazaralda omis Sedegad 

da xalxis ekonomikuri mdgomareobac aq yvelaze mZime 

iyo. 

1878-1879 wlebis qarTul (`droeba~) da rusul («Голос») 

gazeTebSi gamoqveynebuli cnobebis safuZvelze, baTumis 

olqidan da kerZod, aWaridan gasaxlebulTa raodenoba 

aseT suraTs iZleva: baTumis olqidan yvelaze masStabur 

gasaxlebas adgili hqonda Curuq-sudan (qobuleTidan). 1879 

wlis gasaxlebis Semdeg qobuleTSi 2 aTasi mcxovrebidan 

xuTasi darCenila. zogierTi sofeli ki TiTqmis mTlianad 

dacarielebula. mosaxleobis nawili aqedan jer kidev 

ruseTis jaris Semosvlamde gasaxlebula. amis mizezi is 

iyo, rom omis Sedegad qobuleTis mxare yvelaze metad 

gaCanagda da xalxis ekonomikuri mdgomareobac ukiduresad 

gauaresda. 

10

xalxis gasaxleba 1879 wlis gazafxulze daiwyo da am 

wels zemo da qvemo aWaridan, maWaxlidan, qobuleTidan 

saerTo gasaxlebulTa meti nawili wavida, rac aTas 

ojaxs, anu 5 aTas suls aRwevda (megreliZe S. 1964, 48-49). 

ruseTis mTavrobis gankargulebis Semdeg (1879 wlis 

damlevi), romelic baTumis olqidan gasaxlebulTa ukan 

dabrunebis nebarTvas iZleoda, xalxi TiTqos damSvidda 

da muhajirobaze ar fiqrobda. 1880 wels maTi ricxvi 

marTlac mniSvnelovnad Semcirda, razec sxva faqtorebmac 

iqonia gavlena. am wlis zafxulSi aWaridan meored gaigzavna 

deputacia konstantinopolSi sulTanTan mosalaparakeblad 

da imis dasadgenad, Tu rogor sruldeboda 

osmalTa danapirebi adre wasul muhajirTa saukeTeso miwebze 

dasaxlebisa da maTi mdgomareobis gaumjobesebisaTvis. 

deputacias xelmZRvanelobda sulTnis karze kargad 

cnobili pirovneba, maRali sasuliero piri loman-efendi 

qarcivaZe, romelsac sasuliero ganaTleba stambolSi 

hqonda miRebuli. deputacia darwmunda, rom sulTans ar 

undoda, an ar SeeZlo muhajirTa moTxovnebis dakmayofileba, 

pirvel rigSi es muhajirTa miwebiT uzrunvelyofas 

Seexeboda. 

stambolSi dabrunebamde loman-efendi qarcivaZem werili 

gamogzavna aWaraSi, romelic Semdeg gazeT `droebaSi~ 

daibeWda. masSi naTqvami iyo: `bevri adgili daviare, magram 

Cveni qveynisTana Semkobili da saCveno versad vnaxe. amas 

garda, namdvili mahmadianoba CvenTanaa darCenili, rjuli 

CvenisTana sufTad da wmidaT aravis uWiravs saxonTqreSi, 

sadac yvelgan giauroba Separula. amis gamo ar girCevT 

osmaleTSi gadasaxlebas~ (gaz. `droeba~, 1880, #134). 

aWaraSi dabrunebis Semdeg loman-efendi ramdenime 

sasuliero piris TanxlebiT 1880 wlis ivnisSi baTumis 

gubernators _ k. komarovs Sexvda da osmaleTSi misi wasvlis 

mizezi da Sedegi moaxsena. amave dros wauyena moTxovna 

mTeli rigi pirobebis Sesrulebaze, rac adgilobriv 

mosaxleobas ucxo mxareSi gadasaxlebas gadaafiqrebinebda. 

gubernatorisagan nawilobriv dadebiTi pasuxi 

miiRes. Sexvedris erT-erTi mTavari Sedegi is iyo, rom 

1880 wlis meore naxevarSi, pirvel rigSi zemo aWaridan, 

11

agreTve maWaxlidan da qobuleTidan gasaxlebulTa ricxvi 

Semcirda. magaliTad, maWaxlidan muhajirad wasvlaze 

gadaufiqrebia darCenil nawils, romelic gadawyvetilebis 

miRebas osmaleTidan warmomadgenelTa dabrunebis Semdeg 

apirebda. rodesac gaiges, rom muhajirad wasvlas azri ar 

hqonda (adre wasulebic mZime ekonomikur gaWirvebas ganicdidnen), 

maT sabolood uari Tqves wasvlaze. gasaxleba 

TiTqmis mTeli baTumis olqidan SeCerebula. amis Semdeg 

qobuleTidan mxolod oTxiode komli gasaxlebula (gaz. 

`droeba~, 1882, #38, 258). 

1882 wlis 3 Tebervals TviT gasaxlebis oficialuri 

vadac iwureboda, Tumca igi mTlianad ar Sewyvetila da 

Semdeg wlebSic grZeldeboda. 

1882 wlisaTvis gazeT `droebis~ cnobiT aWaridan gasaxlebulTa 

saerTo raodenoba 10 aTas kacs aRwevda. rogorc 

varaudoben, am ricxvSi aWaris mkvidrTa garda Sediodnen 

aq mcxovrebi lazebi da afxazebi, romelTa raodenoba 

6 aTas kacs ar aRemateboda (megreliZe S. 1964, 63). 

mTlianad baTumis olqidan ki, romelic sakuTriv baTumisa 

da arTvinis okrugebisagan Sedgeboda, gasaxlebulTa zusti 

raodenobis dadgena ar xerxdeba. v.lisovskis cnobiT, 

es ricxvi 38 aTass Seadgenda (Лисовский В. 1887, 51), sxva 

cnobiT ki - 30 aTas kacze mets (Степанов Т. 1906, 95). 

qarTul da rusul presaSi metad SemaSfoTebeli cnobebi 

ibeWdeboda muhajirTa mZime mdgomareobaze, maT gancdebsa 

da tkivilebze gasaxlebisa da axal samosaxlo adgilze 

dabinavebis periodSi, aseve maTi ukan dabrunebis 

cdebze. 

1878 wels gazeT `droebis~ TviTmxilveli korespondenti 

maWaxlidan muhajirad wamsvlelTa aseT Semzarav 

suraTs aRwerda: èseni hkocnian dedamiwas, xeebs, saxlebs, 

yvelafers suliersa Tu usulos, rasac ki toveben. cxare 

cremlebis RvriT, guldamwyveti tkiviliT eTxovebian da 

ise midian. baTumSi Casulni gemis molodinSi Rameebs 

aTevdnen Ria cis qveS zRvis napiras~ (`droeba~, 1878, #140). 

swored am periodSi Seqmnila muhajirTa tkiviliani erTstrofiani 

leqsi: àWaras vemSvidobebiT, ra mSvenieri daria, 

Cven rom gemSi CavjdebiT, Cveni guli mkvdaria~ (futkaraZe 

S. 1993, 98). 

12

1880 wlis oqtomberSi aWara-maWaxlidan da sxva kuTxeebidan 

baTumSi Cayvanili muhajirebiT yofila gavsebuli 

baTumis quCebi da meCeTebi. maT sakmarisi lukma-puric ar 

hqondaT da mSier-mwyurvalni itanjebodnen. 

gazeT `droebaSi~ msgavsi samwuxaro faqtebi xSirad 

qveyndeboda. erT-erTma nomerma gadmobeWda cnoba rusul 

gazeT `kavkazidan~, romelSic weria, rom `maWaxlidan TurqeTSi 

wasasvlelad baTumSi oTxasi kaci yofila Casuli. 

mSier-mwyurvali xalxi TiTqmis aTi dRe gareT eyara 

zRvis napiras da gemis mosvlas elodebodnen, magram gemi 

ar mosula. osmalo konsuls ki imaTTvis ver gaubednia 

pirdapir gamoecxadebia, rom fadiSahs ar surs Tqveni dasaxleba 

osmaleTSi da gems nu elodebiTo. bolos rusis 

gems `rostoks~ wauyvania es xalxi naxevar fasad~ (`droeba~, 

1880, #124). 

analogiur suraTs aRwers `droebaSi~ dabeWdil werilSi 

sergi mesxi: èrTi berZnis gems ramdenime asi aWareli 

da maWaxleli waeyvana baTumidam; osmaleTis napirze 

rom mieyenebinaT gemi, iqaur adgilobriv mTavrobas nebarTva 

ar mieca gemidam xalxis gadmosvlisa, radgan umaRlesi 

mTavrobisagan araviTari brZaneba ar migviRia amis 

Taobazeo. kapitanma ukan daabruna gemi. magram axla aq, 

baTumSi aRar SemouSves da ar misces neba xalxis napirze 

gamoSvebisa. gemi darCa wyalSi. am dros gaCnda gemSi 

mjdom xalxSi avadmyofoba, SimSili da TiTqmis naxevari 

daixoca. gemis patronma, romelsac sxva gza ar hqonda, 

miiyvana gemi erTs udabur adgils da gamoreka xalxi. es 

adgili, rogorc iwerebodnen, iseTi iyovo, rom aqedam 

mxoloT erTi gza hqondaT – zRvaSi gadavardniliyvnen, 

xmeleTisaken wasvla ar SeeZloT. bolos Cvenma baTumis 

mTavrobam Seityo es ambavi, gagzavna gemi da daixsnes 

cocxal-mkvdari xalxi (`droeba~, 1881, #40). 

gazeTi `droeba~ TurqeTSi muhajirebiT dasaxlebul 

adgilebzec gvaZlevs cnobebs. aWaridan, maWaxlidan da 

sxva kuTxeebidan wasuli muhajirebi umTavresad dausaxlebiaT 

SavizRvispira raionebSi. TiribolSi, unieSi, orduSi, 

giresunSi umetesad aWarlebi da maWaxlelebi dasaxlebulan, 

surmeneSi, rizeSi, aTinaSi, arqabeSi, xofasa da 

sxva raionebSi - qobuleTelebi. yvelaze meti muhajiri (4 

13

aTas sulamde) ordusa da unieSi cxovrobda (`droeba~, 

1879, #188). 

amave gazeTis cnobiT, TurqeTis mTavrobas metad mcire 

zrunva gamouCenia muhajirTa dasabinaveblad. amdenad, 

ucxo mxareSi samosaxlo adgilebSi muhajirTa cxovreba 

cudi da autaneli yofila. muhajirebs jer kidev gasaxlebisTanave 

dauwyiaT brZola ukan, samSobloSi dabrunebisTvis, 

radgan TurqeTis mTavroba ar asrulebda yvelaze 

mTavar dapirebas - muhajirTa saukeTeso miwebze dasaxlebas. 

amitomac, s.mesxis TqmiT, orSi erTi ukan dabrunebaze 

ocnebobda. ukan dabrunebis uflebas ki maT 

ruseTis mTavrobis mier 1879 wlis bolos miRebuli dadgenilebac 

aZlevda, rac qarTveli mowinave sazogadoebriobis, 

pirvel rigSi, inteligenciis zegavlenis Sedegic 

iyo (kaxiZe n. 2004, 6). 

samSobloSi dabruneba muhajirebs Tavis gadarCenis 

mTavar pirobad miaCndaT. TurqeTi omSi damarcxebuli qveyana 

iyo da ekonomikuradac dauZlurebuli. mas sakuTari 

mosaxleobisTvis ekonomikuri mdgomareobis gaumjobesebac 

ar SeeZlo, araTu muhajirebze zrunva. 

samSobloSi dabrunebis msurvel muhajirTa ricxvi, 

rogorc iTqva, mravlad iyo, magram yvelas es ar SeeZlo 

usaxsrobis gamo. dabrunebulTa Sesaxebac zusti cnobebi 

jerjerobiT ar mogvepoveba. Tanac, ukan dabrunebis procesi 

ramdenime wlis manZilze grZeldeboda. 

muhajirobam mZime furceli Cawera samxreT-dasavleT 

saqarTvelos, kerZod, yofili baTumis olqis (baTumisa da 

arTvinis okrugebi) istoriaSi. muhajirobis Sedegad aTasobiT 

ojaxi mowyda mSobliur keras da isini TurqeTis 

sxvadasxva provinciebSi gaxizna. Calis fasad iyideboda 

maTi miwebi, saxl-kari, uZrav-moZravi qoneba. SavizRvispira 

zolSi muhajirTa miwebi rusi da sxva erovnebis moxeleebis 

xelSi aRmoCnda. am miwebis nawili agarakebad gamocxadda, 

nawilic sasoflo sazogadoebebs gadaeca. amis 

gamo ukan dabrunebul muhajirTa nawilma Tavis mSobliur 

adgilebSi dabruneba-dasaxlebis SesaZleblobac dakarga 

(inaiSvili a. 1971, 74-75; axvlediani x. 1956, 153-154; megreliZe 

S. 1963, 188-189; baramiZe i. 1999, 89-102). 

14

aWaris dedasamSoblo saqarTvelosTan dabrunebis 130 

wlisTavTan dakavSirebiT erTxel kidev Tvals vavlebT 

muhajirobis istorias, qarTveli xalxis did tragedias 

rom moaswavebda. upirvelesad qeds vixriT im muhajirTa 

winaSe, vinc am tragediis msxverpli gaxda. amasTanave madlierebiT 

vixseniebT TurqeTSi mcxovreb muhajirTa STamomavlebs, 

romlebic mravlad saxloben TurqeTis sxvadasxva 

vilaieTebsa da soflebSi da romlebmac dRemde 

SeinarCunes winaparTa tradiciebi, mSobliuri qarTuli 

ena, wes-Cveulebebi, qarTuli TviTmyofadi materialuri da 

sulieri kulturis faseulobani. didi madlierebiT vigonebT 

mowinave qarTveli sazogadoebisa da misi inteligenciis 

Rirseul warmomadgenlebs, romlebmac Tavis droze 

gulTan axlos miitanes muhajirTa satkivari, gabedulad 

gailaSqres gasaxlebis winaaRmdeg, moralurad gaamxneves 

isini da ar daukarges ukan dabrunebis imedi. 

Нодар Кахидзе 

Отражение махаджирства в грузинской прессе 

(По данным газеты «Дроеба» об Аджаре) 

Резюме 

Махаджирство была большой национальной трагедией населения 

Аджарии в 70-80-ых годах XIX века, вызванная тяжелым социальноэкономическим 

наследием Русско-Турецкой войны 1877-1878 годы. По 

неполным данным несколько десятков тысяч человек были вынуждены 

выселиться на чужбину – в разные районы Турции. 

Процесс махаджирства был отражен в разных грузинских и русских 

газетах, среди которых особо выделялась грузинская газета «Дроэба». В 

ее статье освещаются причины махаджирства (тяжелое социальноэкономическое 

положение населения, мусульманский религиозный 

фанатизм, агитация мусульманских влиятельных лиц и др.), сам процесс 

выселения, ухудщение положения махаджиров и попытки их возвращения 

на родину, географическое расселение махаджиров, борьба 

передовой грузинской интеллигенции против махаджирства. 

15

Nodar Kakhidze 

Reflection of Forced Migration (muhadjiroba) in Georgian 

press (As of newspapers "Droeba" about Adjara) 

Summary 

Forced migration was a great tragedy of the population of Adjara in 70- 

80-th of XIX century, caused by heavy social-economic heritage of Russian- 

Turkish war in 1877-1878. On incomplete data ten thousand people was have 

to be evicted on foreign land - in different regions of Turkey. 

The process of the forced migration was reflected in different Georgian 

and Russian newspapers, amongst which specifically stood out the Georgian 

newspaper "Droeba". As of newspaper articles are illuminated reasons of the 

forced migration (heavy social-economic position of the population, Moslem 

religious fanaticism, propaganda of Moslem influential persons and others), 

process of the evicting itself, deterioration of the position of the migrants and 

attempts of their return on native land, geographical settling of the migrants, 

fight of leading Georgian intellectuals against forced migration. 

gamoyenebuli literatura 

1. axvlediani x. saxalxo-ganmaTavisuflebeli brZolis istoriisaTvis 

samxreT-dasavleT saqarTveloSi. baTumi, 1956. 

2. baramiZe i. saadgilmamulo urTierTobis istoriidan samxreTdasavleT 

saqarTveloSi. baTumi, 1999. 

3. bocvaZe i. gazeTi `droeba~. – qarTuli sabWoTa enciklopedia. 

V. Tbilisi, 1977. 

4. gaz. `droeba~, 1878, ##37, 118, 140. 

5. gaz. `droeba~, 1879, ##127, 188. 

6. gaz. `droeba~, 1880, ##100, 124, 134. 

7. gaz. `droeba~, 1881, #40. 

8. gaz. `droeba~, 1882, ##38, 257, 258. 

9. gaz. `droeba~, 1883, #296. 

10. gaz. `Голос~, 1881, #95. 

11. inaiSvili a. aWaris soflis saadgilmamulo urTierTobis sakiTxisaTvis 

(XIX saukunis 80-iani wlebi). - aWaris mosaxleobis 

sameurneo yofis sakiTxebi. Tbilisi, 1971. 

16

12. kaxiZe n. muhajiroba XIX saukunis erovnuli tragedia (aWaris 

dedasamSoblo saqarTvelosTan dabrunebis 125 wlisTavis gamo). 

- krebuli `saistorio macne~. XVIII. baTumi, 2004. 

13. megreliZe S. aWaris warsulidan. Tbilisi, 1964. 

14. mesxi s. baTumis SeZenazed.– gaz. `droeba~. 1878, #132. 

15. mesxi s. aWarlebis gadasaxleba.– gaz. `droeba~. 1879, #118. t. 

III, Tbilisi, 1964. 

16. mesxi s. baTumis mazris mdgomareoba.– gaz. `droeba~. 1879, #40. 

17. mesxi s. baTumi da baTumelebi.– gaz. `droeba~. 1882, #257. 

18. futkaraZe o. gazeTi `droeba~ aWaris Sesaxeb. baTumi, 1983. 

19. wereTeli d. werili maWaxlidan.– gaz. `droeba~, 1879, #5, 5 

Tebervali. 

20. Лисовский В.Я. Чорохский край. Тифлис, 1887. 

21. Степанов Т.Т. Исторический очерк вступления русских войск в Батуми.– 

Батум и его окрестности. Батум, 1908. 

17

18 

jemal miqelaZe 

zendidis cixe da misi Siga nagebobebi 

(istoriul-eTnografiuli daxasiaTeba) 

zendidis cixesimagre aWariswylis xeobaSi, baTumidan 

40 km-is daSorebiT, sofel zendidSi (qedis r-ni) mdebareobs. 

cixesimagris adgilmdebareoba isea SerCeuli, rom igi 

kontrols uwevda ZiriTad samimosvlo gzebs da sofelTa 

Soris saTvalTvalo cixeebs. 

sofel zendidsa da aq arsebul cixis Sesaxeb werilobiTi 

cnobebi Zalian mwiria. 

,,tbeTis sulTa mateaneSi” (Sua saukuneebi) moxseniebulia 

sofel zendidSi mcxovrebi vinme giorgasZe zendideli: 

,,suls giorgasZis zendidelis papasas da misa meuRlis 

naTelis Seundven RmerTman”. (1977, 100). 

mogviano periodSi (XIX s. meore naxevari), zendidis Sesaxeb 

cnobebi gvxvdeba d. baqraZis, z. WiWinaZis, T. saxokias 

naSromebSi (baqraZe d. 1887, 48-49; WiWinaZe z. 1913, 108; 

saxokia T. 1985, 208). 

z. WiWinaZe cnobebs gvawvdis sofel zendidis geografiul 

mdebareobaze, iq mcxovrebTaAgvarebze. mas yuradReba 

miuqcevia uZveles (VI-VII s.) eklesiaze da beJaniZeTa sagvareulo 

cixesimagreze. xandazmul piraTagan masalebi Cauweria 

sofel zendidSi mcxovrebi warCinebuli gvaris pirmsaxurisZe 

_ beJaniZisa da sxvaTa Sesaxeb. igi werda: ,,roca 

kaci zeviT sofelSi ava da erT goraks gadaivlis, iq 

dainaxavs veeba vakes, sadac soflelebi cxovroben, swored 

amis mizeziT unda darqmeoda am sofels zendidi. aq 

aris Zveli patara eklesia daqceuli... aqve cxovroben 

Zvel TavadiSvilT STamomavalni pirmsaxurisZeni. eseni amboben, 

rom Cven Tamar mefis dros Tavadis Svilebi vyofilvarT 

da pirvelni vaJkacnio, amaT aq oTxi sasaxle 

aqvT. sagvareulo didi cixis galavanic aris aq, Zvel 

dros naSeni, kedlebis sisqe ori arSini iqneba. osmalTa 

mosvlis dros am cixidan pirmsaxurisZeebs didxans ubrZoliaT 

osmalT winaaRmdeg, magram bolos esenic Sesustebulan, 

osmalT damorCilebulan. osmalT amaTTvis Tava-

dobis magier begioba miuciaT. es Zveli sagvareulo cixec 

mTlad dauqceviaT, erT alagas cixes Tlili qvac hqonia 

qarTul warwerebiani. es qva 1889 w. dakargula, sacaRa ars 

Catanebulio, povnas dampirdnen. gadmomces, rom Zvelad 

pirmsaxurisZeni osmalebs sastikad ekamaTebodnen da ar 

uSvebdnen, rom maT aWaraSi osmaluri zne da Cveuleba 

SemoetanaTo. eseni Turme TavdgiriZeebs da aTabagebsac ki 

ayvedridnen xolme, rom osmalT nu exmarebiTo. 1850-ian 

wlebSi pirmsaxurisZeebma didi gmiroba gamoiCines. amaT- 

Tvis gaTaTrebis Semdeg beJaniZe uwodebiaT, radgan vinc 

pirvelad gaTaTrebula amaT ojaxidgan, imas beJana rqmevia 

saxelad. amaTSi TiTqmis yvelam daiswavla wera-kiTxva. 

abdul-beg beJaniZes dRes Tavis saxlSi qarTveli maswavlebeli 

hyavs daWerili, maswavlebeli maT gvaris ymawvilebs 

wera-kiTxvas aswavlis” (WiWinaZe z. 1913, 108,121,135). 

z. WiWinaZis mosazreba sofel zendidis etimologias- 

Tan dakavSirebiT gasaTvaliswinebelia. sofel zendids 

qedis raionis sofelTa Soris marTlac gamorCeuli adgili 

uWiravs da igi saqarTvelos uZveles sofelTa gverdiT 

saxeldeba (,,tbeTis sulTa matiane”. 1977,100). sayurad- 

Reboa zendidis cixesimagreSi z. WiWinaZis mier moxseniebuli 

qarTuli warweriani Tlili qva, romelzec cixis 

aSenebis dro da patronis saxeli unda yofiliyo warmodgenili. 

saqarTveloSi arsebul uZveles cixesimagreze da 

eklesia-monastrebis Tlil qvebzec qarTuli warwerebia 

amokveTili. gasaTvaliswinebelia is garemoebac, rom aWaraSi 

Turq-osmalTa damkvidrebidan qvaze, xeze, agreTve 

xis sakulto nagebobebze-meCeTebze warwerebi ZiriTadad 

arabul enaze sruldeboda. 

1998 wels zendidis cixis arqiteqturul WrilSi gamosakvlevad 

Tbilisis xuroTmoZRvruli memkvidreobis 

restavraciis centridan movlinebuli iqna arqiteqtori i. 

mosuliSvili. man Seasrula dazverviTi xasiaTis samuSaoebi, 

romlis Sedegebis mixedviT zendidis cixis mSenebloba 

Cv.w. adreuli saukuneebs ukavSirebda. misi daxasiaTebiT 

cixis Senobebi da galavnis kedlebi TiTqmis erTi zomis 

(20-40 sm) sigrZe-siganis fleTili qviTaa nagebi. qvebi sanaxevrodaa 

damuSavebuli, magram erTmaneTze kargad morgebuli 

da wesier horizontalur rigebad dawyobili. qvebi 

ZiriTadad oTxkuTxa moxazulobisaa. wyobis es sistema 

19

arsebobs ujarmis (VI s.) da rusTavis (VI s.) cixeebSi da am 

epoqis sxva ZeglebSi. 

2001 wlis agvistos TveSi, saqarTvelos mecnierebaTa 

akademiis baTumis niko berZeniSvilis saxelobis samecniero 

kvleviTma institutma kompleqsuri-arqeologiuri, eTnografiuli 

da folkloruli eqspedicia miavlina zendidis 

cixis Sesaswavlad (xelmZRvaneli ist. mecn. doqtori 

S. mamulaZe). eqspediciaSi mowveuli iyo arqeologTa jgufi 

Tbilisidan. 

zendidis onomastika (gvarsaxelebi, toponimia) Seiswavla 

eqspediciis wevrma, filologiis mecnierebaTa doqtorma 

m. qamadaZem. 

Cemi mizani iyo Semeswavla zendidis cixesimagris teritoriaze 

arsebuli sacxovrebeli da sameurneo nagebobebi, 

romlebic eTnografiuladac saintereso Cans. 

zendidis cixesimagre gegmaze Crdilo aRmosavleTis 

mxares oTxkuTxedi, samxreT dasavleTis mxares ki gaSlili 

ovaluri formisaa. cixis kedlebi TiTqmis dangreulia. 

SemorCenili kedlis an godolis qvis wyoba ki naTlad 

miuTiTebs mSeneblobis stilsa da Taviseburebebze (sur.1) 

arqeolog S. mamulaZis monacemebis mixedviT, zendidis 

cixis mSenebloba Sua feodalur xanas ukavSirdeba (mamulaZe 

S. 2001). 

zendidis cixesTan dakavSirebiT xalxSi mravali Tqmulebaa 

Semonaxuli. erT-erTi cnobiT, Tamar mefe zendidis 

cixes swvevia da aq Ramec gauTevia. 

zendidis cixesimagre sagvareulo cixe da sacxovrebeli 

unda yofiliyo. amaze metyvelebs saxelwodeba ,,cixesaxli”, 

aseve cixe-galavnis SigniT arsebuli sacxovrebeli 

nagebobebi, romlebic cnobili gvaris warmomadgenels- 

Tulumba-zade beJaniZes ekuTvnis. misi STamomavloba dRemde 

agrZelebs aq cxovrebas. cixe-saxlis mcxovrebTa erTerT 

aucilebel sacicocxlo pirobas warmoadgenda sasmeli 

wyliT uzrunvelyofa, rasac cixis SigniT gakeTebuli 

Wa asrulebda. igi dResac funqcionirebs (sur. 2). xalxuri 

gadmocemiT, Wis wyali cixis zemoT ramdenime aTeuli 

metris daSorebiT ferdobi adgilidan gamomdinare wyaros 

miwisqveSa arterias unda ukavSirdebodes. am adgils adgilobrivi 

mcxovreblebi ,,wyaroaTs” uwodeben. 

sofel zendidSi mcxovreb xandazmul adamianTa cnobiT, 

Tulumba-zade beJaniZis sacxovrebeli saxli cixis 

20

SigniT Sua nawilSi idga. Svilebi rom ganawilebulan, maT 

sacxovrebeli saxlebi cixis SigniT oTxive kuTxeSi 

auSenebiaT. 

beJaniZeebis gvari wodebis mixedviT orad aris warmodgenili. 

cixe-galavnis SigniT mcxovrebi beJaniZeebi 

begis, cixis gareT mcxovrebi beJaniZeebi ki aRis wodebas 

atarebdnen, romelnic adre pirfareSisZeebad iwodebodnen. 

gadmocemiT maT winapars Tamar mefis karze pirfareSad 

umsaxuria. e.i. dRemde moRweuli gvarebis arseboba pirfareSisZe 

da pirmsaxurisZe Tamar mefis xanas unda ukavSirdebodes. 

zendidSi mcxovrebi al. beJaniZis cnobiT, misi ojaxis 

winapari Tavdapirvelad cixis SigniT cxovrobda, cixis 

gareT XVII saukuneSi gasula. es ambavi cixis SigniT 

mcxovrebi niaz-begisa da yaia-beg beJaniZisgan mousmenia. 

maTive cnobiT niaz, Tamaz, Taxsim da xusein beJaniZeebis 

winapars XVI saukuneSi miuRiaT begis wodeba da im droidan 

daiweres Tulumba-zade. 

l. beJaniZis (filologi) gadmocemiT, Tulumba zades 

warmomavloba sparsuls an azerbaijanuls unda ukavSirdebodes. 

beJaniZeebs moyvruli urTierToba akavSirebdaT cnobili 

gvaris ojaxebTan: ximSiaSvilebTan, abaSiZeebTan, 

ServaSiZeebTan, TavdgiriZeebTan, miqelaZeebTan, avalianeb- 

Tan, jayelebTan da sxv. suleiman-beg beJaniZis sami qali- 

Svilis baqoSi gaTxovebiT safuZveli Caeyara cnobili 

didgvarovani ojaxebis _ javadebis, axundovebisa da kulievebis 

damoyvrebas. 

arsebobs sxva versiebic, erT-erTis Tanaxmad, beJaniZeebis 

Tavdapirveli gvari abuserisZe yofila. 

sofel gulebSi mcxovrebi feizi diasamiZis (dab. 1919 

wels) naambobis mixedviT ki zendidis beJaniZeebi diasami- 

Zeebi yofilan. ,,gulebSi Tavdapirvelad oTxi Zma mosula. 

amaTgan erTi Zma zendidSi dasaxlebula. mas hebdi rqmevia. 

hyolia ori biWi: SoTa da vaJa. hebdis STamomavlis bolo 

vaJs biWi ar hyolia. qaliSvili ki beJaniZeze miuTxovebia. 

mas hyolia biWi beJani, romlis saxelidan warmoiqmna 

gvari beJaniZe. aRniSnul versiebs cixesimagris Siga teritoriaze 

mcxovrebi beJaniZeebi usafuZvlod miiCneven da 

kategoriulad uaryofen. 

21

eJaniZeebis moyvruli urTierToba zogierTi gvaris 

warmomadgenelTan zogjer konfliqtebiTac mTavrdeboda. 

amaze miuTiTebs erT-erTi gadmocema, romelic Cven mier 

iqna Cawerili jemal beriZisgan (dab. 1932 w. sofeli zesofeli, 

amJamad q. baTumSi mcxovrebi. baTumis SoTa rusTavelis 

saxelobis saxelmwifo universitetis profesori). 

TurqeTis sulTanma selim ximSiaSvilis dasasjelad 

jari gamogzavna. axalcixeSi myofma selim faSam rom gaigo 

sulTnis gadawyvetileba, ganerida TurqebTan SebrZolebas 

da Tavisi ojaxiTa da amaliT xixanis cixes Seafara 

Tavi. 

miuval xixanis cixes mterma rom veraferi daaklo, 

gars alya Semoartya. ramdenime dRis Semdeg selim xim- 

SiaSvils Tavisi amalidan viRacam uRalata da mteri 

RamiT cixeSi SeuSva. selimma miwisqveSa saidumlo gasasvleliT 

col-Svilis gayvana moaswro da guriaSi gaxizna. 

Tavad selimi ki Turqebma Seipyres. 

sanam Turqebi dasjidnen, selimma Turqebis gverdiT 

amayad mosiarule Tulumba-zade beJaniZe dainaxa. selimma 

mas dauZaxa: ,,Tulumbav! sari-axmedi ar SegarCens TurqebTan 

aseT daaxloebaso”. sikvdiliT dasjamde selimma 

iTxova tansacmlis gamocvla. gamoicvala da mosasxamiT 

gamovida. roca Tavi mokveTes, misi mosasxamis orive 

jibeSi TiTo brilianti naxes. rogorc Cans, amiT man 

mianiSna Turqebs, rom igi mdidari da gavleniani pirovneba 

iyo da aseT dasjas ar imsaxurebda. 

am droisaTvis selimis Svili axmed-begi Tavis moyvreb- 

Tan guriaSi iyo gaqceuli. TurqeTis sulTanma axmed-begi 

mamis _ selimis adgilas daniSna da ori TuRis varskvlaviT 

faSoba uboZa. axmed-faSas dro daudga Tulumba zadesTvis 

samagiero gadaexada. Sekriba jari da wamovida 

Tulumbas dasasjelad. isini moadgnen zendidis cixes. 

axmed faSas meti jari hyavda, vidre Tulumbas. Tulumba 

abanoSi Caiketa, icoda, rom masSi misi nebis gareSe veravin 

Sevidoda. abanos Sesasvleli Cabnelebuli iyo. axmed 

faSas warmomadgenelma mas dauZaxa _ Cagvbardio. Tulumbam 

ki sapasuxod gamosZaxa, axmed-faSa Semovides da mas 

Cavbardebio. axmed-faSam rom Sesvla daapira, maSin Wvanelma 

osman-aRam axmed faSas Sesvla ar daaneba da uTxra: me 

Seval Tqvens magivrado. osman-aRam rom karis gaReba 

22

daiwyo, Tulumbam ori tyvia esrola da adgilzeve mokla 

igi. 

Tulumba ar apirebda momxvdurebze Cabarebas. amis Semdeg 

axmed-faSas jariskacebma abanos irgvliv SeSa dayares 

da cecxli waukides. ase dawves Tulumba-zade Tavis abanoSi. 

igi Turme 8 dRe-Rame iwvoda. 

gadmocemiT, Tulumba-zade Tavis Tavs aWaris damoukidebel 

mmarTvelad Tvlida da maSindel samxreT-dasavleT 

saqarTvelos erTian mmarTvels selim faSa ximSiaSvils, 

romelic axalcixeSi ijda, naklebad emorCileboda, miuxedavad 

imisa, rom maT ojaxebs erTmaneTTan moyvruli 

urTierToba hqondaT. 

Tulumba-zades oTxi biWi hyavda: haji asan-begi, memedbegi, 

abdul-begi da usuf-begi. amaTgan haji asan-begs 

TurqeTis sulTnis karze didi Tanamdeboba eWira da faSa 

haji-asan begis saxeliT iyo cnobili. oTxive Zmas sacxovrebeli 

saxlebi cixis SigniT, galavnis kuTxeebSi hqoniaT 

aSenebuli. Zveli saxlebidan amJamad haji asan-begis saxlia 

SemorCenili. igi erTsarTuliani qvis nagebobaa (sur.3, 

tab.2). igi oTxkuTxedis formisaa. saxlis sigrZe 13,90 m-ia, 

sigane 9,80 m. kedlis sisqe 80 sm. saxls gaaCnia garedan 

Sesasvleli sami kari da xuTi Siga kari, darabebiani aTi 

fanjara. saxlis ZiriTadi saparado kari TaRovania, rac 

saxlis mSeneblobis adreul stilsa da formaze miuTi- 

Tebs. karis TaRi ornairi – ruxi feris qviTa da Tlili 

granitis qviTaa aSenebuli. 

TaRis sayrdeni ori monoliTuri qva Tlili da mopirkeTebulia. 

saxls eqvsi oTaxi gaaCnia. sami oTaxi ori 

buxriT erT mxaresaa ganlagebuli. buxris gareSe sami 

oTaxi ki meore mxares. oTaxebs erTmaneTisagan gamWoli 

derefani hyofs. oTaxebis amdagvari dagegmareba aWaruli 

sacxovrebeli saxlis damaxasiaTebel segmentaciaze miuTi- 

Tebs, romelsac zogad qarTul sacxovrebel nagebobaTa 

segmentaciis sistemaSi dawinaurebuli adgili uWiravs. 

saxli mTlianad naxevrad Tlili riyis qviTaa naSeni. 

misi kedlebis qvis wyoba gviandel periodze miuTiTebs, 

cixe-galavnis qvis wyoba ki aSkarad adrindelia. Aam 

saxlis diasaxlisi qalbatoni yudreT beJaniZe gviambobs: 

,,es saxli, me rom gamovTxovdi, maSin erTsarTuliani iyo. 

saxli sami Zmis _ Cemi qmris, niaz-begisa da mazlebis _ 

Suqri-beg da ramiz-beg beJaniZeebis sakuTrebaa. saxli Tav- 

23

dapirvelad orsarTuliani yofila. meore sarTuli, iseve 

rogorc pirveli sarTuli eqvsi oTaxisgan Sedgeboda. 

oTaxebs Suaze gamWoli grZeli derefani hyofda. meore 

sarTulzec saxls didi da patara zomis ori buxari 

hqonia. saxlis Siga kedlebi ficruli yofila. nageboba 

adre kramitiT iyo daxuruli. meore sarTulze saxlis 

patroni cxovrobda, pirvel sarTulze ki mosamsaxureebi. 

saxlis meore sarTulis kedlebi xeSi Casmuli qvebiT 

yofila gawyobili da silamaziT zendidSi yvela saxlisagan 

gamoirCeoda”. amgvari stiliT naSeni saxlebi dRemdea 

SemorCenili sofel maxunceTSi (TavdgiriZis saxli), 

sofel WinkaZeebSi (m. miqelaZis saxli), sofel zundagaSi 

(verZaZis saxli) da a.S. aRniSnuli saxlebis mSeneblebi 

lazi xelosnebi iyvnen, romlebic saxls damkveTis survilisa 

da gemovnebis mixedviT aSenebdnen. 

cixis teritoriaze SemorCenilia Zveli nalia da qvis 

sacexveli (tab. 3). 

cixe-galavnis dasavleTiT kuTxeSi amJamad dgas erTsarTuliani 

qva-betonis saxli. igi memed-beg beJaniZis 

SvilTaSvils _ Temur beJaniZes ekuTvnis, romlis ojaxi 

ZiriTadad baTumSi cxovrobs. zendidis saxls zafxulSi 

dasasveneblad iyenebs. yuradRebas iqcevs adrindeli saxlis 

Tlili qviT gakeTebuli rTuli konstruqciis mrgvali 

kibe. 

cixe-galavnis SigniT CrdiloeTiT dgas qva-betonis 

beletaJi saxli. igi usuf-begis SvilTaSvilis ilia beJaniZis 

sakuTrebaa. 2001 wlis zendidis eqspediciis ZiriTadi 

maspinZeli swored ilias ojaxi iyo, romelmac mTeli 

eqspediciis Semadgenlobas kargi maspinZloba gauwia. 

cixe-galavnis SigniT mcxovreb beJaniZeebs sacxovrebeli 

saxlebi hqondaT agreTve baTumSic. amasTan dakavSirebiT 

Cven masalebi CavwereT ilia beJaniZis mamis dis, qalbaton 

guliser beJaniZisgan. misi cnobiT, zendidis garda 

nuri begs baTumSi xuTi sacxovrebeli saxli hqonia quTaisisa 

da orjonikiZis quCebze. 

qalbaton guliseris gadmocemiT, zendidSi maTi saxli 

Tavdapirvelad orsarTuliani iyo. bavSvobac mas aq, zendidSi 

gautarebia. saxlis pirveli sarTuli qviTkiriT yofila 

naSeni. pirvel da meore sarTulze ganlagebuli 

oTaxebi derefniT iyo gayofili. saxls gaaCnda sami Cu- 

24

qurTmiani buxari arabuli warweriT. erTi buxris qva 

amJamad saxlis sardafSi inaxeba. 

cixe-galavnis SigniT miwis farTobi oTxi Zmis saerTo 

sakuTreba iyo da am wess maTi STamomavlebi dResac icaven. 

cixis gareT arsebuli teritoria adre danawilebuli 

iyo oTx Zmaze. haji-asan-begze, memed-begze, abdul-begze da 

usuf-begze. ,,dedia baRCa” nuri-begisa da asan-begis sakuTreba 

iyo, ,,gvaram kalo” nuri-begis, asan-begis da abdulbegis. 

daba qedaSi ,,pantiZiris” saxelwodebiT mamulebs 

devriS-begi, ibraim-begi, nuri-begi da abdul-begi flobdnen. 

mamulebi hqoniaT agreTve sofel woniarisSi, kvaStaSi 

da gulebSi. 

sofel zendidis centralur nawilSi amJamad ramdenime 

gvaris ojaxi cxovrobs. esenia: 12 ojaxi beJaniZis, 4 

papuniZis, 3 niJaraZis, 3 beriZis, 1 nakaSiZis (tab. 4). 

beJaniZeTa 12 ojaxidan sami cixis galavnis SigniT 

cxovrobs (tab.5). maTi winaprebi, rogorc zemoT aRvniSneT, 

begebad iwodebodnen. cixe-galavnis gareT mcxovrobi 9 

ojaxis winaprebi ki aRebad iTvlebodnen. 

cixis SigniT mcxovrebi beJaniZeebi cixis gareT mcxovreb 

beJaniZeebs naTesavebad ar Tvlian da mxolod maTTan 

megvareobas aRiareben. isini erTmaneTSi gaTxoveba-daqorwinebasac 

marTebulad miiCneven. 

cixis gareT mcxovrebi beJaniZeebi ki met-naklebad yvela 

beJaniZes erTmaneTis naTesavad miiCnevs. amis sailustraciod 

leila beJaniZis naambobs movitanT: ,,bicolaCemisgan 

(1964 wels gardaicvala 86 wlis asakSi) momismenia, 

rom roca cixis SigniT mcxovrebma niaz beJaniZem Cveni mezoblisa 

da naTesavis yudreT beJaniZis xeli iTxova, 

qalbaton yudreTis ojaxma mas uari uTxra, gvarSi gaTxoveba 

CvenTan wesi ar ariso. maSin, mosulma Suamavalma 

ganumarta: ,,Cven gvari gvaqvs erTnairi, Torem erTmaneTis 

naTesavebi ara varTo, Cven Zvelidan Tulumba zade varT. 

Tqven ki Zvelidan pirmsaxurisZe”. aseTi mtkicebiTa da 

darwmunebiT moxda qalbaton yudreT beJaniZisa da niaz 

beJaniZis qorwineba.” 

zendidis cixesTan da iq mcxovreb beJaniZeebTan dakavSirebiT 

samecniero kvleva-Zieba kvlavac gagrZeldeba 

da imedia ufro meti da saintereso masalac warmoCndeba. 

25

tab. 1 sur. 1 

26

sur. 2 

sof. zendidis cixe-simagris SigniT 

arsebuli sasmeli wylis Wa 

27

tab. #3 

tab. 1 

28

29 

tab. 3

Джемал Микеладзе 

Зендидская крепостъ и её внутреннее строение 

(Историко-этнографическая характеристика) 

Резюме 

Данный труд, опираясь на полевые этнологические работы, является 

изучением жилых построек расположенных в родовой крепости 

в Зендиди (Кедский район), которые пренадлежат потомкам знатной 

фамилии Тулумба Заде Бежанидзе. 

Народ сохранил большое количество легенд о крепости и Тулумба 

- Заде. Одна из легенд об этой крепости гласит, что в крепости якобы 

гостила и ночевала сама царица Тамар. 

Архитектор И. Мосулишвили сравнивает стиль строительства 

крепостной стены Зендидской крепости со стилем Уджармской (Vl в.) 

и Руставской (Vl в.) крепостей и указывает на их строителъную связь. 

Крепостная стена Зендидской крепости по форме длинный четерëхугольник. 

В каждом четерëхугольнике находятся дома внуков Тулумба 

Заде Бежанидзе. 

Первый этаж жилого здания построен из булыжника, второй 

этаж является четерëхугольной деревянной конструкцией со вставленными 

камнями. 

Планирование сегментаций интерьера и высокий уровень строительства 

домов, которые вероятно были построены мастерами лазами 

указывает на знатностъ и экономические возможности хозяина. 

Археологическое изучение Зендидской крепости (руководитель 

Ш. Мамуладзе) начались и наверно много интересного будет обнаружено 

в ближайщем будущем. 

32

Djemal MIKELADZE 

Zendidi Fortress And Its Inner Construction 

(Historic- ethnographical overview) 

Summary 

Above mentioned scientific work reflects inner constructions of Zendidi fortress 

(region of Keda) and the house of noble person Tulumba Zade Bejanidze. There are 

several legends about T. Zade Bejanidze. One of them connects to the name of 

Georgian Queen Tamar, after her visiting the fortress. 

T. Zade Bejanidze`s house is well defended until now. Architect I. Mosulishvili 

compares the long and square shaped walls to the style of fortresses in Udjarma (VI 

c.) and Rustavi (VI c.). First floor is cobblestone, second floor framed in wooden 

construction. The plot-segmentation and inner construction of the house point out the 

housekeeper’s wealth. 

Scientists have already begun historic-ethnographical and archeological studies 

of Zendidi fortress and its inner construction, which will have been carried on for the 

future time respectively. 


1. „tbeTis sulTa matiane“ (teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva 

da saZiebeli daurTo Tina enuqiZem), Tb., 1977. 

2. baqraZe d. arqeologiuri mogzauroba guriasa da aWaraSi, ba- 

Tumi, 1987. 

3. mamulaZe S. zendidis cixe. 2001. xelnaweri (inaxeba avtorTan). 

4. saxokia T. mogzaurobani (guria, aWara, samurzayano, afxazeTi), 

baTumi, 1985. 

5. qamadaZe m. zendidis onomastika (gvarsaxelebi, toponomia), niko 

berZeniSvilis institutis Sromebi, V, baTumi 2007. 

6. SaSikaZe z. ori mniSvnelovani dokumenti XVI aWaris istoriidan. 

- baTumis S. rusTavelis saxelobis univevrsitetTan arsebuli 

memed abaSiZis saxelobis samecniero kvleviTi centris krebuli, 

III , baTumi, 2002. 

7. WiWinaZe z. musliman qarTveloba da maTi soflebi saqarTveloSi, 

tfilisi, 1913. 

8. xalvaSi r. beJan abuseriZe – aWaris ukanaskneli qristiani 

mmarTveli, – gaz. „aWara“, 20.06.2003. 

33

34 

nugzar mgelaZe 

Tamaz futkaraZe 

gvarTa migraciis zogierTi sakiTxi 

aWaraSi 

mosaxleobis adgilmonacvleobis suraTis dasaxasia- 

Teblad gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba gvarebis istoriis 

Seswavlas.^ gvarTa sadauroba-warmomavlobaze Sekrebili 

eTnografiuli masaliT migraciis motivaciis sakiTxebis 

Seswavlacaa SesaZlebeli (TofCiSvili r., 1984:10). 

aWara dasaxlebis morfologiis TvalsazrisiT rTuli 

struqturisaa. masSi aSkarad Cans gvarTa adgilmonacvleobani, 

Sigasaxeobo individualuri tipis migraciebi, saqarTvelos 

sxvadasxva kuTxidan gadmosaxlebuli fenebi, 

Tumca adgili hqonda aWaridan sxva regionebSi gadasaxlebis 

faqtebsac. 

am tipis migraciebi feodalur xanaSi ganpirobebuli 

iyo mciremiwianobiT,^rTuli sameurneo pirobebiT, epidemiebiT, 

socialur-politikuri viTarebiT, sisxlis aRebiT 

(sisxl-mesisxleobiT), qristianul garemoSi SariaTis gavrcelebiT 

da sxva tipis sazogadoebriv-ekonomikuri procesebiT. 

Zveli qarTuli wyaroebis mixedviT „Suartyals 

Sina myofi Tvinier netarisa iosebisa da misTa saxleul- 

Taisa arvin darCa ultolveli kerZo aWarisaT’’ (Jordania 

T., t. 1:118). 

Semosevebisa da gauTavebeli brZolebis garda mkvidri 

mosaxleobis ayra-gadasaxlebas biZgs aZlevda mtrebis 

mier rwmenisa da ideologiis Seryvna,^ tradiciul yofasa 

da kulturasTan ucxoeTnikuri normebis dapirispireba. 

cnobilia, rom aWaris mTaSi osmalebma fexi advilad ver 

moikides. erTi dokumentis mixedviT, „rasa iqs kaci Tvara, 

im abdal TaTrebs Tavs rava davaCagvrinebT. iq arian 

didgulai dedagaquculebi, Tvara aWaraSi,^ mTaSi rava 

mogvekareba (nikolaZe n., 1873). 

gvarTa mimoqcevebs ekonomikuri faqtoric ganapirobebda. 

magaliTad, miqelaZeebi xixaZirSi neniidan gadasaxlebulan; 

cecxlaZeebi – Caodan; gabaiZeebi – wablanidan;

wablaneli (Suaxevis r-ni) WurkveiZeebi – tbeTidan; velia- 

Zeebi (wablana) – laklakeTidan; zoiZeebi – dabaZvelidan; 

SarvaSiZeebi – cinareTidan; furtioeli maxaraZeebi – Rorjomidan; 

xilaZeebi – naRvarevidan da a.S. 

gvarTa adgilmonacvleoba epidemiiTac iyo ganpirobebuli. 

eTnografiuli monacemebi adasturebs welaTeli 

vaSaymaZeebis gvarobriv gadasaxlebas xulos raionis sofel 

yinCauridan. amave mizeziT asulan daviTaZeebi Suaxevis 

centridan tbeTSi. 

ama Tu im lokalur jgufSi gaerTianebuli gvaris gan- 

Stoebani dasaxlebul punqtSi cal-calke ubnebad cxovrobdnen, 

rac nawilobriv dResacaa SemorCenili. Suaxevis 

raionis sofel tomaSeTSi futkaraZeTa ganStoebebi: TuranoRlebi, 

wyaveloRlebi, SankoRlebi, aliaRiSvilebi^da 

kataroRlebi – dResac calke ubnebad cxovroben, Tumca, 

umetes SemTxvevaSi, darRveulia Stoebis ubnebad dasaxlebis 

forma. amitomaa, rom darCiZeebSi dRes arc erTi dar- 

CiZe ar cxovrobs (mgelaZe v., 1962:116), magram imave raionis 

sxva soflebSi (magaliTad, CanCxalo) mravlad arian am 

gvaris matarebeli adamianebi. xulos raionis sofel 

skvanaSi dasturdeba toponimi darCiZisyana 

ana. bevria darCi- 

Zis gvaris matarebeli dasavleT saqarTveloSi. amave 

Zirisaa gvari darCiaSvili Telavis raionis sofel oJioSi 

(maisuraZe i., 1990:54), mSoblismieri sakuTari saxeli dar- 

Cia. sofelSi gvarsaxelisagan nawarmoebi toponimebi, ubnisa 

da soflis saxelwodebani aq istoriul epoqebSi am 

gvarTa dasaxlebis faqtze mianiSnebs. 

baridan mTaSi migraciuli procesebis paralelurad 

adgili hqonda ukuprocesebsac. igi ZiriTadad mciremiwianobas 

ukavSirdeboda. magaliTad, leRveli takiZeebi TavianT 

warmoSobas Suaxevis raionis sofel Wvanas ukavSireben. 

maTi winapari gula takiZe sacxovreblad gadasula 

qobuleTSi, kerZod tyemakaravSi, iqedan gogmaCaurSi, Semdeg 

ki leRvaSi dasaxlebula. iremaZeebi qedis raionis 

sofel cxmorisidan gadasulan leRvaSi^XIX saukunis meore 

naxevarSi, zemo aWaridan umiwobisa da mousavlianobis 

gamo leRvaSi Casaxlebulan abaSiZeebi, qaTamaZeebi, Zirkva- 

Zeebi, koCaliZeeZi, saginaZeebi, miqelaZeebi, vanaZeebi da a. 

S. mTiani aWaridan zRvispira barSi Casaxleba islamis 

35

gavrcelebis Semdegac grZeldeboda. 1880-1890-ian wlebSi 

adgili hqonda SuaxevelTa migracias qobuleTis raionSi. 

boboyvaTSi dResac cxovroben im dros qedidan CamosaxlebulTa 

STamomavalni,^ WaxaTSi ki imave periodSi cxmorisidan 

gadmosulTa Camomavlebi. am periodis migraciebi 

epizoduri xasiaTis iyo da masStabebic sakmaod SezRuduli, 

rac aixsneboda zRvispireTSi gavrcelebuli sxvadasxva 

daavadebebiT (malaria) (Архив института …). zogadad 

mTidan barSi gadasaxleba ucxo ar iyo sxva mTiani regionebisaTvisac. 

wyaroebi adasturebs aseTi migraciebis 

arsebobas saerTod mTian kavkasiaSic (Волкова Н., 1971:38, 47). 

individualuri tipis migraciis erT-erT formad gvesaxeba 

ojaxis gayofisa da mowileTa gansaxlebis magali- 

Tebi. mTian aWaraSi bolo dromde arsebobda didi saxleulebi, 

romlis arsebobis pirdapiri mowmobaa dRemde SemorCenili 

termini erTianobis saxli (erTobis saxli). 

welaTSi xaji futkaraZis sacxovrebeli gayris Semdegac 

sam aTeulze meti wlis ganmavlobaSi idga, rogorc didi 

saxleulis arsebobis damadasturebeli materialuri 

faqti. am SenobaSi 1953 wlamde erTad cxovrobdnen xajis 

Svilebi da SviliSvilebi. igi Seesabameboda tradiciuli 

saxleulis Sinagan agebulebas da analogi moepoveboda 

sxva xeobebSic. xaji futkaraZis segmentaciisTanave safuZveli 

Caeyara zeqeria futkaraZis did saxleuls. 

gamonawilebuli ojaxebi zogjer sxva xeobebSi^ an 

imave xeobis sxva soflebSi mkvidrdebodnen. brileli (Wvanis 

xeoba) zoiZeebis winapari axaldabidan gadasula, radgan 

pirvelsacxovrisSi axalgamoyofili ojaxisaTvis Zneli 

gamxdara samosaxlo adgilis gamoyofa. erT-erTi 

Txilvaneli (xulos r-ni) imave mizeziT gadasaxlebula 

dRevandeli xulos centridan. ganayofTa gansaxlebis safuZvelze 

Seiqmna patara oTxkomliani sofeli sawumpi, 

gogolauri (Suaxevis r-ni) da sxva. 

Sigasaxeobo gvarTa mimoqcevis erT-erT saxes, Cveni 

azriT, ganekuTvneba yiSlis _ damxmare sameurneo bazis gadaqceva 

dasaxlebul punqtad. yiSluri meurneoba Sepirobebuli 

iyo konkretuli garemo pirobebiT da iTvaliswinebda 

miwaTmoqmedebisa da mesaqonleobis interesebs. yiSlaSi 

zogjer xorbleulsac Tesdnen, hyavdaT futkris 

36

ojaxebi (SamilaZe v., 1969:43). yiSlebi ZiriTadi sacxovrebeli 

da sameurneo bazisagan arc Tu ise Sors iyo. mosaxleobis 

ricxobrivi zrdisa da mciremiwianobis pirobebSi 

igi xSirad iqceoda axali dasaxlebis obieqtad. yiSluri 

meurneoba daedo safuZvlad tomaSeTis erT-erT moSorebul 

ubans – gaRma tomaSeTs, romelsac mosaxleoba dResac 

„yiSlas’’ eZaxis, vakes (Subnis yiSla), kortoxs (paqsa- 

Zeebis yiSla), sxandras da (vaSlovanis yiSla) da a. S. 

xSir SemTxvevaSi dasaxlebul punqtad^_ soflad qceuli 

yiSla Tavis mxriv iCens axal yiSlur meurneobas. es 

procesi ukanasknel dromde grZeldeba. 

damxmare sameurneo bazis soflad qcevis procesi tradiciulia 

kavkasiis mTianeTisaTvis, sadac xevi warmoadgens 

saTemo-teritoriul ujreds da gansaxlebac Ziri- 

Tadad xevebis mixedviT xdeboda (gamyreliZe b., 1989:138). 

istoriuli bedukuRmarToba gansazRvravda aWarelTa 

migraciebs saqarTvelos, da ara marto saqarTvelos sxvadasxva 

kuTxeSi. e. TayaiSvilis cnobiT, aWaridan da samcxe-javaxeTidan 

osmalobis priodSi qarTlSi, kaxeTSi, guriasa 

da imereTSi gaqceulan da damkvidrebulan ciciSvilebi, 

dolenjiSvilebi, xerxeuliZeebi, TaqTaqiSvilebi, qobulaSvilebi 

da sxvebi (TayaiSviliEe., 1990:138). InwkirveTis 

qristiani qaTamaZeebi osmalobis periodSi guriaSi gadasaxlebulan 

(sixaruliZe i., 1958:156). mTxrobelTa gadmocemiT, 

qaTamaZeebi askanaSi daaxloebiT 300 wlis win Casaxlebulan. 

naRvareveli qaTamaZeebis yaraosmanoRlebis 

naTesauri Stos winaprebic inwkirvelebi yofilan. 

aWarelTa guriaSi Casaxlebis Sesaxeb arsebobs werilobiTi 

monacemebic. d. baqraZis cnobiT, „Curuqsuelebs 

kargad axsovT TavianTi qarTuli warmomavloba. kvlav 

xmaroben Tavis Zvel qarTul gvarebsac, Tanac yvela 

maTgans SeuZlia dagvisaxelos Tavisi saxlikacebi guriasa 

da imereTSi” (baqraZe d., 1987:19). mis mier Cawerili monacemebis 

mixedviT guriaSi mcxovrebi cincaZeebi samxreTidan 

arian guriaSi misuli. dokumentis mixedviT, „ese wyalobis 

wigni: dagiwere ... Cven, patronman iese cincaZeman 

Sen^miqelas^ fayvaZes, Sensa Svilsa giorgis da iovanes da 

gabriels. mogvicemia erTi sayane xvaniauri” (baqraZe d., 

1987:19). xvaniauri axlandel CaisubanSi mdebareobs (orTa- 

37

aTumi), sadac cxovroben mkvidri faRavebi (fayva//fayva- 

Ze//faRava). safiqrebelia, rom yoroliswylis xeobis cincaZeebi 

osmalTa batonobis dros unda gadasaxlebuliyvnen 

guriaSi (mgelaZe n., 1973:59–62). 

1870 wlis erTi dokumentis mixedviT xinodan ltolvili 

gabriel mowyobilis ojaxi ukanasknel xinowmindels 

gamoCinebulis eklesiisaTvis Seuwiravs: „xinowmindelma 

episkoposman ioane Sevwire wmidasa eklesiasa Sensa gamo- 

Cinebuls erTi mosaxle kaci mowyobili gabriel da misi 

Svili ioba’’ ... gabrieli „pirvel Cvensa y~yofili xinowmindelisagan 

daxsnili iyo da mere^ rodesac xinowmindlad 

davadgineT, is xinowminda da misi Semavali eri 

TaTarT miimZlavres da qristianobas ganudgnen da srulad 

Seiqmnen da mis Cvens eklesiazed misvla veRar uZleT 

da batoni mefis solomonis wyalobiT gamoCinebuls ... 

davadgineT da raoden SesaZlebeli iyo aqa vcxovrobdiT: 

da es gabriel mowyobili raTgan usjulos SiSiT iq 

mdgomis SemZlebeli ar iyo, aq CvenTan imyofeboda’’ (baqra- 

Ze d., 1959:19). 

guriaSi ise, rogorc aWaraSi, Casaxlebuli Canan TavdgiriZeebi, 

diasamiZeebi, SalikaSvilebi da sxva. vaxuSti 

gvauwyebs: „xolo samcxes jayeli, ese ars aTabagi da faSa 

axalcixisa: SalikaSvili, TavdgiriZe, diasamiZe. qobulis- 

Ze, gogibaSvili, amilaxori, avalisSvili, sumbatisSvili, 

gogorisSvili, Tuxareli, RaRaniZe da sxuani arRa iwodebian 

gurianTa, aramed faSad, begad da sanjaxad^ da aznaurnica 

agreTve mraval^garna davidumeT (vaxuSti, 1973:35– 

36). 

aWaridan guriaSi migraciebis Sesaxeb saintereso 

monacemebs iZleva surebis xeoba, sadac uamravi gadmocemaa 

daculi aRniSnuli procesis Sesaxeb. guriaSi aWarelTa 

Casaxlebas adgili hqonda XIX saukunis meore naxevarSic. 

Coxatauris raionis soflebi: zoti, Cxakaura^da qvabRa 

swored am periodSi Casaxlebuli mosaxleobiTaa moSenebuli. 

bunebriv-geografiuli pirobebis msgavseba da sameurneo 

profilis specifika, aseve, aadvilebda aWarelTa 

ltolvas mezobel samcxeSi. istoriulad aWarasa da samcxe-javaxeTs 

Soris arsebobda gadasasvlelebi da damakav- 

38

Sirebuli gzebi, rac aiolebda am or mxares Soris savaWro-ekonomikur 

urTierTobebs. gadmocemis mixedviT,^ Wvanis 

xeobis sofel WalaSi mcxovrebi diasamiZeebi (8 komli) 

adre surmaniZeebi yofilan da yinCaurSi cxovrobdnen. maT 

kaci mouklavT da samcxeSi, qvablianis xeobaSi gaqceulan, 

magram mtrebs miugniaT. amitom iqedan kvlav aWaraSi 

gamoqceulan da Wvanis xeobaSi dasaxlebulan. 

XIX saukunis meore naxevarSi migrirebuli aWarlebi- 

Taa dasaxlebuli adigenis raionis soflebi: kikibo, qvabijvari, 

mogvianebiT _ derceli da sxva. 

aRniSnul procesebTan erTad mTian aWaraSi SeiniSneba 

ara marto saqarTvelos sxvadasxva kuTxis warmomadgenlebis, 

aramed ucxo eTnikuri elementebis damkvidrebis 

SemTxvevebic. mniSvnelovan eTnikur-gvarobriv Tu individualur 

adgilmonacvleobebs hqonda adgili arabebis, 

Turq-selCukebisa da monRolTa batonobis periodSi. 

„qarTlis cxovrebis’’ mixedviT, roca noini Semovida 

qarTlSi, TrialeTSi, somxeTSi, javaxeTSi, samcxeSi „yovelni 

iltvodes cixeTa da mTaTa, tyeTa da simagreTa, 

kavkasionTasa da mTiuleTsa~ (q-c, 1959:35-36). 

osmalTa batonobis simZimem kidev ufro gaaaqtiura 

migraciuli procesebi. dampyroblebma qarTul tradiciul 

yofasa da kulturas daupirispires ucxo eTikuri normebi. 

mkvidri mosaxleoba sxvagan garboda. z. WiWinaZis cnobiT, 

osmalebs md. Woroxis sanapiroze miurekiaT maradidis 

mosaxleoba (50-mde ojaxi). maT Soris bevri qalic yofila. 

mters maTgan mahmadis rjulis aRiareba mouTxovia. 50 komlidan 

xuTiRa darCenila, sxvebi Seewirnen qristianobis 

dacvas. am mizeziT moispen am soflis mcxovrebnio _ wers 

zaqaria WiWinaZe (WiWinaZe z., 1904:75). mtris Zalmomreobam 

moamravla nasaxlarebi da nasoflarebi. „gurjistanis 

vilaeTis didi davTris’’ mixedviT, samcxe-saaTabagoSi am 

droisaTvis 364 sofeli iyo dacarielebuli, xolo 344 

sofelSi saxlobdnen mxolod erTidan TerTmet komlamde 

(tivaZe g., 1946:121). 

1877-1878 wlebis ruseT-TurqeTis omis Semdeg osmalTa 

adgili rusebma daikaves. Saqmis, warmoeba gadavida rusul 

enaze. mefis ruseTis adgilobrivi moxeleebi mkvidr mosaxleobas 

„TaTrebad” naTlavdnen maSin, roca osmalebis 

39

TvalSi isini kvlav gurjebad rCebodnen. am da sxva faqtorebma 

ganapirobes muhajirobis saxeliT cnobili gadasaxlebani 

osmaleTSi. gansakuTrebiT dazaralda zRvispira 

zoli, Tumca arc mTianeTi darCa dauzaralebeli. magali- 

Tad, sofel darCiZeebidan pirvel muhajirobas 5 ojaxi 

emsxverpla (WiWinaZe z., 1914:129). mkvidri mosaxleobis ayragadasaxlebas 

xels uwyobda adgilobrivi, gamahmadianebuli 

feodalebis TareSi, TvistomTa mier bavSvebis motacebis 

Semzaravi faqtebi. qobuleTidan, baTumidan, goniodan 

„uwyvet nakadad miedineboda ucxoeTs samSoblos ZaliT 

Tu „nebiT” mowyvetili misi Svilebi” (berZeniSvili n., 

1964:243). 

muhajirobis paralelurad aWaris eTnografiul yofaSi 

dasturdeba ukumigraciuli procesebic. magaliTad, 

SavSeTidan adgili hqonda zogierTi gvaris aWaraSi Camosaxlebis 

faqtebs. xelvaCauris raionis sofel Txilnarsa 

da WarnalSi maWaxlis xeobidan gadmosaxlebuli gabru- 

SiZeebis winaprebi SavSeTidan gadmosulan, Txilvanel qamaSiZeTa 

sagvareulo Stos warmomadgenlebiTaa dasaxlebuli 

SavSeTis erT-erTi sofeli. SavSeTidan Canan mosulebi 

tomaSeTeli futkaraZeebis (kataroRlebi), maWaxleli gami- 

SaZeebis, tbeTeli lomsaZeebis winaprebi. SavSeTidan da 

TurqeTis sxva provinciebidan aWaraSi gadmosaxlebis 

faqts adasturebs memkvidreobiTi saxelebi: imerxevula, 

SavSura 

da sxva. 

istoriuli qarTuli provinciebis garda, aWaraSi esaxlebodnen 

saqarTvelos sxva kuTxeebidanac. gansakuTrebiT 

xSiri iyo aseTi procesebi samcxe-javaxeTidan. aq adre 

mosaxleobis gvarobriv-eTnikuri Semadgenloba ar iyo ise 

Wreli, rogorc gvianfeodalur xanaSi. jer kidev XVI saukunis 

bolos javaxeTi eTnikurad qarTuli iyo (TofCi- 

Svili r., 2000:111). werilobiTi monacemebiT naTlad Cans 

qarTul gvareulobaTa da feodalur saxlTa mocemul 

regionSi cxovrebisa da gansaxlebis magaliTebi. am gvareulobaTagan 

unda gamoiyos: kavkasisZe, avalisSvili, lasurisZe, 

TaqTiriZe, xursiZe, diasamiZe, SalikasSvili, uznasZe, 

fanaskerteli, kopasZeni, jayeli da sxva. bunebrivia, 

40

Sua saukuneebis samxreT saqarTveloSi gansaxlebuli yvela 

gvari ar iyo qarTuli warmomavlobis, magram isini 

qarTuli feodaluri sazogadoebis farglebSi iyvnen warmodgenilni 

da kulturulad da cnobierad am sazogadoebis 

organul nawils warmoadgendnen. samxreT saqarTvelos 

sxvadasxva xeobaSi gansaxlebuli gvarebis Sesaswavlad 

umniSvnelovanesi wyaroa XII-XIII saukuneebis „tbeTis 

sulTa matiane”, romelSic dasaxelebuli gvarebis nawili 

dResac saxlobs aWaraSi. am dokumentSi aSkaradaa gamokve- 

Tili kintriSis xeobisa da mTian aWaraSi samcxuri warmomavlobis 

genealogiuri gantotebani. samcxis mosazRvre 

Rorjomis, didaWaris da agaris TemebSi dominirebs swored 

samcxuri warmoSobis gvarebi, rac adreuli migraciuli 

procesebis Sedegi unda iyos (mgelaZe n., 2000:143). 

dapyrobiTi omebis dawyebis periodidan aWaris mosaxleobis 

gvarobrivi Sedgenilobis gamWidroveba osmalTagan 

mitacebuli qarTuli olqebis (lazuri, tao-klarjuli, 

SavSuri ...) mosaxleobis xarjze xdeboda, magram drogamoSvebiT 

aq poulobdnen TavSesafars artaan-kolasa da 

samcxe-javaxeTis, imereTis, guriis, afxazeTis, samegrelos 

calkeuli ojaxic. samcxidan am periodSi Cans aWaraSi 

Casaxlebuli jayelebi, TavdgiriZeebi, diasamiZeebi da gabatonebul 

wodebriobaTa sxva warmomadgenlebi. vaxuSti 

aRniSnul gvarebs samcxis mkvidrad miiCnevda (vaxuSti, 

1941:25-26). diasamiZeTa feodaluri sagvareulos Sesaxeb 

fragmentuli cnobebi moipoveba calkeul gamokvlevasa da 

werilobiT wyaroSi (SoSiaSvili n., 1966:48-49; Turquli 

wyaroebi ... 1983:29-30; mgelaZe n., 1989:73-74). XVI saukunis bolos 

osmalebis mier samcxe-saaTabagos dapyrobis Semdeg 

diasamiZeTa erTi nawili qarTlSi gadavida da iq damkvidrda 

(Tislisa da xaxulis xelnawerebis minaweri, gv. 

13), xolo garkveuli nawili aWaraSi Casaxlda. DiasamiZeebi 

aWaraSi dResac cxovroben, magram maTi nawili ar ukavSirdeba 

samcxe-javaxeTis diasamiZeTa sagvareulo Stos. magaliTad, 

Wvanis xeobis sofel WalaSi diasamiZeTa tmukienTebis 

rva ojaxi yinCaurel Tu kvatiel surmaniZeTa 

misrolienT naTesauri gantotebis ganayofia. maT winapars 

41

yinCaurSi mkvleloba Caudenia, ris gamoc samcxe-javaxeTSi 

gaqceula, magram Semdeg kvlav aWaraSi dabrunebula. gadmocemiT 

diasamiZeTa bude-naTesaobis saxelwodeba adre 

mesxienTi yofila. 

xinoSi saxloben aTabagebi, romelTa pirvandeli samkvidro 

samcxe-saaTabago iyo. xinodan am gvareulobis ojaxebi 

gansaxldnen aWaris sxva TemebSic. xulos raionis sofel 

iakobaZeebSi gvxvdeba toponimi aTabagiZeebi 

eebi. gadmocemiT, 

XIX saukunis meore naxevarSi xinodan ganayofi Zmebi 

avidnen SuaxevSi, Wvanis xeobis sofel brilSi. aTabagebi 

cxovroben amave raionis sofel inwkirveTSic. rafiel 

erisTavma aTabagTa gvari SavSeTsa da livanis eTnografiul 

sinamdvileSi daadastura (gaz. „droeba’’, 1875, 80, 

81). 

dawinaurebul gvareulobebs Soris erT-erTi mniSvnelovani 

adgili ukavia jayelebs. es gvari maT miiRes cixesimagre 

jayidan (kakabaZe s., 1927: 90-95). mesxeTis aTabagTa 

es Camomavlebi gansaxlebulni iyvnen aWaraSic gvianfeodalur 

xanaSi. livanis xeobaSi maT gabatonebuli mdgomareoba 

ekavaT. aWaraSi jayelebi dasaxlebuli iyvnen xulos 

raionis sofel almeSi. samcxel jayelTa sami Zmidan erTi 

xulos mimarTulebiT gadasula, meore – qedis (amJamad 

saxloben kvaStaSi), mesame – Suaxevis raionis sofel WalaSi. 

soflis erT-erT ubans dResac hqvia sajayelo 

elo. 

aWaraSi bevria iseTi gvari, romlebmac saTemo normebis 

safuZvelze sagvareulo saxeldeba Seicvales damxvduris 

anu mfarvelis gvariT da satomo, pirvelsacxovrisi soflis, 

eponimis Tu winapris zedmeti saxelisagan nawarmoebi 

saxelwodebebi miiRes. swored amgvar Zvel bude-StoTa 

gamoyofa gadmocemebiTa da genealogiuri xis aRdgeniT 

Tua SesaZlebeli. gvarisa da bude-Stos gamocvla an maTi 

bunebrivi zrda ise xdeboda, rom erTi gvaris SigniT 

xSirad sxvadasxva warmomavlobis genealogiuri jgufi er- 

Tiandeboda, romelTagan erTi SesaZloa samcxuri warmomavlobisa 

yofiliyo, xolo danarCeni adgilobrivi an sxva 

romelime xeobis mkvidri winaprisagan warmoqmniliyo. ase 

unda aRmoCeniliyo flatienT (flatienTi 

flatienTi) bude naTesaoba 

42

gaerTianebuli sxvadasxva xeobasa da sofelSi dasaxlebul 

sam _ mgelaZeTa (sofeli agara), iremaZeTa (sofeli 

iremaZeebi) da RorjomelaZeTa (sofeli RorjomelaZeebi) 

gvarSi. gadmocemiT, maTi sami winapari daaxloebiT orisami 

saukunis win samcxis sofel flatedan Camosaxlebula. 

isini sxvadasxva sagvareuloSi mfarvelobis da 

zedsiZeobis gziT Sesulan da sakuTari genealogiuri 

jgufisaTvis pirvel sacxovrisis saxelwodeba daumkvidrebiaT. 

flatedan gamoqceuli „firali’’ suleimani agaras 

dasaxlebula. sami Zmis winapari samcxeSi baqraZis gvars 

atarebda (mgelaZe n., 2000:144). zogierTi versiiT samcxeSi 

isini imereTidan moxvedrilan. am gziT Cans aWaraSi Camoyalibebuli 

bude-naTesaoba mesxienTi (diasamiZe, sofeli 

Wala; mJavanaZe - cxemlisis ubani, dargulai; agreTve mesxienTebi 

saxloben kintriSis xeobaSi), xozrevaniZeebs 

didaWaraSi yarslienTebs//yarsliSvilebs (yarsle 

yarslebi 

bi//yar 

yar- 

sliSvilebi 

Svilebi) uwodebdnen. sxalTis xeobis sofel yiSlaSi 

dasturdeba sagvareulos saxeli yarsilaZe 

arsilaZe, axalcixisien 

cixisien- 

Tebi (tbeTel goCitiZeTa erTi ganStoeba), javaxienTebi 

(Wvaneli civaZeebi) da sxva. 

migraciis marSrutebisa da pirvelsacxovrisis dasadgenad 

gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba sameurneo 

yofis amsaxvel monacemebs. magaliTad, marcvleuli kulturis 

saxelwodebebi TvalnaTliv miuTiTebs ara marto 

samcxe-javaxeTidan aWaraSi mosaxleobis gadaadgilebaze, 

aramed kulturul monapovarTa urTierTsesxebazec. cnobilia, 

rom axal samosaxloSi Casaxlebuli individebi an 

individTa socialuri jgufebi saTuTad inaxaven kulturis 

Taviseburebebsa da fsiqikis saerTo damaxasiaTebel 

Tvisebebs (Бромлей Ю., 1973:37). amasTanave, damxvduri eTnikuri 

garemodan iReben adgilobrivi mosaxleobis yofisaTvis 

damaxasiaTebel kulturis elementebs. amis safuyvelze 

warmoiqmneba kulturaTa garkveuli difuzia-sinTezi. xdeba 

isec, rom axal mosaxleebs migraciis procesSi Tan 

miaqvT pirvelsacxovrisSi maTi sameurneo yofisaTvis damaxasiaTebeli 

Taviseburebani. magaliTad, gobaZeebSi (xulos 

r–ni) gvxvdeba toponimi najavaxurevi. mTxrobelTa 

gadmocemiT, toponimi mcenareul TeslTan aris dakavSi- 

43

ebuli, romelic javaxeTidan moutaniaT. am kuTxeSi purs 

javaxurs (javaxuri 

javaxuri) uwodebdnen, xolo lobios – SavSe- 

Turs (SavSeTuri 

SavSeTuri). javaxuri TandaTan naklebmosavliani 

gamxdara, ris gamoc igi xmarebidan gamosula. samcxe-javaxeTidan 

aWaraSi migraciis faqtebis amsaxveli toponimebia: 

mesxiyan 

ana, mesxuri 

_ jabniZeebis ubani; mesxuri: saxnavsaTesi 

gogaZeebsa da patareTSi; namesxvari – saTibi takiZeebSi; 

javaxura – saTesi axaldabaSi; javaxeTa – saTesi 

yuraulSi; najavaxurevi – saTesi duaZeebSi, gorgaZeebsa 

da gobaZeebSi (xulos r-ni), saTesi laklakeTsa da jalabaSvilebSi 

(qedis r-ni), buCqnari jabniZeebSi; sajayelo 

– 

ubani sofel WalaSi; jayelurebi 

– saTesi furtioSi 

(Suaxevis r-ni) da sxva. 

aWaraSi saqarTvelos sxva kuTxis warmomadgenelTa 

damkvidrebis Sesaxebac moipoveba uxvi eTnografiuli masala. 

gadmocemiT, Suaxevis raionis sofel xabelaSvilebSi 

mcxovrebi beriZeebi gadmosaxlebulan ozurgeTis raionidan 

(xidisTavi). maTi winapari vinme xabula beriZe yofila. 

igi am adgilebSi pirveli dasaxlebula, gaukafavs tye. aq 

mas nawisqvilebi gamouyenebia. mas SeunarCunebia gvari da 

sofelsac misi saxelis mixedviT ewoda xabelaSvilebi. 

dRes aqauri beriZeebi (beriZe 

beriZe) oTxi patronimiuli (genealogiuri) 

jgufis saxiT arian warmodgenilni: aliaoRle 

le- 

bi, gudamedoRlebi, TorunoRlebi da selimoRle 

lebi 

bi. Xabulas 

STamomavalTagan oTxs islami miuRia, oTxs ki ver 

autania osmalTa batonobis uReli da isev gadasaxlebula 

saqarTvelos sxva qristianul provinciaSi. mTxrobelTa 

gadmocemiT xabelaSvil-beriZeebs svaneTSic hyoliaT naTesavebi. 

guriis sofel xidisTavs ukavSirdeba agreTve Suaxevis 

raionis Janivris erT-erT ubanSi – nagomarSi lominaZeebis 

warmoSoba. xidisTavidan arian gadmosuli JanivrSi kila- 

Zeebi (kilaZe 

kilaZe), romlebic dRes ori bude-naTesaobis saxiT 

arian warmodgenilni: duraienTebi da TornienTebi. maTi 

winapari ozurgeTidan gadmosula Wvanis xeobaSi da naRvarevSi 

dasaxlebula, saidanac gamravlebulan da varjanaulSi 

dasaxlebulan. 

44

wyaroTeli saTmaniZeebis winapari gvarad qaTamaZe yofila. 

maT uukadrisebiaT es gvari – „qaTams dagviZaxebeno’’ 

da sxvebisagan gansxvavebuli gvari – saTmaniZe miuRiaT. 

isini warmoSobiT ozurgeTidan yofilan. amJamad, am sagvareulos 

erTi Sto sofel naRvarevSi cxovrobs Zveli – 

qaTamaZeebis (qaTamaZe 

qaTamaZe) gvariT. sofelSi aris qaTamaZeebis 

ubanic. maTi sagvareulo sam naTesaur Stod iyofa: Siri- 

nienTebi 

Tebi, iliasienTebi, kvirtienTebi. 

ebi. gadmocemiT, naRvarev- 

Si qaTamaZeebi amave xeobis sofel varjanaulidan gadmosulan. 

amjerad, Wirs wyaroTis saTmaniZeTa da naRvarevis 

qaTamaZeTa saerTo warmomavlobis dadgena. 

mareTis xeobis sofel SubanSi erT-erTi pirvelmosaxle 

ebraliZeebi (ebraliZe 

ebraliZe) yofila. maTi winaprebis 

pirvelsacxovrisi lanCxuTTanaa dakavSirebuli. pirveli 

Ramis uflebis gamoyenebis mcdelobisaTvis mebatone mouklavT, 

qobuleTis xinoSi gaqceulan da damkvidrebulan. 

maTganaa warmomdgari osmalobis periodis gvari xinve- 

loRli 

li//xinoenoRli 

xinoenoRli. xinodan sami Zma SubanSi asula 

dasasaxleblad. erTi Zma sxalTis xeobaSi, sofel kvatia- 

Si damkvidrebula xozrevaniZis gvariT, meore ki _ focxovSi, 

sofel sakabaloSi da miuRia mirza gelumis//mirza 

mosulis (mirza gelumi//mirza mirza mosuli) gvari. dauTqvamT, 

rom erTmaneTs Sexvdebodnen focxovsa da kvatias Soris 

arsebul e. w. „Sua ubanSi’’. mTxrobelTa gadmocemiT aqedan 

warmosdgeba soflis saxelwodeba Subani – Sua ubani. 

aqaur ebraliZeebs meorenairad „xaCianebsac’’ (xaCiani 

xaCiani) eZaxian. 

osmalobis periodSi maTi winapari salocavad sxal- 

Tis eklesiaSic dadioda da darCiZeebis jameSic loculobda, 

TiTqosda islamis warmomadgenelTa Tvalis asaxvevad. 

erTxel jameSi jvari gamouCnda, ris gamoc jva- 

rianebi, Semdeg ki xaCianebi Searqves. 

zemoT dasaxelebuli mizezebi apirobebda migraciul 

procesebs, rogorc zemoTac aRvniSneT, saqarTvelos sxva 

kuTxeebidan. magaliTad, Subneli jumuSaZeebi TavianT warmoSobas 

imereTs ukavSireben. imereTis sofel kulaSidan 

„gadmosulobas ityvian’’ darCiZeebeli miqelaZeebic. 

XI saukunis erT-erT qarTul warweraSi moxsenebulia 

gvari vaSaymaZe: „ganusvene sulsa mamisa vaSaymaisa’’ (maisu- 

45

aZe i., 1990:64-65) – vkiTxulobT am dokumentSi. gadmocemiT 

vaSaymaZeTa winaprebi vanidan xulos raionis sofel yin- 

CaurSi dasaxlebulan. ciebis gamo dauwyiaT axali samosaxlos 

Zebna, ramac isini mareTis xeobis sofel welaTSi 

aiyvana. 

WvanaSi mcxovrebi qaTamaZeebis (qaTamaZe 

qaTamaZe) sagvareulo 

xuTi Stos saxiTaa warmodgenili (yarasarienTebi 

arasarienTebi, yarasma 

arasma- 

nienTebi, wanwalaenTebi, banabazenTebi, aTinalenTebi). CamomavlobiT 

isini ar arian erTmaneTTan sisxliT naTesaobiT 

dakavSirebulni. maTgan yarasarienTebi gadmosaxlebulia 

zestafonis raionis sofel zeda saqaradan. maTi 

winaprebi imereTSic qaTamaZeebi yofilan. yarasarienTebis 

ganayofebi yarasmanienTebi arian. amave xeobis sofel 

centeraZeebSi mcxovrebi centeraZeebis winaprebic imereli 

qaTamaZeebi yofilan. mRvdlis mkvlelobis gamo isini imereTidan 

gamoqceulan ori Zma WvanaSi damjdara, erTi Zma 

ki „centeraZeebis teritoriebSi asula’’, iq dasaxlebula 

da damxvduris gvari miuRia. 

imereTidan arian mosulebi Wvaneli amaRlobelebi (sofeli 

amaRleba) da bakoeli beriZeebi (Zveli erisTavebi), 

raqvTeli SainiZeebi da beriZeebi _ baraTalienTebi, diokniseli 

saginaZeebi, SavaZeebis erTi Sto, tbeTeli goCiti- 

Zeebis erTi Sto, gogaZeebeli TurmaniZeebi da gogaZeebi, 

buTurauleli miqelaZeebi, leRveli da Wvaneli wulukiZeebi. 

wulukiZeTa naTesaur Stos ganekuTvnebian agreTve 

mWedlienTebi, kverkvetienTebi, RarRalienTebi, roma 

manien 

nien- 

Tebi. 

ltolvilebi zogjer axerxebdnen TavianTi gvaris SenarCunebas. 

amis saintereso magaliTia qedis raionis sofel 

dandaloSi mcxovreb avalianTa gansaxlebis suraTi. 

sikvdilmisjili vinme Tevdore avaliani gaqceula da 

aWaraSi sofel dandaloSi damkvidrebula. Semdeg is xlebia 

TurqeTis xelisuflebis warmomadgenlebs, dandalos 

miwebi da aznauris wodeba mouTxovia. sanacvlod piroba 

daudia, rom miiRebda islams, „saqarTvelodan gadmoasaxlebda 

Tavis saxlis kacebs’’ da maTac gaamuslimanebda. 

Tevdore avaliani gamahmadianebula, „saqarTvelodan’’, Ta- 

46

visi soflidan motyuebiT wamouyvania jalabaSvili, gela- 

Svili, arzanaSvili, balaZe, zaqaraSvili, kakaSvili, babu- 

CaSvili da sxvebi (WiWinaZe z., 1904:71-73). TiTo gvarisaTvis 

miuciaT TiTo sofeli da soflebisaTvis TavianTi sagvareulo 

saxeli uwodebiaT. zogierTi sofeli – gegeli- 

Zeebi, jalabaSvilebi, balaZeebi – dResac inarCunebs winapris 

gvarisagan miRebul saxelwodebas. osmalobis period- 

Si avalianebisaTvis TevdoroRlebi uwodebiaT. maTi Stamomavlebi 

dResac cxovroben dandaloSi. 

aWaris mTianeTSi cxovroben samegrelodan, qarTlidan, 

svaneTidan (arsebobs toponimi svaneTi _ namonastrevSi), 

raWidan, xevsureTidan, istoriuli lazeTidan gadmosaxlebulTa 

STamomavlebic. magaliTad, Suaxevis raionis sofel 

WvanaSi Casaxlebula samegrelodan gamoqceuli vinme 

gvaTua, gamahmadianebula, motyuebiT Cauyvania Tavisi col- 

Svili, Semdeg ki bavSvebiT vaWroba dauwyia (WiWinaZe z., 

1904:68). megrelTa migraciaze migvaniSnebs mravlad Semor- 

Cenili xalxuri gadmocemebi da toponimikuri monacemebi. 

magaliTad, megrelis nakarvali (kvirikeSi), megreliZi 

Zisou 

sou- 

li (zeda samebaSi, qobuleTi), megrelaxeviRele (civaZeeb- 

Si, Suaxevi), megrelaxevi (wyaroTaSi, Suaxevi), megrela 

la- 

vitye (qedqedSi, xelvaCauri) da sxva. 

Wvanis xeobis sofel wyaroTaSi cxovroben gograWaZee 

Zee- 

bi naTesauri jgufebiT: yoroxCienTebi 

oroxCienTebi, alalienTebi, Wo- 

kienTebi, xojienTebi, jamuSienTebi da yairuxCienTebi 

airuxCienTebi. GograWaZeTa 

alalienTebis naTesauri Stos winaprebi warmo- 

SobiT raWidan yofilan. danarCen ganStoebebTan alalien- 

Tebs naTesaoba ara akavSirebT. raWvelobas ityvian agreTve 

maxunceTeli kaxiZeebis erTi Stos warmomadgenlebi. 

Suaxevis raionis sofel WalaSi beriZeebi (beriZe 

beriZe) ori 

Stos saxiTaa warmodgenili: ToTosnebi da qurTienTebi 

Tebi. 

ToTosanTa patronimiuli saxelwodeba mocemuli na- 

Tesauri Stos winapari qalis sakuTari saxelis – ToTosagan 

Camoyalibda. gadmocemiT, beriZeTa am Stos sagvareulo 

saxelwodeba adre sumbauri 

yofila. sofelSi arsebobs 

toponimi sumbauri. isini TavianT warmomavlobas xevsureTs 

ukavSireben. ToTosnebi qurTienTebis naTesauri 

47

Sto ar ganekuTvnebian. maTi gvari beriZe araa genetikuri 

warmomavlobis amsaxveli. xevsureTidan aWaraSi migraciis 

faqtis amsaxvelia toponimi WinWarauli – kirnaTSi, raqv- 

TaSi da sxva soflebSi. qedis r-nis sofel axoSi dasturdeba 

toponimi bazaleTi. 

aRmosavleT saqarTvelos, kerZod qarTls ukavSireben 

TavianT warmomavlobas vernebeli surmaniZeebi. dekanaSvilebeli 

ojaxiSvilebi (kaspidan), darCiZeebeli surmaniZeebi 

da sxva. 

aWaraSi mravlad saxloben istoriuli saqarTvelos 

provinciebidan – SavSeTidan (magaliTad, Subneli kvirikaZeebi), 

klarjeTidan (qvarianebi) (wereTeli d., 1950) da 

sxva regionebidan sxvadasxva mizezebiT damkvidrebuli 

gvareulobani. dandaloSi arsebobs toponimi ardahanlebi 

bi. 

migraciis amgvari mimarTulebebis maCvenebelia tomaSe- 

Teli futkaraZeebis _ katarienTebis ganStoebaSi daculi 

gadmocemebic. aWaraSi mravlad saxlobs lazeTidan gadmosulTa 

STamomavlebi. xulos raionis sofel agaraSi 

mcxovrebi gelaZeTa lazienTebis Stos Zveli gvari anTaZea 

da isini warmoSobiT lazebi yofilan. lazebi arian agreTve 

mareTis xeobis sofel erdvaTisa da lazoRlebis 

(axalSeni) mcxovrebni. erdvaTis pirveli mosaxleni – 

exlandeli futkaraZeebis winaprebi iq xofidan asulan. 

dRes isini erTiandebian futkaraZeTa lazienTebis ganStoebaSi. 

maTi winaprebi qvis kargi mTlelebi yofilan. Subneli 

futkaraZeebisagan Sesrulebuli samuSaos sazRaurSi 

(erT-erTi versiiT sisxlis sazRaurSi) miuRiaT dRevandeli 

dasaxlebis teritoria, dasaxlebulan da damxvduris 

gvari miuRiaT. aWaraSi mravladaa lazebis aseTi mimoqcevebis 

amsaxveli toponimebi: lazis axo (saTibi kaloTa- 

Si), laziaxo (dRvanSi), lazoRlebi (sofeli mareTis xeobaSi), 

lazistani (ubani dagvaSi) da sxva. 

aWaraSi ltolvili qarTluri, lazuri, imeruli, megruli, 

samcxuri, guruli, klarjuli Tu SavSuri mosaxleobis 

gverdiT Cndeba araqarTuli eTnikuri elementic, 

Tumca maTi ganviTareba xdeboda mkvidri substratis safu- 

Zvelze (mgelaZe v., 1964:23). araqarTuli eTnikuri fenebis 

48

gamovlena xerxdeba xalxuri gadmocemebiTac, magram eTnikuri 

mikuTvnebuloba umetesad patronimiul saxelwodebebSi 

iCens Tavs. aRniSnuli ganStoebebi aWaraSi Ziri- 

Tadad gvarnacvalia da gadasulia qarTul gvarsaxelze. 

satomo patronimiuli saxelwodebis SenarCunebiT araqar- 

Tuli mosaxleoba cdilobda daviwyebisaTvis ar mieca 

sakuTari warmomavloba. gvaris Secvlas ara marto xangrZlivi 

eTnikuri procesebi da gaqarTveleba uwyobda xels, 

aramed saTemo tradiciuli normac, romelic aiZulebda 

xizans mkvidri mosaxleobis survilisa da moTxovnis 

Sesabamisad damxvduris gvari mieRo. aWaraSi araqarTuli 

satomo saxelwodebis matarebel mcire patronimiul jgufebs 

xSirad vxvdebiT. magaliTad, aWaris araerT xeobaSi 

dasturdeba bude naTesaobis aRmniSvneli satomo saxelwodeba 

qurTienTi. sofel RorjomelaZeebSi Rorjomela- 

ZeTa gvarSi muTienTebis, ieTimiSvilebis, yaflanienTebis, 

flatienTebis da memedalienTebis garda saxlobs qur- 

TienTebis patronimiuli ganStoebac. sofel WalaSi beri- 

ZeTa gvaris erT-erTi segmenti qurTienTebis saxeliTaa 

warmodgenili. aWaraSi mravladaa qurTTa migraciis amsaxveli 

toponimebi: naqurTvala [maWaxelas skurdidSi, zanaqiZeebSi 

(xelvaCauri), xucubanSi, xinoSi, aWyvisTavSi, leRvaSi, 

cxemlisSi, xabelaSvilebSi], qurTianadebi (droSi), 

qurTebi baRCa da qurTixari (samoleTSi),, qurTinao 

rTinaomari 

(mawyvalTaSi), qurTimezrebi (CiruxSi), qurTiaxo (diakoni- 

ZeebSi), qurTluRi (WarnalSi), qurTiWaRi (sarfSi) da sxva. 

qurTebis cxovrebis kvali aisaxa sulier kulturaSic. 

saxalxo dResaswaulis – SuamTobis repertuarSi mniSvnelovani 

adgili eWira xalxur TamaSobas „zirikobias’’, 

romelic Ria cisqveS imarTeboda. saxlSi kerasTan sxedan 

col-qmari, coli fexmZimedaa, modis stumari. maspinZeli 

SeipatiJebs stumars da sufraze miiwvevs. stumari uarzea. 

maspinZeli _ brazobs, joxiT scems stumars da agdebs 

saxlidan. stumari „saxlidan’’ garbis fexSiSvela, gadis 

„ezoSi’’ da sicivisagan kankalebs. saxlidan diasaxlisi 

sTxovs qmars daanebos Tavi stumars. qmari arc cols 

49

indobs, coli Zirs ecema, atkivdeba muceli da ewyeba mSobiaroba. 

mSobiarobaSi mas qmari exmareba. 

gadmocemiT qurTebi moxetiale cxovrebas eweodnen da 

maTxovrobiT irCendnen Tavs. maTxovar qurTebs aq 

„zirikls//zirklebs’’ uwodebdnen. ziriki niSnavs daZonZil 

qurTs. amitom, zirikobiac „maTze dasacini TamaSobaao’’ _ 

gadmogvcemen mTxrobelebi. maTive gadmocemiT qurTebs 

daZonZili tansacmeli ecvaT da fexSiSvelni dadiodnen. 

moTamaSeebi qurTebs CacmaSic baZavdnen. TamaSis dros 

qalis rols mamakaci asrulebda. es TamaSoba scodniaT 

tomaSeTelebs, Subnelebs, kobalTelebs – XX saukunis 30- 

40-ian wlebamde, Tumca specialur literaturaSi ukve 

cnobilia, rom adre es ar iyo Cveulebrivi garToba. dResaswaulebsa 

da am tipis TamaSobebSi Semonaxulia qar- 

Tul-kavkasiuri da axlo aRmosavleTis xalxTa uZvelesi 

socio-religiuri plastebi. masSi gamosWvivis nayofierebisa 

da Svilierebis mfarveli RvTaebis pativiscema, Tundac 

Svilierebis inscinirebis procesSi, Cans falosis 

kulti, sakulto xasiaTis dramis nairsaxeobebi da sxva 

mravali (dawvr. ix. Tandilava z., 1980). 

aWaraSi SeiniSneba berZnuli mosaxleobis kvalic. baris 

soflebSi isini kompaqturad saxloben, xolo mTaSi 

berZnebi gansaxlebulni iyvnen erTeul ojaxebad, romel- 

Ta Sesaxeb mxolod gadmocemebi da TiTo orola toponimia 

Semonaxuli. magaliTad, berZnauli (saTesi laklakeT- 

Si), mavropuloebi (kvirike) da sxva. XIX saukunis II naxevarSi 

aWaris mTianeTSi samcxe-javaxeTis sxvadasxva provinciidan 

droebiT samuSaoze Camodiodnen berZeni xelosnebi, 

mWedlebi (kalai 

kalaijebi 

ebi). am tipis moZraoba ar iTvaliswinebda 

ayra-gadasaxlebas da sxvagan damkvidrebas, Tumca 

garkveuli miznebis gamo sxvadasxva adgilebSi sacxovrebladac 

ki rCebodnen. amas adasturebs Tundac zemoT dasaxelebuli 

toponimebi. 

aWaraSi gadmocemiT dasturdeba agreTve somxuri, 

afxazuri, Cerqezuli, CeCnuri da sxva eTnikuri jgufebis 

kvalic. aWaraSi mravladaa toponimebi, romelSic geografiuli 

saxelis mawaromebel afiqsad -yva 

formantia war- 

50

modgenili. magaliTad, dedaluyvaTi 

vaTi, boboyvaTi 

.. geografiul 

saxelTa -yva bolokidurs saqarTvelos toponimikaSi 

erT-erTma pirvelma yuradReba miaqcia s. janaSiam. misi 

azriT yva 

udavod Cerqezuli sityvaa da Reles, xevs 

niSnavs. yva 

calkec gvxvdeba da gavrcelebulia xevis, xeobis 

gamosaxatavad (ix. „mnaTobi’’, #12, 1956:135-136). g. 

axvlediani ar iziarebs am mosazrebas. misi SexedulebiT, 

yva 

daboloeba gadmonaSTia da ara Cerqezulis nakvalevi 

(„mnaTobi’’, #2, 1957:114). CerqezTa da afxazTa cxovrebis 

kvalis aRmniSvneli unda iyos toponimebi: CerqezluRi 

(axalsofeli), CerqezloRi (gonio), afxazura (Subani), 

adamianis sakuTari saxeli Cerqeza da sxva. maTi aWaraSi 

dasaxleba XIX saukunis pirvel naxevarSi iwyeba (WiWinaZe 

z., 1912:60). 

qiZiniZeebis (Suaxevi), yinCauris (xulo), samebis, xucubnis 

(qobuleTi) da sxva soflebis toponimikaSi aisaxa ama 

Tu im eTnikuri jgufis cxovrebis kvalic, rac xSirad 

xalxuri gadmocemebSicaa warmodgenili – somexinaklavi, 

somexauri, hemSilluRi, uriebis sasaflao, uriaRele, 

CaCani 

da sxva. 

amrigad, gvarTa mimoqcevis sakiTxebi mraval istoriul-eTnografiul 

aspeqts moicavs da savele masalebis 

siuxviTac sakmaod tevadia. arsebuli eTnografiuli da 

literaturuli monacemebis analizi gvafiqrebinebs, rom 

mTiani aWaris mosaxleobis formirebis procesi uSualod 

ukavSirdeba sxvadasxva periodis social-ekonomikur Tu 

politikur faqtorebs, radgan swored am tipis faqtorebi 

ganapirobebda saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan sakvlev 

regionSi mosaxleobis adgilmonacvleobas, maT Serwymasa 

da ganviTarebas adgilobrivi substratis safuZvelze. aWaris 

mTa gviandel etapebzec ganicdida migrantTa axali 

talRebis moZalebas da mkvidr qarTul eTnikur garemoSi 

gvarobriv gadajgufebas. migraciis am procesebze sagvareulos 

ganStoebaTa saxelwodebebic metyvelebs. zemoTqmulis 

gaTvaliswinebiT aWaraSi mosaxle gvarebis istoriis 

kvleva kvlavac unda gagrZeldes. 

51

Nugzar mgeladze, tamaz futkaradze 

Some problems of the Family migracion in adjara 

Summary 

In the article the-fegue от migration of the fajpily'representatives within 

and beyond Ajara is dismissed Tbtânalysfts of ethnographic and literary data 

makes us think that farrrlation of the population of the highland region is 

connected tefaifferent period social-economic and political factors since they 

conditioned displacement of population of different parts of Georgia to the 

regions under study and their merging development on the basis of the local 

substrata. 

Нугзар Мгеладзе, Тамаз футкарадзе 

Некоторые вопроси миграции фамилий в Аджарии 

Резюме 

В статье рассмотрены вопросы миграции представителей той или 

иной фамилии как внутри, так и за пределами Аджарии и, наоборот, из 

других областей Грузии в Аджарии. 

Анализ литературных и этнографических данных дает возможность 

заключить, что процесс формирования населении горной Аджарии было 

связанно с социально-экономическими и политическими факторами 

разного периода, потому что именно в исследуемом регионе факторы 

подобного типо обусловливали перемещение населения из разных 

уголков Грузии, их слияние и развитие на основе местного субстрата. 

52


1. aCugba T., ojaxi da saojaxo yofa aWaraSi, baTumi, 1990. 

2. aWaris ar saxelmwifo arqivi, f. 69, s. 1-5. 

3. baqraZe d., arqeologiuri mogzauroba guriasa da aWaraSi, 

baTumi, 1987. 

4. berZeniSvili n. borjomis xeoba, dRiuri, 1947 weli.-`saqarTvelos 

istoriis sakiTxebi’’, wign. I, Tbilisi, 1964. 

5. vaxuSti bagrationi. aRwera samefosa saqarTvelosi.-`qarTlis 

cxovreba’’, t. IV, Tbilisi. 

6. vaxuSti bagrationi, aRwera samefosa saqarTvelosi, Tbilisi, 

1941. 

7. xevsureTis sofeli da misi sameurneo tradiciebi, Tbilisi, 

1989. 

8. gaz. „droeba’’, #80, 81, 1875. 

9. Tandilava. z. SuamTobis tradiciebi da folklori, Tbilisi, 

1980. 

10. TayaiSvili e,. samuslimano saqarTvelo.-Jurn. `mnaTobi’’, #8, 

Tbilisi, 1990. 

11. Turquli wyaroebi XVI s–is I meoTxedis samcxe-saaTabagos 

istoriisaTvis (gamosca cisana abulaZem), Tbilisi, 1983. 

12. TofCiSvili r., aRmosavleT saqarTvelos mTielTa migracia 

XVII-XX ss-Si, Tbilisi, 1984. 

13. TofCiSvili r., javaxeTis mosaxleobis migraciis istoriidan.- 

`mesxeTi (istoria da Tanamedroveoba)’’, axalcixe, 2000. 

14. Jordania T., qronikebi, t. I. 

15. erisTavi r., cnobilni osmalos saqarTvelos.-`droeba’’, #80– 

81, 1875. 

16. kakabaZe s., TorelTa sagvareulo Stoebi.-`vefxistyaosani’’, 


17. leonti mroveli. mefeTa cxovreba.-`qarTlis cxovreba’’, I, 


18. maisuraZe i., qarTuli gvarsaxelebi, Tbilisi, 1990. 

19. mgelaZe vl., sofel darCiZiebis dasaxlebis struqturisaTvis.-baTumis 

samecniero-kvleviTi institutis `Sromebi’’, t. 

II, baTumi, 1962. 

20. mgelaZe vl., mosaxleobis mimoqcevis sakiTxisaTvis aWaraSi. - 

`baTumis samecniero-kvleviTi intitutis mesame samecniero 

sesiis moxsenebaTa Tezisebi’’, baTumi, 1964. 

21. mgelaZe vl., zemo aWaruli sofeli Zvelad, baTumi, 1973. 

22. mgelaZe n., aWaraSi mesxTa migraciis sakiTxisaTvis.-èTnografiuli 

gamokvlevebi’’, Tbilisi, 1989. 

53

23. mgelaZe n., faRava m., andria pirvelwodebuli samxreT-aRmosavleT 

SavizRvispireTSi da kulturuli memkvidreobis sakiTxebi 

aWaraSi.-Jurn. „literaturuli aWara’’, #3, baTumi, 

1999. 

24. mgelaZe n., samcxuri warmomavlobis genealogiuri jgufebis 

istoriis zogierTi sakiTxi aWaraSi.-`mesxeTi (istoria da 

Tanamedroveoba)’’, axalcixe, 2000. menTeSaSvili st., aWaris 

eTnografiuli masalebi.-ènimkis moambe’’, II, tfilisi, 1937. 

25. „mnaTobi’’, #12, 1956. 

26. narimanaSvili g., mgelaZe n., aWariswylis xeobaze gamavali 

savaWro-satranzito gzebis Sesaxeb.-ìberia-kolxeTi’’ (saqarTvelos 

klasikuri da adremedivievuri periodis arqeologiuristoriuli 

kvlevani), III, Tbilisi, 2007. 

27. nikolaZe n., baTumi, kreb.: #4, 1873. 

28. sixaruliZe i., samxreT-dasavleT saqarTvelos toponimika, I, 

baTumi, 1958. 

29. tbeTis sulTa matiane (gamosacemad moamzada, gamokvleva da 

saZiebeli daurTo Tina enuqiZem), Tb., 1977. 

30. tivaZe g., samcxe-saaTabago gurjistanis didi davTris mixedviT.-Jurn. 

„mnaTobi’’, #3, Tbilisi, 1946. 

31. SamilaZe v., alpuri mesaqonleoba saqarTveloSi, Tbilisi, 

1969. 

32. SoSiaSvili n. TorelTa feodaluri saxlis istoria da 

SoTa rusTaveli.-`SoTa rusTaveli’’, Tbilisi, 1966. 

33. wereTeli d., dRiuri #3.-àWaris saxelmwifo muzeumi’’, 

xelnawerTa fondi, 1950. 

34. WiWinaZe z., qarTveli kaTolikeni da qarTvelTa dakarguli 

soflebi, Tbilisi, 1904. 

35. WiWinaZe z., qarTvel mahmadianTa didi gadasaxleba osmaleT- 

Si, tfilisi, 1914. 

36. qarTlis cxovreba, II, Tbilisi, 1959. 

37. Архив института этнографии АНРФ; Материалы грузинского отряда, ПК, 

Л. 101, 103, 104. 

38. Бромлей Ю., Этнос и этнография, Москва, 1973. 

39. Волкова Н., О переселении с гор на равнины на северном Кавказе в. XVII- 

XX вв.-СЭ, Москва, 1971. 

40. Турецко-русский словарь, Москва, 1945. 

54

55 

roin malaymaZe 

mesaqonleoba liganis xeobaSi 

liganis xeobis sameurneo cxovrebaSi erT-erTi mniSvnelovani 

adgili mesaqonleobas uWiravs. dargis ganviTareba 

ganpirobebulia xeobis xelsayreli bunebriv-geografiuli 

pirobebiT, pirvel rigSi _ mdidari alpuri saZovrebis 

arsebobiT. 

mesaqonleoba miwaTmoqmedebasTan kavSirSi, anu simbiozuri 

formiT viTardeboda, rac kanonzomieri movlenaa 

saqarTvelos mTiani zonis cxovrebaSi (Citaia g. 1997, 171; 

SamilaZe v, 1964, gv. 238_239; robaqiZe al. 1957, 18_19; 

bregaZe n. 1986, 168). 

mesaqonleoba gansakuTrebiT dawinaurebuli iyo murRulis, 

devsqelis da nawilobriv borCxis raionis soflebSi. 

aq sakmaod bevri hyoliaT msxvilfexa da wvrilfexa 

saqoneli. mcire raodenobiT misdevdnen saxedris, joris 

da cxenis moSenebas (umikaSvili p. 1877, 8). 

liganis xeobis Woroxispira soflebSi (mirveTi, qvemo 

da zemo maradidi, borCxa da sxva) mesaqonleobas naklebad 

misdeven Sesabamisi sakvebi bazis simciris gamo. g. yazbegi 

borCxis magaliTze werda: “garegnulad borCxa sofels 

ara gavs. aq 80-mde koxtad aSenebuli saxlia, romelTac 

araviTari sameurneo minaSeni ara aqvs. rqiani pirutyvi da 

cxeni aq sul ar aris. yvela mcxovrebi navmSeneblobas, 

menaveobas da Tixis WurWlis damzadebas misdevs~ (yazbegi 

g. 1995, 116). 

liganis xeobaSi ZiriTadad gavrcelebuli iyo patara 

tanadobis adgilobrivi jiSis msxvilfexa da wvrilfexa 

saqoneli (Солнышкин Н. Е.. 1912, 41), romelic kargad iyo 

Seguebuli adgilobriv garemo pirobebs. did mniSvnelobas 

aqcevdnen rogorc mewveli, aseve gamwevi pirutyvis (xaris) 

jiSianobas. eTnografiuli monacemebiT, saukeTeso xarisxis 

mewvel saqonlad iTvleboda cxra kbiliani Zroxa. 

amasTan erTad, jiSian Zroxas curne (curi) didi da win 

wamoweuli unda hqondes. mis jiSianoba-ujiSobas ara 

marto garegnuli niSan-TvisebebiT, aramed “rZianobis” mi-

xedviT arCevdnen. aseve karg gamwev Zalad miCneulia jaga, 

anu sqel da grZelkisriani pirutyvi. rogorc vxedavT, 

adgilobrivi mosaxleoba kargad asxvavebda saqonlis ji- 

Sianobasa da vargisianobas. es faqtorebi Tavisebur zegavlenas 

axdenda rZis produqtebis warmoebasa da gamwevi 

Zalis Sromisunarianobaze. 

msxvilfexa saqonlidan gansakuTrebuli yurdReba eqceoda 

xaris moSenebas. igi saxedris, cxenis gverdiT warmoadgenda 

muSa-gamwev Zalas sxvadasxva samuSaos Sesasruleblad. 

xaris Semdegi saxelwodebebi moixsenieba: mozveri, 

buRa, ura anu daukodavi xari. xars arCevdnen feris 

mixedviTac. magaliTad, Savi ferisas yaramans, xolo wi- 

Tel-Savi ferisas _ mureSas eZaxian. 

samuSaod xars oTxi wlis asakidan iyenebdnen, risTvisac 

saWiro iyo misi winaswar gaCveva anu gaxameba. amisTvis 

uRelSi Seubamdnen da jilRis gawevas SeaCvevdnen. icodnenAagreTve 

xarebis gaCveva kaloobasTan dakavSirebiT. 

eridebodnen ura pirutyvis uRelSi Sebmas. 

liganis xeobaSi xars muSa Zalis garda sxva mniSvnelobac 

eniWeboda. mas iyenebdnen aq garToba-sanaxaobebSi, 

romelic “buRebis Wedobis” saxelwodebiTaa cnobili. 

wvrilfexa saqonlis moSeneba SezRuduli iyo, rac 

gamowveulia mkacri klimaturi pirobebiT da Sesabamisi 

sakvebi bazis simciriT. a. frenkelis monacemebiT, wvrilfexa 

saqoneli gavrcelebuli iyo soflebSi: arCveTSi, 

omanaSi, TxilazurSi, ozmalSi da sxva (Френкель А. 1879, 

119). upiratesoba cxvris moSenebas eniWeboda, radganac 

zamTarSi misi Senaxva TxasTan SedarebiT ufro advili 

iyo. saojaxo yofaSi didi gamoyeneba hqonda cxvris 

matyls. cxvars weliwadSi orjer (martsa da zafxulSi) 

kreWdnen, amisTvis gamoiyeneboda specialuri saparsi makrateli, 

romelsac “yirxluRs” ewedeboda. erTi cxvris 

ganakreW matyls kanZi (kanZi asevea ganmartebuli sulxansaba 

orbelianis leqsikonSi, _ sulxan-saba orbeliani. 

1965, 355) ewodeboda. 

liganis xeobis mesaqonleobaSi sayuradRebo momentebs 

Seicavs saqonlis movla-patronobasTan dakavSirebuli 

wesebi da Sromis organizaciebis sakiTxebi. xeobis mkacri 

klimaturi pirobebiT gamowveuli xangrZlivi zamTari mo- 

56

saxleobas aiZulebda saqonlis baguri kvebisaTvis saWiro 

sakvebi maragi droulad moemaragebia. saqonlis sazamTrod 

imaragebdnen: Tivas, Calas, nekers. damxmare funqcias 

asrulebda namerCxli, wyavi, Zmerxli, gamxmari laxana 

(fxali), anwli da sxva. 

eTnografiuli masalebis mixedviT saTib-saZovrebi 

TiTqmis yvela sofels gaaCnda, magram am mxriv devsqelisa 

da murRulis xeobebi gamoirCeoda. devsqelis xeobis sami 

sofeli _ devsqeli, Suaxevi, bagini _ kalovanis axaltyes, 

axos, berisxevSi, saTibisxevSi, oxvaT, CitaurSi, gaRmoban- 

Si ganlagebuli saTib-saZovrebiT sargeblobda, romlebic 

sakvebi balaxis (samyurai, katarai, xasimoli, ionja da 

sxva) yuaTianobiT gamoirCeoda, saukeTeso sakvebad iTvleboda 

ionja, romelsac weliwadSi samjer iRebdnen. Tibvis 

erTi mxridan meore mxares gatanil napirs andali ewodeba. 

Tibva, romelic aq Walobis saxeliT aris cnobili, 

iwyeboda ivlisis bolos. didi farTobis mosamkelad 

iwvevdnen rogorc mamakacebis, ise qalebis nads. 

Tivis mosavals isev saTibebSi arsebul sameurneo 

nagebobebSi inaxavdnen, romelsac qori ewodeboda. zamTar- 

Si an Semodgomaze marxiliT Sin mihqondaT. iq, sadac marxili 

ar miudgeboda, gvarmad (Sdr: “gvarala-gorgali, Tavsaxvevi, 

Calis konis Sesakravi, Tivis Toki”. Rlonti al. 

1984, 151) Sekrul Tivas zurgiT ezidebodnen. amisaTvis iyenebdnen 

Tavisebur mowyobilobas_saZnes. am mxriv sainteresoa 

liganis xeobaSi gavrcelebuli Cveuleba _ axoToba. 

eTnografiuli masalebis mixedviT axoToba ewodeba iailebis 

siaxloves arsebuli Walebidan (saTibebidan) Tivis 

motanasTan dakavSirebul wes-Cveulebas. 

zamTarSi msxvilfexa da wvrilfexa saqonlis sakvebisaTvis 

didi mniSvneloba hqonda nekeris damzadebasac. iv. 

jaiani me-19 s. 90-ian wlebSi amasTan dakavSirebiT werda: 

“sazogadod baTumisa da arTvinis olqis mcxovrebT, qarTvel 

mahmadianebs, Cveulebad aqvT, visac Txa-cxvari hyavT, 

zamTrisaTvis imaT gamosakvebad daamzadon nekeri (muxis 

Stoebi foTlebianad). Tu gind bevri, Tiva-Calac hqondeT, 

mainc nekeri Tu ar daimzades, ar SeiZleba. radgan aq 

zamTari icis. muxis xeebi soflelT gayofili da daCemebuli 

aqvT Tav-TavisaTvis, ise rogorc xexili”. 

57

nekers Semodgomaze amzadebdnen. saukeTesod iTvleboda 

ara marto muxis, aramed cacxvis, Telis, cxemlis nekeri. 

pirvel weliwads sanekre xes mTlianad Camosxlavdnen. 

aRniSnuli RonisZieba emsaxureboda saukeTeso nekeris 

miRebas. aqedan moyolebuli, xe nekerisaTvis yovel mesame 

wels isxvleboda. 

zamTarSi gamoiyeneboda agreTve wyavi, Zmerxli, suro 

da pawki. yvelaze yuaTianad Zmerxli iTvleboda. is ojaxebi, 

romlebic ver uzrunvelyofdnen zamTrobiT saqonlisaTvis 

saWiro sakvebis dagrovebas da saqonlis gamozamTrebas, 

Semodgomis miwuruls cdilobdnen garkveuli 

nawili gaeyidaT. me-20 saukunis damdegamde pirutyvi 

iyideboda arTvinisa da baTumis bazarze (Солнышкин Н.Е. 

41). gayidvis win pirutyvs kudis wvers an balans SeaWrian 

da axorSi dakideben _ rwmeniT, “xeli ar gadayveboda”. 

didi mniSvneloba eniWeboda saqonlis movlas. gansakuTrebul 

yuradRebas mewvel saqonels da xars uTmobdnen. 

aq mWle, sust saqonels bexrikebi ewodeboda. zogier- 

Ti ojaxi sakvebis ukmarisobis gamo saqonels zamTrobiT 

mosavlelad mezobels an naTesavs miabarebdnen. amgvari 

wesi saqarTvelos sxva kuTxeebSic arsebobda aWaraSi mas 

abareba-gabareba ewodeboda (SamilaZe v. 1969: 114-117). 

maisis bolos saqonels sazafxulo ialaRebze garekavdnen. 

didi mniSvneloba eqceoda mTaSi wamsvlelTa Ser- 

Cevas. am mxriv upiratesoba ojaxSi asakiT ufros qals 

eniWeboda, romelmac kargad icoda saqonlis movla-patronobis 

saqme da rZis produqtebis damzadeba. memTevre 

qals meSorTi-saSorTi ewodeboda. 

58

ebrikis iailebi. devsqelis xeoba. 2001 weli 

qlaskuris iailebi. devsqelis xeoba. 2001 weli 

59

devsqelis mosaxleoba karCxlis mTis alpuri saZovrebiT 

sargeblobda, sadac mTa-saZovrebi soflebis mixedviT 

iyo danawilebuli. sofel trapenis, ebrikas mTa iyo _ 

TeTriwyali. devsqelis, baginis, Suaxevis_jamikari. qlaskuris, 

xebas_patinai/pawa mTa. murRulis xeobis mosaxleoba 

dadioda egrisus, Soravlisa da maRaras mTebze. 

SeZlebuli pirebi ardaganis saZovrebsac iyenebdnen. kirna- 

Tis Temis mosaxleobis nawili dRes adigenis raionis 

jazigolis alpuri saZovrebiT sargeblobs. 

iyo iseTi ojaxebi an soflebi, romelTac pirutyvi 

cota hyavdaT da sazafxulo saZovrebiT anu mTiT ar sargeblobdnen. 

soflidan moSorebiT mxolod xarebi gadahyavdaT. 

sofeli xarebis raodenobis Sesabamisad or an sam 

mwyems SearCevda. isini xarebs saZovrebze mierekebodnen. 

maTi daqiravebis pirobebi sxvadasxva iyo, safasuri ganisazRvreboda 

rogorc fuliT, ise naturiT. mwyemsi 

pasuxismgebeli iyo abarebul saqonelze. 

xarebis sadgomi adgili, romelsac iaTaRi ewodeba, 

wyalTan axlos unda yofiliyo. yvela sofels, xSirad 

Temsac, Tavisi iaTaRi hqonda. magaliTad, murRulis xeobis 

sofel ozmalis mosaxleoba xarebs guli yanis 

iaTaRze abinavebda. zafxulobiT mTis saZovrebze xarebis 

sxva saqonlisagan gamocalkevebis wesi saqarTvelos sxva 

mTiani zolis kuTxeebisaTvisac iyo damaxasiaTebeli (SamilaZe 

v. 1976, 41; makalaTia m. 1964, 56). 

saqonlis abarebis/gabarebis wesi sazafxulo saialaRo 

periodSi sruldeboda. iyo ojaxebi, romelTac saqoneli 

bevri ar hyavdaT an ar SeeZloT sxvadasxva mizezis gamo 

mTaSi wasvla, pirutyvs mezobels an naTesavs atanda. aseT 

pirebs nabariebs eZaxdnen. isini TavianT saqonels 

adgilamde miyvebodnen, iq exmarebodnen memTevres iailis, 

boselis SekeTebaSi, bostnis damuSavebaSi, SeSis motanaSi 

da ukanve brundebodnen. 

liganis xeobis mosaxleobisaTvis damaxasiaTebeli iyo 

yiSluri meurneobac (yiSlur meurneobaze dawvrilebiT ix. 

SamilaZe v. alpuri mesaqonleoba saqarTveloSi. Tb. 1969, 

gv. 91-97). yiSla TiTqmis yvela sofels gaaCnda. sofel 

devsqelis mosaxleoba Telnaris, qlaskurelebi Savi golis 

yiSlebiT sargeblobda. 

60

yvelis guda. sofeli kirnaTi. 1998 

amrigad, ganxiluli eTnografiuli masalebi gviCveneben, 

rom mesaqonleoba miwaTmoqmedebasTan erTad warmoadgenda 

meurneobis erT-erT ZiriTad dargs. orive dargi 

aqac simbiozuri formiT viTardeboda. upiratesoba 

msxvilfexa mesaqonleobas eniWeba. mewvel saqonelTan er- 

Tad didi yuradReba eTmoboda gamwevi Zalis-xaris mo- 

Senebas. 

61

Роин Малакмадзе 

Скотоводство в Лиганском ущелье 

Резюме 

В работе установлено, что животноводство в Лиганском ущелье представляло 

собой вторую по значимости и продвинутую отрасль после земледелия, 

которые развивались в симбиозной форме. В ущелье в основном разводили 

крупный рогатый скот, удельный вес мелкого рогатого скота был сравнительно 

незначительным. Особое внимание уделялось уходу за дойным и тягловым 

скотом, разведению племенных быков, которые использовались в спортивных 

праздниках (борьба быков). Скотоводство рассматривается в годовом хозяйственном 

цикле. Охарактеризованы формы трудовой организации в скотоводстве, 

приготовления, хранения и использования молочных продуктов. 

Roin Malakmadze 

Stock-breeding in Ligani Gorge 

Summary 

In work is installed that stock-breeding in Ligani gorge presented itself second on 

value and advanced branch after husbandry, which developed in symbiosis to form. In 

gorge basically bred the cattle , specific gravity of the sheep and gouts was relatively 

small. Emphases was spared care for dairy and taxed live-stock, breeding oxen, which 

were used in atheletic holiday (the fight oxen). The cattle bresding is considered in an 

annual economic cycle. There are characterized forms to labor organization in cattle 

breeding, preparations, keeping and use of the milk products. 


1. bregaZe n. sameurneo yofis Seswavlis ZiriTadi Sedegebi 

qarTul sabWoTa eTnografiaSi, macne, Tbilisi, 1986. 

62

2. makalaTia m. masalebi msxvilfexa mesaqonleobisaTvis xevsureTSi, 

saqarTvelos eTnografiis sakiTxebi, Tbilisi, 1964. 

3. robaqiZe al. dasaxlebis formaTa sakiTxisaTvis zemo 

aWaraSi, bski Sromebi, 1, baTumi, 1957 

4. sulxan-saba orbeliani, Txzulebani, t. me-4, wigni 1, Tbilisi, 

1965. 

5. umikaSvili p. osmalos saqarTvelo, gaz. iveria. 1877. 

6. Rlonti al. qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, Tbilisi, 

1984. 

7. yazbegi g. sami Tve TurqeTis saqarTveloSi. baTumi, 1995. 

8. SamilaZe v. msxvilfexa mesaqonleoba zemo aWaraSi, saqarTvelos 

eTnografiis sakiTxebi, Tbilisi, 1964. 

9. SamilaZe v. msxvilfexa mesaqonleoba svaneTSi, samxreT-dasavleT 

saqarTvelos yofa da kultura, me-4, Tbilisi, 1976. 

10. Citaia g. dasaxlebis tipi mTiuleTSi, Sromebi, t. 1, Tbilisi, 

1997 

11. Солнышкин Н. Е. Артвин и Артвинский округ, тифл., 1912. 

12. Френкель А.Очерки Чурук-су и Батумф, Тифл., 1879. 

63

SavSuri farcxi // forCxi 

Tamaz futkaraZe 

Marina Salikava 

Tanamedrove da istoriuli saqarTvelos teritoriaze 

guTnuri miwaTmoqmedeba viTardeba eneoliTis gviandel 

safexursa da adrebrinjaos xanaSi (Citaia g., jalabaZe g., 

1985,52). 

kevrebi, urmebi, farcxebi, uRlebi, focxebi da sxva sameurneo 

iaraRebi ucileblad metyveleben, rom masSi gamwev 

Zalad gamoiyeneboda: xari, kameCi, cxeni. maT iyenebdnen agreTve 

xalxur satransporto saSualebebSi. 

gamwev ZalasTan iyo dakavSirebuli farcxis gamoyeneba, 

romelsac Cveneburebi SavSeTSi „forCxs“ eZaxian. farcxi//forCxi 

qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT 

aris sasoflo-sameurneo iaraRi, romelic gamoiyeneba xnulis 

beltis dasaSlelad, miwis gasafxviereblad da TeslisaTvis 

miwis misayrelad (qarTuli enis ganmartebiTi 

leqsikoni, II, 1990,963). SavSeTis sofel ziosSi forCxs „kanjasac“ 

uwodeben. 

rogorc cnobilia, farcxva aris moxvnisa da Tesvis 

Semdgomi procesi, roca xdeba niadagSi Teslis mibareba- 

CaTesva. amave mizans isaxavs aoSvac, romlis drosac xdeboda 

aneulis xelaxla gadaxvna da gadamwvari aneulis gafxviereba 

masSi mobneuli Teslis miwaSi garkveul siRrmeze 

moxvedris gasaadvileblad. aoSvisaTvis gamoiyeneboda msubuqi 

saxvneli _ kavi. 

aoSvas mosdevda dafarcxva//daforCxva, romelic gulisxmobs 

niadagSi Teslis dafarvas. aRniSnuli samuSaos 

Sesasruleblad gamoiyeneba farcxi//forCxi, romelsac 

meorenairad SavSelebi kabdos an dasareksac eZaxian. sulxansabas 

ganmartebiT, kabdo „safarcxavis ficaria“ (sulxan saba, 

1, 1966,343). igi warmoadgens xelnebian ficars, romelzedac 

64

gamoebmeba farcxi. erT-erTi xalxuri leqsi mkafiod gamoxatavs 

dasaxelebuli iaraRis daniSnulebas: 

„kabdom icis samarTali, 

maRal-dabals gaasworebso“. 

SavSuri forCxi specialistTa gansakuTrebul interess 

iwvevs. Cveneburebi ganasxvaveben mis or saxeobas: mownulsa 

da ficris. kabdoze mimagrebuli forCxi warmoadgens sam 

joxze wnelebiT mownul sameurneo iaraRs. Cawnuli fiCxis 

cerebi moqceulia farcxis qveda zedapirze, rac aadvilebs 

beltebis daSlas, „niadagis mowrfelebas“, rasac Zvel 

qarTulSi „qveynis moqna“-sac eZaxdnen (Citaia g., 2001,125). 

CveneburTa TqmiT, „daforCxviT Tesli Cafardeba miwaSi”. 

. 

farcxi//forCxi. 

forCxis//farcxis meore saxe warmoadgens brtyel ficars, 

romlis sigrZe 1-1,20 metria, sigane ki 25-30 sm. misi 

sidide damokidebulia bunebriv-geografiul pirobebzec. 

mTis pirobebSi igi SedarebiT patara zomisaa, barSi ki 

piriqiT. 

forCxis gasakeTeblad ficars burRiT daxvreten ise, rom 

naxvretebi erTmaneTis mimarT ganlagebulo iyos jvaredinad. 

65

naxvretebi keTdeba or rigad, luwi raodenobis _ 12, 14, 16 da 

a.S. naxvretebSi „Caarigeben“ eCoTi gamoTlil 10-15 sm sigrZis 

TiTebs. saforCxe ficars SuaSi wina mxares, sisqeSic 

gaxvreten, sadac „xels Caarigeben“ da amagreben xis CiviT an 

lursmniT. xels CxnoliT//CknoliT (wkneli) gadaebmeba uReli, 

romelSic gamwevi Zala Seibmeba. forCxis TiTebi qveda 

zedapiris mxaresaa, rac aadvilebs CaTesvasa da „niadagis 

mowrfelebas“. amis Semdeg forCxs gadmoabruneben da misi 

swori zedapiriT moasworeben, „datkepnian“, „daaduzeben“ anu 

moasworeben niadags. 

msgavsi iaraRebi dasturdeba sxva miwismoqmedi xalxis sameurneo 

yofaSic - somxeTSi, azerbaijanSi, wina aziisa da 

xmelTaSua zRvis qveynebSi. 

SavSeTSi Cvens mier damowmebuli forCxi uSualo 

kavSirSia saaneulo da zogjer niadagis damuSavebis rTul 

sistemasTan da is samiwaTmoqmedo kulturis ganviTarebis 

maRali donis maniSnebelia. 

Т. Путкарадзе, М. Шаликава 

Шавшетская борона 

Резюме 

На территории современной и исторической Грузии плуговое земледелие 

развивалось еще с периода энеолита. В статье речь идет о распространенном 

в Шавшети орудии разрыхления пашни – бороне, которую 

проживающие в Шавшети грузины называют «Форчхи». «Форчхи» 

непосредственно связан со сложной системой обработки земли и 

свидетельствует о высоком уровне развития культуры земледелия. 

66

T. Phutkaradze, M. Shalikava 

Shavshetian harrow/rake 

Summary 

On the territory of model and historical Georgia, plough land works had 

been developing since the Neolithic age. The given article deals with the 

tools of loosening arable land- harrows spread in shavsheti, which is called 

is “porchhi” is directly related to the complex technology of cultivation and 

indicates a high level of culture of farming. 


1. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, erTtomeuli, nakvesi 

meore, Tb. 1990. 

2. sulxan saba, leqsikoni qarTuli, 1, Tb., 1966. 

3. Citaia g., jalabaZe g., uRlebi da apeurebi, saqarTvelos 

istoriul-eTnografiuli atlasi, Tb. 1985. 

4. Citaia g., Sromebi, t. 4, Tb., 2001. 

G 

67

jemal varSalomiZe 

xis damuSavebis tradiciebi zemo aWaraSi 

(xulos raionis eTnografiuli masalebis mixedviT) 

zemo aWaraSi xis damuSaveba-gamoyenebis maRalganviTarebuli 

donis Camoyalibebaze mniSvnelovani gavlena moaxdina 

obieqturi sinamdvilis sxvadasxva faqtorma. maT Soris 

aRsaniSnavia: bunebrivi garemo, mTagoriani reliefi, 

samiwaTmoqmedod vargisi miwis simcire, xangrZlivi, uxv- 

Tovliani zamTari, savaWro-ekonomikuri urTierTobisaTvis 

xelsayreli gzebis arseboba. 

zemo aWaris bunebriv-klimaturi pirobebis kvalobaze 

meurneobis wamyvan dargad mesaqonleoba Camoyalibda, xolo 

miwaTmoqmedeba-saxnav-saTesi miwebis naklebobis gamo 

(miuxedavad meurneTa mravalsaukunovani SromiTi gamocdilebisa 

da empiriuli dakvirvebis Sedegad SemuSavebuli 

niadagdacvis xerxebisa) ver akmayofilebda mosaxleobis 

didi nawilis saarsebo moTxovnebs marcvleul kulturebze. 

cnobilia, rom zogierT sofelSi sakarmidamo nakveTze 

aRebuli simindi (ufro iSviaTad xorbali) naxevar wels 

ZlivsRa hyofnidaT. aRniSnul viTarebaSi erTad-erTi gamosavali 

iyo _ mezobeli raionebidan marcvleulis Semotanis 

Tadarigi zafxulis dadgomidanve daewyoT. saamisod 

gamoiyeneboda mravalsaukunovani praqtikiT Semowmebuli 

tradicia: mesaqonleobis produqtebiTa (baqraZe d. 1987, 89; 

saxokia T. 1985, 155; SamilaZe v. 1969, 150-154) da xis nakeTobebiT, 

xis WurWliT (daviTaZe al. 1974, 91-92; misive, 1983, 69- 

87; kaxiZe n. 1990, 60-64; misive, 2004, 57, 159) vaWroba Tu aRebmicemoba. 

am TvalsazrisiT aseve mniSvnelovani iyo `mosagebelze 

_ gare samuSaoze: xis mTlelTa, mxvewelTa, mxerxavTa, 

gamocdil xuro-durgalTa Temis, xeobis Tu mis 

farglebs gareT `mosarewad~ siaruli. Sua saukuneebis 

werilobiTi monacemebis mixedviTac analogiuri faqtebi 

damowmebulia tbel abuserisZis (XIII saukune) mier. igi 

mogviTxrobs erTi uRleuli xaris patronis, Raribi 

glexis, bolok-basilis saSovarze wasvlis Sesaxeb. avtori 

68

gvamcnobs, rom glexi qviTxuroobiT Soulobda damatebiT 

Semosavals, anu `ÃelTa mier TÂsTa irCenda Tavs~ (abuserisZe 

tbeli, 1941, 57). 

zemo aWaraSi xis damuSavebisa da gamoyenebis maRalganviTarebuli 

kultura istorikos-eTnografebisa (vaxuSti, 

1941; baqarZe d. 1997; yazbegi g. 1995; saxokia T. 1985; Citaia 

g. 1941; misive, 1947; misive, 1997; misive, 2001; Ciqovani T. 1960; 

robaqiZe al. 1960; SamilaZe v. 1969; daviTaZe al. 1974; misive, 

1983; kaxiZe n. 1990; misive, 2004; miqelaZe j. 1982) da xalxuri 

xiT xuroTmoZRvrebis mkvlevarTa (adamia T. 1956; Гараканидзе 

М. 1959; sumbaZe l. 1985) gansakuTrebul yuradRebas 

imsaxurebda. dasaxelebul avtorTa naSromebSi xis 

damuSavebisa da nakeTobaTa gamoyenebis sxvadasxva aspeqtia 

dasaxelebuli, samSeneblo xelovnebis mravali xerxia gamovlenili, 

warmoCenilia xuroTmoZRvrul-konstruqciuli 

Taviseburebebi da a.S. amasTan erTad, sakmaod mwiria 

cnobebi ostatebis Sesaxeb. amiTac aixsneba is faqti, rom 

akad. iv. javaxiSvilma 1935 wels aisrula Tavis `mudmivi 

ocneba~ - saguldagulod SerCeuli eqspediciis wevrebi 

aRWurva saqarTvelos Sinamrewvelobisa da xelosnobis 

istoriisaTvis masalebis Sesakrebad sanimuSo programiT, 

romlis erT-erT punqtSi xis WurWelTan dakavSirebiT maT 

unda CaeweraT `TiToeuli WurWlis da misi nawilebis da 

iaraRebis aRweriloba (sasurvelia CanarTebiTac) da saxelebi; 

vin akeTebda: SinaurobaSi akeTebdnen Tu xelosnebi 

iyvnen, rogor swavlobdnen am xelobas~ (masalebi, 1976, 

24). am programiT masalebi aWaraSic ikribeboda. amgvari 

damokidebuleba Cans ZiriTadad xalxuri xuroTmoZRvrebis 

mkvlevarTa da nawilobriv zogierT eTnografTa naSromeb- 

Sic. xis ostatTa gvar-saxelebi da maTi xelosnuri memkvidreobisadmi 

yuradRebis gamaxvileba eTnografiuli 

kvlevis interesebSi Sedioda. SeniSnulia, rom ostatTa 

` saxelebis warmoCena da fiqsacia, romlebmac memkvidreobiT 

uanderZes STamomavlobas TavianTi xelosnuri saqmianoba, 

didi kulturul-istoriuli movlenaa qarTuli 

xelosnobis da, saerTod, qarTuli mravalsaukunovani 

kulturis SeswavlaSi, qarTveli xalxis istoriuli warsulis 

gaSuqebaSi~ (kaxiZe n. 2004, 128). 

69

uZvelesi droidan aWaris mTaSi, kerZod, xulos raion- 

Si xe-tyis sxvadasxva jiSebi iyo gavrcelebuli, romel- 

Tac mosaxleobis sameurneo da kulturul yofaSi udidesi 

adgili eWira (Манджавидзе Д.В. 1982). sacxovrebel, sameurneo 

da sakulto nagebobaTa mSeneblobaze gamoiyeneboda 

naZvi, soWi, fiWvi, cacxvi, Tela, muxa, kakali da sxva. 

avejsa da jamWurWleulobas, agreTve skivrsa da kidobans 

amzadebdnen. kakalis, Telis, cacxvisa da iSviaTad soWis 

xisagan. akvans ZiriTadad cacxvis xisagan, romlis calkeuli 

detalebi mzaddeboda wablisagan, bolo dros ki 

Txmelasac iyenebdnen. xaratuli dgam-WurWeli (sufra, 

sasadilo mrgvali magida, gobi) ixveweboda Telis, cacxvis, 

wiflis, wablis, xolo jami da qvija _ cacxvis, Txmelisa 

da Telisagan. 

eTnografiuli masalebis mixedviT irkveva, rom zemo 

aWaris mosaxleoba kargad erkveoda tyis im praqtikul 

mniSvnelobaSic, rasac igi asrulebda, rogorc zvavmewyer-Rvarcofis 

Semakavebeli saSualeba da sxv. amitomac 

soflis ferdobze arsebul tyeebs safar tyes uwodebdnen, 

mas zedmiwevniT ufrTxildebodnen da nakrZalad miiCnevdnen. 

zemo aWaraSi tyeebi iyofoda saTemo da sagvareulo 

sakuTrebad. saTemo tyeSi TiToeuli gvari samSeneblo 

mizniT SearCevda xeebs da sakuTrebis niSans _ `Tajs~ 

daadebda. 1. sof. uCxoSi abulaZeebis Taji iyo _ ∧, dekana- 

Zeebis _ ∨, bolqvaZeebis _ ≡, dioknisSi ZirkvaZeebis Tajs 

¬ (`Carxitari~) erqva, SavaZeebis (`batifexa~), saginaZeebis 

_ III, kaxaZeebis _ X, kaxaZeebs sof. tabaxmelaSi hqondaT I 

niSani, sof. TagoSi cecxlaZeebis Taji iyo _ niSani, 

sof. danisparaulSi papiZeebis Tajs V (`kurdRliyura~) 

ewodeboda. sof. boZaurSi SavaZeebs hqondaT + (`xaCi~), maT 

ganayof SavaZeebs ki ----- Taji, xozrevaniZeebs ki _ 

(`mgvali~), riyeTSi mcxovreb xozrevaniZeebs V (`kurdRliyura~), 

SanTaZeebs _ V , sof. WerSi zogs `xaCuri~ (jvari- 

_ 

viT), zogs `yiliji~ ƒ (xmaliviT) zogs X, 000, * (varskvlaviseburi). 

sof bakoSi dumbaZebis gvars Tajis saxiT 

hqonda _ d, abaSiZeebs _ a, beriZeebs _ b. 

)) 

70

CasiZebuli mamakaci Tu meuRlis (ojaxis) gvars mii- 

Rebda, mas ufleba hqonda esargebla colis sagvareulo 

TajiT. 

qarTuli enis aWaruli dialeqtis leqsikaSi Taj-i, 

Tajis dadeba saqonlis sakuTrebis gamosaxatavad niSandebas, 

dadaRvas, TaRis (daRis) dakvras. samSeneblod 

damzadebul gaTlil xeze, tyeSi xeze `gasacocxleblad~ 

Semodgmul skaze da sxva... ,,Zvelad Taji Toxumis (gvari) 

niSans warmoadgenda, romelic 7 gobegis (Taobis) Semdeg 

unda Secvliliyo~ (ix. S. niJaraZe, 1971). 

sagvareulo TajiT samSeneblo xe-tyis Seguleba-dasakuTrebamde 

gaarkvevdnen merqnis vargisianobas, rac culis 

yuis xeze dartymiT gamoicnoboda. `gamofuturebuli~ e.i. 

Rruiani xe aseT SemTxvevaSi xmas gamoscemda, rasac advilad 

amCnevdnen. wiwvovani xeebis SerCevisas yuradRebas 

amaxvilebdnen garekanze _ qerqze. `mwife~ xes muqi mowi- 

Talo, damskdari qerqi da daxrili totebi unda hqonoda. 

samasalod vargisi iyo swori da naklebtotebiani xe, 

romelic xSir tyeSi izrdeboda. calke mdgom xes òbol 

xes~ uwodebdnen. metad didi mniSvneloba hqonda ornamentis 

amosakveTad gamiznul xes, romelsac totebi, e.w. 

`rokebi~ cota eqneboda. samasaled xeebs zamTarSi Wridnen 

e.i. maSin, roca xeSi `wyali~ naklebia. miaCndaT, rom aseT 

pirobebSi moWrili xe ufro mtkicea da droTa ganmavlobaSi 

merqans Wia da CrCili ar daazianebda. xis moWrisaTvis 

amjobinebdnen noembris, Tebervlis da martis 

Tves. mianiSnebdnen siZneleebsac: dekembersa da ianvarSi xe 

iyineba da rkinasaviT magari xdeba, culi ar ekareba. mTxr. 

memed ixas Ze kaxaZe, 50 wlis, sof. tabaxmela, xulos raioni, 

masala Cawerilia 1982 wels. 

Segulebul-dasakuTrebul xeebs oTxi-xuTi kaci Wrida 

an xerxavda, Semdeg `Seamsubuqebdnen~, e.i. totebs SemoaWridnen 

da mrgval morad gaitandnen, Tu mouxerxebeli iqneboda, 

maSin oTxkuTxad gaTlidnen da daxerxavdnen ficrebad. 

ficrebs gasaxmobad `dabeRlavdnen~. daxerxil ficrebs 

wvimisagan dacvis mizniT kidura ficrebiT gadaxuravdnen 

daxrilad (varSalomiZe j. 1974, 113). 

xis xelosnuri tradiciis Camoyalibebasa da mis Semonaxulobas, 

rogorc zemoT aRvniSneT, ganapirobebda sxva- 

71

dasxva obieqturi faqtori, romelTa Soris pirvel rigSi 

unda gamovyoT bunebrivi resursebis, kerZod, xe-tyis siuxve, 

rasac XIX saukunis 70-iani wlebidan am kuTxeSi mogzaur-mkvlevarTa 

yuradRebac mieqcia. ase, magaliTad, 1873 

wels dimitri baqraZes xuloSi misvlamde `... ayvavebuli 

tyeebi unaxavs~ (baqraZe d. 1987, 58), xolo sof. CanCxaloSi 

misi yuradReba miupyria `Zveli wminda urTxlis koromebs~ 

(baqraZe d. 1987, 81). erTi wlis Semdeg, 1874 wels, giorgi 

yazbegis Tvals SeumCneveli ar darCenia, rom sof. Caodan 

sxalTaSi mimavali gza `...gadis muxiT mdidar tyeze~. mas 

CaoSi unaxavs Zirianad moTxrili kaklis kunZebi, romelic 

erT gorel somexs wina wels Seusyidia, mouWria da 

TandaTanobiT gadahqonda focxovidan axalcixeSi (yazbegi 

g. 1995, 41). sxalTidan xixaZirisken mimaval mogzaurs mxedvelobidan 

ar gamohparvia gzis garSemo muxnar tyeSi kaklis, 

msxlisa da wablis uzarmazari xeebi. aseve, mas xixa- 

ZirSi misvlamde SeumCnevia isic, rom aryebsa da fiWvebs 

daeWira muxnaris adgili (yazbegi g. 1995, 50). 

Tedo saxokias, 1897 wels, sof. RorjomSi Sesvlamde 

saTibebSi axlad moWrili xis kunZebi unaxavs, ris gamoc 

gulnatkeni dasZenda: `...saTibebs afarToeben, magram samagierod, 

tyesa spoben. Tu ase mihyvnen, male tyes sul 

gaaCanageben~ (saxokia T. 1985). safiqrebelia, rom tyis gametebuli 

gaCexva aseve gamowveuli iyo axlad Tavsmoxveuli 

rusuli sakanonmdeblo reJimiTac T. saxokias Tanamgzavrisgan 

_ suleiman beriZisagan gaugia: `...vidre xvanTqris 

xelSi viyaviT tyes, rogorc gvindoda, ise vWridiTo~ 

(saxokia T. 1985, 169). tyiT sargeblobisaTvis safasuris 

dawesebam, sxva axal garemoebebTan erTad, aWaris mosaxleobis 

mRelvareba gamoiwvia. 1878 wlidan mefisnacvlis 

brZanebiT tyidan merqnis gamotanis gamo Wris adgilis 

gasawmendad, xe-tyis Rirebulebis 10 procentis gadaxda 

dawesda. amaze `zemo aWaris mosaxleobam protesti ganacxada 

da maT dasamSvideblad 1895 w. droebiTi sagangebo 

RonisZiebebi SemuSavda~ (muSkudiani q. 1982, 16). generalma 

komarovma gancxadebis erT-erT punqtSi xalxs piroba misca: 

`tyeebiT sargebloba, rogorc osmaleTis dros yofila, 

isev im wesze da kanonze darCebao~ (ix. saxokia T. 1985, 

192). 

72

T. saxokia sxalTis xeobaSi, qoCaxSi, begebis sasaxlis 

SemogarenSi, xedavda mSvenier naSen naZvis tyes. igi wers: 

`gzebi rom iyos da masalis gamotana da gayidva SeiZlebodes, 

am tyis patronisaTvis metis-metad saxarbielo iqneboda~ 

(saxokia T. 1985, 290). avtoris cnobiT, xe-tyis realizaciis 

iSviaTi SemTxvevebic yofila. igi werda: `... aTasSi 

erTxel artaanidan Tu focxovidan Tu gadmovlen glexebi 

aqauri xe-tyis sayidlad. magram imaT waRebuli tyes arc 

ki etyoba~ (saxokia T. 1985, 290). 

mogzaur-mkvlevarTa cnobebidan irkveva, rom zemo aWaris 

mkvidrT xe-tyis gayidvis SesaZlebloba TiTqmis ar 

hqoniaT, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT zemoT aRniSnul 

oriode SemTxvevas. 

eTnografiuli monacemebiT, xe-tyiT vaWrobis aseve 

oriode SemTxvevac dadasturda. `nikolozis dros~ (e.i. 

revoluciamdel periodzea saubari) sof. agaris mosaxleobas 

axalcixeli vaWrebisaTvis naZvis, soWisa da katris 

xeebi daumzadebiaT da miuyidiaT. xe-tyis transportirebis 

siZnelis gamo am cdas Semdgomi ganmeoreba ar hqonia 

(mTxr. iremaZe Saban xuseinis Ze, 83 wlis, sof. agara, 

masala Cawerilia 1982 wels). 

meore SemTxveva ufro gviandelia. sofel paqsaZeebidan 

baTumSi gasayidad xarebiT CautaniaT naZvis, soWisa da 

fiWvis morebi. 1 mori 1 maneTad gauyidiaT. baTumSi Casvlasa 

da ukan dabrunebas 7 dRe dasWirvebia mTxr. gelaZe 

iusuf ismailis Ze, 76 wlis, sof. paqsaZeebi. masala Cawerilia 

1982 wels. . 

mZime ekonomiuri mdgomareobis gamo mTis mosaxleobas 

isRa darCenoda, rom mdidari xe-tye gamoeyenebinaT sxvadasxva 

WurWlis (gobi, jami, kolofi, kabiwi da a.S.) dasamzadeblad. 

sakuTriv ojaxis moxmarebisaTvis da aseve gasayidad 

mezobel guriisa da mesxeT-javaxeTis, SavSeTisa da 

imerxevis soflebSi. megreli mesaqonleebi, romlebic 

baxmaros midamoebSi zafxulobiT saqonels abalaxebdnen, 

zemo aWarel ostatebs sulgunisaTvis gvarda║kapiwebs ukveTavdnen 

(daviTaZe al. 1983, 78). erTi sasulgune gvarda 

eTnograf al. daviTaZis gaangariSebiT 15-20 maneTi Rirda, 

xolo kolofebi, zomis kvalobaze, 2-dan 5 maneTamde. 

mkvlevari miuTiTebs rom àWarel ostatTa nexelav 

73

WurWels didi gasavali hqonda agreTve, axalqalaqsa da 

axalcixeSi~ (daviTaZe al. 1983, 79) xis nakeTobaTa realizacia 

xdeboda fulze an xorbalsa da qerze gacvlis 

meSveobiT. aseTi viTareba niSandoblivi iyo ZiriTadad 

mesxeT-javaxeTisaTvis ( mesxeTsa da javaxeTSi zemo aWarlebs 

CahqondaT kasri, qarsangi, tabaki da sxv. (ix. masalebi. 

1979, 141, 144). T. saxokias cnobiT sof. bakosa da qoCax- 

Si `...xis jam-WurWels akeTeben da artaanSi gaaqvT. iyideba 

metad iafad~ (saxokia T. 1985, 22). ramac eTnografiul 

sinamdvilemde moaRwia. sof. RrelSi, udeSi da sxva soflebSi 

xulodan cxeniT CahqondaT xis kasrebi, karaqis 

yuTebi, qarsangebi, xis kovzebi da cvlidnen xorbalze an 

simindze (mTxr. WaRiaSvili nina lazares asuli, 80 wlis, 

sof. ude, masala Cawerilia 1979 wels). 

xulos raionis mosaxleobis sameurneo yofaze, kerZod, 

rogorc iTqva, xiT muSakobis xelovnebaze, gansakuTrebiT 

meWurWleobasa da durglobaze nayofieri gavlena moaxdina 

aseve guriasTan, SavSeTTan da qvemo aWarasTan 

aqtiurma savaWro-ekonomiurma urTierTobam. cnobilia, rom 

zemoaWareli xuroebi, aseve rogorc vakijvreli gurulebi, 

baxmaros midamoebSi aSenebdnen saxlebs gasayidad 

(saxokia T. 1985, 128). xolo Rorjomeli meWurWleebi rZis 

produqtebisaTvis kabiweuls, kolofebs, xeSi gamoxvewil 

gobebs, jamebs, qvijebs amzadebdnen. baxmaros mimdebare 

ialaRebze: zotiyelSi, SedrekilSi, Zelgoraze maT mier 

Camotanil xis WurWels baxmaroSi yidulobdnen guriis 

mejogeebi, aseve baxmaros damsveneblebi (daviTaZe al. 1974, 

91). marcvleulis nakleboba aiZulebda qveda Txilvanel 

meWurWleebs axalqalaqSi cxeniT CaetanaT xis gobebi, kasrebi, 

kovzebi da mieyidaT somxebisaTvis an xorbalze gadaecvalaT 

(mTxr. qamaSiZe folad qeremis Ze, 82 wlis, sof. 

qveda Txilvana. Cawerilia 1970 wels). WurWlis fasi damokidebuli 

iyo mis sidideze. sidides mniSvneloba hqonda 

marcvleulze gacvlis drosac. 

amrigad, xulos raionis meWurWle ostatebi xis am nakeTobebiT 

akmayofilebdnen sakuTari ojaxis, soflis, Temis 

mosaxleobis moTxovnebs da rogorc ukve iTqva, aWaris 

mezobel regionebSic gadahqondaT. dadgenilia ZiriTadi 

marSrutebi: xulos raionidan sxalTis xeobis gavliT ga- 

74

dahqondaT artaanSi, goderZis gadasasvlelze gavliT _ 

axalcixeSi, axalqalqSi da adigenSi, xolo zotiyelze gadasvliT 

_ baxmaroSi, Coxataursa da mis axlomaxlo soflebSi. 

eTnograf g. gasitaSvils dadgenili aqvs xulos 

raionidan sof. aralSi, andriawmindasa da valeSi xis 

nakeTobaTa gadazidvis gzebi (gasitaSvili g. 1962, 95; misive, 

1972, 95). 

zemoaWarel xis ostatebs mesxeT-javaxeTSi maSin mihqondaT 

cxenebiT WurWeli, roca am mxareSi mosavali aRebul-dabinavebuli 

hqondaT. aseTi drois SerCeva xelsayreli 

iyo marcvleulis mepatronisaTvis, xolo nakeTobaTa 

gamyidveli ki simind-xorbleulis marags nel-nela 

umatebda. zemo aWaraSi marcvleulis simcire erT-erTi um- 

Tavresi faqtori iyo, rac ubiZgebda glexs mdidari xetyis 

resursebi gamoeyenebina xis nakeTobaTa dasamzadeblad 

da gasayidad. zemoT iTqva rom, T. saxokia sofel 

RorjomSi yofnisas miRebul STabeWdilebebSi miuTiTebda, 

rom niadagi gamofitulia da simindi Tebervlamde an 

martamde Tu gahyvebao (saxokia T. 1985, 165). mogzaurisaTvis 

SeuCivliaT: `Zabuni miwa gvaqvs, simindi da puri cota 

modiso~ (saxokia T. 1985, 159), an kidev `... yovel mosaxles 

... simindi uTesia, juja simindi~ (saxokia T. 1985, 170). 

savele-eTnografiuli masalebiT dadasturebulia ise- 

Ti faqtebic, rom mezobeli raionis sofel kikibodan sagangebod 

Camosulan sof. didaWaraSi osman xasanis Ze 

SavaZesTan da SeuZeniaT kabiwebi, kolofebi, kasrebi. o. 

SavaZe wylis Carxzec xvewavda jamebs, sufrebs, xelgobebs. 

mas xiT xelosnobis garda mWedlobac codnia. osmans 

ùstioba~ memkvidreobiT miuRia. mis mamas xasans (1975 

wels gardacvlila 85 wlis) sofel Rorjomsa da agaraSi 

100-mde saxli auSenebia. babuas _ ali SavaZes saxlebis 

mSeneblobasTan erTad CuqurTmis kveTac codnia. ostatis 

meCuqurTmeobaze naTel warmodgenas gvaZlevs is faqti, 

rom mas gaukeTebia a. demetraZis ( a. demetraZis saxli 

amJamad q. TbilisSi, Ria cis qveS muzeumSia ganTavsebuli ) 

saxli da CuqurTmebiT masve Seumkia igi (mTxr. SavaZe osman 

xasanis Ze, 75 wlis, sof. didaWara. masala Cawerilia 1986 

wels). 

75

ali SavaZis mama yasum SavaZe, romlis gardacvalebis 

TariRi ucnobia, xis usta yofila. 

am SemTxvevaSi, erTi ojaxis farglebSi gvaqvs xelosnobis 

ramdenime TaobaSi memkvidreobiT gadacemis unikaluri 

faqti, rac bunebrivia, ekonomiuri pirobebiTac iyo 

gamowveuli. sofel almeSi mcxovreb 106 wlis abulaZe qeleS 

axmedis Zis sityvebiT rom vTqvaT: `vinc usta iyo, 

sulic imas edga~ (mTxr. abulaZe qeleS axmedis Ze, 106 

wlis, sof. alme (oqtomberi). masala Cawerilia 1982 wels) 

ostatebi adastureben imasac, rom marto xelobiT ojaxs 

ver arCendnen. 

xulos raionSi mopovebul savele eTnografiuli masalebis 

safuZvelze irkveva, rom TiTqmis yvela sofelSi 

iyvnen saojaxo jam-WurWlis ostatebi. wylis Carxze ori 

kaci muSaobda. erTi maTgani Suaze gaWril xis mors 

sasurveli WurWlis formaze uxeSad SemoWrida _ `Semoaqofitebda~, 

fargliT Semoxazavda WurWlis Sida da gare 

konturebs. meore ostati ki _ xvewda. oriveni dRis ganmavlobaSi 

10-12 gobs gamoxvewdnen. ase, magaliTad, qveda 

TxilvanaSi sabel qamadaZe da kukula qamaSiZe gamoirCeodnen 

jamebisa da gobebis gamoxaratebiT. amaTgan k. qamaSiZe 

cnobili iyo imiTac, rom panta msxlis xisagan iseT karg 

kovzebs amzadebda, rom laqwasmuls waagavda. sofel bo- 

ZaurSi bevri xvewda gobebs, sufrebsa da jamebs. im adgils 

sadac samxvewelo dazgebi hqondaT gamarTuli `CarxiReles~ 

uwodebdnen. kviaxiZe TevraT alis Ze (gardaicvala 

1950 wels, 75 wlis) sofel riyeTSi cxovrobda. igi 

cnobili iyo ara marto gobebis, sufrebis, sanayebis damzadebiT, 

aramed aseve xvewda magidis `fexebs~, xertlebsa 

da akvnis detalebsac. saojaxo WurWlis xvewis codnagamocdileba 

memkvidreobiT gadavida eziz genjalis Ze 

SanTaZis Svilebsa da SviliSvilebze (ezizi 1910 wels 

gardacvlila 60 wlis asakSi, igi kargi mWedelic yofila). 

sofel tabaxmelaSi wylis Carxze saojaxo jam-Wur- 

Wels mravali ostati akeTebda. am saqmianobiT gamoir- 

Ceodnen gobaZeebi, beriZeebi da kaxaZeebi. es xeloba Tanda- 

Tan Sesustda da xelosnebmac Tavi gaanebes am saqmes. 

sofel qedlebidan sofel uCxoSi qibar kaxaZe da misi Svili 

Sirin kaxaZe dadiodnen da Telis, cacxvis an Txmelis 

76

xisagan akeTebdnen xis saojaxo jam-WurWels. iyo SemTxvevebi, 

roca sof. almeSi sxalTis xeobidan mosuli 

ostatebi xvewavdnen gobebsa da sufrebs. sxva sofelSi, 

Temsa Tu xeobaSi wasul mxevwelze ityodnen `mosagebze~ 

wavidao. T. saxokias cnobiT, goms akravda tye, sadac `...mu- 

Saoben aWarelni da garSemo soflelTaTvis xis jam-Wur- 

Wels amzadebdnen~ (saxokia T. 1985, 56). nikolozis dros 

(revoluciamdel periodzea saubari) moxvewili sufra 1 

maneTi Rirda, gobi 50 kapiki, jami 20 kapiki. 

saojaxo avejidan gansakuTrebuli Rirsebis iyo skivri, 

radganac igi ara marto saojaxo moxmarebis sagani iyo, 

aramed saqorwino urTierTobis procesSi erT-erT mniSvnelovan 

atributs warmoadgenda. SeuZlebeli iyo gasaTxov 

qals samziTvod tansacmeli an samkauli ar gaemzadebina 

winaswar. yovelive amas emateboda momavali saqmrosa da 

misi axloblebisaTvis sagangebod moqsovili Wreli windebi, 

romlebic paratZals unda mietana saCuqrad. samziTvo 

skivris Semkoba-moCuqurTmebis mimarTac gansakuTrebiT 

amaxvilebdnen yuradRebas. Znelad moiZebneboda ise- 

Ti samziTvo skivri, romelzedac borjRala ar yofiliyo 

gamosaxuli. skivri advilad gadasatani iyo memTevrebisaTvis 

sazafxulo ialaRebze _ cxenze àkiduli~ mihqondaT 

mTaSi. skivrze gamokveTili CuqurTmebis mravalferovneba 

da ostaturad Sesruleba garkveulad prestiJulobis 

faqtori iyo, miT umetes Tu igi patarZals mihqonda 

mziTvad. mravali faqtia dadasturebuli imisa, rom 

samziTvo skivri Taobidan TaobaSi gadacemula memkvidreobiT, 

radgan `dacdili~ hqondaT da `fexbednierad~ iyo 

miCneuli. aseve mniSvneloba hqonda imas, rom namziTvari 

skivris patroni dRegrZelobiT da kargi xandazmulobiT _ 

xangrZlivi sicocxliT gamoirCeoda. 1982 wels, sof. didaWaraSi 

moCuqurTmebuli skivri vnaxeT, romelic guleSan 

rejebis asul SavaZes hqonia mziTvad. guleSans 103 weli 

ucocxlia (gardaicvala 1962 wels). amave sofelSi aseve 

didi xnis skivri inaxeboda Tamar oTaris asul gobaZis 

ojaxSi. gasagebia, rom am skivris ostatis saxeli ar SemorCenila. 

am TvalsazrisiT gamorCeuli yofila sof. 

dioknisSi mcxovrebi aliSan ZirkvaZe. mas 12 samziTvo 

skivri gaukeTebia. sagulisxmo faqti gviambo sof. tabaxmelaSi 

mcxovrebma sxofie aliSanis asulma gobaZem, Tavisi 

77

mamis skivris ostatobaSi daxelovnebis Sesaxeb. man gaixsena, 

rom jer kidev bavSvi iyo, roca erTi kaci movida da 

mamamiss sTxova nigvzis xis skivri gaekeTebina da `CaeSenebina~ 

bzis Txeli ficari misi xelis mtevanis gamosaxulebiT. 

aliSan gobaZes 15-ze meti samziTvo skivri hqonia 

gakeTebuli. 

skivri aucilebeli aveji iyo ara marto ubralo glexis 

ojaxisaTvis, aramed, igi socialurad dawinaurebul 

fenis warmomadgenlebisTvisac. g. yazbegi ximSiaSvilebis 

ojaxSi yofnisas werda: `begma gviCvena uzarmazri skivri 

firmanebiT da patentebiT savse~ (yazbegi g. 1995, 46). 

zemo aWaraSi `meakvneoba~ xelosnobis qvedargad ar Camoyalibebula 

da ar ganviTarebula iseTi intesivobiT, 

rogorc WurWlis mxveweloba. akvnebs akeTebdnen saxlis 

mSenebeli durglebi. cota iyvnen iseTi ostatebi, romlebic 

mxolod akvnis keTebiT iyvnen dakavebuli. akvnis 

ustebad cnobili iyvnen sofel riyeTSi qedeliZe memed zeqerias 

Ze, sof. didaWaraSi felul SavaZe. aRsanSnavia is 

garemoeba, rom xis ostatebi akvnebs ZiriTadad adgilobrivi 

moTxovnebis mixedviT akeTebdnen da ara bazarze 

gasayidad. Tu vinmes gamorCeulad lamazi akvnis SeZena 

hqonda gamiznuli, igi usaTuod q. baTumSi SeiZenda. baTumis 

bazarze kirnaT-maradididan, axalSenidan, boboyva- 

Tidan, dolognidan da sxva soflebidan mohqondaT mravaldetaliani 

xaratuli akvnebi, romlis ostatebi mxolod 

am saqmeSi iyvnen daxelovnebulni. baTumSi SeZenili 

akvani, `gawyobili~ e.i. leib-sabniT, baliSiT da TeTreuliT 

dakompleqtebuli, 130 maneTi Rirda. 

zemo aWaruli akvani forma-moyvanilobiT ar gansxvavdeboda 

qvemo aWarulisagan. akvanTan dakavSirebuli wes- 

Cveulebebic msgavsia, e.i. akvani pirveli bavSvis dabadebis 

Semdeg unda SeeZinaT, an saamisod miecaT dakveTa da 

ormocamde (bavSvis dabadebidan 40 dRe igulisxmeba) unda 

mietana dedis xaziT bavSvis bebias. gogonas akvani ufro 

meti xaratuli detalebiT iyo moruli, vidre vaJisa. 

ityodnen: `biWi saxlSi rCeba da ubralo akvanic eyofao~ 

(mTxr. SavaZe SuSana memedis asuli, 51 wlis. sof. didaWara, 

masala Cawerilia 1986 wels). 

Zvelad lurjad, mogvianebiT ki yavisfrad Rebavdnen. 

akvani daaxloebiT 1 Txis fasi Rirda. 

78

marTalia, zemo aWaruli akvani Raribia moxaratebuli 

detalebiT, vidre qvemo aWaruli, magram mas gaaCnia moqarguli 

artaxebis saxiT sayuradRebo dekoratiuli komponentebi 

mzis gamosaxulebiT da sxva geometriuli konfiguraciis 

aplikaciebiT. naqargebi bavSvis Tavsafarsa da 

sabansac hqonda. aseve, aRsaniSnavia akvnis kamaraze, bavSvis 

Tavis mxares `dakeknili~ mZivebis Sebmis magiuri funqcia. 

am mizniT Txunelis gamxmar fexebs an qsovilSi gaxveul 

gvelis Zvlebs (ConCxs) Camokidebdnen. im akvanSi, sadac 

bavSvi gardaicvleboda, sxva bavSvs ar Caawvendnen _ ubedurs 

uwodebdnen (varSalomiZe j. 1987, 88). 

saojaxo avejidan tradiciuli iyo kidobani, romelSic 

umTavresad fqvils inaxavdnen. am WurWels Cveulebriv 

durglebi akeTebdnen da igi gansakuTrebuli Semkulobis 

mqone ar iyo. bolo 50-60 wlis win adgilobrivma ostatebma 

daiwyes tansacmlis karadebisa da komodebis damzadeba 

fabrikuli nawarmis msgavsad. yavisferze Rebavdnen 

da laqsac usvamdnen. kustaruli aveji TandaTanobiT 

Seicvala fabrikuli saZineblebiT, sawolebiT da samzareulo 

garniturebiT. 

amrigad, zemo aWaris mosaxleobis xis damuSavebis 

ZirZvel tradiciebSi mniSvnelovani adgili eWira mesaqonleobasa 

da miwaTmoqmedebis produqtebTan dakavSirebuli 

inventarisa da sxva saojaxo-sayofacxovrebo sagnebis damzadebas. 

xis nakeTobebs praqtikuli gamoyenebis saukeTeso 

TvisebebTan erTad dekoratiuli ieric gaaCnda, rac ostatTa 

mraval Taobis Sromisa da SemoqmedebiTi unaris 

Serwymis Sedegi iyo. 

xeze WurWlis mxvewelTa, mekapiwe ustebis da sxva 

xelosanTa naxelavebi did mowonebas imsaxurebda ara 

marto adgilobriv mosaxleobaSi, aramed misi realizacia 

xdeboda zemo aWaris mezobel kuTxeebSi: guriaSi, mesxeTjavaxeTSi, 

SavSeTSi da sxvagan. aRniSnuli viTareba mosaxleobis 

ekonomikuri pirobebis gaumjobesebasTan erTad 

kontaqtebis saukeTeso saSualeba iyo, ramac nayofieri 

niadagi Seuqmna mTis mosaxleobas aqtiuri da uwyveti 

savaWro-kulturuli urTierToba hqonoda qarTul samyarosTan 

warsulis Znelbedobis pirobebSic ki. 

79

zemoaWaruli skivrebi da xaratuli WurWeli 

sof. naRvarevi. 1972 w. 

sof. didaWara. 1982 weli 

80

sof. dioknisi. 1982 weli 

sof. qiZiniZeebi. 1973 weli 

81

Джемал Варшаломидзе 

Традиции обработки дерева в Верхней Аджарии 

(По этнографическим материалам Хулойского района) 

Резюме 

В традициях обработки дерева населения Верхней Аджарии значительное 

место занимало изготовление инвентаря и других предметов 

семейного бытового назначения, которые были связаны с продукцией 

скотоводства и земледелия. Деревянные изделия вместе с наилучшими 

практическими свойствами имели и декоративную внешность, что было 

итогом труда и творчества многих поколений мастеров. 

Токарные деревянные изделия мастеров пользовались большим 

спросом не только среди местного населения, но они реализовывались и 

в соседних с Верхней Аджарией регионах - в Гурии, Месхет-Джавахети, 

Шавшети и т.д. Отмеченные обстоятельства вместе с улучшением экономических 

условий населения были наилучшими средствами установления 

контактов, что создало благоприятную почву для населения 

горных регионов для активных и долговременных торгово-культурных 

взаимоотношений с остальным грузинским миром и в условиях 

тяжелого прошлого. 

Djemal Varshalomidze 

Traditions of the processing tree in Upper Adjara 

(On ethnographic materials of Khulo region) 

Summary 

In traditions of the processing tree the populations of Upper Adjara 

significant place occupied the fabrication of the stock and the other subjects 

of the household home purpose, which were connected with products of 

cattle breeding and husbandry. The wooden products together with best 

practical characteristics had and decorative appearance that was a total result 

of the labour and creative activity of the many generations masters. 

The turned wooden productsof these masters used the plenty of demand 

not only amongst local population, but they were realized and in nearby with 

Upper Adjara regions - in Guria, Meskhet-Djavakheti, Shavsheti and etc.The 

82

noted circumstances together with improvement of the economic conditions 

of the population were the best facility of the determination contact that 

created favourable ground for population of this mountain region for active 

and permanent trade-cultural relations with rest georgian world and in 

conditions of heavy past. 

literatura 

1. abuseriZe tbeli. bolok-basilis mSenebloba SuartyalSi da 

abuseriZeTa sagvareulo matiane. l. musxeliSvilis gamocema, 


2. adamia i. qarTuli xalxuri xuroTmoZRvreba. aWara. Tbilisi, 

1956. 

3. baqraZe d. arqeologiuri mogazauroba guriasa da aWaraSi. 

baTumi, 1987. 

4. Гараканидзе М. Грузинское деревянное зодчество. Тбисиси, 1959. 

5. gasitaSvili g. xis damuSavebis xalxuri wesebi. Tbilisi, 1962. 

6. gasitaSvili g. xis damuSavebis xalxuri wesebi mesxeT-javaxeTSi. 

kr.: mesxeT-javaxeTi. Tbilisi, 1972. 

7. daviTaZe al. qarTuli materialuri kulturis istoriidan. 

baTumi, 1974. 

8. daviTaZe al. qarTuli xalxuri transportis istoriidan. 

baTumi, 1985. 

9. varSalomiZe j. ornamenti xeze zemo aWaraSi (masalebi aWaruli 

ornamentis Sesrulebis teqnologiisa da teqnikis SeswavlisaTvis). 

_ kr.: samxreT-dasavleT saqarTvelos kultura 

da yofa. II, Tbilisi, 1974. 

10. varSalomiZe j. ornamenti xeze (zemo aWaris eTnografiuli 

masalebis mixedviT) _ kr.: samxreT-dasavleT saqarTvelos mosaxleobis 

yofa da kultura. III, Tbilisi, 1975. 

11. varSalomiZe j. ornamenti xeze (aWaris eTnografiuli masalebis 

mixedviT). baTumi, 1979. 

12. varSalomiZe j. akvani da masTan dakavSirebuli wes-Cveulebani 

aWaraSi _ kr.: samxreT-dasavleT saqarTvelos yofa da 

kultura. XVI, Tbilisi, 1987. 

13. varSaniZe S. gzebi da sagzao nagebobani Zvel aWaraSi. baTumi, 

1979. 

14. vaxuSti. aRwera samefosa saqarTvelosa. Tbilisi, 1941. 

15. kaxiZe n. xelosnoba aWaraSi. _ kr. samxreT-dasavleT saqarTvelos 

yofa da kultura. XVII, Tbilisi, 1990. 

83

16. kaxiZe n. xelosnoba samxreT-dasavleT saqarTveloSi. baTumi, 

2004. 

17. Манджавидзе Д.В. Реликтовые леса Аджарии и их народно-хозяйственное 

значение. Тбисили, 1982. 

18. masalebi saqarTvelos Sinamrewvelobisa da wvrili xelosnobis 

istoriisaTvis. akad. iv. javaxiSvilis saerTo redaqciiT. 

t. I, aRmSenebloba da aveji. Tbilisi, 1976. 

19. masalebi saqarTvelos Sinamrewvelobisa da wvrili xelosnobis 

istoriisaTvis. akad. iv. javaxiSvilis saerTo redaqciiT. 

t. II, meWurWleoba Tbilisi, 1979. 

20. miqelaZe j. sacxovrebeli da sameurneo nagebobani aWaraSi. 

baTumi, 1982. 

21. muSkudiani q. xe-tyis dammuSavebeli mrewveloba da samrewvelo 

proletariati revoluciamdel dasavleT saqarTveloSi 

(1880-1914). Tbilisi, 1982. 

22. robaqiZe al. dasaxlebis formaTa sakiTxisaTvis zemo aWaraSi. 

baTumis samecniero-kvleviTi institutis Sromebi. I, 


23. robaqiZe al. dasaxleba da sacxovrebeli nagebobani aWaraSi. 

_ kr.: aWaris mosaxleobis yofisa da kulturis sakiTxebi. 


24. saxokia T. mogazurobani. baTumi, 1985. 

25. sumbaZe l. qarTuli xiT xuroTmoZRvreba. Tbilisi, 1985. 

26. qse _ qarTuli sabWoTa enciklopedia. 11, Tbilisi, 1987. 

27. yazbegi g. sami Tve TurqeTis saqarTveloSi. baTumi, 1995. 

28. SamilaZe v. mesaqonleobasTan dakavSirebuli sameurneo nagebobani 

aWaraSi. _ kr. aWaris sofeli. Tbilisi, 1969. 

29. SamilaZe v. alpuri mesaqonleoba saqarTveloSi. Tbilisi, 

1969. 

30. Ciqovani T. zemo aWaruli saxli. baTumi samecniero-kvleviTi 

institutis Sromebi. t. I, 1960. 

31. CijavaZe n. samiwaTmoqmedo yofis istoriidan aWaraSi. Tbilisi, 

1971. 

32. Citaia g. xevsuruli saxli `sene~. analebi iv. javaxiSvilis 

sax. istoriis institutis Sromebi. I, Tbilisi, 1947. 

33. Citaia g. sicocxlis xis motivi lazur ornamentSi. enimkis 

moambe, X, Tbilisi, 1941. 

34. Citaia g. Sromebi. I, Tbilisi, 1997. 

35. Citaia g. Sromebi. III, Tbilisi, 2001. 

84

nodar kaxiZe 

pirveli eTnografiuli eqspedicia aWaraSi 

(eqspediciis 75 wlisTavis gamo) 

aWaris eTnografiul Seswavlas saukuneze meti xnis 

istoria aqvs. igi dakavSirebulia cnobili qarTveli mogzauri 

mkvlevrebis _ d. baqraZis, g. yazbegis, z. WiWinaZis, 

T. saxokias da sxvaTa saxelebTan. isini pirvelebi iyvnen, 

romlebmac aWara da samxreT-dasavleT saqarTvelos sxva 

kuTxeebi (Woroxis mxare, lazeTi) fexiT moiares da metad 

faseuli istoriul-eTnografiuli xasiaTis cnobebi dagvitoves. 

am cnobebs dRes wyaros mniSvneloba aqvs aWarisa 

da mTlianad samxreT-dasavleT saqarTvelos istoriuli 

warsulis SeswavlaSi. maTma gamokvlevebma mniSvnelovnad 

gaamdidra qarTuli eTnologiuri mecniereba, romelsac 

XIX saukunis meore naxevarSi didi amocanebi dausaxes 

ilia WavWavaZem da misma Tanamoazreebma. ilia WavWavaZe 

did mniSvnelobas aniWebda xalxSi Sekrebil eTnografiul 

da folklorul masalebs, xalxuri wes-Cveulebebis, tradiciebis 

amsaxvel cnobebs qarTveli xalxis warsulis 

kvlevaSi (WavWavaZe i. 1967, 162-167). 

qarTuli eTnologia XIX-XX saukunis mijnaze axali 

amocanebis winaSe dadga. eTnologiis zogadTeoriuli 

problemebisa da meTodologiuri principebis SemuSavebis 

paralelurad saWiro gaxda farTo savele-saeqspedicio 

saqmianobaze dafuZnebuli konkretuli eTnografiuli 

kvleva-Zieba, romlis gareSe qarTuli eTnologiuri mecniereba 

srulyofilad ver ganviTardeboda, igi ver gadaiqceoda 

mecnierebis calke damoukidebel dargad. 

aRniSnuli problemebis Semdgom damuSavebasa da 

srulyofaSi XX saukunis 20-30-ian wlebSi gansakuTrebuli 

wvlili Seitana qarTuli eTnologiuri skolis fuZemdebelma, 

akademikosma giorgi Citaiam. man, rogorc saqarTvelos 

saxelmwifo muzeumis eTnografiis ganyofilebis 

xelmZRvanelma, 1930 wlebidan samuzeumo saqmianobasTan 

erTad mTavar amocanad dasaxa savele-SemkreblobiTi mu- 

85

Saobis farTod gaSla saqarTvelos uklebliv yvela kuTxeSi. 

misi uSualo xelmZRvanelobiT saqarTveloSi aTeulobiT 

eTnografiuli eqspedicia Catarda. erT-erTi maTgani 

iyo 1933 wlis eTnografiuli eqspedicia aWaraSi. misi 

eqspediciis dRiurebi Sesulia Tavisi Sromebis III tomSi 

(Citaia g. 2001). 

es iyo pirveli eTnografiuli eqspedicia aWaraSi, 

romelSic monawileobdnen axalgazrda mecnierebi saqarTvelos 

saxelmwifo muzeumidan (eTnografebi vera bardaveliZe 

da rusudan xaraZe, enaTmecnieri stefane menTeSa- 

Svili, mxatvari m. popovi), aWaris mxareTmcodneobis biurodan 

(folkloristi da eTnografi jemal noRaideli, 

istorikosi vukol iaSvili). aqve unda aRiniSnos, rom 

saqarTveloSi eTnografiuli kvleva-Zieba Tavdapirvelad 

saqarTvelos saxelmwifo muzeumis eTnografiis ganyofilebaSi 

iyo koncentrirebuli. 

aWaraSi eqspediciis Catarebas win uZRoda mosamzadebeli 

muSaoba. 1933 wlis 24 ivniss saqarTvelos muzeumis 

warmomadgenlebi ewvivnen aWaris ganaTlebis saxalxo komisariats 

da aWaris mxareTmcodneobis biuros (ase ewodeboda 

maSin dRevandel aWaris saxelmwifo muzeums), sadac 

gadawyda momavali eqspediciis Catarebis dro da 

marSruti. amave dRes gaimarTa mxareTmcodneobis biuros 

gafarToebuli sxdoma, sadac isaubres eqspediciis miznebsa 

da amocanebze. aqve gadawyda eqspediciis muSaobaSi adgilobrivi 

samecniero Zalebis monawileobas sakiTxi. amis 

Sesaxeb iuwyeboda gazeTi `sabWoTa aWaristani” 1933 wlis 

27 ivnisis werilSi. 

eqspedicia baTumidan 26 ivliss gaemgzavra da xulos 

sastumroSi dabanakda. igi Tvenaxevris manZilze grZeldeboda 

da metad rTul pirobebSi uxdeboda muSaoba. eqspediciis 

wevrebma moiares Rorjomis, xixaZiris, sxalTis, 

Wvanis, merisis xeobaTa 30-mde sofeli. ewvivnen agreTve 

goderZis uReltexilis, beSumis, sairiCairis, zotiyelis, 

sofel didaWaris alpuri saZovrebis zonas. pirveli savele 

gasvla eqspediciam sofel dekanaSvilebSi moawyo. 

eqspediciis periodSi Seikriba metad saintereso da 

mravalferovani eTnografiuli, folkloruli, leqsikuri 

da sxva saxis masalebi, romlebSic asaxulia aWaris mosax- 

86

leobis tradiciuli da Tanamedrove sameurneo cxovreba, 

materialuri da sulieri kulturis Taviseburebani, axali 

cxovrebis majiscema. fotoze iqna aRbeWdili eTnografiuli 

saqmianoba. foto masalis didi nawili dResac inaxeba 

saqarTvelos saxelmwifo muzeumis, iv.javaxiSvilis saxelobis 

istoriisa da eTnologiis institutis saqarTvelosa 

da kavkasiis eTnologiis ganyofilebis, aWaris saxelmwifo 

muzeumis fondebSi. batoni giorgi aTeuli wlebis 

manZilze muSaobda am institutis eTnologiis seqtoris 

gamged. eqspediciam moawyo moZravi gamofenebi xulosa da 

qedaSi. 

piradad eqspediciis xelmZRvanelis, baton g. Citaias 

mTavari dakvirvebis sfero iyo samiwaTmoqmedo yofa, sacxovrebeli 

da sameurneo nagebobani. mkvlevarma vertikaluri 

zonalobis WrilSi ganixila aWaris miwaTmoqmedeba 

da gamoyo misi sami tipi (baruli, mTuri, alpuri), aqve 

mogvca TiToeuli maTganis daxasiaTeba (Citaia g. 2001, 356). 

g. Citaiam aWaraSi gavrcelebuli simindisa da xorblis 

jiSebic Seiswavla. àWarlebis monapovrad” CaTvala xorblis 

erTi jiSi, romelic xalxSi `tredisferi puris marcvlis” 

saxeliT iyo cnobili. misive cnobiT, am jiSis 

xorbali saqarTvelos sxva kuTxeebSi maSin cnobili ar 

iyo. 

g.Citaias saeqspedicio dRiurebSi cnobebi daculia 

agreTve aWaris niadagebze, niadagebis aRmniSvnel terminologiaze, 

rac xalxuri niadagmcodneobis maRal doneze 

miuTiTebs. 

savele eTnografiuli monacemebis safuZvelze g. Citaiam 

pirvelma SeimuSava sacxovrebel nagebobaTa tipologiuri 

klasifikacia, aseve pirvelma mogvca aWaraSi gavrcelebuli 

saxvneli iaraRebis (jilRa, aruna da sxv.) aRweriloba. 

misi daxasiaTebiT, aWaruli jilRa mesxur saxvnelebTan 

erTad adgilobrivi warmoSobis unda iyos Tavisi 

Semadgeneli elementebis terminologiiT (Citaia g. 2001, 

357). jilRisa da mis msgavs saxvnelebze cnobebi g. Citaias 

adrec hqonda Sekrebili saqarTvelos sxva kuTxeebis 

magaliTze, romlebic Semdeg farTod gamoiyena iv.javaxiSvilma 

saqarTveloSi saxvneli iaraRebis istoriis Ses- 

87

wavlisas da saTanado mecnieruli Sefaseba misca mas (javaxiSvili 

i. 1930, 183-188). 

zogadi eTnografiis Suqzea ganxiluli da Sefasebuli 

g.Citaias mier aWaraSi gavrcelebuli tradiciuli xis 

saketi `daTva-boyva”, romlis nimuSsac man Rorjomis xeobaSi 

miakvlia. aWaruli xis saketebis Seswavlisas (aseT 

saketebs aWaris mTis zonaSi dResac ar daukargavs Tavisi 

pirvandeli funqcia) mkvlevarma moiSvelia ucxouri literaturis 

monacemebi da daadgina, rom aWaruli `daTvaboyvas” 

saxiT qarTul eTnografiul sinamdvileSi Semonaxulia 

uZvelesi tipis saketi, romlis msgavsi gamosaxulia 

ori aTas welze uxnes babilonur Zeglebze (Citaia g. 2000, 

356). 

mTeli eqspediciis da piradad g. Citaias dakvirvebis 

Tema iyo aWaris soflad axali yofis damkvidrebis procesebis 

(kolmeurneobaTa, kulturul dawesebulebaTa da 

gzebis mSenebloba, wera-kiTxvis ucodinarobis likvidacia 

da a.S.) Seswavla. 

mravalmxriv sayuradReboa j.noRaidelis mier Sekrebili 

eTnografiuli da folkloruli masalebi, romleb- 

Sic aRwerilia xalxuri wes-Cveulebebi, Tqmuleba-gadmocemebi, 

zRaprebi, zepirsityvierebis sxva nimuSebi. eqspediciis 

muSaobas SuamTobis xalxuri dResaswaulis Catarebac 

daemTxva da bunebrivia, j. noRaidels mis Sesaxebac 

Cauweria masalebi. misi cnobiT aWaris adgilobriv mosaxleobasTan 

erTad sezonur saialaRo cxovrebas misdevdnen 

axalcixeli mesxebi, kaxabris, gonios, sarfis mcxovreblebi, 

maT Soris qurT-xemSilebi, romlebic SuamTobis 

dResaswaulSi monawileobdnen. j. noRaideli aRwers Suam- 

Tobis ceremoniebs, aWarul, lazur da qurT-xemSilTa 

cekvebs, romelTa Sesaxeb cnobebs g. Citaias saeqspedicio 

dRiurebSic vxvdebiT (Citaia g. 2001, 361). 

misi cnobiT, SuamTobis dros naCadrev-Cegilis saZovrebis 

zonaSi mobinadre xemSilebis cekva iyo `xorumi”, 

qurTebisa - `qurTbari”. mocekvaveni kravdnen naxevarwres, 

romelSic dafze da zurnaze damkvrelebi imyofebodnen. 

aWarlebis `xorumi” ki imiT gansxvavdeboda, rom mocekvaveni 

mTlian wres qmnidnen SuaSi aseve daf-zurnaze damkvrelebiT. 

lazebi ki xemSilebTan erTad cekvavdnen. 

88

eqspediciis samuSao gegmiT masalebi ikribeboda aWara- 

Si maSin SemorCenil religiur gadmonaSTebze, magiur wes- 

Cveulebebze, astralur kultze, muslimanur dResaswaulebze 

(v. bardaveliZe), saojaxo yofaze, naTesaur urTier- 

Tobaze (r. xaraZe). am saxis monacemebi gamoyenebulia dasaxelebul 

avtorTa sxvadasxva naSromSi. g. Citaia Tavis 

dRiurebSi SedarebiT vrclad aRwers aWaraSi maSin gavrcelebul 

muslimanur dResaswaulebs, rogoricaa bairami, 

yurban-bairami, mevludi, aSura da sxv. aseve sainteresoa 

mis mier Sekrebili cnobebi lazarobasTan dakavSirebiT, 

romelSic amoikiTxeba warmarTuli, qristianuli da muslimanuri 

elementebi (Citaia g. 2001, 360-366). didad sainteresoa 

eqspediciis is monapovari, romelsac, g. Citaias 

sityviT, àWaris istoriisaTvis udidesi mniSvneloba aqvs.” 

esaa naqalaqar akvaneTSi aRmoCenili veSapoidebi da ciklopuri 

nagebobani, romlebic g. Ciataias azriT VIII-IX 

saukuneebs ganekuTvneba da àWaris istoriis siRrmeSi 

gvaxedeben” (Citaia g. 2001, 357). eqspediciis es monapovari 

pirveli cnobaa aWaraSi veSapoidebis arsebobaze. Meurneobis 

calkeuli dargebis amsaxvel leqsikur masalebs 

krebda enaTmecnieri stefane menTeSaSvili, romelic 

Semdeg calke statiad gamoqveynda (menTeSaSvili s. 1937). 

eqspediciis saqmianoba farTod aisaxa fotofirze. 

fotomasalis nawili inaxeba saqarTvelos saxelmwifo muzeumis, 

iv.javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis 

institutis saqarTvelos eTnologiis seqtoris, 

aWaris saxelmwifo muzeumis fondebSi. 

aWaris pirveli eTnografiuli eqspediciidan, romelsac 

batoni giorgi Citaia xelmZRvanelobda, 75 weli gavida. 

am xnis manZilze aWaraSi mniSvnelovnad gafarTovda 

ara marto savele-SemkreblobiTi muSaoba, aramed saerTod 

eTnologiuri kvleva-Zieba da TvalsaCino miRwevebicaa mopovebuli. 

am warmatebis avtoria baTumis niko berZeniSvilis 

samecniero-kvleviTi institutis eTnologiis ganyofileba, 

romelsac institutTan erTad wels daarsebis 50 

wlisTavi Seusrulda. 

am xnis manZilze eTnologiis ganyofilebam Tavisi ZalebiT 

(igi amJamad 9 wevrs iTvlis _ (3 mecnierebaTa doqtori, 

6 mecnierebaTa kandidati) Tbilisel da moskovel 

89

kolegebTan erTad aWarasa da mis farglebs gareT (samcxejavaxeTi, 

guria, samegrelo, imereTi, svaneTi, raWa, leCxumi, 

aRmosavleT saqarTvelo) 40-ze meti eqspedicia ganaxorciela. 

1975 wlamde eTnografiul eqspediciebs xelmZRvanelobda 

profesori al.robaqiZe, romelic imavdroulad 

eTnografiis ganyofilebisa da eTnografiuli problemuri 

Temis xelmZRvanelad iTvleboda. 1975 wlidan 

dRemde eqspediciebs xelmZRvanelobs istoriis mecniereba- 

Ta doqtori nodar kaxiZe. savele-saeqspedicio masalebis 

analizis safuZvelze ganyofilebis wevrebma gamosces 15 

monografia, 18 dargobrivi krebuli. garda amisa, sxvadasxva 

gamocemebSi dabeWdes 200-ze meti samecniero statia, 

samecniero sesiebsa da konferenciebze waikiTxes 150-ze 

meti moxseneba, romelTa didi nawili dabeWdilia statiebisa 

da Tezisebis saxiT. 1958 wlidan 2008 wlamde eTnografiul 

eqspediciebSi Skrebili savele masalebi xelnaweri 

dRiurebis saxiT samas erTeulze mets aRwevs, saeqspedicio 

masalebze dawerili wliuri naSromebi ki orasi 

erTeulia. es monapovari qarTuli eTnologiuri mecnierebis 

Zvirfasi SenaZenia, romelsac, gadauWarbeblad SeiZleba 

iTqvas, fasdaudebeli mniSvneloba aqvs aWarisa da mTeli 

samxreT-dasavleT saqarTvelos mosaxleobis tradiciuli 

da Tanamedrove yofis SeswavlaSi (SamilaZe v., 2008, 

18-21; kaxiZe n. 2008). 

amJamad institutis eTnologiis ganyofileba warmatebiT 

ikvlevs samxreT-dasavleT saqarTvelos istoriul-eTnologiur 

problemebs. am saqmeSi saeqspedicio savele- 

SemkreblobiT muSaobas kvlavac prioritetuli mniSvneloba 

eqneba. 

90

aWaris pirveli eqspediciis monawileebi (1933 weli) 

giorgi Citaia vera bardaveliZe rusudan xaraZe 

(1890-1986) (1899-1970) (1909-1965) 

(eqspediciis 

xelmZRvaneli) 

jemal noRaideli 

vukol iaSvili 

(1907-1966) (1888-1965) 

91

keramikuli WurWlis damzadeba. 

(Suaxevi. 1930-iani wlebi.) 

aWaris saxelmwifo muzeumis fondebidan 

marcxnidan: ali gabaiZe, ismail gabaiZe, bolo xalvaSi, 

xusein xalvaSi, axmed gabaiZe. sazze ukravs xaji beriZe. 

sof. xixaZiri. 1933 weli 

92

Нодар Кахидзе 

Первая этнографическая экспедиция в Аджарии 

(75-летие экспедиции) 

Резюме 

В статье характеризуются итоги и значение первой этнографической 

экспедиции в Аджарии, которая была проведена летом 1933 года отделом 

этнографии Госмузея Грузии под руководством известного ученого, 

основателя Грузинской этнографической школы, академиком 

Г.С.Читая. 

В состав экспедиции входили представители указанного отдела 

(В.С. Бардавелидзе, Р.Л.Харадзе, С.Ментешашвили и др.) и краеведческого 

бюро Аджарии (Д.Ногаидели, В.Яшвили). Члены экспедиции в ходе 

1,5 месячной полевой работы собрали весьма ценные этнографические, 

фольклорные и другого рода материалы из сел Верхней и частично 

Нижней Аджарии в ущельях Горджоми, Хихадзири, Схалта, Чвана, Мериси, 

а также в альпийской зоне летних поселений (Годердзский перевал, 

Бешуми). 

Собранные материалы охватывают широкий круг хозяйственной 

жизни, материальной и духовной культуры, которые имеют большое 

значение в изучение быта и культуры населения горной Аджарии 30-ых 

годов XX века. Материалы первой этнографической экспедиции Аджарии 

использованы в ряде исследований участников экспедиции, а также 

в работах других исследователей, изучавших этнографию и историю 

Аджарии, как драгоценный сравнительный материал. 

Nodar Kakhidze 

First Ethnographic Expedition in Adjara 

(75 years to expeditions) 

Summary 

In article are characterized totals and importance of the first ethnographic 

expedition in Adjara, which was organized in summer of 1933 by division of 

ethnography of State Museum of Georgia, which was guided under the 

direction of the known scientist, founder of the Georgian ethnographic 

93

school, academician G.S.CHITAYA. 

In personnel of the expeditions entered the representatives of the 

specified division (V.S.BARDAVELIDZE, R.L.HARADZE, S.MENTE- 

SHASHVILI and others) and agency of local lore of Adjara (D.NOGAIDE- 

LI, V.YASHVILI). The members of expeditions in the course of 1,5 month 

field works have collected very valuable ethnographic, folklore and the other 

sort of material from the villages of Upper and partly Lower Adjara in gorge 

of Gordzhomi, Hihadziri, Shalta, Chvana, Merisi, as well as in alpine zone of 

the summer settlings (Goderdzi mounting pass, Beshumi). 

The collected materials covers the broad circle of economic life, of 

material and spiritual culture, which are of great importance to study way of 

life and cultures of the population of mountain Adjara in 30-th of XX 

century. The materials of first ethnographic expedition in Adjara were used in 

the studies of participants of expeditions, as well as in works of the other 

researchers who studied ethnography and history of Adjara, as precious 

comparative material. 


1. kaxiZe n. niko berZeniSvilis institutis eTnologiis ganyofilebis 

50 wlisTavi. - niko berZeniSvilis institutis Sromebi. 

IV. baTumi, 2008. 

2. menTeSaSvili s. aWaris eTnografiuli masalebi - enimkis 

moambe, t. I. naw. I, Tbilisi, 1937. 

3. SamilaZe v. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis niko berZeniSvilis 

saxelobis baTumis samecniero-kvleviTi institutis 

50 wlisTavi. miRwevebi da perspeqtivebi. - niko berZeniSvilis 

institutis Sromebi. VI. baTumi, 2008. 

4. Citaia g. aWaruli daTva-boyva. - Sromebi, II, Tbilisi, 2000. 

5. Citaia g. 1933 wlis aWaristanis eqspedicia (dRiuri). – Sromebi, 

III, 2001. 

6. WavWavaZe WavaZe i. xalxis CveulebaTa Seswavlis Sesaxeb. – publicisturi 

werilebi. t. 4. Tbilisi, 1967. 

94

95 

naila CelebaZe 

sqesTa Tanafardobis problema xalxuri 

aRzrdis sistemaSi 

(aWaris eTnografiuli masalebis mixedviT) 

sazogadoebis ganviTarebis, misi kulturis, mecnierebisa 

Tu xelovnebis progresis kanonzomierebaTa analizisaTvis 

gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs memkvidreobiTobis 

procesebis swor axsnas. ganviTarebis procesSi realurad 

myardeba kavSiri axalsa da Zvels Soris, romlis 

drosac warsulidan aRebuli racionalurisa da progresulis 

SenarCunebas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba 

sazogadoebrivi cxovrebis winsvlis saqmeSi. 

sazogadoebis progresisaTvis gansakuTrebuli funqcia 

ekisreba socialur ujreds _ ojaxs, romelmac eTnikuri 

TviTmyofadobisa da erovnuli TviTSegnebis gadarCenisaTvis 

xangrZliv brZolaSi ganuzomlad didi roli Seasrula. 

xalxuri aRzrdis umTavresi principebi iTvaliswinebda 

tradiciebisa da zne-Cveulebebis SeTvisebas da Taobidan 

Taobaze maT gadacemas (xinTibiZe an. 1976). aWarul 

ojaxSi, rogorc saerTod qarTuli ojaxisaTvis iyo damaxasiaTebeli, 

bavSvs pataraobidanve unergavdnen samarTlianobis, 

patiosnebis, sikeTis, mSobliuri miwisa da xalxis 

siyvaruls. 

yovelmxriv ganviTarebuli da harmoniuli pirovnebis 

CamoyalibebaSi aRzrdis sistemis erT-erT umniSvnelovanes 

aspeqts zneobriv-sqesobrivi aRzrda warmoadgens. swored 

masSi xdeba qalis memkvidreobiT miRebuli unar-Cvevebis 

gamovlena, raTa momaval TaobaSi moxdes Rirseuli mamakacuri 

Tvisebebisa da qaluri xiblis warmoCena. 

mozard TaobaSi siyvarulisa da swori seqsualuri 

orientaciis gamomuSaveba araerTi samecniero disciplinis 

mizans warmoadgens. am mxriv sayuradReboa rogorc fsiqologiis, 

sociologiis, eTikis, seqsologiis, seqsopaTologiis, 

aseve eTnologiur mecnierebaSi miRweul kvlevaTa 

Sedegebic.

sagulisxmoa, rom jer kidev uZveles civilizaciaTa 

wiaRSi arsebobda sqesobriv urTierTobaTa calkeuli 

problema. TviT civilizaciis dasawyisi Tavis TavSi Seicavda 

or pirvelad sawyiss, romlebic ara marto upirispirdebodnen, 

aramed avsebdnen kidec erTmaneTs. kacobriobis 

maradiuli swrafva srulyofisaken, misken mimavali 

gza Cadebuli iyo miTologemaSi, romelic ìn-ianis”, anu 

ori urTierTsapirispiro sawyisis _ mdedruli ìn”-isa da 

mamruli ìan”-is gansaxierebas warmoadgenda. masSi ìn” 

sawyisi daxurul-konservatul formas, xolo mamruli 

ìan”-i gaxsnil, moZrav sawyiss Seadgenda (avaliani m., gvalia 

t., 1996, 8-9). sayuradReboa miTologiuri koncefciac, 

romelSic samyaro, RmerTebi da adamianebi erTian sistemaSi 

arian warmodgenilni. magaliTad, antikur cnobierebaSi 

farTod aris warmodgenili orsqesianobis anu androginiis 

idea, romlis Tanaxmad dedrobiTi sqesis arsebebs 

hqoniaT mamruli sqesis niSnebi da piriqiT. 

samyaros mTlianobis miTologiuri gaazreba (Tele E., 

1986) Taviseburad aisaxa qarTul arqaul cnobierebaSic. 

masSi sityva miwis dedrul sawyisze pirdapiri mimaniSnebelia 

termini dedamiwa, xolo ca – kosmosi moiazreba 

rogorc mamruli sawyisi (kiknaZe z., 1986,126). samyaros 

maradiulobas qmnis mamakacisa da qalis polaruli kosmiuri 

Zalebi da maTi SeerTeba hgavs quxilis dros cisa 

da miwis kosmiur qorwinebas. amdenad, arqaul cnobierebaSi 

samyaros mowesrigebis safuZvlad mamakacisa da qalis 

winaaRmdegobis gamoyenebis mcdelobas hqonda adgili. 

aseTi dapirispireba iyo bedniereba da ubedureba, sicocxle 

da sikvdili, marjvena da marcxena, Zlieri da susti 

da sxv. romlebic yoveldRiuri cxovrebis calkeul 

niuansSi iCenda Tavs. es garemoeba sainteresod aris 

gaazrebuli samecniero gamokvlevebSi (Леви-Строс К.,1983). 

am problemisadmi tradiciuli midgoma kargad vlindeba 

xalxuri aRzrdis sistemaSi, kerZod, sqesobriv stratifikaciaSi, 

romelSic sqesobrivi rolebi ierarqiuladaa 

organizebuli. qarTulSi TiToeuli sqesis zogadi aRniSvnis 

mizniT gamoiyeneba sityvebi: mamakaci(kaci) da dedakaci 

(qali). aRsaniSnavia, rom Tuki sityva mamakaci, ubralod, 

gamoxatavs mamrobiTi sqesis adamians, kacs, sityva deda- 

96

kaci asakgadasuli gaTxovili qalis aRmniSvnel termins 

warmoadgens (fenrixi h., sarjvelaZe z. 1990, 459, 616). i. 

abulaZis ganmartebiT, sityvas ,,kaci~ Zvel qarTulSive 

hqonia qmris mniSvneloba (abulaZe i. 1973). rac Seexeba 

sityvas ,,deda~, misgan nawarmoebi sityvebi xSiria Zvel 

qarTul saliteraturo enaSic, romlisganaa miRebuli 

sityva deda-li, iseve rogorc mamisagan sityva mamali 

(surgulaZe i. 1986, 100;171). 

sqesobrivi stratifikaciisa da masTan dakavSirebuli 

calkeuli sakiTxisadmi tradiciuli midgoma kargad vlindeba 

xalxuri aRzrdis sistemaSi. aWaris eTnografiuli 

monacemebis safuZvelze garkveulia, rom terminologiuri 

diferenciacia sqesobrivi niSnis mixedviT ufro mcirewlovan 

gogonebSi (prati, cica da a. S.) igrZnoboda, vidre 

vaJebSi. siberec ufro adre dgeboda. magaliTad, aseTia 

termini morbedic, romelic 3-4 wlidan ufro adreuli 

asakis gogonas aRniSnavda, vidre vaJs. saerTod, gogos 

simwife, xalxuri SexedulebiT, gacilebiT adre iwyeboda, 

vidre vaJebisa. misi fiziologiuri momwifebis dasawyisad 

daaxloebiT 13 weli iyo miCneuli (javaxiSvili i.1956,130). 

Tanamedrove mecnieruli midgomiTac qalTa tipi saerTo 

funqciebis mixedviT ufro adre mwifdeba, vidre vaJebisa 

(gogonebSi 16-17 w., vaJebSi _ 21 weli, anu, roca mTavrdeba 

maTi ConCxis zrda). Suaxnis asaki orive sqesisaTvis erTi 

da imave terminiT aRiniSneboda – Suadgani (noRaideli j. 

1933), Svaxne, Suaxne. siberec, qalisTvis ufro adre dgeboda 

_ ormoci wlis Semdeg (CelebaZe n. 2005,48). Sainteresoa 

is garemoebac, rom aWaraSi sicocxlis sawyisi da 

sabolooo etapi gaigivebulia erTi cnebiT _ Cvili. Garkveulia, 

rom es procesi mecnierebaSi aris ontonogenetikuri, 

anu Casaxvidan sicocxlis bolomde, organizmis 

individualuri ganviTarebis evoluciis diferenciaciis 

periodi. amasTan, SeniSnulia, rom sqesobrivi dimorfizmi 

zrdis dros Zlierdeba, Semdeg stabiluri xdeba da 

bolos sus- tdeba (Кон И.1988). 

terminologiaSi sqesobrivi gamijvna biologiuri, religiuri 

Tu sxva faqtorebis safuZvelze, aixsneba romelime 

sqesis dawinaurebiT uflebriv-qonebriv aspeqtSi (goginaSvili 

i.1986,147). terminebi coli da qmari klasifika- 

97

toruli xasiaTisaa. sityva `meuRle” IV-VI ss. Aaris damowmebuli 

da mosalodnelia, rom igi warsulSi gamoxatavda 

orive sqesis Tanabar mdgomareobas saojaxo cxovrebis ama 

Tu im sferoSi (ingoroyva p. 1931,111). 

eTnografiuli masalebiT irkveva, rom TiToeuli sqesis 

mimarT SexedulebaTa Camoyalibeba iwyeboda jer kidev 

bavSvis gaCenamde. sainteresoa agreTve mSobiarobis periodi 

da masTan dakavSirebul ritualur-magiur ciklSi 

qmris monawileoba (wylis wveTebis TiTebs Sua dagubeba, 

Tofis gasrola), romelic eTnografiul mecnierebaSi 

kuvadis reliqtad aris miCneuli. 

sqesobrivi diferenciacia axalSobilisadmi damokidebulebaSic 

vlindeba (banaoba, Wipis moWra). amasTan, 

adgili aqvs calkeuli sagnis mamrul (safule, culi) da 

mdedrul (boseli, xertali, cocxi) sawyisebTan dakavSirebas 

(CelebaZe n. 2005, 45). sainteresoa, rom xertalTan 

erTad TurqeTis qarTvelebi axaldabadebul bavSvs xelSi 

nemss, Zafs miscemdnen (malaymaZe r.2008,111). irkveva, rom 

qaluri bunebis sagnebs ZiriTadad Sromis iaraRebi da piradi 

nivTebi, samkaulebi warmoadgenda. am mxriv sainteresoa 

j. noRaidelis mier Cawerili zRapari `maTraxi”, romelSic 

cocxi qalad gadaiqca (noRaideli j.1971,114). am 

garemoebas unda ukavSirdebodes is wesi, rodesac deda 

martod darCenili bavSvis akvanTan cocxs miayudebda. 

qarTul miTologiaSi mravladaa analogiuri magaliTebi: 

vaJuri bunebisaa – Sibi, qalurisa – Tasi, aseve, mdedrulmamruli 

erTianobis gamomxatvelia sakideli da keria (kiknaZe 

z.1986,126-130) da aseve, SesaZloa puri da marili. Xalxuri 

warmodgeniT, keriis dangreva, dedakacis sikvdils 

moaswavebda, xolo sakidlis Camovardna _ mamakacisas. am 

wyvils enacvleba sxva wyvilic – sakideli da qvabi. 

aRniSnuli principiT esenic upirispirdebodnen erTmaneTs 

da orive erTad ojaxis erTianobis simbolos warmoadgenda. 

kerasTan xdeboda dedoflis ziareba da agreTve, mtrebis 

Serigebac. aRsaniSnavia, rom aRniSnuli elementebi 

(buxris qva, jaWvi) aWarul samziTvo kompleqsSic Sedioda 

(CelebaZe n. 2005,125). 

xalxuri aRzrdis sistemaSi sqesobrivi diferenciaciis 

problema axalSobili bavSvis movlis, saxelis darqmevisa 

98

da sxva TaviseburebaTa SeswavlaSic vlindeba. magaliTad, 

gogonas dasabanad gamoiyeneboda balaxebi: tenco, mariamxela. 

banaobis dReebi ufro metad gogonas ekrZaleboda. 

aseTi dRe oTxSabaTi iyo, romelic TiTqosda Zmis janmrTelobis 

dacvas emsaxureboda.. 

SeiniSneba arsebiTi sxvaoba saxelebis darqmevis TvalsazrisiTac. 

mTel saqarTveloSi, maT Soris aWaraSic, 

vaJis gaCenas meti sixaruliT xvdebodnen, Tumca ZeobiT 

orive sqesis bavSvis dabadebas aRniSnavdnen. simbolizebulia 

kerZebic: vaJis saxelze amzadebdnen flavs, xolo gogosaTvis 

fafas - `xaviws”. aseTi tradicia TurqeTSi 

mcxovrebma qarTvelebmac Semoinaxes. gansxvavebulia qobuleTis 

mosaxleobaSi arsebuli wesi, sadac orive sqesis 

bavSvisaTvis mzaddeboda mxolod `xaviwis” fafa. garkveuli 

mniSvneloba eniWeboda akvanSi bavSvis Cawvenis Cveulebasac. 

ase magaliTad, bavSvs male rom aedga fexi da 

Tavisuflad gaevlo, vaJis akvnis kamaraze mamals, xolo 

gogos akvanze dedals gadaafrendnen (CelebaZe n., 2005, 45). 

bavSvebis aRzrda mTeli ojaxis, uwinaresad ki _ mSoblebis 

movaleobas warmoadgenda. masze mniSvnelovnad 

korelirebda saojaxo sfero, mezobelTa, naTesavTa wre 

da ra Tqma unda, TanatolTa garemo. 

bavSvebi TavianTi sqesis anatomiur-fiziologiuri 

Taviseburebebis Secnobas sakmaod bevr dros andomebdnen. 

ufro xangrZlivi procesi ki fsiqikuri niSnebis Secnoba 

iyo. pirveladi sqesobrivi socializaciis dros bavSvebs 

aCvevdnen Sesabamis sqesobriv rols. daaxloebiT 1,5 wlidan 

bavSvebSi yalibdeba sqesobrivi mikuTvnebuloba da igi 

6-7 wlisaTvis mTavrdeba, rodesac ukve darwmunebulia 

Tavis TavSi. 

Taviseburad xdeboda TiToeuli sqesis socializacia 

asakobriv periodizaciaSi. igi damokidebuli iyo imaze, Tu 

romeli saqmianobisaTvis amzadebdnen bavSvs – e. i. xdeboda 

sqesobrivi rolis diferencireba. gogonebs amzadebdnen 

saojaxo saqmianobisaTvis, vaJebs ki sazogadoebrivi moRvaweobisaTvis. 

sqesobriv gansxvavebas gansazRvravs agreTve 

ganridebis meqanizmi. tabuirebulia kerZebi, adgili aqvs 

sacxovrebeli saxlis segregacias, mokrZalebas ufrosebis 

mimarT, cecxlTan jdomis wess. bavSvebi sxdebodnen 

99

qalebTan, kerZod, buxris marcxena mxares. e.i. adgilebis 

gamoyofa xdeboda ierarqiulad ufros-umcrosobis principis 

mixedviT. bavSvebSi sqesobrivi gansxvavebis Secnobas 

ganapirobebda sxva momentebic, kerZod, tabuirebuli ker- 

Zebi (kuWi, guli, danayili suneli). 

bavSvTa socializaciis dros xdeboda sqesobrivi diferencireba. 

aWaris eTnografiuli monacemebiT irkveva, 

rom vaJebs adre asakidan aniWebdnen met Tavisuflebas, 

maSin, rodesac 7-8 wlis gogonebs Cadrs axuravdnen. 

vaJebis Cabma sqesobriv socializaciaSi ufro intensiurad 

xdeboda da zewolac meti iyo imisaTvis, rom SeeTvisebinaT 

mamakacuri manerebi. am dros xdeboda sqesobrivi 

rolebis gamijna da im warmodgenebis formireba, riTac 

unda ganesxvavebinaT erTmaneTi qalsa da mamakacs. amasTan, 

vaJebi daaxloebiT 7 wlidan ufro energiulebi iyvnen da 

amave dros, agresiulebic. garda amisa, tradiciuladac 

vaJebs ufro afasebdnen. es Cans Semdeg gamonaTqvamebSic: 

ùSvilobas gogo-Svilic sjobiao”, `qals Tma grZeli aqvs 

da Wkua mokleo”, `gogo sxvisi nacariao~, `qals cxra kexi 

aqvs, erTis Sedgma Tu mogaswra zrugze, mere yvelas Segadgamso” 

(msxalaZe a. 1967,104). xalxuri SexedulebiT Cans, 

rom qalSi didi, mzardi Zalaa, romelic mamakacebisagan 

sifrTxiles moiTxovs. `9~ cifri Tavisi mniSvnelobiT 

gamravlebis usazRvro potencias Seicavda. magaliTad, 9 

Zma da 9 patarZali, esaa sofeli sofelSi, Tumca `9~-s 

avbediTi mxarec hqonda. igi sabediswero xdeba, roca `9~ 

Zma emsgavseba `9~ devs, romelTa uzomo simdidrisa da 

eqspansiurobis niSani `cxraTavianobaa” da sxv. 

sqesobriv diferenciaciaSi naTlad vlindeba qalTa 

mgrZnobiare buneba, maTi mxatvruli interesebi da mamakacTa 

miswrafeba sagnobrivi saqmianobisaken, romelic 

ukavSirdeba fizikur siZneleebsa da abstraqtuli ideebis 

ganviTarebas (ùrTierTdamatebis Teoria”), masSi mamakacebi 

ìnstrumentalurebia”, qalebi ki ufro èqspresiulebi”. 

arsebobs mosazreba, rom bunebiT qalebi axlos arian 

bunebasTan, mamakacebi ki – ara. radgan xalxi kulturas 

met pativs scems, vidre bunebrivs, gamodis, rom meti pativiscemaa 

mamakacebis mimarT. e.i. sazogadoeba wina planze 

100

ufro mamakacs ayenebs, vidre qals (Кон И.1988). qalis SedarebiT 

met bunebriobas ganapirobebs biologiuri, socialuri 

da fsiqologiuri (gogonaTa identifikacia qalTa 

saqmianobis dros) faqtorebi. amis mixedviT aris diferencirebuli 

saaRmzrdelo funqciebic. magaliTad, SromiT 

saqmianobaSi funqciebis ganawileba qalsa da mamakacs 

Soris niSnavs am saqmianobis stratifikacias, gansazRvrul 

ierarqias. aq mTavar moments saqmianobaTa prestiJuloba 

warmoadgens. ase rom, nebismier sazogadoebaSi qalisa 

da mamakacis individualur gansxvavebasa da Tvisebebs 

ganapirobebs iseTi mniSvnelovani faqtoric, rogoricaa 

sazogadoebriv sawarmoo saqmianobaTa sqesobrivi rolebis 

diferenciacia. 

amdenad, sqesobrivi stratifikaciis tradiciuli modelis 

mixedviT mamakacs eniWeba wamyvani roli, xolo qali 

ki daqvemdebarebul mdgomareobaSia (qali privilegiuria 

ojaxSi, sazogadoebaSi ki SezRuduli). 

TiToeuli sqesis bavSvi ama Tu im sqesobrivi rolis 

Sesrulebis dros moqmedebs Sinagani meqanizmiT, romlis 

saSualebiTac mimdinareobs mamakacuri da qaluri sqesobrivi 

identurobis formirebis procesi da romelic 

mocemul sazogadoebaSi Sesabamisi kulturuli normebiT 

miiReba. es aris sqesobrivi socializaciis procesi, romelsac 

aqvs agreTve simboluri mniSvnelobac. es garemoeba 

naTlad ikveTeba mozardTa iniciaciebis dros, romlis 

Sedegad isini zrdasrul axalgazrdebad iTvlebodnen. 

safiqrebelia, rom, radgan warsulSi qals farTo sazogadoebisaTvis 

ar amzadebdnen, amitom masze ar axdendnen 

Zlier zemoqmedebas, e.i. ar sWirdeboda xelovnuri 

sociokulturuli struqturebi Tavisi cxovrebiseuli 

ciklisTvis. vaJTa iniciaciis mixedviT Cans, rom maTi 

socialuri pasuxismgeblobis momenti ufro didia, xolo 

qalTa - ufro naklebi. 

specialur samecniero literaturaSi iniciaciebi aRiniSneba 

Cacmis, sqesobrivi simwifisa da sxvadasxva niSnebiT. 

gogonebSi igi gamoixateba CacmaSi sayuris gakeTebiT, 

sqesobrivi simwifis dasawyisad muJde baliSis momzadebiT, 

aseve SromiTi saqmianobis (qsova, cocxis daWera) dawyebiT. 

101

vaJebs 7 wlidan monaTlavdnen, 14-15 wlidan ki `manidSi~ 

waiyvandnen. vaJTa socializaciis uZvelesi formaa truxmenelTa 

adaTi àtamandriu”, anu vaJis `cxenze Sesma” (ris 

Sedegadac biWunas cxovrebaSi siWabukis xana iwyeboda). m. 

kevliSvilis marTebuli SeniSvniT, igi unda iyos mowifuli 

vaJis mamakacTa organizaciaSi miRebisa da Sesabamisad, 

matriarqatidan patriarqatze gardamavali movlenac (kevliSvili 

m., 2005,96-97). e.i. qalTa cxovrebiseuli cikli 

uwyvetad, stabilurad gaiazreba, xolo vaJTa cxovrebiseuli 

cikli - wyvetilad. 

sqesobriv stratifikacias mniSvnelovnad gansazRvravs 

sqesobrivi simbolizmi. misi kvali zeda paleoliTSi SeiniSneba 

sqesTa polarizaciis uZvelesi niSnebiT – genitaliebiT. 

aseve, miTologiaSic, orsqesiani RvTaebebi ormagi 

genitaliebiT aris warmodgenili. igi bevrma adaT-Cveulebamac 

Semoinaxa. es problema asaxulia bibliaSic. qarTul 

miTologiaSi sayuradReboa samZimari (xaxmatis jvari). ìgi 

mouxelTebelia, kac-diacis saqmisaTvis”-o (kiknaZe z. 1986, 

152). aseve `xaxmatis jvari” yovel konkretul SemTxvevaSi 

moqmedebs ara rogorc calke mdedri, aramed mTeli Tavisi 

bunebiT, dedrul-mamruli erTianobiT” (kiknaZe z. 1986, 150, 

151). samZimari vaJis saxlSic diasaxlisobs. aWaris eTnografiuli 

masalebis mixedviT analogiuri funqciisaa tyis 

qali//feri qali, romelsac, xalxuri gadmocemiT, Svilic 

ki gauCenia da `kanonieri” mamis colisaTvis miucia. am 

magaliTs SeiZleba sxva axsnac moeZebnos. 

dakanonebuli sqesobrivi rolebi SeiZleboda Sromisa 

Tu socialuri mdgomareobis mxriv darRveuliyo. am dros 

xdeboda yvela binaluri (ori nawilisagan Semdgari) 

opoziciis `simboluri kulturis” brunvaSi moqceva: Cacmis, 

sqesobrivi rolebis da a. S. am SemTxvevaSi, anu simboluri 

inversiis dros, ritualurad neitralizdeba 

mamakacsa da qals Soris arsebuli dapirispireba. 

aWaraSi arsebuli gadmocemiT, cisartyelaze gadaxtoma 

gogonaTa sqesis Secvlas iwvevda. aRsaniSnavia, rom sqesTa 

Canacvlebis cdebs ufro vaJebis mxridan vxvdebiT. magaliTad, 

`fadikos” TamaSoben vaJebi, romlebic qalis tansacmels 

icvamdnen da qalis rols asrulebdnen. e.i. sqes- 

Ta Canacvleba vaJebis mxridan arcTu iSviaTia da isini 

102

formalurad aRwevdnen amas, maSin rodesac gogonebi mas 

ideaSi Tu warmoidgendnen. es gasagebicaa, radgan, sazogadoebaSi, 

sadac mamakacebs ukaviaT mniSvnelovani socialur-ekonomikuri 

pozicia, yuradReba maT seqsualur simboloebsa 

da wes-Cveulebebze aris gamaxvilebuli. 

bavSvebi aqtiurad monawileobdnen dResaswaulebsa da 

ceremoniebSi, rac xels uwyobda maTi sqesobrivi orientaciisa 

da sqesobrivi rolis SeTvisebis saqmes. 

amrigad, xalxuri aRzrdis umTavress mizans srulyofili 

pirovnebis Camoyalibeba warmoadgens, romelSic 

metad mniSvnelovani adgili uWiravs sqesobriv stratifikacias. 

bavSvebs Soris sqesobriv gamijvnaze fiqri maT 

dabadebamde iwyeboda, Semdgom ki amgvari damokidebuleba 

naTlad iCenda Tavs rogorc terminologiaSi, ise sqesobriv 

socializaciaSi da sqesobriv simbolizmSi. tradiciuli 

modelis mixedviT dasturdeba mamakacis wamyvani 

adgili rogorc ojaxSi, ise sazogadoebaSi. yovelive es 

ganapirobebda bavSvebSi Sesabamis sqesobriv rols da maT 

urTierTdamokidebulebas. 

Наила Челебадзе 

Проблема полового соотношения в системе народного воспитания 

Резюме 

Проблема половых соотношений в системе народного воспитания 

имеет особое значение. Половое разделение между детьми выявляется 

как в терминологии, так и в половой социализации и в половом символизме. 

Согласно традиционной модели половой стратификации выявляется, 

что мужчина имеет ведущую роль как в семье, так и в обществе, 

что определяло соответствующий характер взаимоотношений между 

детьми разного пола. 

103

Naila Chelebadze 

Problem of Sexual Correlation in the System of Popular Education 

Summary 

The problem of sexual correlation in the system of national education 

has special meaning. Sexual division between children reveals itsels in the 

terminology, in the sexual socialization and in the sexual symbols. According 

to the traditional model of sexual stratification, it is revealed, that a man has a 

leading role in the family and in the society. It defines the character and 

relation between the children of each sex. 


1. abulaZe i. Zveli qarTuli enis leqsikoni (masalebi). Tb., 1973. 

2. avaliani m., gvalia t. kulturisa da civilizaciis cnebaTa 

interpretaciis sakiTxisaTvis. Tb., 1996. 

3. goginaSvili i. naTesaobis sistemis socialuri ganpirobebulobis 

problema. macne (istoriis seria), Tb., 1986, #2. 

4. ingoroyva p. Zveli qarTuli warmarTuli kalendari. saqarTvelos 

muzeumis n=moambe. T. VI, tf. 1931. 

5. kevliSvili m. xalxuri aRzrdis problemebi. istoriis mecn. 

kand. samecn. xarisxis mosapoveblad warmodgenili disertacia. 

Tb., 2005. 

6. kiknaZe z. qarTul miTologiur gadmocemaTa sistema. Tb. 1986. 

7. malaymaZe r. liganis xeoba(istoriul-eTnologiuri gamokvleva). 

Tb., 2008. 

8. msxalaze a. andazebi. aWaris mosaxleobis yofisa da kulturis 

sakiTxebi, Tb., 1967. 

9. noRaideli j. aWaris saxelmwifo muzeumis arqivi. #368, rveuli 

#2. 1933. 

10. noRaideli j. Nnarkvevebi da Canawerebi. wigni I. baT., 1971. 

11. surgulaZe i. qarTuli xalxuri ornamentis simbolika. Tb., 

1986. 

12. fenrixi h, sarjvelaZe z. qarTvelur enaTa etimologiuri 

leqsikoni. Tb., 1990. 

13. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni. erTtomeuli. nakveTi 

1-2, Tb., 1990. 

14. CelebaZe n. qali da ojaxi. Tb., 2008. 

104

15. xinTibiZe an. aRzrdis ideebi qarTul xalxur SemoqmedebaSi, 

Tb., 1976. 

16. javaxiSvili iv. qarTuli enisa da mwerlobis istoriis sakiTxebi. 

Tb., 1956. 

17. Кон И. Ребенок и общество. М., 1988 

18. Леви-Строс К.,1983. 

19. Tele E. Due frau als mythos.1985. 

105

vaxtang SamilaZeS 

manuCar loria 

ilia WavWavaZe cxovrebis wesis 

erovnul TaviseburebaTa Sesaxeb 

saqarTveloSi damjdari, mkvidri meurneobis struqturulad 

mravalferovani dargebisa da masTan Sesabamisad Camoyalibebuli 

qarTveli xalxis fsiqikuri wyobis Taviseburebebi 

imTaviTve idga feodaluri qarTuli sazogadoebrivi 

azrovnebis yuradRebis centrSi. amasTan, qarTuli istoriografia 

didi gulisyuriT adevnebda Tvals sxva tomebisa da 

xalxebis yofasa da kulturas, cxovrebis wess. amis naTeli 

dadasturebaa imdroindel saqarTvelos sazRvrebTan momTabare 

dampyrobTa gamoCena, romelic qarTuli sazogadoebrivi 

azris mier sruliad ucxo da ucnob Zalad iqna aRqmuli. 

„udabnoTa vrcelTa... Soris damkvirdebul arian kacni 

mჴecisa bunebisani, mtacebelni, romelTa saxeli ars da 

cxovreba aqlemisa zurgi, naTesavni uricxჳni romelTaTჳs 

viTarca ZaRlni mbrZolelni arian mჴecTa da velurTa ...“ - 

werda mematiane momTabare dampyrobTa Sesaxeb (,,martviloba 

gobronisa~, 1964, 179). 

qarTveli da sxva kavkasieli xalxebis mkvidri, aborigenuli 

kulturuli memkvidreobis uZvirfasesi realiebi 

aqvs mikvleuli da gaanalizebuli vaxuSti bagrations Tavis 

TxzulebebSi, rac Semdeg n. maris, iv. javaxiSvilis, e. Tayai- 

Svilisa da sxvaTa gamokvlevebSi araerTxelaa miTiTebuli 

„erTiani kavkasiuri kulturuli samyaros“ ucilobel komponentebad. 

am faqtze araerTxel miuTiTebdnen feodaluri xanisa 

da axali drois evropeli (diubua de monpere, koxi, 

spenseri, giuldenStedti da sxv.), rusi (m. kovalevski, f. 

leontoviCi, a. stoianovi da sxv.) da kavkasieli (xan–girei, 

Sora nogmovi, x. aboviani, a. bakixanovi, k. xeTagurovi, s. zvanba 

da sxv.) mogzaur-mkvlevrebi da sazogado moRvaweebi. 

106

yofisa da kulturis am umniSvnelovanesi sferos erovnul 

TaviseburebaTa Sesaxeb fuZemdebluri mosazrebebi aqvs 

gamoTqmuli ilia WavWavaZes. iTvaliswinebda ra qarTuli 

istoriografiisa da saerTod, qarTuli sazogadoebrivi azris 

tradiciul Sefasebas binadari, aborigenuli da momTabare 

yofis Sesaxeb, ilia elis tomTa moxetiale cxovrebas 

momTabareobis Sinagani bunebiT xsnida. „Cveneburi TaTari 

ufro euli kacia, vidre fexmokidebuli, kvidri binadari. 

adgilidam adgilze gadasvla, erTi binidan ayra, meoreze 

xelaxla dabinaveba aramcTu eadvileba, TiTqmis Cveulebad 

aqvs gamxdari. es gaadvilebuli ayra-dayra xSirad iqamde midis, 

rom mTeli sofeli dRes rom aq aris, xval im adgilas 

soflis natamalic ar Cans, ayrila da sxvagan gadasula deda 

budianad... TaTari ufro mwyemsia, gareT moaruli, vidre Sin 

mjdomi muSakaci. TaTari mwyemsad gadis mTeli Tavisis 

saxlobiT, wvrili SviliT, deda-wuliT. saca samwysos sa- 

Zovaria, iq misi binaa,“ – werda ilia (WavWavaZe i., 1956 2 , 211). 

momTabare, moxetiale cxovreba ilias TaTaris damjdar 

muSakacad Camoyalibebis xelisSemSlel komponentad miaCnda. 

„euloba, binamoukidebloba, es TiTqmis boganod siaruli, ra 

Tqma unda, ver gamounaskvavs adamians imisTana xasiaTs rom 

damjdari, dadgromili da mudmivi muSakaci gamovides,“ - 

werda igi (WavWavaZe i., 1956 2 , 211). amasTan, momTabarisa da 

binadari meurnis Sedarebisas ilia WavWavaZe mkveTr zRvars 

avlebda qarTveli glexkacisa da momTabare TaTris 

fsiqologias, xasiaTs Soris. „ojaxis-Sviloba, ekonomikuri 

welmyaroba, binis mkvidrad erT adgilas mokideba, romelic 

qarTveli glexkacisaTvis idealia cxovrebisa, TaTars gunebaSic 

ar gauvlis. igi mZime saqmis muSakaci ar aris. xangrZlivsa 

da gauwyvetel garjas, Sromas gaurbis, arc uyvars. 

miwaSi oflis Rvras, miwis xangrZliv muSaobas binisa da 

miwis siyvaruli aqezebs. TaTars arc erTi miaCnia samudamod, 

arc meore da ram unda Seayvaros dRes is, rasac xval ese 

advilad Tavs anebebs utkivrad, daunaneblad,“ - werda igi 

(WavWavaZe i., 1956 2 , 211). 

107

meurneobis gaZRolisa da cxovrebis am ori, safuZvelSive 

arsebuli gansxvavebuli wesis Sedarebisas ilia WavWavaZe 

metad sayuradRebo msjelobamde midis. igi uaryofda mefis 

reaqciul moxeleTa zerele daskvnas ganapira xalxebis, maT 

Soris qarTvelebisa da kavkasiis sxva xalxebis CamorCenilobis 

Sesaxeb da SeiZleba iTqvas mecnieruli sizustiT gansazRvravda 

damjdari samiwaTmoqmedo meurneobis upiratesobas 

momTabareobasTan. am sakiTxze msjelobisas ilia WeSmariti 

mkvlevris unarsa da alRos avlenda da qarTveli 

xalxis binadari meurneobis Sefasebas mniSvnelovani konkretul-istoriuli 

problemebis fonze iZleoda. kerZod, 

binadari cxovrebis wesi da ganviTarebuli miwaTmoqmedeba 

mas ara marto sazogadoebis ekonomikuri uzrunvelyofis, 

aramed qveynis, xalxisa da eris sicocxlisunarianobis 

gansazRvrul komponentad miaCnda (SamilaZe v., 1995, 108). 

„diax batonebo, Cvenis guliTadis fiqriT, qveyana imisia, 

visac erT xelSi xmali uWiravs da meoreSi guTani. marto 

xmali, marTalia, TavisTavadac Zlieria, magram versad 

xangrZliv fexs ver moikidebs, Tu amxanagad guTani ar 

iyolia... amis magaliTi monRolebi arian, romlebic mxolod 

xmals miendvnen, miesivnen qveynebs, gadaswves, gadabuges, 

magram Tavadac aRigaven pirisagan miwisa. didi romic 

ki, TiTqmis mTeli qveynis myrobeli, imitom daeca, rom 

xelSi marto xmali eWira da guTani ki ara. Cven ki dResac 

qarTvelebi varT. es erTi muWa xalxi ram Semogvinaxa 

xmalma da guTanma. Cven rom dRes bina gvaqs, adgilzed 

rom fex-mokidebuli varT, sxvebsaviT ar daviqsaqseniT, ar 

gadavcvivdiT aqeT-iqiT, Cven rom amdens dauZinebels mters 

gavuZeliT, gavuZeliT da gadavarCineT, Cveni eri rom 

dedamiwas SerCa da dedamiwa ersa, - eg imitom, - rom erT 

xelSi xmali gveWira da meoreSi guTani dasabamidan dRemde,“ 

– aRniSnavs ilia (WavWavaZe i., 1955 1 , 122). 

am Tavis debulebas ilia WavWavaZe sxva publikaciaSic 

usvams xazs: „kidev vityvi, rom Cveni Zal-Rone, Cveni cxovrebis 

da vinaobis burji, Cveni mkvidri da utyuari Semnaxveli, 

Cveni sikeTe da simdidrea, – miwa da guTania. romels 

ersac es ori sagani xelT SerCenia, imas Tavi imdenad kidev 

108

Seunaxavs, rom SeuZlian TavmomwonebiT Tqvs: me eri var da 

mkvidri bina maqvs sadReisod da samermisodac,“ – werda ilia 

(WavWavaZe i., 1955 2 , 174). 

qarTuli erovnuli sulisa da cnobierebis cxovrebis 

qarTuli wesis upiratesobas ilia WavWavaZe kidev ufro 

myar niadags uqmnis binadari meurneobis, aseve umniSvnelovanesi 

dargis mevenaxeoba-meRvineobis magaliTze. ilias samarTliani 

SexedulebiT erT sameurneo kompleqsSi warmodgenili 

miwis moqmedeba venaxis movla-moSeneba da Rvinis dayeneba 

iseTi maRali rangis sameurneo-kulturuli monapovrebia, 

romelic xazs usvams xalxis ara marto maRalganviTarebulobas, 

aramed qarTveli kacis maRal inteleqtualur 

SesaZleblobasac. „@TiTqmis arc erTi venaxis patroni glexi 

ar aris CvenSi, rom am saganzed Wkvad misaRebi darigeba da 

rCeva ar mogceT. am mxriv Cveneburi glexi evropiel mecniersac 

ki ajobebs. imitom, rom miwaTmoqmedebaSi saerTod da 

venaxeobis saqmeSi calke gamocdileba didi ram aris, da 

Cveneburi glexi evropiels mecnierzed gamocdilebiT metismetad 

win iqneba, imitom, rom adgilis kacia” (WavWavaZe i., 

1956 3 , 75). ilias kargad esmoda, rom qoCadmavlobis tradiciebze 

aRzrdili elis tomis TaTari miwaTmoqmedebisa da 

miT ufro vazis moSenebisaTvis aSkarad Seuferebeli iyo. 

samagierod „vaJkacoba, aqeT-iqiT gareT siaruli TaTars 

ufro meomar kacad hxdis, vidre mSvidobian muSad. igi kargi 

cxenosania, pataraobidanve iwvrTneba cxenosnobasa da TofiaraRis 

xmarebaSi. gareT siaruli mTeli ojaxobiT amas xels 

uwyobs,“ - werda ilia (WavWavaZe i., sazogadoebrivi cxovrebis 

nakli da misi ekonomikuri mizezebi, 1956 2 , 211). 

cxovrebis wesis erovnul TviseburebaTa Sesaxeb ilia 

WavWavaZes sayuradRebo miniSnebebi aqvs gamoTqmuli saqarTveloSi 

mcxovrebi erovnuli umciresobebis, kerZod, 

qarTveli ebraelebisa da somxebis Sesaxebac. Tu gadavavlebT 

Tvals Cveni qveynis warsuls, rogorc polieTnikur saxelmwifos, 

SeiZleba iTqvas, rom aq Sromis ganawileba Tavidanve 

eTnikuri niSnis mixedviT moxda. rogorc aRvniSneT, qarTvelebi 

Tavidanve Camoyalibdnen rogorc soflis meurneobis 

109

mwarmoeblebi, miwaTmoqmedni, vaWrobas ki ratomRac saTakilod 

miiCnevdnen. vaWroba, rac ilias azriT, ver Seqmnida 

erovnuli mTlianobis myar winapirobas, ZiriTadad somxebis 

xelSi aRmoCnda (WavWavaZe i., Sinauri mimoxilva, 1883 weli, 

237; misive, uReltexili, 1950, 237). cxadia, ilia iTvaliswinebda 

amis Sedegad saqarTveloSi mimdinare eTnosocialur 

procesebs da erTmaneTs udarebda miwaTmoqmed da movaWre 

sazogadoebas. misi sityviT, „marto vaWrobazed miqceuli eri 

darRveulia, gaqsuebuli, gafantulia“. amitom is sxvaze unda 

iyos mikedlebuli, Sexiznuli, kerZod, im erTan, romelsac 

xelT upyria miwa da guTani (WavWavaZe i., 1955 4 , 174). 

aseTi mkacri Sefasebis miuxedavad, ilia da misi TanamebrZolebi 

rodi uaryofdnen vaWrobis adgilsa da rols 

sazogadoebis ganviTarebis epoqalur moTxovnaTa Sesabamisad. 

marTalia, rainduli xasiaTis qarTvels ar hqonda midrekileba 

vaWrobisaken, magram aseTi mentalitetis Camoyalibebas 

erSi, vaJa-fSavelas azriT, adrindelma „tvinfratuna 

inteligenciam“ Seuwyo xeli da Teatralur warmodgenebSic 

ki vaWroba mxdalobis, siwuwkisa da matyuarobis sinonimad 

aqcia. „amgvarma literaturam xeli Seuwyo Cveni Tavad-aznaurobis 

bedovlaTobas, dardimandobas, sinamdvileze 

Tvali davxuWeT da saqmis arss Rrmad ver CavwvdiT. Sedegad 

ra miviReT. is, rom vaWrobis mTeli sfero somxebs CavugdeT 

xelSi... Cvenma inteligenciam... nacvlad imisa, rom erisaTvis 

eCvenebina swori gza cxovrebisa, eswavlebina Tavisi Tavis 

movla-patronoba, qarTvel kacs aaRebina xeli Tavis pirovnebaze, 

Tavis Tavze, Seitana xalxSi damaxinjebuli kosmopolitizmi 

erTobis saxeliT, moukla erovnuli grZnoba, daux- 

So energia, dauketa gza TviTcnobierebisaken“ – werda vaJafSavela 

(vaJ-afSavela, 1964 1 , 287). axali sazogadoebrivi 

urTierTobebis fonze erisa da qveynisaTvis vaWroba-aRebmicemobis 

mniSvnelobis Sefasebisas poeti aSkarad aRiarebs, 

rom qarTvelobas aklia Tavis dacvis, sakuTrebis, interesebis 

dacvis is grZnoba, rasac ganaTlebuli erebi avlenen. 

„Cven rogorc ers, Tu sicocxle da arseboba gvwadia, val- 

110

debuli varT Cveni sargo, Cveni sakuTreba davicvaT da Cveni 

yofa-cxovrebac ise movawyoT, rogorc CvenTvis iqneba gamosadegi“ 

(vaJ-afSavela, 1964 2 , 214). 

vaWroba-aRebmicemobis adgilsa da rolze erovnuli 

fsiqikisa da xasiaTis Camoyalibebis procesSi, ilia WavWavaZe 

kidev ufro Sorsmimaval daskvnas akeTebs qarTvel ebraelTa 

magaliTze. „iveriaSi“ gamoqveynebul statiaSi „uriebis bedi” 

ilia Cveuli gulmodginebiTa da sidinjiT aanalizebda 

ebrael tomTa istoriul warsuls uZvelesi periodidan 

da maT vaWrobasa da aRebmicemobaSi daxelovnebas gamudmebiT 

devna-rbevasa da sxvadasxva qveyanaSi daqsaqsvis 

process ukavSirebda. ilias marTebuli daskvniT, ebrael- 

Ta erovnul Tvisebamde amaRlebuli midrekileba vaWrobaaReb-micemobisadmi, 

maTi erTi qveynidan meoreSi adgilmonacvleobis 

mizezi unda yofiliyo, romlis drosac maT 

ar SeeZloT SeeZinaT uZravi qoneba, mamuli da xeli moekidaT 

miwis damuSavebisaTvis. jer kidev Cveni welTaRricxvis 

70-ian wlebSi „ebraelebs daekargaT samSoblo, veRar 

gauZles romaelTa mflobelobas da iZulebulni iyvnen gadasaxlebuliyvnen 

sadme...TiTqmis arsad ar aZlevdnen uriebs 

uwindels droSi nebas adgil-mamulis SeZenisas da ra 

eqnaT, Tu vaWrobisaTvis da xel-saqmisaTvis ar moekidaT 

xeli!. es orive saqme ki iseTi saqmea, rom romelic ki maT 

mohkidebs xels, ufro eCveva erTis qveynidan meoreSi gadasvlas, 

vidre miwis muSaki” (WavWavaZe i., 1881, 147). amave 

werilSi ilia kvlav ubrundeba ebraelTa beds. „saSualo 

saukuneebSi uriebs mosveneba arsad ara hqondaT; yvelgan 

qristes mwvaleblebs eZaxdnen. bevrgan akrZaluli hqondaT 

adgil-mamulis SeZena da Tunda kidec akrZaluli ar hqonodaT, 

rogor gabedavdnen uriebi uZrav qonebis dapatronebas, 

rodesac guli dajerebuli ara hqondaT, rom xvalindel 

dRes mTels maT qonebas sxvani ar daepatroneboden... 

am mizezebis gamo uriebs mTeli Tavisi Wkuis Rone 

vaWrobisaTvis da Tval-margalitis, fulis, advilad Sesanaxis 

ganZis mopovebisaTvis unda miemarTnaT da am saqmeSi 

iseTi gamWriaxoba da xelovneba gamoiCines, rom verc erTi 

xalxi moqiSped ver gauxdeba” (WavWavaZe i., 1881, 147). 

111

da mainc, kvlav sainteresoa ilias dakvirveba qarTvel 

ebraelTa mimarT. misi SeniSvniT, „Zvirad sadme SesTvisebian 

uriebi sxva xalxs ise, rogorc qarTvelebs SeeTvisen. 

Cvenda samwuxarod ar viciT, ra ufleba hqondaT CvenSi 

uwindel dros uriebs, SeeZloT Tu ara adgil-mamulis 

SeZena, hqondaT Tu ara neba yvelgan dasaxlebisa, - magram 

es ki viciT, rom ukanasknel dros da exlac arc erT im 

uflebas ar iyvnen moklebulni, romelnic qristianebsa 

hqondaT miniWebuli. CvenSi uriebi TiTqmis yvelani SesaniSnavs 

qalaqSi da dids dabebSi scxovroben; adgil-mamulic 

bevri aqvT SeZenili da zogan msubuqad TiTonve mu- 

Saoben mamulSi. maT SeiTvises Cveni ena, Cveni tansacmeli, 

zogierTi Cveni zne da Cveuleba da darwmunebuli varT, 

rodesac qarTveli xalxis WkuaSi Cavardeba da Tavisi Tavi 

saparsavi cxvari aRar egoneba, bevri uriebi daanebeben 

vaWrobas Tavsa da miwis muSaobas mihyofen xelsa” (WavWavaZe 

i., 1881, 146). 

ilia WavWavaZe qarTvel ebraelTa mkvidrobis sakiTxs samarTlianad 

ukavSirebda miwaTsargeblobis formebTan , rac 

misi azriT gansazRvruli unda yofiliyo maTi binadari, „fexmokidebuli 

cxovrebisa“ Cvens qveyanaSi. amasTan, cnobilia, 

rom mwerali miwaTmflobelobisa da miwaTsargeblobis 

tradiciul formebs did mniSvnelobas aniWebda cxovrebis 

qarTuli wesis formirebis procesSic. marTalia, saTemo da 

sakomlo miwaTmflobelobis dapirispirebas, SeZlebul meurneTa 

mier saTemo miwebis mitaceba-misakuTrebasa da gaRaribebuli 

fenis daCagvras igi qarTuli soflis ekonomikuri 

wyobis naklad miiCnevda, magram ar uaryofda imasac, rom 

kerZo sakuTrebis ganviTareba-Camoyalibebis mtkivneul procesebsac 

sazogadoeba udavod progresisken mihyavda. mwerali 

aanalizebda ra monacemebs, glexis miwisadmi ltolvas, 

Tu rogor iyo glexi miwaze mijaWvuli, aRniSnavda: „amitomac 

Znelia CvenSi glaxkacisTvis adgilidam daZvra... amitomac 

CvenSi binadars mcxovrebs „mkvidri“ hqvian da ara „mdgmuri“, 

rogorc zogierTis enaSia. CvenSi rom glexkacma Tavi daanebos 

Tavis adgils, unda jer gulidam amoiRos Tavisi Temi, 

Tavisis ojaxis warsuli, Tavisi mama–papa, romelTa naSTi, 

112

Zegli TviToeuli vazia, TviToeuli xea, mama–papis xeliT 

darguli da ofliT morwyuli, da romelsac igi samkvidros 

eZaxis. yovel amis gulidam amoReba Znelia” (WavWavaZe i., 

1956 1 , 181). 

amrigad, aq ganxiluli monacemebi gvaCveneben, rom ilia 

WavWavaZis Sexedulebani cxovrebis wesis erovnul TaviseburebaTa 

Sesaxeb mniSvnelovanwilad scildeba wminda publicisturi 

ritorikis farglebs da mowinave evropuli mecnieruli 

azrovnebis fonzea gaSuqebuli da gaanalizebuli. eris 

istoriis da erovnuli xasiaTis am Sefasebebs sazogadoebis 

ganviTarebis istoriul kanonzomierebaTa WrilSi, garda 

mecnieruli mniSvnelobisa, politikuri datvirTvac gaaCnia. 

mwerali arcerT moments ar uSvebs xelidan, raTa xalxs Tavisi 

kuTxis, adgilis dedis, Tavisi samkvidros, misi warsuli 

tradiciebisa da awmyos siyvaruli, patriotuli grZnobebi ar 

Seaxsenos da ar gauRviZos. yovelive es ki eris cxovrebaSi 

fundamenturi da siRrmiseulia, misi momavlis perspeqtivebzea 

gaTvlili. 

ilia WavWavaZis marTebuli SeniSvniT qveynis materialuri 

da sulieri potencialis Sesabamisad Camoyalibebuli 

cxovrebis wesi – adamianTa midrekileba da erTguleba tradiciuli 

saqmianobisadmi ekonomikuri aRmavlobisa da demografiuli 

stabilurobis, xalxis harmoniuli Tanacxovrebis 

is modelia, romelsac gansakuTrebuli mniSvneloba gaaCnia 

qveynis demokratiuli aRmSeneblobis procesSi. swored 

amitomaa, rom ilias humanistur principebs am sferoSi Tanamedrove 

JReradoba gaaCnia da sadReisodac aqtualuria. 

113

Вахтанг Шамиладзе, Манучар Лория 

Илья Чавчавадзе о национальных особенностях образа жизни 

Р е з ю м е 

В работе рассмотрены некоторые взгляды Ильи Чавчавадзе на 

хозяйственно-культурные особенности образа жизни аборигенного и 

экзогенного населения Грузии, определяющие процессы формирования 

их национального самосознания. Подчеркиваются психологические 

аспекты характера местного населения и кочевников, населяющих 

Грузию в недавнем историческом прошлом. Особое внимание уделено 

аналитическому обзору культурно – бытовых аспектов еврейской и 

армянской диаспоры Грузии, авторским определением исторически 

скопившихся причин их склонности к торговле и к городской жизни. 

Vakhtang Shamiladze, Manuchar Loria 

Ilia Chavchavadze about national characteristics ways of life 

Summary 

In the work are discussed Ilia Chavchavadze’s some views about 

economic-cultural peculiarities of lives of indigenous and exogenous 

population of Georgia, defining the process of formation of their national 

consciousness and are underlined psychological characteristic aspects of 

local population and nomads, occupying Georgia in recent historical past. 

Particular attention is given to the analytical review of cultural-household 

aspects of the Jewish and Armenian Diaspora of Georgia. According the 

author’s definition of historically accumulated reasons of their inclination 

towards trade and city life. 

literatura 

1. martviloba gobronisa, Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 

I, Tb., 1964. 

2. vaJ-afSavela, gikvirT, Txz., t. IX, Tb., 1964 1 . 

114

3. vaJ-afSavela, fiqrebi, Txz., t. IX, Tb., 1964 2 . 

4. SamilaZe v., ilia WavWavaZe da momTabareobis sameurneo-kulturuli 

problemebi saqarTveloSi, SoTa rusTavelis 

saxelmwifo universitetis Sromebi, I, baTumi, 1995. 

5. WavWavaZe i., uriebis bedi „iveria”, #3, 1881. 

6. WavWavaZe i., uReltexili, Txz., t.II, Tb., 1950. 

7. WavWavaZe i., Sinauri mimoxilva, 1881 weli, noemberi, Txz., t.V, 

Tb., 1955 1 . 

8. WavWavaZe i., Sinauri mimoxilva, 1882 weli, ivlisi-agvisto, 

Txz., t.V, Tb., 1955 2 . 

9. WavWavaZe i., Sinauri mimoxilva, 1883 weli, Txz., t.V, Tb., 1955 3 . 

10. WavWavaZe i., Sinauri mimoxilva, 1883 weli, ianvari, Txz., t.V, 

Tb., 1955 4 . 

11. WavWavaZe i., kerZo da saTemo miwaTmflobeloba, Txz. t. VI, 

Tb., 1956 1 . 

12. WavWavaZe i., sazogadoebrivi cxovrebis nakli da misi ekonomikuri 

mizezebi, Txz., t.VI, 1956 2 . 

13. WavWavaZe i., Rvinis qarTulad dayeneba, Txz., t.VII, Tb., 1956 3 . 

115

Tamila lomTaTiZe 

cfreknj nthvbyjkjubf _ 

fhmfek hovtyf-ofhvjlutyfsf 

ofhvjlutyfsf 

htrjycnhem]bbc 

cfiefkt,f 

(aWaris eTnografiuli masalebis mixedviT) 

saukuneTa siRrmeSi warmoSobili wes-Cveulebebis arqetipis 

aRsadgenad gansakuTrebiT saintereso masalas iZleva 

sakulto leqsika. tradiciul dResaswaulSi saweso 

moqmedebebs axlavs magiuri sityviereba, teqstualuri masala, 

romelSic aisaxeba xalxis ~miTosuri azrovneba~, anu 

simboloebad gardaqmnili garesamyaro (b. jorbenaZe, 

1997:46). yoveli Zveli ena Tavis wiaRSi aracnobierad Tu 

cnobierad inaxavs msoflmxedvelobrivi faqtebis mTel 

wyebas, rac mniSvnelovnad gvexmareba zogierTi dakarguli 

Tu miviwyebuli miTosuri Sinaarsis gamovlenaSi (z. KiknaZe, 

1979:9). qarTuli sakulto leqsikac qarTvelTa uZvelesi 

rwmena-warmodgenebis mraval anarekls inaxavs da 

misi, rogorc gverdiTi, damxmare faqtoris, damatebiTi 

eTnografiuli masalis kvleva, zogjer iZleva saSualebas 

davadasturoT ama Tu im wes-Cveulebis arseboba an misi 

funqcionaluri daniSnuleba. 

aWaris eTnografiulma yofam Semogvinaxa araerTi arqauli 

dResaswauli, romelSic Tavs iCens qarTveli xalxis 

religiuri azrovnebis sxvadasxva aspeqti. amave dros, 

aWaraSi, sarwmunoebrivi siWrelis pirobebSi, maTSi Tanaarseboben 

sxvadasxva religiisa da epoqebis danaSrevebi, 

dawyebuli arqauli droidan axali drois inovaciebis 

CaTvliT. wes-CveulebaTa sinkretuli formiT arsebobis pirobebSi 

miCqmalulia uZvelesi plastebi, ris gamoc tradiciulma 

dResaswaulma da wes-CveulebaTa didma nawilma 

saukuneebis manZilze dahkarga Tavisi pirvandeli daniSnuleba 

da gadmonaSTebis, mcire fragmentis, TamaSobis, an 

sulac magiuri sityvierebis saxiT SemorCa, magram xSirad 

dResaswaulis simboluri gaazreba swored sakulto terminologiaSi 

ikiTxeba. amitomac, aq sakulto leqsika zog- 

116

jer dResaswaulis rekonstruqciis erTaderT saSualebas 

warmoadgens da swored misi SeswavliTaa SesaZlebeli zogierTi 

ritualisa da wes-Cveulebis uZvelesi Zirebis 

garkveva, arqauli reliqtebis aRdgena da transformaciis 

im gzisaTvis Tvalis gadevneba, rac ama Tu im dResaswaulma 

gaiara. sakulto leqsikis saSualebiT dResaswaulis 

pirvelsaxisa da Tavdapirveli daniSnulebis garkvevas 

aWaris eTnografiul yofaSi Semonaxuli dadegis dResaswaulis 

saSualebiT SevecdebiT. 

dadegi// 

//dadegoba 

aWaraSi 1 seqtembers (1 enkenisTves) 

imarTeboda. dadegoba Rames yanaSi siminds ~SebeWden~ - 

simindis furclebs sanTliT erTmaneTs miawebebdnen, rom 

av sulebs Wirnaxulis baraqa ar gamoeliaT. ~yanebi SebeWde, 

jazebma (avma sulebma) rame ar awyenioso,~ _ ityodnen. 

ojaxis diasaxlisi bavSvebsac yuris ZirSi sanTlis 

jvars miawebebda, rom eSmakebs ar evnoT. saxlis SesasvlelSic 

sanTlis jvars miakravdnen, karebSi umcros 

rZals daayenebdnen da etyodnen: ~rZalo, karebi daklite, 

amaRam baRnebs araferi evnoso.~ (j. noRaideli, 1971:62). 

sxva monacemiT, 1 enkenisTves (seqtembers) saxlSic da 

yanaSic oTxive mxares SebeWdaven Taflis sanTlis jvriT 

(sanTliT simindis foCebs gadaabamdnen), bavSvebsac yuris 

ZirSi sanTlis jvars miawebebdnen: ~qajma Tmai ar mowyvitos, 

niSani ar weiRoso~. xalxis rwmeniT, Tu waiRebda, 

bavSvi avad gaxdeboda. ~SebeWdil~ saxlSi avi sulebi _ 

qajebi ar Sevidodnen (T. lomTaTiZe, 2002:52). rogorc 

dResaswaulis SemorCenili fragmentebidan Cans, mas damcavi 

funqcia eniWeboda da misi daniSnuleba iyo mosavlisa 

da ojaxis dacva avi sulebisagan. dadegs kudianobasac 

uwodeben. pirvel seqtembers jazebis dResaswaulia, Torem 

isini sxva drosac moqmedebeno, - ityodnen (j.noRaideli, 

1971:68). guriaSic kudianoba anu elioba pirvel seqtembers 

imarTeboda, amas kidev Secva saRamo erqva da JirJRiloba 

(lamproba) icodnen. gurulebis rwmena-warmodgenebiT, am 

dRes TavianTi moRvaweobis wliur angariSs mzakvrebi//kudianebi 

abareben rokaps. Tanac mas msxverpli – pirutyvi, 

nivTebi, mosavali - unda miarTvan. amisagan Tavi 

rom daecvaT, gurulebi saxl-kars, pirutyvs, bostans, 

yanebs oTxive kuTxeSi ~SebeWdvidnen~ sanTliT, Tanac ku- 

117

dianebs ~gadaukiJinebdnen: ~Seni svi da Seni Wame, Cemsas 

jvari damiwere~-o (ap.wulaZe, 1971:110). 

aWaraSi SemorCenili dadegobac avsulebis winaaRmdeg 

mimarTuli dReoba Cans, magram dResaswaulis saxelwodebam 

gvafiqrebina, rom misi simboluri gaazreba ufro Rrma 

unda iyos da qarTvelTa uZveles kosmogoniur rwmenawarmodgenebs 

unda asaxavdes. 

qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis Tanaxmad dade- 

gi igivea, rac damdegi Tvisa, marxvisa... (qegli, 1953). amgvaradaa 

igi gaazrebuli gurul dialeqtSic: dadegi – pirveli 

seqtemberi, axali wlis damdegi, pirveli dRe, warmarTuli 

dResaswauli, kudianebis Ramea (s.JRenti, 1936:48, 

g.SaraSeniZe, 1938:19, al.Rlonti, 1984:624). Zvel droSi es 

iyo wlis dasawyisi, romelic Semodgomis damdegs, e.i. 

enkenisTvis pirvels modioda (i.Wyonia, 1936:42), qarTvelebi 

odiTgan marTlac akvirdebodnen mzis moZraobas cargvalze 

da masTan sameurneo yofis calkeul etaps akavSirebdnen. 

rogorc qarTveli mkvlevarebis (iv. javaxiSvili, 

p. ingoroyva, k. kekeliZe, v. bardaveliZe) mieraa Seswavlili, 

uZvelesi qarTuli kalendari mzis mimoqcevaze yofila 

damyarebuli. mzis kalendris calkeuli periodis dasawyisad 

miCneulia mzis Sesvla sagazafxulo, sazafxulo, 

saSemodgomo da sazamTro mzebudobaSi. aWaraSi SemorCenili 

dadegobac mzis kalendaruli wlis dasawyisTan unda 

yofiliyo dakavSirebuli. Zvel qarTul werilobiT ZeglebSi 

Semonaxulia cnobebi saqarTveloSi wlis dasawyisis 

orgvari dReobis arsebobis Sesaxeb – saeklesiosi 

da samoqalaqosi. saeklesio dReoba 1 ianvars modioda, samoqalaqo 

- 1 seqtembers (iv.javaxiSvili, 1941:7). p. ingoroyvas 

gamokvleviTac Zveli qarTuli warmarTuli kalendari, 

romelic warmarTuli xanidan ax.w. me-6 saukunemde moqmedebda, 

zodiaqos rkalSi mzis moZraobis mixedviT iyo 

agebuli da mis Tanaxmad axali wlis dasawyisi agvistos 

meore naxevarSi, agvisto-seqtembris sazRvarze uwevda (p. 

ingoroyva, 1931:418-446; 1933:291). k. kekeliZis Tanaxmadac, 

qarTvelebs sxvadasxva xanaSi sxvadasxva weliwadi hqondaT 

da erT-erTi maTgani seqtemberSi iwyeboda (k. kekeli- 

Ze, 1940:95). maSasadame, dadegi ZvelqarTuli warmarTuli 

kalendris dasawyisi, damdegi, axali welia. guruli dia- 

118

leqtis leqsikonebSic (s.JRenti, 1936:48; g. SaraSeniZe, 

1938:19; al.Rlonti, 1984:624) igi amgvaradaa gaazrebuli: 

dadegi Zveli wlis bolo da axali wlis dasawyisia da 

Zvelis wasvlas da axlis dadgomas niSnavs, magram wlis 

dasawyisis aRminiSvnel terminad qarTulSi dResac aqtiurad 

ixmareba da-m-deg 

deg-i da ara dadegi (imave gurul dialeqtSic!). 

Sinaarsobrivadac, dadegsa da damdegs Soris 

didi semantikuri sxvaobaa: damdegi aRniSnavs momavals, 

imas, rac moZraobaSia, unda movides, mogviaxlovdes (damdegi 

weli, Tve), dadegi ki erT adgilze mdgomi, gaCerebulia. 

qarTulSi deg// 

//dg 

Ziri saerTo qarTvelur donezea 

aRdgenili da dgomas, adgils, gaCerebas aRniSnavs (v-deg, 

da-dg-a, m-deg-i, me-deg-i). sulxan-sabac dg- Zirs dgomas 

ukavSirebs (dadga, dadgineba, dadgma, dadgoma, dgma...) (saba, 

1928). am Ziris mniSvneloba erTnairia qarTulSic, Wanur- 

Sic, megrulSic (arn. Ciqobava, 1938:268; m. Cuxua, 2000- 

2003:104). am Zirisagan nawarmoebi formebi Zvel qarTul 

saliteraturo enaSic xSiria (aR-deg, aR-v-deg-iT, dg-es da 

sxv.) da dgomas, gaCerebas aRniSnavs (h.fenrixi, z.sarjvelaZe, 

1990:98) specialur literaturaSic termini dade- 

gi// 

//da 

dade 

degoba 

mzis erT adgilze gaCerebis - buniobis - anu 

dReRamtolobis, drois im monakveTis aRmniSnvnel terminad 

ganixileba, roca mze ekliptikaze Tavisi xiluli 

wliuri moZraobisas gadakveTs cis ekvators da TiTqos 

Tavis ~budeSi~, kosmiuri aryofnis wiaRSi uZravad dgas 

(bardaveliZe, 1939:4; T. Cxenkeli, 1971:92; z. kiknaZe, 1979:102; m. 

makalaTia, 1985:47) vfiqrobT, aWaraSi Semonaxuli dade- 

gi// 

//da 

dadegobac 

degobac mzis erT adgilze dgomas unda ukavSirdebodes. 

rogorc cnobilia, seqtembris Tveze modis 

Semodgomis bunioba - Semodgomis dReRamsworoba - dadegi 

- mzis saSemodgomo budeSi misvla. aWaruli dadegobac 

mzis kalendaruli wlis am periods unda asaxavdes da, 

amdenad, qarTveli xalxis solaruli rwmenis orbitaSi 

unda iyos moqceuli. 

mze qarTuli warmarTuli religiis erT-erT ZiriTadi 

sawyisia, qarTvelebi Tayvans scemdnen mzes, rogorc uzenaes 

RvTaebas. solaruli kultis arsebobis kvali Semor- 

Cenilia aWaris zepirsityvierebasa da eTnografiul yofa- 

Sic. zRaprebSi mze oqros sasaxleSi cxovrobs, masTan 

119

misvlac SeiZleba mzis bilikiT an faskunjis meSveobiT da 

gasaubrebac. mze siTbosa da sinaTlis momcemicaa da Tavisi 

pirisnabanis saSualebiT sicocxlis momniWebelic. mzis 

kultis arsebobaze miuTiTebs qarTuli daficebis formulebic: 

~Senma mzem~, ~Cemma mzem~, ~Senma mzegrZelobam~; 

amindis gamoTxovis ritualSi mcxunvare mzis moTxovnis 

magiuri formulac: ~aRar gvinda wvima-wyali, RmerTo mogve 

mzisa Tvali~ da sxv. qarTul miTologiaSi mzis simboloa 

Tvali. aWaraSi xandazmulTa metyvelebaSi dResac 

SeiniSneba gamoTqmebi: ~mzi Tvali~, ~mzi Tvali madlma~, 

~mzi Tvali gamCenma~, ~mzi Tvalze vficav~ da sxva, rac 

utyuari daficebisas iTqmis. eTnografiul yofaSi solaruli 

kultis arsebobis kvali swored dadegobaSia SemorCenili. 

dadegs solaruli kultmsaxurebis orbitaSi, garda 

saxelwodebisa, aqcevs ritualis dRemde SemorCenili mTavari 

momenti - simindis yanebis, saxlis, sameurneo nagebobebis, 

saojaxo nivTebis, ojaxis wevrebis ~SebeWdva~ 

sanTlis jvriT. rogorc cnobilia, mze-RvTaebis nayofierebis 

gamomwvevi, macocxlebeli da amaRorZinebeli funqcia 

adamianebs gadahqondaT mis ritualur simboloebze 

(cecxli, kera, nakvercxali, naperwkali, nacari, kvamli, 

sanTeli da sxva), romlebic mzis miwier insinuaciebad 

miiCneoda. cecxli odiTgan moeqca kosmogoniuri rwmenebis 

orbitaSi da kultmsaxurebis aucilebel Semadgenel nawilad 

iqca, rogorc mzis mTavari miwieri simbolo. miTologiur-kosmogoniur 

sistemebSi mze ganixileba, rogorc 

ciuri cecxli, koconi_miwieri da maT Soris ganuyofeli 

kavSiri arsebobs, rac ganapirobebs msoflios mravali 

xalxis yofaSi miwieri cecxlis saSualebiT zeciuri 

cecxlis gaZlierebis rwmenaze dafuZnebuli Cveulebebis 

arsebobas (Соколова В.К. 1983:234-244; Календарные обычай и 

обряды в странах Зарубежной Европы, 1983:75) qarTulma eTnografiulma 

yofamac Semogvinaxa cecxlis, rogorc mzis 

miwieri simbolosadmi miZRvnili specialuri dResaswaulebi: 

WeWeToba Rame samegreloSi, kudianebis Rame fSavSi, 

kudianTwuTxa _ xevsureTSi, Wiakokona _ qarTl-kaxeTSi, 

lamproba//lampari//li-qureSi da mariamwmindoba svaneTSi 

da sxv. (v.bardaveliZe, 1939:45; ap.canava, 1970:67; qsnis xeoba, 

120

1975:244; l.boZaSvili, 1988:132). es dResaswaulebi ~cecxlis 

dReobebis~ saxeliTaa cnobili eTnografiul literaturaSi. 

~cecxlis dReobebisaTvis~ damaxasiaTebelia sazogadoebrivi 

koconebis danTeba da cecxlis sxvadasxvagvari 

atributikiT (muguzali, nakvercxali, naxSiri, kvamli da 

sxv.) kudianebis gandevna, koconebis garSemo orive sqesis 

axalgazrdobis Sekreba, cekva-TamaSi da molxena (v.bardaveliZe, 

1941:82). 

miCneulia, rom koconebis danTebis wes-Cveuleba unda 

warmoadgendes Cveni xalxis kulturis ganviTarebis arqauli 

safexuridan momdinare mzesTan dakavSirebul magiur 

ceremonials, romlis mizani unda yofiliyo ara imdenad 

cecxlis saSualebiT avi sulebis gandevna, ramdenadac 

buniobis dReebSi ciuri cecxlis - mzis gaZlierebis 

survili da am cecxlis e.i. mzis siTbosa da sinaTlis miwasTan 

da adamianebTan daaxloeba, rom am gziT miwis 

mosavlianoba da saqonlisa da adamianis keTildReoba 

uzrunveleyoT (v. bardaveliZe, 1941:88; m. makalaTia, 1985:47). 

xalxuri rwmena-warmodgenebiT cecxlSi mze saxierdeboda 

da igi ganixileboda, rogorc mzis miwieri nawili, romelsac 

iseTive magiuri Zala miewereboda, rogoric mzes. 

Tavdapirvelad, albaT, magiuri daniSnulebiT ritualebSi 

mxolod cecxli gamoiyeneboda, xolo Semdeg ki, 

transformaciis Sedegad, cecxli misma modernizebulma 

saxesxvaobebma (nacari, naxSiri, nakvercxali, CiraRdani, 

sanTeli da sxv.) Secvala. mze-RvTaebis funqciebi swored 

maTze gadadioda da isinic yovelgvari uwmindurebisa da 

boroti Zalisagan damcav magiur saSualebad miiCneoda. aqve 

unda aRvniSnoT, rom aWaraSi, ise rogorc saqarTvelos 

sxva kuTxeebSi, naxSiri, nakvercxali farTod gamoiyeneboda 

Selocvis ritualebSi da sxvadasxva avadmyofobebis 

mkurnalobisas. magaliTad, Tvalcemulis Selocvisas 

locvis rituali sxva atributebTan (dana, wyali) erTad, 

sruldeboda naxSirze. naTvalevze icodnen Tmis, fqvilis 

dawva nakvercxalze da am kvamls uxrColebdnen avadmyofs. 

sCans, am moqmedebiT surdaT nakvercxlis, naxSiris, rogorc 

mzis insinuaciis cxovelmyofeli Zala avadmyofze 

gadasuliyo. amave mizniT icodnen aWaraSi ~Tvalwyalis~ 

damzadebac. igi gamoiyeneboda akvnis bavSvebis samkurna- 

121

lod. akvnis bavSvs, roca muceli astkivdeboda, asmevdnen 

~Tvalwyals~, romelic mzaddeboda wyalSi Cayrili gavarvarebuli 

nakvercxlis an keridan aRebul cxeli miwis 

galesviT. miRebul siTxes bavSvebs asmevdnen. ~Tvalwyal- 

Si~ kargad Cans kavSiri Tvals, rogorc mzis simbolos, da 

mzis miwier insinuacias _ keras Soris. aWaraSi Semonaxuli 

Tvalcemulis Selocvis erT-erT variantSi cecxli 

mzis Tvalad moixsenieba: ~zisa Tvali raisa - cecxlisa!~ 

(j. noRaideli, 1940:187). 

amgvarad, droTa ganmavlobaSi solarul wes-CveulebebSi 

momxdara cecxlis Canacvleba misi saxesxvaobebiT. 

es kargad Cans dadegobaSi, romelic Tavisi arsiT ~cecxlis 

dReobebis~ saerToqarTul sqemaSi jdeba, magram araa 

SenarCunebuli Tavdapirveli saxiT. cecxli am wes-CveulebaSi 

mis erT-erT simbolo-saxes _ sanTels Seucvlia. 

msgavsi procesi momxdara evropis bevr qveyanaSic, sadac 

aseTive dResaswaulebis dros koconis nacvlad anTeben 

ramdenime sanTels, romelsac adamianebi iseTive magiur 

damcav funqcias aniWeben, rogorc ritualur cecxls 

(Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы, 

1983). 

amdenad, miuxedavad imisa, rom dReisaTvis dadegoba 

SemorCa, rogorc mxolod damcavi funqciis matarebeli 

wes-Cveuleba, saxelwodeba da ~cecxlis dReobebis~ kvali 

miuTiTebs, rom igi solaruli kultmsaxurebis gadmonaS- 

Ticaa. Tumca TviTon is faqtic, rom dadegi kudianebis 

winaaRmdeg mimarTuli dResaswaulia, avlens mis kavSirs 

mzis kultTan. cnobilia, rom xalxuri rwmeniT avsulTa 

da boroti Zalebis gaaqtiurebis periodad mzis wliuri 

kalendris aqtiuri dReebia (mzebudoba, dadegi, bunioba, 

nabunioba) miCneuli. am dros mze dasustebuli, Ronemixdili, 

uZluria da borot Zalebs gasaqani eZlevaT moqmedebisaTvis. 

xalxis rwmeniT: WeWeToba Rames kudianebi, 

mCxibavebi, mzakvalni tabakonis mTaze iyrebian (ap.canava, 

1970:67) an kidev dadegobas mzakvrebi//kudianebi rokaps, 

kudianebis ufross, angariSs abareben da msxverpls swiraven 

(ap.wulaZe, 1971:110). mecnieruladac damtkicebulia, 

rom es aris ara mxolod sameurneo sezonTaSoriso gardamavali 

dReebi, aramed swored is kosmiuri gardatexis 

122

dReebi bunebaSi, romlebsac dRes magnitur dReebad moixsenieben 

da romlebic zemoqmedeben adamianebze, cxovelur 

da mcenareul samyaroze (Бюннинг Э., 1961; Парнов Е., 1974:62). 

gadmocemiT, aseT dReebSi mcenareebis zrdac ki wydeba 

(g.SaraSeniZe, 1938:19; al.Rlonti, 1984:38). SesaZloa, Soreul 

warsulSi samyaroze xangrZlivi dakvirvebis Sedegad 

adamianebma SeamCnies es kanonzomiereba da am dakvirvebis 

Sedegad dagrovebuli empiriuli codnis safuZvelze aRmocenda 

swored maTi rwmena wlis garkveul dReebSi eSmakiseuli, 

qtonuri Zalebis dedamiwaze TareSisa da maTgan 

Tavdasacavad damcavi magiis sxvadasxva xerxis gamoyenebis 

aucileblobis Sesaxeb. aseT dReebs aWaraSi ukumo, 

naxs//kvimat dReebs eZaxian. kvimati niSnavs avs, borots, 

ukuRmarTs, bediTsa da faTerakians (qegli, 1955). wlis 

gansazRvruli dReebis saSiS, kvimat dReebad miCneva miRebulia 

msoflios mravali xalxis yofaSi. aseTi dReebia 1 

maisi _ valpurgiis Rame, 24 ivlisi _ wm. ioanes dRe da 

sxva. saqarTveloSi aseT dReebad miCneulia 1 seqtemberi _ 

dadegi, vnebis kviris xuTSabaTi, eliobis winaRame da sxv. 

aseT dReebSi adamianebi avsulebisagan Tavs icaven apoTropiuli 

simboloebiT (wriuli formis sagnebi, narekliani 

an wiTeli feris mcenareebi, nali, jvari da sxv.). 

maTgan yvelaze gamokveTili solaruli simboloa jvari, 

romelic figurirebs swored dadegobaSi. 

apoTropiuli daniSnulebis sagnebs didi roli hqondaT 

dakisrebuli wina aziis uZvelesi kulturis xalxebSi: 

SumerebSi, asurelebSi, babilonelebSi, subarel-alaroidel 

tomebSi. isini am mizniT saxlis misasvlelTan da 

TviT saxlSi hkidebdnen apoTropiuli daniSnulebis sagnebs, 

Tu maT simboloebs. amave xalxebSi aseTive daniSnulebis 

iyo jvari (g.Citaia, 2000:171). dRes jvari qristianuli 

rwmenis simboloa (~jvaris saxem mogagonos da warmogidginos 

Sen igi, romeli iyo damokidebuli TviT jvarzed 

mTasa zeda golgoTasa~ - g.qiqoZe, 2005:36), magram igi, 

rogorc sakraluri niSani Tavdapirvelad kosmogoniuri 

Sinaarsis iyo da ise, rogorc msoflio miTologiur azrovnebaSi, 

qarTveli xalxis miTologiur-kosmogoniur 

sistemaSic jvari mzis arqaul msoflxatadaa miCneuli. 

Tavisi struqturiT jvari ganzogadebuli kosmogoniuri 

123

niSania da warmoadgens mzis oTx mdgomareobas caze, mis 

ciklurobasa da brunvas (i.surgulaZe, 1986:35). amave dros 

igi Tavidanve damcavi niSanic iyo, radgan solarul 

warmodgenebSi iRebda saTaves (j.ruxaZe, 1999:134). jvris 

aseTi simboluri datvirTva kargad ikiTxeba qarTul mi- 

Tologiasa, ornamentul simbolikasa Tu sakulto da sayofacxovrebo 

nivTebis dekorSi. jvris amgvari simboluri 

gaazreba Cans qarTuli eTnografiuli masalis mixedviTac 

(v.bardaveliZe, gCitaia, 1939; v.bardaveliZe, 1941; g.Citaia, 

1941; T.oCiauri, 1954; m.CarTolani, 1961; i.surgulaZe, 1986; 

j.ruxaZe, 1999 da sxv.). jvari dadegobis Cvenamde moRweuli 

ZiriTadi atributia. misi, rogorc mzis stilizebuli gamosaxulebis, 

mzis kultis materialuri gamovlinebis monawileoba 

am ritualSi kidev erTxel adasturebs mosazrebas, 

rom dadegis dResaswauli inaxavs qarTveli 

xalxis solarul rwmenaTa kvals da dResaswaulis simboluri 

gaazreba saxelwodebasTan erTad misi atributebis 

saSualebiTacaa gamoxatuli. dadegSi mzis damcavi funqcia 

mzis simbolos - jvris meSveobiT xorcieldeba. swored 

igia damcavi magiur-apoTropiuli niSani, romliTac 

avsulebisagan icaven saxl-kars, Wirnaxulsa da ojaxis 

wevrebs. asea dadegobis gurul variantSic. aqac aucileblad 

Taflis sanTlis jvars miakravdnen an iseTi saxiT 

miawebebdnen sanTels, rom aucileblad jvari gamosaxuliyo 

(al. Rlonti, 1984:630). jvris saSualebiT xdeba ~Se- 

beWdva~ aWaraSic. termin Se-beWd 

beWd-v-is Ziri beWed/beWd (beWedi/SebeWdva) 

migvaniSnebs, rom igulisxmeba mzis beWdis, 

niSnis, daRis dasma (SebeWdili - beWeddasmuli; nabeWdi - 

dabeWdil qmnili; aRbeWuda - beWdis dasma, ~aRbeWudad 

iTqmis mironis cxeba~ - saba, 1928). amgvarad, jvari gvevlineba 

rogorc beWedi, sabeWdavi, romelic avsulebisaTvis 

miuwvdomels xdis adamianebsa da nivTebs. jvari, rogorc 

damcveli simbolo-niSani, gamosaxulia mcireaziur da 

egeosur sabeWdavebze da miCneulia, rom maTac apoTropiuli 

mniSvneloba hqondaT da avi Tvalisagan damcvelis 

funqcia eniWebodaT (ir. surgulaZe, 1986:41). 

jvris sxvadasxvagvari stilizebuli gamosaxulebebi 

sabeWdavebze adastureben mzis am simbolos sakralur 

mniSvnelobas da xazs usvamen mis arqaul semantikas. aWa- 

124

aSi jvris meSveobiT ~iketeboda~ karebi avsulTaTvis 

(saxlis SesasvlelSi sanTlis jvars miakravdnen, karebSi 

umcros rZals daayenebdnen da etyodnen: ~rZalo, karebi 

daklite, amaRam baRnebs araferi evnoso.~) am TvalsazrisiT 

Zalze sainteresoa is faqtic, rom qarTulma eTnografiulma 

sinamdvilem Semogvinaxa uZvelesi tipis saketi - 

aWaruli ~daTva-boyva~, romelic analogiuria babilonur 

beWed-cilindrebze gamosaxuli mze-RvTaebis gasaRebebisa 

da asaxavs qarTveli da Zveli aRmosavleTis xalxebis 

Sexedulebebs cis karebis gasaRebis mflobeli mzis RvTaebis 

Sesaxeb (g.Citaia, 2000: 353-354). mzis simbolos - jvris 

meSveobiT saxl-karisa da Wiraxulis ~SebeWdva~, ~daklitva~ 

exmianeba koncefcias amgvari saketebis apoTropiul 

daniSnulebis Sesaxeb. saerTod, arqauli tradiciiT, simbolo-niSanTa 

dasma sagnebze xdeboda garkveuli wesiT, 

garkveuli koncefciis Sesabamisad, romlis Tanaxmadac 

saganze gamosaxuli sakraluri niSani miuTiTebda am sagnis 

romelime RvTaebisadmi kuTvnilebaze. am wesis Tanaxmad 

jvris dasma nivTebze niSnavda, rom isini mzis niSniT 

iyo aRbeWdili (i. surgulaZe, 1986:123). ese igi, dadegis 

dResaswaulSi jvriT ~SebeWdili~ saxl-kari, yana, adamianebi 

mze-RvTaebis mieraa xeldasmuli, Caketili da m.S. 

daculi avsulebisagan. ase rom, am niSniTac (jvris, 

rogorc mzis simbolos apoTropiuli daniSnulebiT gamoyeneba) 

dadegobis dResaswauli solarul kults ukav- 

Sirdeba. 

amgvarad, miuxedavad imisa, rom aWaris eTnografiulma 

yofam Semodgomis buniobis - dadegisadmi - miZRvnili 

dResaswauli Zalze transformirebuli saxiT Semogvinaxa 

da dRes masSi Wirs solaruli kultmsaxurebis kvalis 

danaxva, dResaswaulis saxelwodebis - dadegi//dadegoba - 

CaRrmavebuli kvleva SesaZlebels xdis gaviazroT dResaswaulis 

simboluri arsi da iZleva xelCasaWid masalas 

misi arqetipis aRdgenisaTvis. es kidev erTxel adasturebs 

mosazrebas imis Sesaxeb, rom sakulto leqsika yvelaze 

ukeT inaxavs da Taobidan Taobas gadascems masSi daunjebul 

umniSvnelovanes informacias ritualis Tavdapirveli 

daniSnulebisa da raobis Sesaxeb. 

125

Тамила Ломтатидзе 

Культовая терминология - способ реконструкции 

архаического мировоззрения 

(На основе этнографических материалов Аджарии) 

Р е з ю м е 

В Аджарии, в результате влияния многих факторов, в том числе и 

религиозной синкретизации, большинство обычаев и обрядов потеряло 

первоначальную значимость, сильно трансформировалось и сохранилось 

в виде пережитка, фрагмента, детских игр или в культовой терминологии, 

но и этот материал даёт возможность проследить за генезисом 

того или иного ритуала. Особо богатый материал в этом плане 

даёт культовая терминология. В статье рассматривается культовая 

терминология ритуала «Дадеги»//«Дадегоба», сохранившиеся в себе 

сакральную семантику и религиозные верования грузинского народа и 

дающееся возможность восстановить первоначальное осмысление и 

функциональное назначение ритуала. 

Tamila Lomtatidze 

Worship Terminology - a Way to Reconstruction of the Archaic World 

Outlook 

(On base of Adjara Ethnographic Materials) 

Summary 

In Adjara, as a result of many factors influence, including religious 

syncretism, majority customs and rites has lost initial value, was powerfully 

transformed and in the terminology of the fragmens, baby plays or in 

worship, but also this material enables to track for genesis that or other 

rituals. Specifically rich material in this plan gives worship terminology. In 

article is considered worship terminology of the ritual "Dadegi". It in itself 

preserved sacramental semantics and religious beliefs of Georgian folk and 

enabling to restore the initial comprehension and functionality of the ritual. 

126


1. v. bardaveliZe, svanur xalxur dReobaTa kalendari, I, axalwlis 

cikli, Tb., 1939. 

2. v. bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis istoriidan 

(RvTaeba barbar-babar), Tb., 1941. 

3. v. bardaveliZe, gCitaia, qarTuli xalxuri ornamenti, I, xevsuruli, 

Tb., 1939. 

4. l. boZaSvili, fSavi da fSavelebi, Tb., 1988. 

5. p. ingoroyva, Zveli qarTuli warmarTuli kalendari V-VIII 

ss. ZeglebSi, saqarTvelos muzeumis moambe, t.VI, tf., 1931. 

6. p. ingoroyva, Zveli qarTuli warmarTuli kalendari, saqarTvelos 

muzeumis moambe, t.VII, tf., 1933. 

7. k. kekeliZe, qarTuli ena da eortalogiuri weliwadi, enimkis 

moambe, V-VI, Tb., 1940. 

8. z. kiknaZe, Suamdinaruli miTologia, Tb., 1979. 

9. T. lomTaTiZe, memindvreobasTan dakavSirebuli wes-Cveulebebi 

aWaraSi, (sakandidato disertacia, nabeWdi), baTumi, 2002. 

10. m. makalaTia, mesaqonleoba aRmosavleT saqarTvelos mTianeT- 

Si, Tb., 1985. 

11. j. noRaideli, aWaris zepirsityviereba, w.II, Tb., 1940. 

12. j. noRaideli, narkvevebi da Canawerebi, .I, baTumi, 1971. 

13. sulxan saba orbeliani, qarTuli leqsikoni, tf., 1928 

14. T. oCiauri, qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis istoriidan (qadagoba), 

Tb., 1954. 

15. s. JRenti, guruli kilo, tf., 1936. 

16. j. ruxaZe, bunebis ZalTa aRorZinebis xalxuri dResaswauli 

saqarTveloSi, Tb.,1999. 

17. i. surgulaZe, qarTuli xalxuri ornamentis simbolika, Tb., 

1986. 

18. h. fenrixi, z.sarjvelaZe, qarTvelur enaTa etimologiuri 

leqsikoni, Tb., 1990. 

19. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, I, Tb., 1953. 

20. qarTuli enis ganmartebiT leqsikoni, t.IV, Tb., 1955. 

21. g. qiqoZe, sityva od-s sektembers, jvris amaRlebasa zeda, 

qarTuli mwerloba, t. 23, Tb., 2005. 

22. qsnis xeoba, Tb., 1975. 

23. al. Rlonti, qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, Tb., 1984. 

24. g. SaraSeniZe, guruli leqsikoni, qarTvelur enaTa leqsika, I, 

Tb., 1938 

25. m. CarTolani, qarTveli xalxis materialuri kulturis istoriidan, 

Tb., 1961. 

127

26. g. Citaia, sicocxlis xis motivi lazur ornamentSi, enimkis 

moambe, X, Tb., 1941. 

27. g. Citaia, Sromebi, t.II, Tb., 2000. 

28. arn. Ciqobava, Wanur-megrul-qarTuli SedarebiTi leqsikoni, 

Tb., 1938. 

29. m. Cuxua, qarTvelur ena-kiloTa SedarebiTi leqsikoni, Tb., 

2000-2003. 

30. T. Cxenkeli, tragikuli niRbebi, Tb., 1971. 

31. ap. canava, qarTuli zepirsitiyvierebis sakiTxebi, Tb., 1970. 

32. ap. wulaZe, eTnografiuli guria, Tb., 1971. 

33. i. Wyonia, sityvis kona, Tb., 1937. 

34. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, w..IV, naw..I, tf., 1941. 

35. b. jorbenaZe, ena da kultura, Tb., 1997. 

36. Бюннинг Э., Ритмы физиологических процессов (Физиологические часы), 

М., 1961. 

37. Календарные обычаи и обряды в странах Зарубежной Европы, М., 1983. 

38. Парнов Е., Под знаком лунных рогов, «Наука и религия», №8, М., 1974. 

39. Соколова В.К., Весенно-летние календарные обычай русскмх: украинцев и 

белоруссов, М., 1983. 

128


saqorwino tradiciebi 

Termes (TurqeTi) qarTvelebSi 

(eTnografiuli masalebis mixedviT) 

Terme TurqeTis teritoriaze samsunis vilaieTis SemadgenlobaSi 

Semavali sakmaod didi dasaxlebaa, romelic 

72 sofels aerTianebs. XIX saukunis II naxevarSi, muhajirobis 

periodSi, TermeSi bevri qarTveli dasaxlebula, 

romlebsac sadReisod qarTul metyvelebasTan erTad myarad 

aqvT Sesisxlxorcebuli mSobliuri adaTebi da zne- 

Cveulebebi. maT Soris yuradRebas iqcevs saqorwino tradiciebi, 

romlebSic wminda socialuri urTierTobebis 

garda farTod aisaxeba mosaxleobis kulturuli mdgomareobac. 

am institutis Seswavlam kidev erTxel dagvarwmuna 

CveneburTa erovnuli cnobierebis myarad SenarCunebasa 

da saimedoobaSi. 

winamdebare naSromSi saqorwino tradiciebi Seswavlilia 

Termes maRalmTiani soflis magaliTze, romelsac qobuleTidan 

wasulma muhajirebma pirvelmosaxle qarTvelis 

saxeli _ wiTura hasani anu sarihasani uwodes. sofels 

Tavisi mdebareobis gamo evjidaRs anu saxlmTasac eZaxian, 

romelic or nawilad iyofa: quSCuaga (Citis niskarta) da 

ienidoRani (axali Sevardeni). aqaurma mosaxleobam mSvenivrad 

icis Tavisi warmomavloba da isini Tavisuflad 

ixseneben maTi winaprebisagan gagonil ambebsa da sagvareulo 

istoriebs. erTi sityviT, maT sakmaod Zaldautaneblad 

dagvisaxeles maTi qarTuli gvarebi: civaZe, CelebaZe, gogmaCaZe, 

CxaiZe (kirCxeli), gogitiZe, golomaniZe da a. S. 

sakvlev regionSi saqorwino Cveulebis Seswavlidan 

Cans, rom mTlianobaSi misi ZiriTadi etapebi Tanxvedrilia 

zogadqarTul tradiciul qorwinebasTan, garda im gamonaklisisa, 

razec qvemoT gveqneba saubari. 

winasaqorwino akrZalvebidan gansakuTrebuli yuradReba 

eqceoda erovnul-sarwmunoebriv urTierTobebs, teritoriul 

principebs, sofelSi dadgenil moralur-eTikur 

129

normebsa da sxva faqtorebs. mas Semdeg, rac vaJis ojaxi 

sarZlos SearCevda da moiwonebda, masTan `daTlil” kacs 

gaagzavnidnen da warmatebuli molaparakebis SemTxvevaSi 

ityodnen - `sityva gedeiWrao”. amis Semdeg mSoblebi Seadgendnen 

qaliSvilze misacemi saCuqrebis sias. iwereboda 

jeizi (mziTevi), romelsac xels awerda sasiZos mama, 

sarZlos mama da `nandobi” kaci. qorwineba syidviTi xasia- 

Tis iyo da amitom sarZlos mamas fulic eZleoda. amis 

Semdeg qals `niSans daamben~ anu daniSnaven. gogos dade 

Tavisi muli, ufrosi Zmis coli an mamida unda yofiliyo. 

niSnobas siZe ar eswreboda. 

qorwilamde erTi dRiT adre sadedoflos saqorwilo 

tansacmels gaugzavnidnen. Tavze jer TeTr, Semdeg ki 

wiTeli abreSumis dvaRs daaxuravdnen. 

qorwilis dRes ojaxSi dedoflis Zma an biZaSvili 

mayars ezoSi ar SeuSvebda da `WiSkars mosWrida”. mayari 

maT fuls miscemda. amis Semdeg saxlTan mividodnen da 

karebTan mdgomi sapatarZlos `nenemisi ZuZus faras meiTxovda”. 

amaze ityodnen: `nenemisma kari mosWrao” da siZis 

mama fuls masac aCuqebda. mayrebi saxlSi Sevidodnen, 

`dade wevdoda gelinTan da racxas daambida mas saCuqars, 

oqros an fuls”. 

saqorwilo sufraze uxvad unda yofiliyo xorciTa da 

qaTmiT momzadebuli kerZebi, flavi, taTli (baqlava), Romidan 

gakeTebuli suTli da bolos asuTa (Tafliani fafa), 

romelic aseve zemoaWarul saqorwilo sufraSi yvelaze 

bolos gaaqvT. 

saqorwilo sufrasTan qalebi da mamakacebi calkcalke 

isxdnen. SeZlebuli siZe oTx davls anu dols winaswar 

gaagzavnida sacolis ojaxSi. mayari 3-4 saaTs dar- 

Ceboda da kargadac moilxendnen. asrulebdnen specialur 

saqorwilo simReras: èqvsi insani ityoda - sami insani 

erken; datevda es sami da meore sami aswevda anu `muuyivnebdnen”. 

ori mobanda, erTi ki simReras ityoda. erTni 

iwyebdnen: 

gza ar vici wasavali, amwia da wimiyvana, 

didodaSi Cimiyvana. 

ìqeTebi” etyodnen: 

davJdeT biWo davfiSmandeT, Tavze mia cexlis ali, 

130

gadavaxti baxCaSi, vals vikrefdi kalTaSi, 

erTma gogom sevda momca, mimayena WarxalSi. 

garda amisa, qorwilze icodnen gaSaireba, romlis 

teqsti qarTul sinamdvileSic kargad aris cnobili. Gogos 

mxare `muuleqsavda”: 

dedamTili alajaÁ, me guukeTe salajaÁ, 

gavaxvie xamSi, gedevqnie xramSi da a. S. 

dedofali pirvelad Zmas an das Sehyavda mayrebTan. 

wasvlis dros, roca dedofals//`gelins” gamoiyvandnen, 

mayrebi erTmaneTs gadasZaxebdnen: `Wo, gamomigzavne banio” 

da daamRerebdnen –òo, vahai he.....”.Omusikaluri instrumentebidan 

maTTvis cnobili iyo akordeoni, davli anu 

doli, defi//dafi, Wiboni, salamuri da duduRi//duduki. 

popularul saqorwilo cekvebs warmoadgenda: xoroni, 

gogos samoba//cekva, sqeli nigozi(qabajevi), qavqasura, romelsac 

sami kaci asrulebda, horoni//xorumi, danebiT 

cekva anu `danis cekva” (babai qorwilze imfrad samebda, 

kargad uuficxebdao). roca saqarTvelodan gamovidnen, ma- 

Sin `qali da kaci erTad isamobdnen.” qorwilis dasasruls 

aucileblad unda ecekvaT `gurjuxoroni”, anu 

qarTuli xorumi. qorwili sakmaod xalisiani da xmauriani 

iyo. qorwilze ìmdon fiStos isrodnen, aaduRebdnen, Weri 

daxvretili iyo”. 

saerTod, qorwilSi orive mxaris mayrebi gansakuTrebuli 

aqtiurobiT gamoirCeodnen. dedoflis ojaxSi yofnis 

dros isini `mrgval qaTams” moiTxovdnen, Semdeg dedoflis 

Zmas miscemdnen, romelic yamas//danas daartyamda. am 

wess zogjer nefec asrulebda, romlis axsna Cvenma informatorebma 

ver SeZles. SevniSnavT, rom analogiuri 

Cveuleba damowmda qobuleTis saqorwino tradiciebSic. 

informatorTa TqmiT, Sua qorwilis dros aucileblad 

unda Sesruldes òri ambavi, romlis gareSec mayari dedofals 

saxlidan ver gaiyvans: pirveli: qalis mxare did 

xeze kvercxs `daambeben xaSriT da mayarma unda Camoagdos 

fiStoT da ara TofiT, `magi da moklas”. meore: `gaduugdeben 

3-4 feSqirs (pirsaxocs), vinc waaxteba, cxeniT gaiqceva. 

ityodnen _ Zalvan kaÁ geiqca misma cxenmao. erTmaneTs 

arTmevdnen feSkirs da vinc gaaswrebda WiSkrebSi, 

feSqiric imis iyo. vinc magari iyo is weiRebda da fexiT 

131

mirboda. qoCxos rom gaiqnevdnen, igi qorwilze dakluli 

saqonlisaa da sobeli iqneboda, xmeli araa, amitom srialobs 

xelidan. Cxubobdnen erTmaneTSi, gaaTrevdnen erTmaneTs: 

xan saxlis qveS, xan wyalSi, xan xeze, xan axorSic 

gadadioda dava”. amis Semdeg mayars eZleoda dedoflis 

wayvanis ufleba. 

dedoflis wasvlis win samziTvo nivTebs meqorwileTa 

dasanaxad gamoitandnen. `jeizs gareT dayridnen, mayari 

dainaxavda da daswerdnen”. im skivrze dedoflis Zmas 

`daajdumlebdnen” da 0,5 an 1 liras miscemdnen. wamosvlis 

win dedofals fexsacmelSi fuls Caudebdnen `kai muuvdebao” 

anu kargad wauva saqmeo. gamoTxovebisas yvela qali 

tiroda. qorwinebis es etapi tradiciul Turqul 

qorwilSi Zalze gansxvavebulia. CveneburebSi ver damkvidrda 

sadedoflosTan gamoTxovebis Turquli Cveuleba, 

romlis drosac masTan Tanatoli gogonebi midiodnen da 

specialur dResaswauls awyobdnen. 

dedofals Zmis an biZaSvilis, anda, taias//dedis Zmis 

cxenze dasvamdnen da mas sami adamiani waiyvanda. erTi 

cxenosani win gaiWreboda. igi maxarobeli iyo da siZisagan 

saCuqars _ fuls moiTxovda. qorwili yvela Cveneburis 

saerTo sixaruli iyo da qorwinebis ciklis es etapi, rogorc 

Cans, emigrantuli Tanacxovrebis periodSi unda 

warmoSobiliyo Tu SemorCeniliyo, radgan tradiciul 

qarTul qorwilSi am garemoebis Sesatyvisi analogi Cven 

ver davafiqsireT. am Cveulebis arsi Semdegia: mayrebi 

siZis ojaxSi misvlamde drodadro gzaze Cerdebodnen da 

megobrebTan erTad cekvavdnen. dedofals maspinZeli ojaxebi 

SeZlebisdagvarad asaCuqrebdnen. erTi ram faqtia, 

Cveneburebs erTmaneTis gafrTxilebisa da urTierTpativiscemisaTvis 

marTlac rom yvelaferi uRoniaT. maxaroblis 

misvlis Semdeg siZesTan jer mziTevi mihqondaT. Ezo- 

Si Seitandnen skivrs da `Zveli adeTiT skivris mimtan Zmas 

fuls miscemdnen”. dedofals òrmocdaaTi fexi rom 

duurCeba saxlze, gogoskena dade eubneba biWis mxares, 

rana aCuqos - meiTxovs ia//an Zroxas, xes(Txils), miwas da 

dedamTili an simauri aCuqebs. Tu ara – erinjs anu saqonels 

aCuqebs. ise gelins//rZals siZis saxlSi ar Seiyvandnen. 

dodofali cxenzea, WiSkrebSi araa Sesuli. memre 

132

meiyvaneben siZes da daanaxveben dodofals, romelic cxenzea. 

siZe gadaayris fuls, Seqers, erTmaneTs jer ver xedaven. 

memre orive mxaris dade Cameiyvaneben cxeniT ezoSi”. 

dedamTili sarZlos xelSi awvdida purs, yurans da danas 

da saxlSi Sesvlis dros ki biWis dade rZlis saxlidan 

moparul Wiqas daamtvrevda - àseTi adeTi iyo”. Semdeg 

karis Tavze danas daasobdnen da dedofals saxlSi Seiyvandnen. 

muli an dedamTili gugums an Wiqas rZals gamosacdelad 

daudebdnen da Tu mixvdeboda, Wkvianiao masze 

ityodnen. 

saxlSi Seyvanis Semdeg dedofals vaJianobis dabedebis 

mizniT kalTaSi biWs Causvamdnen, Semdeg romelime patara 

biWi gaxdida fexsacmels da fuls amoiRebda. am wess aWarul 

qorwinebaSi gogonebi asrulebdnen im mizniT, rom 

maT kargi iRbali dabedebodaT. 

saxlSi Seyvanis Semdeg biWis dade nefe-dedofals er- 

Ti Wiqidan daaalevinebda SarbaTs da ityoda _ erTmaneTi 

`SeuyvardeT SeqersaviTo”. am dros nefe uCumrad dedofals 

Tavze xels daartyamda - `sityva duujeros, kacis 

xelis qveS iyoso. amis mere dedofals feCes uuwevdnen, 

Semdeg gamua nefe da wava”. igi dilamde dedofalTan aRar 

Cndeboda. 

siZis ojaxSi misvlis Semdeg dedoflis mayaric Wirveulobda 

da iwyebda moTxovnebs. magaliTad, ramdenime 

kaci, zogjer aTi an metic, moiTxovda `mrgval qaTams”, 

romelic àfsili iyo moxarSuli xorciT da brinjiT”. 

garda amisa iTxovdnen Txils, sigaras. mayrebi cdilobdnen 

siZis ojaxisaTvis zianis miyenebas: `racxas waaqcevdnen, 

fiStos isrodnen, qeremeTebi//kramiti gatydeso”. es 

Cveuleba aWaruli qorwilis msgavsia, romelic `gevezobis” 

saxelwodebiT aris cnobili. sainteresoa agreTve 

`sufris dakavebis” anu gamocanebiT romelime kerZis moTxovnis 

tradicia, romelic dRemde aris Semonaxuli zemo 

aWaris mosaxleobis mexsierebaSi. magaliTad: `win ityodnen 

gaTovdeso da brinjze Saqars moayridnen, ityodnen 

gawvimdeso _ iaRs(erbos) moasxamden” da a. S. 

dadianebi anu mdadeebi dilamde fxizlobdnen, rom 

nefe dedofalTan ar miparuliyo. roca saRamos nefededofals 

oTaxSi `Saagdebdnen”, siZes gasamxneveblad misi 

133

naTesav-megobrebi zurgze jiRs daartyamdnen. amis Semdeg 

dedoflis mayrebi midiodnen. 

qorwilis Semdeg erT-ori Tvis ganmavlobaSi colqmari 

erTmaneTis mimarT Zalzed moridebulad iyvnen da 

saWmels calk-calke Seeqceodnen. 

qorwinebis Semdgomi cikli moicavda `siZis stumrobas”, 

`sadilis mitanas”, gaTxovili qalis mSoblebis 

ojaxSi misvlas da sxva wesis Sesrulebas. qorwilidan 

`sami an 7-10 dRis mere, siZe movdoda da dedamTils racxas 

muutanda _ Casacmels”. stumrebi gamZleobis Sesamowmeblad 

siZes zurgze Seaxtebodnen, wyals gadasxamdnen 

anu ùuficxebdnen” da moTxovnebs wauyenebdnen. igi Tavis 

dasaRwevad yviroda da Tevzis, raxis, an sigaras motanas 

sTxovda Tavisianebs. Semdeg siZes gawyobil sufrasTan 

miiwvevdnen da specialurad gakeTebuli mrgvali xaWapurebiT 

umaspinZldebodnen. siZem sufra èrTi xeliTda aswios”. 

am dros siZe ar Wams. `kobzebs meiparviden biWis 

mxare _ racxa maCuqono”. simauric yanaSi xes an Zroxas 

aCuqebda, riTac moigebda mis guls da siZec Wamas iwyebda. 

aWaraSi dRemde farTod gavrcelebuli `sadilis mitanis” 

tradicia kargad Semoinaxes Cveneburebma: sidedri 

(dedamTili) siZes 10-15 dRis Semdeg estumreboda, romelsac 

ZRvnad mihqonda: xaWapurebi (`xaWapurs SigniT kvercxebia 

da esaa zRveni, romlis zemodan `susamia”), zogi 

mogrZo, zogic mrgvali formis, romlis zedapirs WiqebiT 

gaalamazebdnen. garda amisa, gaTxovil SvilTan dedas 

tkbileulobac mihqonda. mitanil sadils sofelSi saaxlobloSi 

daarigebdnen. aRsaniSnavia, rom `sadilis mitanis” 

dro da saxelwodeba (sxvagvaradac ityodnen- 

`zRveni|//ZRveni guukeTebiao”) aWarulis msgavsia da misi 

arsic analogiuradaa axsnili _ gogo `mSieri ar dar- 

Ceso.” sagulisxmoa, rom am wess Turquli mosaxleobis 

saqorwino tradiciebSi analogi ar moepoveba. 

amrigad, TurqeTSi mcxovrebi Termes qarTvelebis saqorwino 

tradiciebis Seswavlam warmoaCina am institutis 

qarTul saqorwino tradiciebidan momdinareoba da maTi 

srulyofilad Semonaxva. yovelive es kargad vlindeba 

qorwinebis ciklis ZiriTadi etapebis TanmimdevrobaSi, 

saqorwino leqsikaSi, qorwilTan dakavSirebuli garToba- 

134

mxiarulebis qarTul xalxur tradiciebSi da musikalurfolklorul 

memkvidreobaSi. 

amasTan, qorwinebis institutis Seswavlidan Cans, rom 

masSi Semonaxulia ara mxolod Zveli tradiciebi, aramed 

moxda misi gamdidreba axali niSnebiTac, rac TurqeTSi 

mcxovreb qarTvelTa gansakuTrebuli eTnofsiqologiuri 

garemos arsebobiTa da sxva faqtorebiT unda iqnas axsnili. 

Наила Челебадзе 

Свадебные традиции у грузин в Терме (Турция) 

(по этнографическим данным) 

Резюме 

На основе этнографических данных выясняется, что жители 

Термеского района Турции хорошо сохранили свадебные традиции и в 

том числе ее основные этапы, отдельные детали которого имеют 

сходство с традиционными грузинскими свадебными обрядами. Кроме 

этого, в свадебном цикле отмечаются новые признаки, свидетельствующие 

о близости и взаимоуважении между соотечественниками. 

Naila Chelebadze 

Georgians Wedding Traditions in Terme (Turkey) 

Summary 

According to the ethnographical data, it is clear that the inhabitants of 

Terme region of Turkey kept their wedding traditions well, especially its 

main stades, some parts of which have similarity with the traditional 

Georgian wedding traditions. Except this new signs are seen in the wedding 

cycle that testifies of the proximity and the reciprocity among the 

compatriots. 

135

manuCar loria 

saqarTvelos ebraelTa 

istoriul-eT 

eTnografiuli 

Seswavlis 

istoriidan 

qarTul-ebraul urTierTobebs sakmaod didi xnis 

istoria aqvs. ebraelebma saqarTveloSi Tan moitanes^ 

maTTvis damaxasiaTebeli tradiciul-yofiTi kultura, religia 

da qarTul eTnosTan erovnuli integraciis fonze 

SeinarCunes nacionaluri TviTmyofadoba. qarTveli ebraelebis 

warsulis Seswavlis pirveli seriozuli mcdeloba 

ukavSirdeba cnobil qarTvel sazogado moRvawes z. 

WiWinaZes. mis mcire formatis wignSi mokled daxasiaTebulia 

saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi (Tfilisi, Zegami, 

breTi, cxinvali, muxrani, qareli, surami, awyveri, axalcixe, 

baraleTi, axalqalaqi, quTaisi, saCxere, kulaSi, zekari, 

oni, banZa, sujuna, lailaSi, senaki, foTi, zemo xoda- 

Seni, SaSiani, qirisxevi, veliscixe, uriaTubani, baTumi, 

baqo, manglisi, sagarejo, areni, gokia, Cixori, ozurgeTi, 

Wala-tye, xotevi, TamaraSeni, ali, axaldaba, muxrani) 

mcxovrebi ebraelebis istoriul-eTnografiuli Taviseburebani 

(WiWinaZe z., 1990, 66). 

XX saukunis 30-40-ian wlebSi samecniero TvalsazrisiT 

nayofier muSaobas eweoda saqarTvelos ebraelTa 

istoriul-eTnografiuli muzeumi. 1933 wlis 23 noembers, 

RaribkomTan arsebuli kultbazis SenobaSi saqarTvelos 

ebraelTa istoriul-eTnografiuli muzeumi gaixsna. amas- 

Tan dakavSirebiT akademikosi g. Citaia igonebda: @30-ian 

wlebSi, im dros Sinsaxkomis pasuxismgebeli muSaki iyo 

rusi ebraeli a. linecki, imis daxmarebiT, sinagogaSi, Cemi 

konsultaciiT gaixsna ebraelTa eTnografiuli muzeumi” 

(cagareiSvili T., 2006, 162). 

1933-1936 wlebSi muzeumma moawyo samecniero eqspediciebi 

saqarTvelos TiTqmis yvela regionSi, sadac kompaqturad 

cxovrobdnen qarTveli ebraelebi. eqspedicia swavlobda 

da agrovebda masalebs saqarTvelos ebraelTa is- 

136

toriisa da eTnografiis, maTi materialuri kulturis Sesaxeb. 

istoriul-eTnografiuli masalebis Seswavla-damu- 

Savebis Sedegad, 1937 w. moewyo stacionaluri eqspozicia 

Temaze _ saqarTvelos ebraelTa Zveli da axali yofa. 

gamofenebSi warmodgenili iyo istoriuli sabuTebi saqar- 

Tvelos ebraelTa Sesaxeb, maTi yofisTvis damaxasiaTebeli 

eqsponatebi, diagramebi, kartogramebi, foto da ferweruli 

suraTebi. 

muzeumma samecniero potencialis gazrdasTan erTad 

1940, 1941, 1945, 2006, 2008 wlebSi gamosca xuTi krebuli. am 

krebulebSi daibeWda ebraul TematikasTan dakavSirebuli 

araerTi saintereso naSromi: saqarTvelos ebraelTa aRebmicemobis 

istoriisaTvis - 1800-1864 (i. papismedovi); saqarTvelos 

ebraelTa uflebrivi mdgomareoba XIX saukuneSi (m. 

Sukini); terminebi: ebraeli,îsraeli,@uria (m. mamisTvali- 

Svili); istoriuli dokumentebi saqarTvelos ebraelTa 

Sesaxeb (n. berZeniSvilis redaqciiT); mcxeTaSi aRmoCenili 

qva ebrauli warweriT (a. krixeli); istoriuli sabuTebi 

saqarTvelos ebraelTa Sesaxeb 1828-1846 wlebSi (S. Cxetias 

redaqciiT); istoriuli mimoxilva kavkasiaSi sxva qalaqel 

(ruseTis da evropiel) ebraelTa dasaxebis Sesaxeb (a. 

krixeli); axalcixeSi mcxovreb ebraelTa xalxuri mkurnaloba 

(i. qurCiSvili)... (saqarTvelos ebraelTa istoriuleTnografiuli 

muzeumis Sromebi, 1940, 1941, 1945). 

eTnologiuri kvlevis procesSi vizualuri saSualebis 

gamoyenebam safuZveli daudo axal samecniero mimarTulebas 

– vizualur anTropologias. am mxriv, ebraelebTan 

dakavSirebiT sainteresoa TviTnaswavli mxatvris Salom 

koboSvilis Semoqmedeba. man fanqriT, akvareliTa da 

zeTiT 60-ze meti mcire da didi zomis suraTi daxata. Esenia: 

ajla, agyala, avamdyofi bavSvi eqimbaSTan, amuletebiT 

movaWre misioneri, aTara, batonebis wamloba, bavSvis 

dabadeba, bavSvis windasacveTad wayvana, bazari axalci- 

xeSi, breTis biblia, dvacatniki, ebraelTa kvartali 

(axalcixe) 

cixe), ebraeli sovdogari, ebraelTa darbeva, lila- 

xana 

na, mikve, mikveSi daavadebuli qali eqimbaSTan, misione- 

ris mier bavSvebis kurTxeva, mojamagire biWi, mekurtneebi, 

mdidari ebraelis coli midis abanoSi, malkuti, nefe, 

patarZali, patarZlis wayvana abanoSi, simxa Toris dResas- 

137

wauli, fulis ganawileba agyalis Semdeg, furimi, finj- 

raoba, falaxaze ayvana, quCaSi movaWre mewvrilmaneebi, 

qaTmis dakvla ritualuri wesiT, yma ebraelebis gayidva 

feodalebis mier, xelsaqme, xerimi-anaTema, Saqar puris 

gatana, cekva, jeizi da sxv. naxatebSi detaluradaa mocemuli 

ebraelTa yoveldRiuri cxovrebis araerTi mniSvnelovani 

aspeqti (wiwuaSvili S., 2006, 248-254). 

gansakuTrebiT Zvirfasi eTnografiuli masala ebraelTa 

tradiciuli yofis sxvadasxva sakiTxebis Sesaxeb 

(niSnoba, qorwili, mSobiaroba, bavSvis aRzrda, micvalebulis 

datireba da sxva) daculia r. TavdiSvilis naSromSi 

- @eTnografiuli narkvevi quTaisel ebraelTa Zveli 

yofa-cxovrebidan# (TavdiSvili r., 1940). 

kavkasiaSi mcxovreb ebraelTa istoriis calkeul sakiTxebs 

i. davidma rusul enaze fundameturi naSromi miuZ- 

Rvna - @История евреев на Кавказе#, romelic or tomad gamoica. 

monografiaSi yuradReba gamaxvilebulia statistikis, 

demografiis, eTnolingvistikis, socialuri da sameurneo 

yofis, tradiciebis, religiis, ganaTlebis sakiTxebze... 

naSromi qronologiurad XVIII s-is meore naxevridan XX 

saukunis 20-ian wlebamde periods moicavs (Давид И., 1989). 

qarTvel ebraelTa da qarTul-ebrauli urTierTobebis 

istoriiis araerTi aspeqtia gaanalizebuli e. mamisTvalis- 

Svilis monografiaSi - @qarTvel ebraelTa istoria#. gansakuTrebiT 

sayuradReboa sxvadasxva ebrauli Temis, maTi 

dasaxlebisa da gansaxlebis istoria, qarTvel ebraelTa 

gvarsaxelebi, ebraelTa saqmianoba, migraciuli procesebi. 

avtori ganixilavs im faqtorebs, romelTa gamo ebraelebi 

tovebdnen pirvelsacxovriss da saxldebodnen saqarTvelos 

sxvadasxva qalaqSi: TbilisSi, baTumSi, quTaisSi da 

sxva. aq isini qmnidnen kompaqtur dasaxlebebs, calkeuli 

ubnebis saxiT. aRniSnuli monografia moicavs sakmaod 

xangrZliv periods, ebraelebis saqarTveloSi pirveli gamoCenidan, 

XIX saukunis Sua xanebamde (mamisTvaliSvili e., 

1995). 

gansakuTrebiT unda aRiniSnos T. ivelaSvilisa da T. 

cagareiSvilis monografia qarTvel-ebraelTa yofisa da 

kulturis Sesaxeb - @gvixmobs mamuli mama-papaTa#. naSromSi 

naCvenebia qarTul garemoSi ebraelTa damkvidrebis 

138

Taviseburebebi. masSi qarTveli ebraeli warmoCenilia, rogorc 

ori eris mSvidobiani Tanacxovrebis saintereso modeli. 

avtorTa daskvnebi damyarebulia mdidar eTnografiul 

masalaze, rac zrdis gamokvlevis samecniero Rirebulebas 

(ivelaSvili T., 1995). 

qarTvel ebraelTa gvarsaxelebis, samzareulos Seswavlis 

TvalsazrisiT mniSvnelovania i. gagulaSvilis sami 

naSromi -@@ebraul sakuTar saxelTa mcire leqsikoni#, 

@qarTvel ebraelTa gvarebis leqsikoni# da @qarTvel ebraelTa 

samzareulo# (gagulaSvili, 1998). 

ebraelTa materialuri kulturis Sesaxeb mdidari masala 

aris daculi S. bostanaSvilis naSromSi - @sinagogebisa 

da ebrauli sasaflaoebis arqiteqtura saqarTveloSi# 

(bostanaSvili S., 1998). 

1921-194 wlebSi saqarTveloSi ebraelTa saqmianobis 

Sesaxeb saintereso daskvnebi da mdidari saarqivo masala 

gvxvdeba S. vadaWkorias wignSi - @ebraelTa sakiTxi da 

qarTuli sinamdvile (1921-1940)# (vadaWkoria S., 2005). 

msoflios sxvadasxva qveynebSi mcxovreb ebraelTa wes- 

Cveulebebi ganxilulia israelSi gamocemul sxvadasxva 

avtorTa SromebSi: i. zaleri, x. donini, S. vagSali, g. di- 

Ceri, i. teluSkini, b. grinbergi da sxva, romlebic did 

daxmarebas gviweven Cvens sakvlev regionSi mcxovreb ebraelebTan, 

gansakuTrebiT, evropel ebraelebTan dakavSirebuli 

tradiciuli kulturis mTeli rigi aspeqtebis garkvevaSi 

(Залер И., 1977; Донин Х., 1990, Вагшал Ш.,1990; Дичер Г., 

1994; Телушкин Й., 1999; Гринберг Б., 2000). 

ebraelTa eTnoreligiuri struqturis dadgenaSi sayuradReboa 

d. zaslavskis, m. ixilovis, j. rozenbergis, m. 

alsbuleris, n. draganis, i. krupnikis Sromebi (Заславский Д., 

1932; Ихилов М.,1950, Rothenberg J., 1971; Altsbuler M., 1998; Daragan 

N., 1998; Крупник И.,1998 ). 

qarTvel ebraelTa istoriisa da eTnologiis sxvadasxva 

sakiTxze daculi iqna sakandidato disertaciebi: 

qarTveli ebraelebis yofa da kultura (kvebis sistema - 

z. jinjixaSvili), qarTvel ebraelTa yofa da kultura 

(l. magali), axalcixel ebraelTa tradiciuli yofa (c. 

mesxiSvili), qarTvel ebraelTa socialur-ekonomikuri da 

139

kulturuli mdgomareoba 1921-1940 wlebSi (q. abulaZe), 

qarTul-ebrauli urTierTobani qarTuli presis mixedviT 

(XIX s. meore naxevarSi- XX s. dasawyisi - S. wiwuaSvili), 

qarTvel ebraelTa tradiculi saojaxo yofa da sulieri 

kultura (raWis eTnografiuli masalebis mixedviT - q. 

SoSiaSvili), ebraul-qarTuli urTierTobebis istoria Zv. 

w. aR. VI s-dan ax. w. aR-is IV s-mde (d. CoCiSvili); ebrauli 

diaspora saqarTvelos SavizRvispireTSi: aWara (kulturologiuri 

da istoriul – eTnografiuli Taviseburebani - 

m. loria)... (jinjixaSvili z., 1990; magal-maRalaSvili l., 

1993; mesxiSvili c., 1998; abulaZe q., 2000; wiwuaSvili S., 

2001; SoSiaSvili q.,^ 2002; CoCiSvili d., 2003; loria m., 

2005). 

daskvnis saxiT SeiZleba iTqvas, rom saqarTveloSi ebraelTa 

istoriul-eTnografiuli da kulturologiuri 

Taviseburebebis Sesaxeb XIX saukunidan dawyebuli araer- 

Ti saintereso naSromi daibeWda. qarTul-ebrauli urTierTobebis 

kvleva erTnairad saintereso iyo da aris 

rogorc qarTuli, ise ebrauli samecniero wreebisaTvis. 

yovelive es ufro mravalferovans xdis am ori eris 

Tanacxovrebis istoriul palitras da xels uwyobs qar- 

Tul-ebrauli urTierTobebis gamtkicebas. 

Манучар Лория 

Из истории историко-этнографических 

исследований евреев Грузии 

Резюме 

Начиная с XIX века, о евреях Грузии было издано немало интересных 

трудов (З. Чичинадзе, Р. Тавдишвили, И. Давиди, Э. Мамиствилишвили, 

Т. Ивелашвили, Т. Цагареешвили, И. Гагулашвили) и были защищены 

кандидатские диссертации (З. Джинджихашвили, Л. Магал- 

Магалашвили, К. Абуладзе, Ш. Цицуашвили, К. Шошиашвили, М. 

Лория). Изучение грузино-еврейских взаимоотношений представляет 

интерес как для грузинских, так и для научных кругов Израеля. Всё это 

140

делает историческую палитру совместного проживания более многообразной 

и содействует улучшению грузино-еврейских отношений. 

Manuchar Loria 

From the history of Georgian-Jewish 

Historical-ethnographic research 

Summary 

About Georgian Jews many interesting works have been published from 

XIX century (Z. Chichinadze, R.Tavdishvili, I.Davidi, E. Amistvalishvili, 

T.Ivelashvili, T. Tsagareishvili, I.Gagulashvili) and Ph.D.thesis have been 

maintained too ( Z. Jinjikhashvili, L.Magalashvili, Q. Abuladze, Sh.Tsitsuashvili, 

Q.Shoshiashvili, M.Loria). Research on Georgian- Jewish relations 

was and still is interesting as for Georgian, as for Jewish scientific fields. 

This makes much more diverse historical palette of these two nations and 

strengthens Georgian-Jewish relations. 


1. abulaZe q., qarTvel ebraelTa socialur-ekonomikuri da 

kulturuli mdgomareoba 1921-1940 wlebSi,^ sakandidato sadisertacio 

naSromi,^ xelnaweris uflebiT, Tbilisi, 2000. 

2. bostanaSvili S. sinagogebisa da ebrauli sasaflaoebis 

arqiteqtura saqarTveloSi, Tbilisi, 1998. 

3. gagulaSvili i. ebraul sakuTar saxelTa mcire leqsikoni, 


4. gagulaSvili i. qarTvel ebraelTa gvarebis leqsikoni, Tbilisi,^1998. 

5. TavdiSvili r. eTnografiuli narkvevi quTaisel ebraelTa 

Zveli yofa-cxovrebidan, Tbilisi, 1940. 

6. vadaWkoria S. ebraelTa sakiTxi da qarTuli sinamdvile (1921- 

1940), Tbilisi, 2005. 

7. ivelaSvili T. cagareiSvili T. gvixmobs mamuli mama-papaTa 

(eZRvneba israelSi wasul qarTvel ebraelebs da maT STamomavlobas), 


141

8. loria m. ebrauli diaspora saqarTvelos SavizRvispireTSi: 

aWara (kulturologiuri da istoriul - eTnografiuli Taviseburebani), 

sakandidato sadisertacio naSromi,^ xelnaweris 

uflebiT, Tbilisi, 2005. 

9. magal-maRalaSvili l. qarTvel ebraelTa yofa da kultura, 

sakandidato sadisertacio naSromi, xelnaweris uflebiT, 

Tbilisi,^1993. 

10. mamisTvaliSvili e. qarTvel ebraelTa istoria, Tbilisi, 

1995. 

11. mesxiSvili c. axalcixel ebraelTa tradiciuli yofa, sakandidato 

sadisertacio naSromi, xelnaweris uflebiT, Tbilisi, 

1998 

12. papismedovi i. TviTnaswavli mxatvari S. kobiaSvili da misi 

Semoqmedeba. - saqarTvelos ebraelTa istoriul-eTnografiuli 

muzeumis Sromebi ,II,^ Tbilisi,^ 1941. 

13. saqarTvelos ebraelTa istoriul-eTnografiuli muzeumis 

Sromebi, Tbillisi, 1940, 1941, 1945. 

14. SoSiaSvili q. qarTvel ebraelTa tradiculi saocaxo yofa 

da sulieri kultura (raWis eTnografiuli masalebis mixedviT),^sakandidato 

sadisertacio naSromi, xelnaweris uflebiT,^Tbilisi^ 

2002. 

15. qarTvel ebraelTa samzareulo: eTnografiuli masalebi / 

Sekriba, daamuSava...ilia gagulaSvilma, Tbilisi, 1998 

16. CoCiSvili d. ebraul-qarTuli urTierTCobebis istoria Zv. w. 

aR. VI s-dan ax. w. aR-is IV s-mde ,sakandidato sadisertacio 

naSromi, xelnaweris uflebiT, Tbilisi, 12003. 

17. cagareiSvili T. akad. giorgi Citaia da saqarTvelos ebraelTa 

istoriul-eTnografiuli muzeumi (mecnieris arqividan).- 

d. baazovis sax. saqarTvelos ebraelTa istoriuleTnografiuli 

muzeumis Sromebi,^ IV, Tbilisi^ 2006.^ 

18. WiWinaZe z. qarTveli ebraelebi saqarTveloSi, Tbilisi, 1990. 

19. wiwuaSvili S. qarTul-ebrauli urTierTobani qarTuli presis 

mixedviT (XIX s. meore naxevarSi- XX s. dasawyisi), sakandidato 

sadisertacio naSromi, xelnaweris uflebiT, Tbilisi, 

2001. 

20. wiwuaSvili S. saqarTvelos ebraelTa istoriul-eTnografiuli 

muzeumi (1933-1951 ww.).- d. baazovis sax. saqarTvelos 

ebraelTa istoriul-eTnografiuli muzeumis Sromebi, IV, 


21. jinjixaSvili z. qarTveli ebraelebis yofa da kultura (kvebis 

sistema)^ sakandidato sadisertacio naSromi, xelnaweris 

uflebiT, Tbilisi, 1990. 

22. Гринберг Б. Традиционный Еврейский Дом, Иерусалим, 2000. 

142

23. Давид И. История евреев на Кавказе, I-II, Тель-Авив, 1989. 

24. Дичер Г., Пастернак Ш. Бар-Мицва, Иерусалим, 1994. 

25. Донин Х. Быть евреем, Иерусалим, 1990. 

26. Вагшал Ш. Еврейское воспитание, Иерусалим, 1990. 

27. Залер И. Основы законоположения правила и обычаи, I, Иерусалим, 1977. 

28. Заславский Д. Евреи В СССР, Москва, 1932. 

29. Ихилов М. Большая Семья и Патронимия у Горских Евреев.- СЭ, ~1, 

Москва- Ленинград, 1950. 

30. Крупник И. «ЛАХЛУХИ» - Курдистанские Евреи В СССР. - СЭ, ~12, 

Москва, 1998. 

31. Телушкин Й. Еврейский мир, Иерусалим, 1999. 

32. Altsbuler M. Synagogues and Rabbis in the Soviet Union in the Light of 

Statistics, 1953-1964.– Jews in eastern Europe, vol. 35, No 1, 1998. 

33. Daragan N. Soviet Ethnography and the «Jewish Question». – Jews in eastern 

Europe, vol. 35, No 1 1998. 

34. Rothenberg J. the Jewish Religion in the Soviet Union, New York, 1971. 

143

144 

ineza zoiZe 

aWaris materialuri kultura osmalTa 

batonobis periodSi 

osmalTa samsaukunovani batonobisa da islamis ZaldatanebiTi 

gavrcelebis pirobebSi aWaris mosaxleobam ZiriTadad 

SeinarCuna erovnuli Rirebulebebi, zne-Cveulebebi 

da rac mTavaria, am batonobis periodSic ar gauwyvetia 

aWaras sulieri kavSiri dedasamSoblosTan. magram, 

ucxo reJimma islamis religiis damkvidrebiT garkveuli 

zegavlena mainc moaxdina mosaxleobis yofa-cxovrebaze. es 

zegavlena aisaxa yofis sxvadasxva mxareebze, maT Soris 

materialur da sulier kulturaze. 

osmalebma aWaraSi TavianTi Zalauflebis damyarebisa 

da islamis gavrcelebis mizniT daiwyes eklesia-monastrebis 

ngreva da maT nacvlad am qristianul sakulto 

nangrevebze meCeTebis ageba. erT-erT aseT faqts imowmebs 

g. yazbegi. igi miuTiTebda, rom qristianuli eklesiis 

saZirkvelze iyo aSenebuli meCeTi xulos centrSi, zemo 

aWaris mmarTvelis Serif ximSiaSvilis rezidenciasTan 

axlos (yazbegi g. 1995: 37) meCeTebis mSeneblobaSi iyenebdnen 

xis an qvis naeklesiar masalas. rig SemTxvevaSi ki 

qristianul sakulto Senobasac interierSi umniSvnelo 

cvlilebebiT pirdapir meCeTebad aqcevdnen. es eTnografiuli 

masalebiTac naTlad Cans. sofel axoSi (qedis 

raioni) mcxovreb xandazmul mamakacebs winaparTa gadmocemiT 

axsovT, rom muslimanobis miRebis Semdegac axoelebi 

didxans loculobdnen eklesiaSi, romelic gaTavisuflebuli 

iyo qristianuli jvrebisagan. zogjer xdeboda 

jvrebis SeniRbva, misi gamrudebuli saxiT gamosaxva. xSirad 

ingreoda eklesiebi da xdeboda misi masalis jameebis 

mSenebloblobaze gamoyeneba. meCeTi Sinagani dagegmarebiT 

sruliad gansxvavdeba qristianuli samlocvelo taZrisagan. 

konstruqciulad igi oTxkuTxa Senobaa, romelsac 

zemodan amSvenebs samreklos msgavsi koSki anu “minareTi”, 

saidanac xoja morwmuneebs locvis dawyebis dros 

amcnobs. Senobis SigniT, salocavi darbazis samxreTisaken

mimarTul kedelSi moTavsebulia mihrabi anu mTavari salocavi 

(.varSalomiZe j.1979: 86) arabeTSi centralur da 

did jameebs ori an meti minareTi hqonda. aseTia qalaq 

meqaSi agebuli centraluri jame, romelsac Svidi minareTi 

aqvs. aWaraSi agebul meCeTebs mxolod erTi minareTi 

hqonda. soflis meCeTebs Soris yvelaze didi xulos raionis 

sofel Rorjomis meCeTia, sadac osmalTa batonobis 

damkvidrebis Semdeg TurqeTidan sagangebod iyvnen movlenili 

xojebi. maT evalebodaT islamis sarwmunoebis gavrcelebisaTvis 

zrunva (i. abaSiZe, aWaris sax. muzeumis 

xelnawerTa fondi, #3.67) 

osmaleTis mTavrobis moxelis udieri moqmedeba pirvel 

rigSi aRSfoTebas iwvevda adgilobriv mosaxleobaSi. 

xalxi dampyroblebs upirispirdeboda da ar aZlevda 

eklsiebis ganadgurebisa da jameebis mSeneblobis saSualebas. 

TurqeTis mTavroba iZulebuli Seiqmna daTmobaze 

wasuliyo. garkveuli periodiT SeaCeres eklesia-monastrebis 

ngreva da maT gverdiT daiwyes jameebis ageba. dro- 

Ta viTarebaSi ki umoqmedod darCenili eklesiis saamSeneblo 

masalebi gadmohqondaT jameebze. magaliTad, sofel 

axos (qedis raioni) jameze gamoyenebuli iyo aqauri eklesiis 

CuqurTmiani karebi (kaxiZe n. 2004:50). 

konkretuli cnoba imis Sesaxeb, Tu romel wels aigo 

aWaraSi pirveli meCeTi, ar mogvepoveba. z. WiWinaZis cnobiT, 

romelic aWaraSi mogzaurobis dros sofel zvareSi 

(qedis raioni) selim aRa iSioRlis, TurmaniZisa da sxva 

aWarel mahmadianTagan Cauweria, pirveli meCeTi osmalebs 

sofel ergeSi auSenebiaT. mosaxleobac pirvelad aq 

gamuslimanebula. meore meCeTi augiaT sofel orcvaSi, 

mesame – sofel merisSi. Semdgom jame-meCeTebis mSenebloba 

Suaxevisa da xulos soflebSi dauwyiaT, rasac mosaxleobis 

didi winaaRmdegoba mohyolia (WiWinaZe z. 2004:85). 

osmalo dampyroblebma aWaris mosaxleobis Seupovari 

winaaRmdegobis gamo ver SeZles aq erTdroulad qristianuli 

religiis aRmofxvra da muslimanuri religiis 

damkvidreba. amitomac pirvel etapze aWaraSi jame-meCe- 

Tebis ricxvi arc Tu ise didi iyo. mxolod TanzimaTis 

periodSi daCqarda maTi mSenebloba. intensiuri xasiaTi 

ki man XIX saukunis 50-70-ian wlebSi anu aWaraSi osmalTa 

145

atonobis dasasrulis wina meoTxedSi miiRo. isini aWara- 

Si islamis mTavar ideologiur dasayrden centrebad iqca. 

1873 wlis monacemebiT aWaraSi daaxloebiT 139 meCeTi iyo. 

aqedan baTumis okrugSi iyo 24 meCeTi, Curuqsus okrugSi 

– 17, zemo aWaris okrugSi – 39, maWaxlis okrugSi – 29. 

(ИКОИРГО, т. II, 1873) uSualod qalaq baTumSi sami meCeTi 

arsebobda. pirveli iyo “azizeis jame”, romelsac xSirad 

sulTan jamesac uwodebdnen. igi qalaqis mTavar, azizies 

moedanze mdebareobda (dRevandeli Tavisuflebis moedani). 

gadmocemiT, es jame sulTan abdul mejids (1839-1861 ww.) 

auSenebia dedis TxovniT maSin baTumSi dabanakebuli 

Turqi jariskacebisaTvis. meore jame iyo “orTa jame” anu 

Sua jame, romelic mdebareobda Turqul bazarSi da xisagan 

yofila aSenebuli. james XIX s. 90-ian wlebSi xanZari 

gaCenia da damwvara. amis Semdeg am adgilas aages qvis 

meCeTi, romelic mouxatavs laz murad ustas. Tavdapirvelad 

james minareTi ar hqonda. saxelwodeba momdinareobs 

iqidan, rom igi “azizies” jamesa da “baS-james” 

Soris mdebareobda. “orTa jame” qalaq baTumSi dRes moqmedi 

muslimanTa mTavari samlocveloa. Mmesame jame iyo 

axmed-faSa ximSiaSvilis jame, anu igive “baS-jame”, romelic 

arsebobda 1892 wlamde. igi mdebareobda axlandeli 

jorjiaSvilis quCis dasawyisSi baTumis meCeTebze mzrunvelobas 

agrZelebda ruseTis mTavrobac, Tumca, maTze 

TurqeTis mTavrobac ar kargavda interess. es naTlad Cans 

baTumis samxedro gubernatorisadmi kavkasiis mTavarmar- 

Teblis 1904 wlis 28 oqtombris mimarTvaSi, saidanac irkveva, 

rom TurqeTis elCma peterburgSi Txovna gaugzavna 

ruseTis sagareo saqmeTa saministros qalaq baTumSi “azizies 

meCeTis” materialuri mdgomareobis gaumjobesebis 

Sesaxeb, TurqeTis elCis Txovna garkveulwilad gaiTvaliswina 

ruseTis mTavrobam (aWaris csa, fondi i-6, aRwera 

I, saq. 238, f. 38). 

XIX saukunis 20-ian wlebis monacemebiT qalaq baTumSi 

arsebuli meCeTebi Setanili iyo saqarTvelos ZeglTa dacvis 

sagangebo siaSi (suicsa, fondi 284, aRwera I, saqme 216, 

fondi 9). 

marTalia, osmalTa batonobis dros aWaraSi materialuri 

kulturis ZeglTa Soris mTavari adgili meCeTebs 

146

ekava, magram maTi mSeneblebi da meCuqurTmeebi isev adgilobrivi 

_ qarTveli, kerZod ki lazi da aWareli 

ostatebi iyvnen, romlebic meCeTebis mSeneblobaSi qarTul 

saxlTmSeneblobis tradiciebs iyenebdnen. amiTac aixsneba 

is garemoeba, rom muslimanur sakulto nagebobaTa dekoraciaSi 

ikiTxeba qarTuli ornamentiT Semkulobis tradicia 

(kaxiZe n. 2004: 49). maze XIX saukunis mogzaur-mkvlevrebic 

amaxvilebdnen yuradRebas. rusma arqiteqtorma, 

akademikosma pavlinovma, romelic XIX saukunis bolos 

mogzaurobda samxreT-dasavleT saqarTveloSi, moinaxula 

da aRwera rogorc qristianuli, aseve muslimanuri sakulto 

nagebobani, SeniSna meCeTebis interieris Semkulobis 

msgavsebaze eklesiis ornamentis elementebTan (Павлинов А. 

1893, T. 761). 

meCeTebi umetesad xisagan Sendeboda, maTi mSeneblobiT 

lazebi gamoirCeodnen rogorc xis damuSavebis profesionali 

ostatebi. amaze vaxuSti batoniSvilic miuTiTebda: 

“lazebi kacni arian xelovanni xis muSakobiTa” (vaxuSti, 

1941:114) 

jameebis mSeneblobisas daculi iyo mTeli rigi savaldebulo 

wesebi. kerZod, james garSemoweriloba oTxkuTxa, 

xSirad kvadratuli formis unda yofiliyo. mtkiced 

ganisazRvreboda jamis aivnis orientacia da igi yovelTvis 

CrdiloeTiT eqceoda. james interierSi Sesvlisas 

morwmune pirdapir samxreTisaken, muslimanuri wminda 

adgilisaken, – meqasaken unda yofiliyo mimarTuli (varSalomiZe 

j. 1979: 86) jame formis, zomis an gadaxurvis wesis 

mixedviT xSirad ar gansxvavdeboda sacxovrebeli nagebobisagan 

da garegnuli formiTac yuradRebas ar iqcevda. 

gansakuTrebiT ki soflis meCeTebi, romelTa umetes nawilis 

ar hqonda muslimanuri sakulto ZeglebisaTvis aucilebeli 

komponenti minara (minareTi) (varSalomiZe j. 

1975:66) interieris SemkulobiT ki isini namdvil xuroTmoZRvrul 

nimuSebs ganekuTvneba. tradiciulad ostati, 

romelic meCeTs aSenebda, mis SesasvlelTan an sxva adgilas, 

gareT Tu SigniT amotvifravda warweras, sadac miTi- 

Tebuli iyo mSenebelis saxeli da aSenebis dro. warwerebi 

umetesad arabul enaze sruldeboda, miuxedavd imisa, rom 

mSeneblebi umetesad qarTvelebi iyvnen. sailustraciod 

147

moviyvanT Suaxevis raionis sofel dRvanis james, romlis 

aRmosavleT kedelze gamosaxulia qarTuli CuqurTma, 

qvemoT ki amoikiTxeba arabuli warwera, romelic Semdegi 

Sinaarsisaa: “davamTavre da vTqvi madloba, Tu SecdomiT 

Sevasrule, mapatie, xelobis Semsrulebeli ibraim efendi 

SavSeTeli, 1908 w.” rogorc xandazmuli mTxroblebi miu- 

TiTeben, es meCeTi agebulia lazi ostatis mier (varSalomiZe 

j. 1976:105). qristianul sakulto nagebobaTa dekoratiuli 

Taviseburebebis gagrZelebaa jameebze vazis gamosaxva, 

romelic ZirZveli qarTuli tradiciebis _ vazis 

kultisadmi xarkis gaRebis, misi Tayvaniscemis maniSnebelia. 

qarTuli xuroTmoZRvrebisaTvis tradiciuli iyo 

ornamentSi jvrebis gamosaxva, rasac sastikad krZalavda 

muslimanuri religia. amitomac qarTveli xelosnebi jvars 

stilizebur formaSi, SeniRbulad gamosaxavdnen, rac 

ornaments ufro rTul saxes aZlevda. magaliTad, sofel 

Rorjomis jamis karebze gamosaxulia jvari, romelic 

kvadratSia Casmuli da diagonalurad, iqsiseburad aris 

warmodgenili. amitomac erTi SexedviT Znelia amgvar ornamentSi 

jvris aRqma (varSalomiZe j. 1976:66). jvris SeniRbuli 

formis gamosaxvis sxva magaliTebic aris cnobili. 

magaliTad, sofel xinos jamis minbaris kedlis SemkulobaSi 

wreebi Tokiseburi grexilicaa da maTi urTierTgadakveTis 

are mcire wriTaa dafaruli, romelSic jvaria 

gamosaxuli. es ise moxerxebulad aris gadawyvetili, rom 

TiTqos jvari ki ara wreebis ubralo gadakveTa iyos. 

muslimanuri kanonmdeblobebiT akrZaluli iyo meCeTis 

CuqurTmaSi cocxali arsebis, gansakuTrebiT adamianis 

figuris amokveTa. religiuri zegavlena SeimCneoda ara 

marto sakulto nagebobebis CuqurTmaze, aramed saojaxo 

moxmarebis sagnebzec. ase, magaliTad, sofel lomanaurSi 

(Suaxevis raioni) e.o. qamadaZis ojaxSi fiqsirebulia skivri, 

romelic ojaxis wevrTa monaTxrobiT saukunenaxevrisaa. 

skivris wina xedi mTlianad moCuqurTmebulia. CuqurTmaSi 

yuradRebas ipyrobs xe-kacis gamosaxuleba. 

rogorc irkveva, adamianis figura stilizebul formaSi 

mcenaris saxiT aris warmodgenili (varSalomiZe j.1976:109). 

irkveva rom meCeTebis ornamentaciaSi umetesad mcenareuli 

saxeebi figurirebda, amis Sesaxeb miTiTebebs yuranSic 

148

vxvdebiT. masSi didi yuradReba eTmoba egzotikur da 

xileul mcenareTa walkotebs, ciur mnaTobebs, moCuxCuxe 

nakadulebs, rac miwier cxovrebaSi adamianebis samoTxis 

warmosaxviT gagebas uyalebebs (yurani, 1906, 127). 

islamis zegavlena SedarebiT naklebi da SeumCneveli 

iyo aWaris mosaxleobis sacxovrebel da sameurneo nagebobaTa 

mSeneblobaSi. gamonakliss Seadgens mSeneblobas- 

Tan dakavSirebuli zogierTi wes-Cveuleba. 

aWaraSi saxlis aSenebis dawyebis dRed dawesebuli iyo 

kvira, rasac informatorebi xsnian imiT, rom samyaros 

arseboba am dRidan iwyeba. es muslimanuri religiis zegavlenad 

unda CaiTvalos, ramdenadac qristianuli religiis 

mixedviT kvira dRe uqmed aris gamocxadebuli da 

am dRes umniSvnelo saqmis keTebac ki codvad iTvleba. 

kvira dRes aseTi mniSvnelovani saqmis wamowyeba, rogoricaa 

saxlis mSenebloba, saqarTvelos arc erT kuTxeSi 

ar dasturdeba. (aWaris x. axvledianis sax. saxelmwifo 

muzeumis xelnawerTa fondi, #141, f.13.) 

muslimanuri religiis zegavleniT aWaraSi sacxovrebeli 

saxlis kompleqss emateba erTi komponenti – “abdesxana”, 

anu xel-fexis dasabani adgili ojaxis wevrTaTvis, 

romelic sruldeba muslimanuri locvis win muslimanuri 

sarwmunoebis Tanaxmad mlocvelebs locvis win unda 

daebanaT xel-piri da am daniSnulebiT gamoiyeneboda 

“abdesxana” romelic saxlis aivanze iyo mowyobili. 

qarTuli enis aWarulma dialeqtma Turqulisagan Sei- 

Zina ZiriTadad muslimanur-religiuri kultis amsaxveli 

terminebi, romlebic TviT TurqulSi arabuli enidan 

damkvidrda, radganac muslimanuri sarwmunoebrivi dogmebi 

arabeTSi aRmocenda da arabul enaze daiwera (niJaraZe S. 

1971:60). muslimanuri religiis gavleniT Semodis da 

mkvidrdeba aseve saxlis calkeul nawilebTan dakavSirebuli 

ucxo saxelwodebani. esenia: iazloRi, meidanoda, 

muTvaRi, musandara, merdivani. iazloRi derefnis aRmniSvnelia, 

meidanoda – sastumro oTaxisa, musandara – bargis 

Sesanaxi saTavsosi, merdivani – kibisa. muTvaRi ki is oTaxi 

iyo, qvis buxriT, sadac kerZebi mzaddeboda da saZinebladac 

gamoiyeneboda. (,miqelaZe j1982, 60). 

149

qarTuli ornamentiT iyo Semkuli saxlis karisa da 

interieris svetebi, sastumro oTaxis Weri, saxuravis bolo 

arSia, aivnebi. uZvelesi qarTuli sacxovrebeli saxlis 

erT-erTi ZiriTadi komponenti iyo buxari, roimelic 

Senobis mTavar kedelTan Sendeboda. buxari aWaraSi TiTqmis 

yvela sacxovrebel saxls gaaCnda. mas gansakuTrebuli 

sakulto daniSnulebac hqonda. buxari Sendeboda specialurad 

mowveuli ostatebis mier, buxars umetesad amSvenebda 

geometriuli da mcenareuli figurebi, romlebic 

islamisaTvis, rogorc aRvniSneT, SedarebiT miRebuli iyo. 

xSirad buxris dafaze amokveTili iyo arabuli locvis 

teqsti, romelic islamis gavlenaze miuTiTebs, magram amas 

arc Tu ise xSiri xasiaTi hqonda. 

Amrigad, osmalTa batonobis xanaSi islamma garkveuli 

zegavlena moaxdina aWaris mosaxleobis materialur 

kulturaze. qristianuli materialuri kulturis Zeglebis-eklesiebis 

umetesi nawili Caanacvla meCeTebma, romlebic 

osmaleTis xelisuflebis mTavar ideologiur dasayrdens 

warmoadgenda. Tumca maTi mSeneblebi da meCuqurTmeebi, 

metwilad adgilobrivi qarTveli – lazi da aWareli 

ostatebi iyvnen, romlebic meCeTebis SemkulobaSi qar- 

Tuli xuroTmoZRvrebisaTvis damaxasiaTebel tradiciebs 

iyenebdnen. amitomac meCeTebi ganixileba rogorc qarTuli 

saxlTmcodneobis tradiciebze aRmocenebuli fenomeni, 

rogorc konstruqciuli, ise moCuqurTmebis TvalsazrisiT. 

islamisaTvis damaxasiaTebeli elementebi SeimCneoda 

sacxovrebeli saxlis konstruqciaSi. ufro metad ki es 

gavlena aisaxa saxlis Semadgeneli nawilebis saxelwodebebSi. 

150

Инеза Зоидзе 

материальная культура Аджарии в период 

османского господства 

Резюме 

В период османского господства ислам оказал определенное влияние 

на материальную культуру Аджарии. Большая часть памятников 

христианской материальной культуры была заменена мечетями, 

которые представляли собой важнейшую идеологическую опору 

османской власти. Следует отметить, что их строителелями большей 

частью были местные жители лазы и аджарцы. Возводя мечети, украшая 

их орнаментами, ониб используя традиции грузинского зодчества, 

выражали в стилизованной форме христианские символы. 

Таким образом, мечети как с конструктивной, так и с орнаментационной 

точки зрения могут быть рассмотрены как феномены, отражающие 

традиции грузинской архитектуры. 

Наряду с этим заметно использование характерных исламских 

элементов в конструкциях жилых зданий местных жителей, хотя в 

большей мере это влияние выразилось в наименованиях составных 

частей жилищ. 

Zoidze Ineza 

Influence of Islam at Material Culture of Adjara in the period of 

Osmans’ Dominance 

Summary 

Islam partially influenced at material culture of Adjarian population 

during domination of Osmans. The most parts of Christian material cultural 

monuments were interchanged by mosques, which were main ideological 

base for Osmanly authority. But their constructors and engravers were 

Georgians – Lazian and Adjarian masters basically, who used traditions 

characteristic for Georgian architecture. 

that is why , the Georgian mosque are considered to be phenomenal, 

created from the traditions of Georgian house building as constructional, as 

ornamental point of view. 

151

the usage of Islam’s characteristic elements in construction of dwellingplace 

were also observed. Furthermore, this influence was reflected at the 

names of the consisted parts of the house 


1. abaSiZe i. jame, aWaris saxelmwifo muzeumis xelnawerTa fondi, 

#3 

2. aWaris a/r csa, fondi p-1, aRw. 3. saq. 54, f.5 

3. vaxuSti aRwera samefosa saqarTvelosa, Tb., 1941 

4. varSalomiZe j. xeze kveTilobis xalxuri tradiciebi qvemo 

aWaraSi, samxreT-dasavleT saqarTvelos yofa da kultura, 

VII, Tb., 1979 

5. kaxiZe n.xelosnoba samxreT-dasavleT saqarTveloSi, baTumi, 

2004 

6. miqelaZe j. sacxovrebeli da sameurneo nagebobebi aWaraSi, 

baTumi, 1982 

7. nikolaiSvili W.aWaruli saxlis tipebi.asmxf#141f. 13 

8. yazbegi g. sami Tve TurqeTis saqarTveloSi, baTumi, 1995 

9. yurani (qarTuli Targmani), tf., 1906 

10. WiWinaZe z. qarTvelTa gamuslimeba, Tb., 2004 

11. ИКОИРГО, Тифлис, 1873 

152

153 

oTar TurmaniZe 

politikuri represiebi saqarTveloSi 

samamulo omis wlebSi (1941-1945) 

1945) 

1941-1945 wlebSi sabWoTa xelisuflebam axali politikuri 

represiebi ganaxorciela, romelic atarebda globalur 

xasiaTs ssr kavSiris masStabiT. 1941-1945 wlebSi 

ganxorcielebuli represiebidan umZimesi iyo mosaxleobis 

iZulebiTi gasaxleba Sua aziaSi, yazaxeTSi, cimbirsa da 

Soreul aRmosavleTSi. sabWoTa xelisuflebam mosaxleobis 

deportacia ganaxorciela saxelmwifo uSiSroebis 

uzrunvelyofis mizniT. Tumca amis realuri safuZveli 

ar arsebobda, amiT uxeSad dairRva adamianis uflebebi, 

rasac iTvaliswinebda ssr kavSirisa da mokavSire respublikebis 

konstituciebi, sxva sakanonmdeblo aqtebi. 

umaRlesi politikuri xelmZRvanelobis davalebiT 

represiebi ganaxorcieles ssr kavSiris Sinagan saqmeTa 

da saxelmwifo uSiSroebis saministroebma. jer kidev 1941 

wlis agvistoSi ssr kavSiris Sinagan saqmeTa saministroSi 

Seiqmna specgasaxlebis ganyofileba, sadac detalurad 

damuSavda mosaxleobis deportaciis instruqciebi, 

wesebi da meTodebi.Mmosaxleobis iZulebiTi gasaxleba Catarda 

autanel pirobebSi, ris Sedegad udanaSaulo adamianebma 

udidesi tanjva-wvaleba gadaitanes da maTi mniSvnelovani 

nawili daiRupa. 

mosaxleobis iZulebiTi gasaxleba daiwyo ssr kavSirze 

faSisturi germaniis Tavdasxmis Semdeg. 1941 wels gaauqmes 

germanelTa avtonomiuri respublika volgispireT- 

Si da imave wlis SemodgomisTvis yazaxeTSi, uzbekeTSi, 

yirgizeTsa da Soreul aRmosavleTis mxareSi gaasaxles 

446 aTasi germaneli, xolo 1942 wlis damlevs maTi 

ricxvi 1,2 milionamde gaizarda. 1943-1944 wlebSi Crdilo 

kavkasiidan gaasaxles yaraCaelebi, yalmuxebi, CeCnebi, inguSebi, 

balyarebi, yabardoelebi, xolo yirimidan TaTrebi. 

mosaxleobis iZulebiT gasaxlebas sxva qveynebSic 

hqonda adgili. aSS-is prezidentis franklin ruzveltis 

1942 wlis 19 Tebervlis dekretiT qveynis SigniT gaasax-

les iaponelebi. isini Caasaxles e. w. ,,rezervaltis” zonebSi. 

1944-1945 wlebSi poloneTidan, slovakiidan, CexeTidan, 

daniidan qveynis farglebs gareT gaasaxles iq 

mcxovrebi germanelebi da ungrelebi. 

saqarTvelodan germanelebis iZulebiT gasaxlebis 

Sesaxeb ssr kavSiris Tavdacvis saxelmwifo komitetma 

dadgenileba miiRo 1941 wlis 8 oqtombers da igi Catarda 

15 dReSi – 15-dan 30 oqtombramde. 

saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsSi mosaxleobis 

gasaxlebis Sesaxeb arcerTi sityva araris naTqvami. 

iq laparakia droebiTi gasaxlebis Sesaxeb. konkretulad, 

saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsis 34-e muxlSi 

naTqvamia: saqarTvelodan adamianebis gaZeveba, an im adgilas 

cxovrebis akrZalva xdeba droebiT 1-dan 3-mde, an 

3-dan 10 wlamde vadiT sasamarTlo ganaCeniT (7. 14-15). 

magram sisxlis samarTlis kodeqsis am moTxovnas yurad- 

Rebas aravn aqcevda. igi daviwyebas eZleoda. 1941 wels 

saqarTvelodan yazaxeTSi gaasaxles 19186 germaneli anu 

5226 ojaxi, maT Soris aWaridan iyo 6 ojaxi, Tbilisidan- 

1549, afxazeTidan-261, samaCablodan-12, saqarTvelos danar- 

Ceni raionebidan - 3398 ojaxi. (Отлэн С. В. 1998, 20;6.244). 

omis wlebSi mosaxleobis iZulebiT ayra-gasaxlebas 

permanentuli xasiaTi hqonda. 1942 wels, magaliTad, moqalaqeTa 

erT nawils gauxsenes 20-30-iani wlebis gamosvlebSi 

aqtiuri monawileoba. Aam motiviT isini 1942 wels 

daapatimres da Soreul cimbirSi gaasaxles, xolo 1943 

wels aseTive bedi ergoT maTi ojaxebis mTlian Semadgenlobas. 

imave 1943 wels mSobliuri kerebidan ahyares da 

cimbirsa da Soreul aRmosavleTis mxareSi gaasaxles is 

ojaxebi, romelTa wevrebma Tavi aarides armiaSi samsaxurs. 

am kategoriis represirebulni ZiriTadad iyvnen saqarTvelos 

sazRvripira raionebidan. cxadia, ara marto 

aqedan, aseTi qmedebas maT aiZulebda umZimesi cxovrebis 

pirobebi da autaneli sapolicio reJimi, ris gamoc mosaxleobis 

erT nawils ar gaaCnda sampaTia sabWoTa weswyobilebis 

mimarT da dakarguli hqondaT momavlis imedi. 

magaliTad, maSindeli xulos raionis sofel wablanidan 

1943 wels gaasaxles 2 ojaxi (8 suli), samoleTidan 

154

_ 1 (3 suli), laklakeTidan - 4 ojaxi (17 suli), sul samive 

soflidan 1943 wels cimbirSi iZulebiT gaasaxles 28 

suli (7 ojaxi), maT Soris iyo 21 qali (13). 

1944wlis gasaxleba ZiriTadad moxda erovnuli niSnis 

mixedviT. ssr kavSiris Tavdacvis saxelmwifo komitetis 

1944 wlis 31 ivlisis dadgenilebis safuZvelse saqarTvelodan 

gaasaxles Turqebi, qurTebi, hemSilebi da sxva 

eTnikuri jgufi, romlebic kompaqturad cxovrobdnen 

ssr kavSir-TurqeTis sazRvrispira raionebSi. gasaxlebas 

safuZvlad daedo maTi politikuri arasaimedoba, TurqeT- 

Tan kavSiri, religiuri erTianoba. 

Turqebs, qurTebsa da hemSilebs bralad edebodaT ja- 

SuSoba TurqeTis sasargeblod da ssr kavSiris winaaRmdeg 

ZirgamomTxreli saqmianoba. amave dros isic unda 

aRiniSnos, rom Turqebs, qurTebsa da hemSilebs aqvT TavianTi 

istoriuli samSoblo da maTvis misaRebi da sasargebloc 

iqneboda sakuTar erebTan cxovreba. amiT saqarTveloc 

ganTavisufldeboda ucxo eTnikur jgufebisagan 

da qarTvel xalxs saSualeba miecemoda Seevso esoden 

aucilebeli ,,sasicocxlo sivrce” Tavisi kuTvnili teritoriis 

xarjze, magram am konkretul SemTxvevebSi miu- 

Rebeli iyo gasaxlebis arsebuli wesebi da meTodebi. 

instruqciis Tanaxmad, romelic ssr kavSiris Sinagan 

saqmeTa saministrom 1944 wlis 20 seqtembrs daamtkica, 

Turqebis, qurTebisa da hemSilebis gasaxlebisas vinmes mimarT 

SeRavaTebi ar vrceldeboda, asaxlebdnen uklebliv 

yvelas, maT Soris komunistebs, samamulo omis monawileebsa 

da ordenosnebs. gamonakliss Seadgendnen sxva eTnikuri 

jgufebis dedakacebi, romlebic gaTxovilni iyvnen 

sxva erovnebaze. eseni gasaxlebas ar eqvemdebarebodnen. 

Turqebis, hemSilebis da sxva eTnikuri jgufebis gasaxlebisaTvis 

mobilizebuli iyo saWiro raodenobis samxedro 

da specsamsaxurebis nawilebi, transporti. deportirebul 

mosaxleobas atandnen mcire raodenobis sursaT-sanovages 

da piradi moxmarebis sagnebs, mTlianad 500 kg-mde. pirutyvi, 

soflis meurneobis produqtebi da uZrav-moZravi 

qoneba, aRricxvis Semdeg, gadaecemoda kolmeurneobebsa 

da adgilobriv sabWoebs (6. 124_126). 

155

1944 wels saqarTvelodan Sua aziaSi, ZiriTadad uzbekeTSi, 

gaasaxles 19818 ojaxi. specialuri gasaxleba moxda 

saqarTvelos 27 raionidan da q. Tbilisidan. gasaxlebul- 

Ta ZiriTadi kontingenti iyo samcxe-javaxeTidan, kerZod, 

adigenis raionidan gaasaxles 5921 ojaxi, axalcixidan _ 

5597, aspinZidan _ 4532, axalqalaqidan - 769, bogdanovkidan 

(amJamad ninowminda) 176 ojaxi. sul samcxe-javaxeTidan 

gaasaxles 16995 ojaxi, rac 1944 wels deportirebulTa 

saerTo ricxvis daaxloebiT 86%-s Seadgenda. (6. 227.). 

gasaxlebisas samcxe-javaxeTSi cxovrobda 208116 suli, 

maT Soris qarTveli iyo 19734, somexi-88047, Turqi-87168, 

qurTi-3830, rusi-7929, ukraineli-553, berZeni-141, sxva eTnikuri 

jgufi-764 suli (6. 227.). rogorc vxedavT, deportirebuli 

mosaxleobis didi nawili Turqebze modioda. 

magram maSin gaurkveveli darCa maTi namdvili erovnuli 

kuTvnileba. saqme is aris, rom Turqebad gamocxadebuli 

mosaxleobis mniSvnelovani nawili qarTvelebi iyvnen. 

TurqeTisa da carizmis batonobis periodSi sagrZnoblad 

Seirya maTi erovnuli cnobiereba. amis gamo iyo, rom 

qarTvelebis nawili erovnuli kuTvnilebis mixedviT 

Turqebad Seiracxnen. deportirebis Semdeg mTavrobis 

organoebSi didZali Txovna-saCivrebi Sedioda, sadac isini 

garkveviT aRniSnavdnen, rom Turqebad Seracxul mosaxleobas 

araviTari kavSiri aqvT Turq erovnebasTan.Ees sakiTxi 

arc mTavrobis Sesabamis organoebs da arc mecnierebsac 

ar hqondaT saTanadod garkveuli. deportirebulebi 

TavianT gancxadebebSi aRniSnavdnen, rom Turqebad 

iwodebodnen 1936 wlamde. amis Semdeg azerbaijanlebs 

akuTvnebdnen, xolo gasaxlebisas Seracxuli iyvnen isev 

Turqebad (5,17). 

samwuxarod, saqarTvelos sabWoTa xelisuflebis xelmZRvanelTa 

erTi nawili xels uwyobda maT gaTurqebas.Mmesxebis 

koleqtiur gancxadebas, romelic Sevida saqarTvelos 

saxalxo ganaTlebis komisariatSi da moiTxovdnen 

qarTuli skolebis gaxsnas, adevs mariam oraxelaSvilis 

aseTi rezolucia: ,,Tqven TaTrebi xarT da 

azerbaijanulad unda iswavloTo”. sabWoTa xelisufleba 

samcxe-javaxeTSi agzavnida azerbaijanel partiul muSakebs 

da maswavleblebs, molebsac ki, vidre mTlianad ar 

156

gaaTurqes mahmadianuri mosaxleoba da 1944 wels ar gaasaxles 

Sua aziaSi (miminoSvili r. 1990, 251). 

calke ganxilvas moiTxovs aWaridan 1944 wels deportirebuli 

mosaxleobis sakiTxi. samcxe-javaxeTisagan 

gansxvavebiT, am regionSi erovnuli kuTvnilebis mixedviT 

saeWvo da gaorebuli mosaxleoba ar SeimCneoda. Yyvela 

maTganis erovnuli kuTvnileba garkveuli da dazustebuli 

iyo. am Temaze aWaridan deportirebuli mosaxleobis 

mimarT sadao TiTqmis ar yofila, gasaxlebis wesebi da 

meTodebi igive iyo, rac mTlianad saqarTveloSi da 

saerTod ssr kavSirSi. 

samxreT-dasavleT saqarTveloSi, kerZod, aWaraSi, 

Turqebi, qurTebi daHhemSilebi dasaxldnen osmalTa batonobis 

periodSi. isini kompaqturad saxlobdnen baTumis 

(amJamad xelvaCauri) da qobuleTis raionebSi. qalaqad da 

aWaris danarCen raionebSi Turqebi, qurTebi da hemSilebi 

saxlobdnen spontanurad, mxolod zogierT sofelSi iyo 

TiTo-orola ojaxi. Turqebisagan gansxvavebiT qurTebi ar 

iTvlebodnen soflis sazogadoebis wevrebad da isini hem- 

SilebTan erTad ZiriTadad eweodnen momTabare cxovrebas. 

maTi mTavari saqmianoba mesaqonleoba iyo. 

aWaris gasabWoebis Semdeg xelisufleba Seecada qur- 

Tebisa da hemSilebis binadar cxovrebaze gadayvanas. 

saamisod maT nawils miwis nakveTebic gamouyves saxlebis 

asagebad. 1939 wels saqarTvelos kp(b) aWaris saolqo 

komitetma da avtonomiuri respublikis saxalxo komisar- 

Ta sabWom specialuri komisia Seqmna qurTebisa da hemSilebis 

sayofacxovrebo pirobebis gaumjobesebis Sesaxeb. 

am mimarTulebiT komisia iTvaliswinebda mTel rig 

RonisZiebebs (8 .93-95 ). SemuSavebuli RonisZiebebis nawili 

praqtikulad kidec ganxorcielda. 

miuxedavad amisa, 1944 wels moulodnelad aWaridan, 

rogorc saqarTvelos danarCeni raionebidan, Sua aziaSi 

gaasaxles Turqebi, qurTebi. 2000 wels Sedgenili cnobis 

mixedviT maTi saerTo raodenoba 1764 ojaxs Seadgenda. 

erovnebis mixedviT iyo: Turqi - 668 ojaxi, qurTi - 792, 

hemSili - 304 ojaxi. gasaxlebulTa kontingenti saqarTvelos 

Sinagan saqmeTa saministros cnobebis mixedviT ase 

nawildeboda: 

157

q. baTumidan: Turqi - 84 ojaxi, qurTi - 75 ojaxi, 

hemSili - 6 ojaxi (sul 165 ojaxi); baTumis raionidan: 

Turqi - 346 ojaxi, qurTi - 472 ojaxi, hemSili - 231ojaxi 

(sul 1049 ojaxi); qobuleTis raionidan: Turqi - 70 ojaxi, 

qurTi - 198 ojaxi, hemSili - 34 ojaxi (sul 302 ojaxi); 

qedis raionidan: Turqi - 44 ojaxi, qurTi - 12 ojaxi, hem- 

Sili - 5 ojaxi (sul 61 ojaxi); xulos raionidan - Turqi 

- 124 ojaxi, qurTi - 35 ojaxi, hemSili - 28 ojaxi (sul 187 

ojaxi) (6, 247; naTmelaZe m., 2002:38-39). 

rogorc vxedavT, 1944 wels aWaridan deportirebuli 

mosaxleobis didi nawili baTumis raionze modioda. isini 

kompaqturad saxlobdnen kaxabris dablobsa da mdinare 

Woroxis marcxena napiris zRvispira soflebSi. 1944 wels 

sofel goniodan gaasaxles 59 komli, axalsoflidan – 79, 

mejiniswylidan – 117, kaxabridan - 138, Warnalidan - 63, 

Txilnaridan – 38, maxodan - 120, maxinjauridan - 47, SarabiZeebisa 

da xelvaCauridan – 63, axalSenidan – 26, winsvlidan 

– 17, feriidan – 15, salibauridan – 14, joWodan – 

13 komli da sxva (1). 

gasaxlebulTa Soris iyvnen qarTvelebic, Tumca maTi 

gasaxleba mTavrobis dadgenilebiT gaTvaliswinebuli ar 

yofila. magaliTad, 1944 wels sofel gonios, urexisa da 

yorolisTavidan gaasaxles 5 qarTveli moqalaqe. (2. 1; 3, 1- 

3.). imave 1944 wels aWaridan gaasaxles lazebis 60 komli, 

romelebic erovnuli kuTvnilebis mixedviT qarTvelebi 

arian.Mmagram maSin, rogorc Cans, Turqebs miakuTvnes. amis 

Sesaxeb moskovSi l. berias saxelze 1945 wlis 25 marts 

specialuri werili gaagzavna sazogado moRvawem m. vaniliSma, 

romelic saxalxo komisars sTxovda specgasaxlebidan 

lazebis dabrunebas. marTlac, amis Semdeg yvela 

lazi samSobloSi daabrunes. sxvaTa Soris, aseTive bedi 

ergoT yirimSi mcxovreb mcire erovnebis warmomadgenlebs 

yaraimebs, romlebic iqedan gasaxlebul TaTrebs miayoles.Ll.Bberias 

gankargulebiT maT aRar SexebiaT deportacia 

(rubeni n. 2002). 

Turqebis, qurTebisa da hemSilebis gasaxlebisTanave 

saqarTvelos xelisuflebam saTanado RonisZiebebi ganaxorciela 

mosaxleobisagan dacarielebuli teritoriebis 

Sesavsebad. marTlac, am soflebSi mciremiwiani raione- 

158

idan Camosaxles qarTveli mosaxleobis erTi nawili. 

erovnuli da socialuri TvalTaxedviT es progresuli 

RonisZieba iyo. maRalmTiani raionebi, sadac nayofieri 

miwebis metismeti simcirea, nawilobriv ganitvirTa Warbi 

mosaxleobisagan. cxadia, ase iyo aWaraSic. Turqebis, 

qurTebisa da hemSilebis gasaxlebis Sedegad Seqmnili teritoriuli 

vakuumi Seivso aWaris mTianeTidan Camosaxlebuli 

mosaxleobiT. 

araqarTveli elementebis gasaxleba saxelmwifo 

sazRvripira soflebidan sxva qveynebSic ganxorcielda 

(aSS, TurqeTi da sxva). saqarTveloSi maTi deportacia, 

rogorc zemoT iTqva, ganxorcielda policiur-barbarosuli 

meTodebiT: axal sacxovrebel adgilebSi specaRricxvaze 

ayvana, policiuri zedamxedvelobis qveS moqceva, 

maTTvis uZrav-moZraviQqonebis CamorTmeva da xelisuflebis 

adgilobriv organoebsa da kolmeurneobebze gadacema, 

faqtobrivad ki ganiaveba. xelisuflebis mier specgasaxlebis 

gauqmebis Sedegad deportirebulma ucxotomelebma 

survili gamoTqves aWaraSi dabrunebaze.Aararegalurad 

kidevac dabrunda ramdenime ojaxi, magram aq maTi miRebis 

saSualeba aRar arsebobda. rogorc adgilobrivi macxovreblebi, 

ise aWaris xelisufleba Turqebis, qurTebisa da 

hemSilebis dabrunebis winaaRmdeg gamovidnen. ssr kavSiris 

umaRlesma politikurma xelmZRvanelobam aWaris adgilobrivi 

mosaxleobisa da xelisuflwbis pozicias 

gagebiT moekida. 

cxadia, ucxo eTnikuri jgufebisaTvis sulerTi iyo 

Sua aziaSi icxovrebdnen Tu saqarTveloSi. arcerTi ar 

iyo maTi istoriuli samSoblo. realurad umjobesi iyo 

ssr kavSiris im regionebSi cxovreba, sadac miwis didi 

resursebi arsebobda. swored aseTi regioni iyo yasaxeTi 

da Sua azia, Turqebi, qurTebi da hemSilebi aRniSnuli 

regionis mosaxleobis religiiTac enaTesavebodnen. 

omis wlebSi uSiSroebis organoebma axali ,,kontrevolucionerebi” 

aRmoaCines aWaraSi. am braldebiT 1944 wels 

daapatimres xulos raionis sofel stefanaSvilebis kolmeurneobis 

brigadiri g. arTmelaZe da kolmeurne x. 

iremaZe, romelTac Tbilisis samxedro tribunalma 10-10 

wliT patimroba miusaja (4. 157). 

159

1941-1945 wlebSi represirebulTa reabilitacia daiwyo 

amave saukunis 50-ian wlebSi. igi etapobrivad ganxorcielda. 

politikurma represirebulebma aRidgines Tavian- 

Ti uflebebi, magram qurTebisa da qemSilebis aWaraSi 

dabruneba SeuZlebeli gaxda, radgan soflebi, sadac 

isini cxovrobdnen, mTianeTidan Camosaxlebulma mosaxleobam 

Seavso. rac Seexeba e. w. ,,Turq mesxebs”, es sakiTxi 

dResac gadauWrelia. 

saqarTvelos mecnierebaTa erovnul akademiaSi am sakiTxze 

specialuri komisia muSaobs. sakiTxma globaluri 

xasiaTi SeiZina, ramdenadac e. w. Turq mesxebs Tavs daatydaT 

axali tragedia. 1989 wels uzbekeTis respublikidanac 

gamoaZeves. isini ruseTis federacias Seexiznen da 

moiTxoves saqarTveloSi dabruneba. 2005 wlis 5 ivliss 

TbilisSi, xolo 2006 wlis martSi axalcixeSi gaimarTa 

samecniero konferenciebi e. w. Turqi mesxebis samSobloSi 

dabrunebis Sesaxeb da miRebul iqna Sesabamisi rekomendaciebi. 

Отар Турманидзе 

Политические репрессии в Грузии годы 

отечественной войны (1941-1945 гг.) 

Резюме 

В статье рассмотрены политические репрессии, проводившие 

Советским правительством в Грузии. Особое внимание уделяется 

депортации населения из Грузии. Проанализированы их действительные 

причини и итоги. 

160

Otar Turmanidze 

The political repressions during the 

Create patriotic war in Georgia (1941-1945) 

Summary 

In the partied there is examined political repressions which were. 

Conduced by Soviet government in Georgia. Particularly attention is 

given to Deportation of the population of Georgia. Reasons and overall 

desalts are analyzed. 


1. aWaris centraluri saxelmwifo arqivi, f. r-1038, an. 4, ss. 1, 

6, 9, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24. 

2. iqve, s. 8. 

3. iqve. s. 22. 

4. saqarTvelos prezidentis arqivi, f. 14, an. 8, s. 615. 

5. iqve, s. 226. 

6. saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi, f. 31, an. 1, 

s. 80. 

7. saqarTvelos ssr sisxlis samarTlis kodeqsi. Tb., 1954. 

8. bsmsrda, dokumentebisa da masalebis krebuli 1933-1941ww., 

baTumi, 1986 weli. 

9. r. miminoSvili, ramdeni mteri hyavs saqarTvelos! Tb., 1990. 

10. m. naTmelaZe, demografiuli procesebi saqarTveloSi XX 

saukunis 40-ian wlebSi. Tb., 2002. 

11. Отлен с. В. Времена не выбирает. Тб., 1998. 

12. n. rubeni, vin iyo lavrenti beria. gaz. saqarTvelos 

respublika, 26 ivnisi, 2002. 

13. o. TurmaniZe, 2002 wlis ivlisSi Sekrebili masalebi. 

161

Аскер Ахмед 

Бакинский Славянский Университет 

РЕЛИГИОЗНОЕ УЧЕНИЕ «СУХРАВЕРДИЙА» 

И ШИХАБЕДДИН АБУНАФС ОМАР 

СУХРАВЕРДИ 

В исследовании и изучении истории нашего народа, его религии, а 

также религиозных отношений огромная роль принадлежит исторической 

этнографии. С этой точки зрения изучение духовного наследия и 

религиозных отношений в Азербайджане в XII-XIV вв. сегодня приобретает 

значимую актуальность. В исследуемых нами XII-XIV вв. Азербайджан 

уже отличался своими богатыми религиозными и культурными 

традициями, достаточно развитой инфраструктурой, что превратило его 

в одну из передовых стран в исламском мире. Тебриз, Марага, Ардебиль, 

Гянджа, Нахичевань, Шемаха, Барда считались центрами расцвета 

исламской культуры. Именно в этот период Азербайджан подарил 

исламской культуре выдающихся ученых-мыслителей во многих 

областях науки, внесших свой потенциальный вклад не только в исламский 

мир, но и в мировую цивилизацию в целом. В XII-XIV вв. 

десятки азербайджанских мыслителей трудились над проблемами 

ислама, используя теоретико-практические подходы, высказывали интересные 

мнения, создавали произведения. Этот период можно охарактеризовать, 

как период поиска и выявления фундаментальных проблем в 

Исламе, появления и развития новых религиозных теорий и течений. 

Расположение Азербайджана в центре слияния культур, существовавшее 

здесь религиозное и этническое многообразие, а также толерантность 

и свободомыслие, время от времени являлись подоплекой для 

появления здесь новых религиозных течений. Довольно распространенным 

не только в Азербайджане, но и во всем исламском мире в средние 

века являлось религиозное течение «Суфизм» и его некоторые ветви. 

Азербайджан известен исламскому миру как родина таких суфийских 

тарикатов как сухравердия, хуруфизм, сафавия, захидия, халватийа, а 

также тарикатов ровшания и гюлшания, которые считаются ветвями 

халватии. 

Одним из суфийских тарикатов, созданных азербайджанцами в XII 

в. в Багдаде, был тарикат Сухравердийа, который впоследствии широко 

162

распространился в исламском мире. Многие исследователи связывают 

возникновение данного тариката с именем Абу-Наджиба Сухраверди 

(1097-1168). Однако идеологические основы тариката были созданы и 

разработаны его племянником Абу Нафсом Омаром Сухраверди. Тарикат 

Сухравердийа, систематизированный Омаром Сухраверди, начиная 

с его времен до наших дней, нашел свое широкое распространение от 

границ Турции вплоть до Индии, найдя тем самым огромное количество 

приверженцев. Впоследствии появляются новые ветви в этом течении. 

Примером этому можно указать братства его сына Имамеддина 

Мухаммеда (умер в 1257), шейха Шираза Наджибаддина Бузгуша (умер 

в 1279) и некоторые другие, которые составляли отдельное крыло 

Сухравердии. (7) Турецкий исследователь Озлем Йылмаз, указывая на 

распространение данного течения в Анадолу, сообщает: «Религиозные 

учения «Йасавия, Мевлавия, Кубравия и Руфаийя в Сухравердии 

сыграли важную роль в развитии Анадолу. Дервиши Сухравердии не 

сумевшие распространить свое учение в Анадолу в тот период, 

впоследствии в первой половине XV в. образовали новое крыло Зейния, 

получившее эту возможность и его культурное влияние продолжалось 

на протяжении веков» (3). Несмотря на преследования, великие 

личности, как шейхи Нуреддин Абд ес-Самед ен-Натанзи, Абдарраззаг 

ел-Кашани (умер в 1329), Саид ибн Абдуллах ел-Фаргани (умер в 1300), 

считали себя полностью приверженцами Сухравердии. Тарикаты 

Захидийа, Сефевийа и Хальватийа, широко распространенные в Азербайджане, 

основывались в своем идеологическом начале на Сухравердию. 

В Индии же данное учение открыто вело свою деятельность как 

независимая школа мистического направления. Школа, созданная 

известным учеником Сухраверди Нуреддином Мюбареком Газневи 

(умер в 1234), до сих пор продолжает свою деятельность в этой стране. 

(2, 65) 

По мировоззрению члены суфийского братства Сухравердийа 

придерживались канонов, вложенных в основу течения Абу Гамидом 

ал-Газали, ибн Араби и Омаром Сухраверди. Они часто предавались 

зикру в коллективе и по одиночке. В начале коллективной формы зикра 

было принято произносить вслух «келмейи-шахадат» (свидетельство), 

после чего прочитывались суры «Фатихе» и «Ихлас», а затем молитвы 

зикра. Данный ритуал был обязателен для всех братьев. Индивидуальный 

зикр проводился молча, первым произносилось первая часть «келмейи-шахадат»а, 

а затем молитва зикра из шести слов. Процесс принятия 

в братство проходил следующим образом: подготовка в кандидаты 

(мюриды) в течении 3-6 месяцев, и в этот период приверженец 

163

рассказывал свои сны шейху, а тот тем временем определял его 

душевное состояние. Суфии носили головной убор, сшитый из 4-5 или 

12 кусков. Цвет головного убора мог быть любым (12, 172). 

Идеологические и теоретико-практические основы учения Сухравердийа 

были подготовлены Омаром Сухраверди, обладавшим энциклопедическими 

знаниями, являвшимся одновременно учителем, воспитателем, 

одним из великих интеллектуалов своего времени. Не случайно 

его называли шейхом всех суфиев Багдада (Шейх аш-шуйух) (12, 171). 

Абу Нафс Омар Сухраверди родился недалеко от Зенджана в городе 

Сухраверд (в 1145г.) Его учитель Абдулгадир Джили, обладавший 

суфийским орденом Гадрия, надеясь на великое будущее своего ученика, 

как-то сказал ему: «Тебе суждено быть последним среди великих 

умов Ирака» (1). Свое начальное образование Сухраверди получил от 

своего дяди Абу-Наджиба Сухраверди (1097-1168), благодаря которому 

Омар Сухраверди выбрал это мистическое течение. Переехав в Багдад, 

Сухаверди продолжил свое образование в известном в те времена 

медресе «Низамия», где остался после окончания в роли педагога. Чтобы 

продолжить свое образование в соответствии с правилами суфиев, 

он становится последователем гениального Шейха Ахмеда ел-Газзали. 

Впоследствии, в честь уже известного всем Сухраверди, на берегу реки 

Тигр Халифом Насиром был построен ханегах Марданийя. Имя Сухраверди 

приобретает популярность на всем Востоке. Огромное количество 

поклонников мечтают стать его последователями. Он становится 

мюршидом (духовным наставником) таких великих шиитских шейхов, 

как Абу Мухаммед Рузбихан Багли Ширази (умер в 1209), Исмаил ал- 

Кесри (умер в 1193), а также Аммар ал-Бидлиси (умер в 1200). Впоследствии 

его ученики стали мюршидами такого великого суфия Хорезма, 

как Наджмеддин Кубрани (основоположник учения «Кубравия»). 

(2, 64) Омар Сухраверди был всесторонне развитой личностью своего 

времени, являясь одновременно великим суфийским теоретиком, философом, 

знатоком теологии, а также и общественно-политическим деятелем 

и дипломатом. Сумев заинтересовать своим учением представителей 

духовенства и правящую элиту того временен, и тем самым, 

создав теплые отношения с ними, Омар Сухраверди смог обеспечить 

членов братства соответствующими должностями. Благодаря этим 

дружелюбным отношениям, Сухраверди назначают советником халифа 

ан-Насира Ли-Диниллаха (1180-1225), поручив ему ответственную дипломатическую 

должность. По историческим сведениям нам известно, 

что Омар Сухраверди смог изменить враждующие отношения между 

Халифом и айубитами, а также и с султаном Хорезма, на более бла- 

164

гоприятные. Для этого Сухраверди, как представитель своего халифа, 

отправляется в Сирию, Египет, в столицу аййубитов Халеб для дипломатических 

переговоров. 

Современники пишут о его жарких обсуждениях с учеными Халеба 

следующее: «Сухраверди, произнося свои изречения во дворце ал- 

Малика аз-Захира, задел своей красноречивостью сердца слушателей 

так, что на глаза их наворачивались слезы» (2, 65). Затем, уже в 1217- 

1218 гг. Сухраверди отправляется на переговоры с Хорезмшахом 

Мухаммедом, готовившимся к военным действиям с 400 тыс. войском, 

и предотвращает наступление. (3) Спустя год он направляется с дипломатической 

миссией в Анадолу, встречается в Конье с правителем 

сельджуков Алааддином Кейгубадом I. Описывая его поездку в Малую 

Азию, ибн Биби сообщает, что, услышав о прибытии посла в Аксарай, 

султан Алааддин отправляется на встречу к нему вместе с правителями 

фитуввов, суфиев и ахиев. При встрече с Сухраверди султан целует его 

руку, а также ноготь коня с золотой подковой, привезенного в подарок 

ему Шейхом. Этот эпизод поездки Шейха Сухраверди в Конью, 

описанный Шамсаддином Ахмедом Афлаки, представляется интересным. 

Азербайджанский философ уделяет особое внимание дипломатическим 

отношениям, сложившимся между отцом Джалаладдина Руми и 

известным в ту пору политическим деятелем Вахааддином Веледом 

(умер в 1231). Историк сообщает: «Передав пожелания халифа, Вахааддин 

с почтением сообщает Сухраверди о том, что сухравердии очень 

любят античные предметы и являются их близкими родственниками. 

Объявляя их родней от имени своего правительства, Вахааддин Велед 

несомненно намекает на их тюркские корни, т.е. признает их азербайджанцами 

(1). 

Являясь послом и государственным деятелем при Халифе, Сухраверди 

был также Шейхом, приверженцем, руководителем тариката, 

теоретиком суфизма и ученым философом. Он посвятил суфизму и 

философии такие великие произведения, как «Авариф ал-маариф» 

(Благо духовного познания), «Магамат ал-арифин» (Магамы 

(подходящие моменты) мудрецов), «Рисале фи-т-тасаввуф» (Трактат о 

суфизме), «Рисале фи-р-рух» (Трактат о душе), «Сочинения исповеди 

верующих и разоблачение греческих гнусностей», «Завещания 

Сухраверди», «Футухат» (Завоевания) и другие, которые были известны 

в те времена и впоследствии. Еще в XIII-XVI вв. многие его 

произведения, а также комментарии к ним переводились с арабского на 

персидский и турецкий языки. Трактат «Рашт ан-наджиб ал-имание ве 

165

кешв ел-фадаих ел-йунанийа» имел особую ценность для истории 

философии, следует отметить, что он был направлен против 

«философов-эллинистов». В дальнейшем книга была переведена на 

персидский язык в 1373 г. Майинаддином Йазди (4). А в 1458г. «Авариф 

ал-маариф» (Благо духовного познания) переводится на турецкий язык 

Хаджи Ахмед бин Сейди ал-Бигави (3). 

Великий суфий Шейх Омар Сухраверди в некоторых своих 

произведениях большое место отводит описанию изречений суфийских 

интеллектуалов, раскрывает и анализирует сущность их идей. В своем 

труде («Благо духовного познания»), описывая рассуждения шейхов о 

сущности суфизма, он пишет: «Для описания изречений шейхов о сущности 

суфизма необходимо более тысячи слов. Для этого мне понадобится 

огромное количество времени. Следует отметить определенную 

систему, вобравшую в себя раскрытие смысла суфизма. Лишь слова 

позволяют выявить ту грань, где смыслы сходятся и наоборот. Итак, 

допустим: «суфи»-это то, что постоянно очищает: оно является тем, что 

очищает нашу душу, избавляя нас от человеческого эго (нафс), тем 

самым очищая бытие, в котором мы существуем. Становясь господином 

нашего «нафса», мы очищаемся, приобретая «суфи». Благодаря нашему 

«нафсу», очищение становится необходимостью. Каждый раз наши 

страсти пробуждаются в нас в неповторимых обликах своих. С помощью 

«суфи» мы приобретаем ту проникновенную предусмотрительность, 

умоляя бога о спасении и приближении к нему. Загрязняя нашу 

плоть и души, нафс каждый раз вводит нас в суфи (очищение), чтобы 

снова возродиться в нас. Мы принадлежим душой богу своему, а нафс 

правит душою нашей. Разум, каким бы глубоким ни был, не способен 

довести нас до слияния с Аллахом. Великий Аллах сказал: «Будьте 

справедливыми свидетелями Вечному победителю-Аллаху» (10, 99). 

«Избавление от нафса во имя Аллаха нашло свое оправдание в суфизме» 

(11, 194). Осознавая сложность пути суфизма, Сухраверди 

основывался на высказываниях некоторых шейхов и изрекал: «Тасаввуф 

(суфизм) есть страдание. Если покой сущий, то тасаввуф не существует 

вообще. Сокровенным здесь является то, что душа находится в божественной 

тоске, стремится к ней, т.е. душа суфия пребывает в 

вечном скитании на чужбине» (11, 194). 

Омар Сухраверди своим суфийским учением о ценностях представлял 

нейтральное крыло в суфизме, он всегда советовал высшим суфиям 

не выходить за грани нравственного этикета и религиозных обычаев во 

время пребывания сверхсуфиев в «сема» (экстатические обряды). Он 

утверждал: «Тасаввуф всегда строится только на правде, истине, 

166

ведущей по верному пути. Если верный суфий не может подавить свое 

«я» во имя Аллаха, он не должен посещать «сема», где люди доходят до 

экстатического состояния духа. При желании добиться духовной 

чистоты и путем божественной любви добиться слияния с Аллахом, он 

должен подавить в себе «нафс». Прежде, чем войти в этот обряд, суфий 

должен до конца осознать свои действия и желания, а если он примет 

твердое решение, он должен просить у Аллаха благодати. После он 

должен войти в «сема» со спокойным сердцем и душой» (8, 253), 

Книга Сухраверди «Авариф ал-маариф» являлась настольной для 

суфиев и время от времени многие из них черпали знания из нее. Он 

писал о своей книге следующее: «В этой книге я указал велиям и 

суфиям дорогу к Аллаху и Суннету, я рассказал им о том, что любое 

деяние имеет свою подоплеку, я пожелал им до конца дней своих не 

отступать от веры в Аллаха» (8, 13). Этот знаменитый мусульманский 

мыслитель пытался сплотить в единое целое суфизм и богословие, 

разрешив тем самым недопонимания между суфистами и духовенством, 

доказывая, что не каждый суфий может до конца познать «истину 

истин», но это не должно остановить его от выполнения основных 

требований ислама. По его мнению, выполнение требований ислама 

приближает человека к богу, помогая ему воздерживаться от своих 

желаний, тем самым самосовершенствоваться, сливаясь с абсолютом. 

Он верил, что суфии являются продолжателями религиозного крыла 

"Ахл-и сунна», следовательно суфии совершали богомолье в рамках 

шариата, постигая основы и правила религии, они тем самым шли к 

истинной цели ее, приближаясь к вере (6). 

Омар Сухраверди, раскрывая смысл таких «макамов» (моментов), 

как «товбе»-покаяние, «зюхд»-отшельничество, «ейтийаткарлыг»-осторожность, 

«фягирлик»-бедность, «сабр»-терпение, «разылыг»-довольство, 

доказывал, что суфий может самосовершенствоваться лишь путем 

очищения своего «эго». Как и Газзали, он утверждал, что постижение 

истины путем прохождения через «состояния» и «макамы» и достижение 

вечного абсолюта возможно лишь путем мистического самосовершенствования 

(5). 

Сухраверди описывал ровно восемь видов «состояния» сердца: 

«махаббат», «шевг», «гурб» (моральная близость), «унс» (духовная близость), 

«хайа» (стыд), «габз и бест» (сужение и расширение), «иттисал» 

(соединение), «фена и бега» (проходящее и остающееся). Сухраверди 

уделял особое внимание схожим и разным качествам макамов (момент и 

место пребывания) и состояния, отмечая, что состояние может 

постоянно меняться в зависимости от ситуаций. Данные категории, 

167

также имели взаимозависимые друг от друга особенности. Шейхи 

высказывают множество мнений по поводу близкого смыслового 

значения слов «макам» и «состояние». Также схожие элементы внутри 

самих понятий вызывали определения и изречения шейхов. Между тем 

главным в постижении и осознании этих понятий является выделение 

их различий для посвящения себя «зикру». То, что кажется 

«состоянием» для одного, другому может показаться «макамом» (8, 

606). Он показывает превращение таких состояний как «назарет»- 

самоконтроль, «таваккюл»-полагаться на волю Аллаха, «риза» причащение 

в макам. Находясь в состоянии «таваккюл», божий слуга наконец 

полностью приобретает ее. Позже, приобретя покой в состоянии «риза», 

он находит свой макам (место) в нем (8, 606). 

Основную идею его учений составляла проблема познания истины. 

Опираясь на три ступени суфизма (шариат, тарикат и хагигат), суфии 

различали познание как достоверно научное, достоверно тождественное 

и достоверно истинное. Достоверно научно то, что мы только познаем 

то, что слышим, достоверно тождественно то, что видим и, последнее, 

достоверно истинно то, что мы познаем истину, сливаясь с нею в одно 

целое (1). 

Особенный интерес в деятельности Омара Сухраверди представляют 

его два философских трактата об обряде «футувве» (отрочество). 

В этих книгах он разработал основные принципы «футувве». «Футувве» 

(так называлось братство умелых), рожденное из социальной действительности 

того времени, являлось одним из видов «религиозного 

эзотеризма» (скрытое, мистическое-А.Ахмад), идеологические основы 

которого заложены суфиями. С точки зрения ценности, «футувве» 

напоминало рыцарские, ремесленные ордены воинственного Запада в 

средние века. Вовлечение в обряд «футувве» было возможно только 

после выполнения определенных ритуалов. Обряд принятия кандидатов 

в собратство проводился одним из трех способов: чтением клятвы; 

выдачей меча или сабли, или же питьем из священного бокала братства. 

Деятельность братства полностью зависела от контракта заключенного 

между его членами (4). Во время правления халифа ан-Насира создание 

«футувве» одобрялось им. Он был заинтересован в создании организаций 

на разных землях халифата, но особенно его привлекали аристократические 

футувве. Омар Сухраверди, являясь духовным советником при 

халифе ан-Насире, славившимся своей симпатией к шиитам и исмаилитам, 

принимал большое участие в создании форм управления в аристократических 

футувве. Кандидатов, достигших статуса членства в 

братстве, награждали специальными ремнями «зуннар». По обычаю 

168

братства ремень, посланный халифом, завязывался на юношу в состоянии 

«айан-ашраф» (озарение) старшим мюршидом Шихабеддином 

Абунафс Омаром Сухраверди. До наших дней дошли также сведения о 

церемонии посвящения в братство «Ахи» Султана Иззаддина Кейкавуса 

I и многих других господ. Церемония сопровождалась исполнением 

ритуальных танцев. Сухраверди, прибывший во дворец от имени своего 

халифа, принял активное участие в этих танцах, несмотря на свой 

возраст (2, 65-66). Впоследствии Абу Нафс, отвергнув единство субстанций 

человека и Аллаха (пантеизм), создал систему «монотеизма» в 

суфизме (9, 27). 

В заключение следует сказать, что Омар Сухраверди глубоко 

изучил и перенял идеи, изречения своих предшественников суфийских 

мыслителей, по - своему обобщив их в единое целое. 

Asker Akhmed 

Summary 

One of the first tarigats in a history sufism Sukhraverdizm is connected 

to a name of Azerbaijani – Abu Nadjib Suhraverdi (1097-1168) and his 

nephew Abu Nafs Lobster Suhraverdi. This tarigat, being released from some 

carnal needs, clears itself and thus accepts idea of formation of the perfect 

person. In effect, belong to moderate wing sufism in Sukhraverdi theoretical 

and practical basis of brotherhood sufism were prepared outstanding by the 

person of time the Lobster the expert - Sukhraverdi. A lot of his products, in 

particular « Gift of knowledge » (« Avarif al maarif ») translated on many 

languages since XIII century, becoming the reference book sufism, was very 

popular. It also has written two philosophical treatises about Furtive, 

considered as the charter Achilles which has played the important role in a 

political life. 

Литература: 

1. Əbu Nəfs Sührəverdi, Vikipediya, açıq ensiklopediya. 

http://az.wikipedia.orq/wiki/ 

169

2. Çingiz Qacar. Qədim və orta əsrlər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. B,: 

Nicat, 1997 

3. Özlem Yılmaz / Ulaş Yıldız. Şeyxlerin şeyhinin tarikatı: Sühreverdiyye, 

“Sabah”qazetesi, 2005/11/03 

4. Анри Карбен. Метафизика суфизма Омарa Сухравeрди. История исламской 

философии. http://farhang.al-shia.ru/karbin/karbin46.html 

5. Əbu Nəfs Sührəverdi. http://dagestani.vabariik.et.dark-legion.org/az/sührəvərd 

6. Orhan Hançerlioğlu. Düşünce Tarihi. 1.Cilt, 7.Bölüm. 

http://www.kurtuluscephesi.com/sozluk/dustarih4.html 

7. Шихабеддин Абу Нафс Омар Сухраверди. 

http://sufism.ru/perssufi/p_syhravardi.htm 

8. Şihaveddin Sühreverdi. Avarifül- Mearif (Gerçek tasavvüf). Đstambul. Umran 

Yayımları, 1995 

9. Zakir Məmmədov. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı. 

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1986 

10. Quran, 4-135 

11. Şərq fəlsəfəsi (IX-XII əsrlər). Bakı, Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 1999 

12. H. Đmanov, A. Əhədov. Orta əsr islam şərqində fəlsəfi fikir. B.: Bakı Dövlət 

Universiteti nəşriyyatı, 1998 

170

kritika da bibliografia 

mniSvnelovani kulturologiuri gamokvleva 

qarTul eTnografiaSi * 

kvebis xalxuri sistema, 

romelic adamianis sameurneo-kulturuli 

moRvaweobis 

farTo speqtrs 

moicavs, sazogadoebis sicocxliT 

uzrunvelyofis 

acileblobis TvalTaxedviT, 

kacobriobis istoriaSi 

universalur, globalur 

xasiaTs atarebs. 

sazogadoebis ganviTarebis 

uadresi etapebidan, kvebis 

sistemam, rogorc garkveul 

geografiul garemo- 

Si adamianis mier sakveb 

saSualebaTa mopovebis, misi 

gadamuSavebis, damzadebisa 

da moxmarebis uaRresad 

mravalferovanma da 

rTulma kompleqsma, adamianis 

mier bunebaze yoveldRiuri zemoqmedebis procesSi 

TandaTanobiT materialuri sferodan sulieri kulturis 

sferoSic gadainacvla da socialuri organizaciis 

struqturaSic hpova asaxva. am globaluri faqtorebiT iyo 

gamowveuli, sicocxlis uzrunvelyofis kulturis sxva 

* recenzia giorgi gociriZis naSromze “kvebis xalxuri kultura 

da sufris tradiciebi saqarTveloSi~, Tbilisi, 2007, 386 gv. 

171

elementebTan erTad, kvebis xalxuri sistemis lokalur 

TaviseburebaTa aRmoceneba, rac sazogadoebis ganviTarebis 

Semdgom etapebze eTnikuri specifikis saxiT Camoyalibda. 

da swored imitom, rom kvebis xalxuri sistema adamianisa 

da saerTod sazogadoebis cxovrebisa da moRvaweobis 

uadres da umniSvnelovanes sferoebs moicavs da momdevno 

epoqebSi erovnul TaviseburebaTa niSnebsac gamokveTilad 

atarebs, am kulturologiuri fenomenis istoriisa da 

eTnografiis problemuri sakiTxebis kvlevas, sazogadoebis 

ganviTarebis rigi kanonzomierebis gasarkvevad da 

dasadgenad pirvelxarisxovani mniSvneloba eniWeba. am 

TvalsazrisiT giorgi gociriZis naSromi “kvebis xalxuri 

kultura da sufris tradiciebi saqarTveloSi” (Tbilisi, 

2007, 386 gv.), erovnuli saistorio mecnierebis erT-erT 

mniSvnelovan SenaZenad SeiZleba CaiTvalos. gansakuTrebuli 

aqtualobiT, struqturuli da meTodologiuri siaxleebiT, 

Teoriuli da praqtikuli mniSvnelobiT gamorCeuli 

am fundamenturi xasiaTis gamokvlevis Rirseba scildeba 

erTi konkretuli problemisa Tu sakiTxis kvlevis 

farglebs da tradiciuli yofiTi kulturis farTo diapazons 

warmoaCens. aRniSnul Temaze qarTul eTnologiaSi 

dRemde aseTi Semajamebeli, mTeli saqarTvelos masStabiT 

ganmazogadebeli naSromi ar Seqmnila. problema erTgvar 

TeTr laqadaa darCenili saqarTvelos istoriis narkvevebSic 

(romelSiac saerTod yofiTi kultura naklebad 

Cans), da amdenad, giorgi gociriZis monografia pirveli 

cdaa aRniSnuli xarvezis Sesavsebad. amieridan mas gverds 

ver auvlis vercerTi eTnologi Tu kulturis istorikosi. 

g. gociriZis naSromis zogadi Sefasebisas pirvel rig- 

Si unda aRiniSnos problemis aqtualoba sadReiso moTxovnaTa 

TvalTaxedviTac. dRes, rodesac qarTuli xalxis 

kulturuli memkvidreoba mZime dartymas ganicdis dasavluri, 

xSir SemTxvevebSi mdare xarisxis standartebis 

Semotevisagan, rodesac ekologiurad sufTa da teqnologiurad 

maRalxarisxovan qarTul nawarms, da maT Soris 

kvebis warmoebis produqtebs e.w. genuri inJineriis manipulaciebiT 

gajerebuli, aTasgvari nitratebiT aRsavse surogatebi 

enacvleba da kvlavdakvlav e.w. biznesis da 

kontrabandis interesebs Cveni xalxis, gansakuTrebiT ki 

172

mozardi Taobis janmrTeloba ewireba, saukuneebis ganmavlobaSi 

sakvebi mcenareulisa da cxovelebis maRalxarisxovani 

saxeebisa da jiSebis gamoyvanis, kvebis produqtebis 

gadamuSavebis, konservaciisa da damzadeba-moxmarebis 

TaobaTa mier Semowmebuli Cvevebisa da codna-gamocdilebis 

kvleva-Ziebas, tradiciuli xerxebisa da teqnologiebis 

propagandas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba. 

g. gociriZis naSromze msjelobisas pirvel rigSi aRsaniSnavia 

meTodologiuri da Teoriuli xasiaTis siaxleebi. 

am TvalsazrisiT davasaxelebT naSromis meTodologiur 

principebs, rac qarTul eTnologiaSi sruliad 

axali, novatoruli Ziebis magaliTia. igi emyareba kvlevis 

sistemur meTods, romelic aprobirebulia da prioritetul 

mimarTulebadaa miCneuli Tanamedrove kurturologiaSi. 

am meTodis ZiriTadi principebi jer kidev XX saukunis 

60–70–ian wlebSi amerikeli da evropeli struqturalistebis: 

jek vudis, levi strosis, le guranis, eliades 

da sxvaTa mier iqna SemuSavebuli da Semdeg sabWoTa 

kavSiris masStabiTac warmatebiT gamoyenebuli (a. kleini, 

i. marqariani, s. aruTinovi, v. baiburini da sxvebi). aRniSnuli 

meTodi emyareba semiotikuri velis sivrcobrivi aRqmisa 

da kulturis sistemaTa funqcionalur analizs, rac 

sruliad axleburad moiazrebs adamianis faqtors kulturul 

memkvidreobaSi. am sakiTxebze msjeloba gaSlilia 

naSromis pirvel TavSi, aq avtori Tanmimdevrulad ganixilavs 

sicocxliT uzrunvelyofis kulturisa da kvebis 

sistemis Seswavlis amocanebs saqarTveloSi. aqve exeba sakiTxis 

istoriografias. aRsaniSnavia, rom mas wina planze 

aqvs wamoweuli iv.javaxiSvilisa da g. Citaias konceptualuri 

Sexedulebebi kvebis xalxuri sistemis Seswavlis 

Sesaxeb da xazgasmuli aqvs qarTuli eTnografiuli skolis 

miRwevebi am saqmeSi. mkvlevari flobs mdidar wyaroTmcodneobiT 

bazas–uaxles specialur samecniero literaturas, 

romelTaganac zogierTi maTgani pirvelad Semoaqvs 

samecniero mimoqcevaSi. 

g.gociriZis naSromSi savsebiT marTebulad da sworadaa 

SemuSavebuli klasifikaciisa da tipologiis sakiTxebi, 

am mxriv igi emyareba tradiciul sameurneo-kulturul 

tips Sesabamisi zonaluri da regionaluri Tavi- 

173

seburebebis gaTvaliswinebiT. naTladaa naCvenebi, rom horizontalur 

WrilSi saubaria aRmosavlur qarTul da 

dasavlur qarTul kvebis sistemis modelebze, xolo 

vertikalur WrilSi mTis, baris da mTiswineTis sitemebze. 

gansakuTrebul mniSvnelobas avtori aniWebs mTiswineTis 

zols, romelic sinTezurad iTavsebs mTisa da baris 

elementebs da srulfasovnad avsebs kvebiT balanss cilebiT, 

cximebiT da naxSirwylebiT, yvela aucilebeli 

nivTierebebiT. amdenad es sistema unikaluria da sruliad 

gansxvavebuli zogadkavkasiur kulturul arealSi. avtori 

Segnebulad da vfiqrobT, sruliad marTebulad cdilobs 

calkeul sakiTxebze msjelobisas, iqneba igi sakveb- 

Ta saxeobebi Tu gamoyenebis tradiciebi, Tavi aaridos kulinarul 

aRwerilobas da mtkiced icavs s.tokareviseul 

Segonebas, rom “eTnografiisaTvis is ki ar aris mTavari, 

Tu ras Wamdnen Cveni winaprebi Zvelad an rogor Wamdnen, 

aramed is Tu ra rols asrulebda da asrulebs tradiciuli 

sakvebi sazogadoebriv urTierTobaSi”. aqedan gamomdinare, 

mkvlevari TvalsaCinos xdis kvebis socializaciis 

problemebis mniSvnelobas, ixilavs maT religiur aspeqtebTan 

erTad da ar arRvevs istorizmis princips – daadginos 

movlenaTa ganviTarebis stadialuri xasiaTi, kanonzomiereba. 

daskvna marTebulia, rom kveba yvelaze ukeT 

inaxavs tradiciulobis elementebs, yofiTi kulturis 

sxva elementebTan SedarebiT ufro mdgradi da konservatiulia, 

Tumca dinamiuroba misTvisac aris metnaklebad 

damaxasiaTebeli. 

sworia da mecnierulad gamarTlebuli problemis 

moqceva im qronologiur CarCoebSi, romelic sam ZiriTad 

etaps moicavs: 

1. Zvels anu reformamdels (mxedvelobaSia 1864 w. 

saglexo reforma), 

2. axals anu reformis Semdgoms (1864 wlidan XX s– 

is 20–30–ian wlebamde), 

3. uaxless anu Tanamedroves (XX saukunis 20–30–iani 

wlebidan dRemde). 

SesaZloa es sakamaToc iyos, magram erTi ram cxadia, 

igi gamoricxavs aqamde arsebul e.w. sabWouri periodizaciis 

princips–revoluciamdels da revoluciis Semdgoms. 

174

amasTan, iZleva agraruli sistemis ganviTarebis Tanmimdevrul 

suraTs da avlens tradiciuli kvebiTi Cvevebis mentalur 

xasiaTs. WeSmaritebaa, rom XX saukuneSi miRweuli 

garkveuli aRmavlobis Semdeg, daaxloebiT 60–70–iani wlebidan 

ekonomikaSi iwyeba daqveiTebis tendencia, iqmneba 

krizisi. qveiTdeba erovnuli sameurneo tradiciebis roli 

da ekologiuri, socialuri Tu sxva problemebis fonze 

dRis wesrigSi dgeba adamianis gadarCenis, qarTuli genis 

gadarCenis problema. amasTan mimarTebaSi jansaRi, racionaluri 

da kompleqsuri kvebis sistema, romelic tradiciuli 

iyo, dRevandel viTarebasTan Seusabamo xdeba. 

naSromSi erT-erT kardinalur sakiTxs warmoadgens 

ekologiur problemebze msjeloba, rasac mTeli Tavi aqvs 

daTmobili (ix. Tavi II. kvebis sistemis ekologiuri aspeqtebi). 

es sakiTxi gaSlilia substratuli fenis variaciebSi, 

sadac saubaria tyisa da velis mcenareul sakvebze. 

mocemulia veluri da kulturuli floris sakvebad 

gamoyenebis daxasiaTeba kulturul-istoriul konteqstSi 

da miRebulia marTebuli daskvna imis Taobaze, rom 

daaxloebiT XX saukunis 20–30-ian wlebamde qarTvelTa 

kvebis sistemaSi wamyvani substratuli adgili ekava mcenareul 

sakvebs (maT Soris Semgroveblobis gziT mopovebuls), 

rac bunebrivad xels uwyobda kvebaSi naxSirwylebisa 

da vitaminebis jeradovnebas. bunebasTan adamianis 

harmoniuli kavSiri ganapirobebda kvebis sezonuri reJimisa 

da regulirebis process. 

sabolood dadgenilia, rom roca irRveva ekologiuri 

wonasworoba, irRveva sameurneo cxovrebis wesi da aqedan 

gamomdinare kvebis sistemac, misi struqtura, nivTierebaTa 

Semadgenloba, ingredientuli baza, mTlianad mTeli balansi. 

yovelive es savalalo Sedegebamde midis da kacobriobas 

gansacdelis winaSe ayenebs. samwuxarod aseTi 

krizisuli viTarebaa Seqmnili CvenSi amJamad, Tanamedrove 

periodSi. vfiqrobT es sakiTxi gansakuTrebiT aqtualuria 

da sagangebo yuradRebas moiTxovs. 

naSromSi moculobiT yvelaze didi adgili aqvs 

daTmobili sakvebi produqtebis sabazo anu e.w. ZiriTadi 

fenis daxasiaTebas, romelSiac Sedis miwaTmoqmedebisa da 

mesaqonleobis produqtebi. es kanonzomieria, radgan ise 

175

ogorc sxva xalxebSi, aseve CvenSic kvebis sistemis Ziri- 

Tadi fena wamyvani sameurneo dargebis ganviTarebazea damyarebuli. 

saqarTvelos xorbleuli kulturebis qveyanaa, erT– 

erTi genetikuri centria. amdenad bunebrivia naSromSi detaluradaa 

ganxiluli xorbleuli da marcvleuli kulturebis 

roli ZiriTadi sakvebis CamoyalibebaSi. Tanmimdevruladaa 

gaazrebuli maTi damuSavebisa da gamoyenebis 

xalxuri teqnologiuri safexurebi (meqanikuridan dawyebuli 

Termiuli damuSavebiT damTavrebuli). gansazRvrulia 

puris, rogorc wminda sakvebisa da wminda sagnis 

religiuri funqcia da praqtika–“puri arsebobisa Cvenisa”. 

am mxriv gansakuTrebul interess iwvevs msjeloba termin 

`puris~ Tavdapirveli mniSvnelobis Sesaxeb. avtori samarTlianad 

iziarebs amasTan dakavSirebul mecnierul 

mosazrebebs da Tavis mxriv ukavSirebs mas safuvrianobisa 

da Rumelebis gaCenis periods, Tumca rogorc SeniSnavs, aq 

bevri ram dazustebasa da Semdgom kvlevas moiTxovs. 

aRniSnul TavSi uxvi masalaa moyvanili parkosani 

kulturebis Sesaxebac, daxasiaTebulia parkosnebis mTeli 

areali, mocemulia maTi transformaciis da unifikaciis 

sakiTxebi, am mimarTebiT gamokveTilia regionaluri specifika. 

calke Tavadaa gamoyofili mevenaxeoba-meRvineobis 

produqtebi. avtori uxv eTnografiul masalaze dayrdnobiT 

logikurad anviTarebs azrs, rom mevenaxeoba saqarTveloSi 

arasodes ar yofila mxolod erTi mimarTulebiT, 

meRvineobis gziT ganviTarebuli, aramed iyo kompleqsuri 

Rvinisa da e.w. mSrali sakveb produqtebis mwarmoebeli. 

amasTan, es dargi savsebiT uzrunvelyofda kvebaSi glukozidebisa 

da vitaminebis xvedriT wils da aSkara upiratesobas 

flobda mexileobis produqtebTan SedarebiT. magaliTad, 

am mxriv gansakuTrebiT aRsaniSnavia grZelvadiani 

Senaxvis unariT gamorCeuli strategiuli daniSnulebis 

sakvebi “CurCxela”. 

mkvlevari Zalze sainteresod da damajereblad msjelobs 

“pur-Rvinis”, rogorc wminda sakvebis fenomenze, romelSiac 

igi xedavs, erTi mxriv, adreqristianuli xanis 

da, meore mxriv, ufro Zveli warmarTuli periodis 

176

sinkretul simbolos, amasTan, meRvineobisa da mevenaxeobis 

ganviTarebis erTian xazs. 

sagangebod unda SevCerdeT mesaqonleobis produqtebze. 

am mxriv naSromSi vrceli msjelobaa gaSlili da warmodgenilia, 

rogorc rZis produqtebi, aseve xorci da 

xorcis nawarmi. xazgasmulia is garemoeba, rom mesaqonleoba 

CvenSi rZis meurneobis prevalirebuli formiT 

viTardeboda. mTa–baruli mesaqonleobis unikaluri forma–“transhumansi” 

ganapirobebda mesaqonleobis uxvi produqciis 

warmoebas mTeli wlis manZilze, mkveTrad gamoxatuli 

regionaluri specializaciiT. naSromSi naCvenebia am 

specializaciis gziT miRebuli “kuTxuri” fenomenebi (mag., 

TuSuri yveli, megrul-svanuri sulguni, imeruli xeleuri 

da sxv.). teqnologiuri variaciebis mixedviT axsnilia 

dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos Soris arsebuli 

sxvaoba, lokaluri adgilobrivi specifika, religiuri 

semantika da sxv. aRniSnuli sakiTxebis Sejamebisas avtori 

akeTebs metad seriozul da damajerebel daskvnas, rom 

qarTuli xalxuri kvebis sistemis struqturuli modeli 

emyareba samarcvle–sarZeve–saxorce da saRvine warmoebis 

praqtikas da, rom es konotaciuri formula unikaluria 

da aSkarad gansxvavebuli kavkasiisa da wina aziis kvebis 

sistemis konotaciuri formulebisagan. es formula aris 

dasturi tradiciuli kompleqsuri kvebis sistemisa. 

metad sainteresoa naSromis is nawili, romelSiac saubaria 

kvebis reJimis, aRkveTebisa da SezRudvebis da gansakuTrebiT 

qarTuli sufris etiketis Sesaxeb. unda iTqvas, 

rom am sakiTxebis kvlevaSi avtori sruliad araordinaluria. 

igi Zalze moxerxebulad da kargad iyenebs 

semiotikur meTods da purobis tradiciebs socializaciis 

farTo speqtrSi ganixilavs. g.gociriZe pirveli mecniermkvlevaria, 

CvenSi vinc qarTuli sufris kulturuli mozaika, 

kerZod ki Tamadobis instituti Rrma retrospeqtrul 

WrilSi Seiswavla, SemogvTavaza sityva Tamadis etimologiuri 

versia (igi am mxriv ufro sparsuli samyarosken 

ixreba) da, rac gansakuTrebiT mniSvnelovania, damajereblad 

axsna, rom am ucxo termins Zvelad sakuTriv 

qarTuli termini “winamZRvari”, “winamZRoli”, “puris ufali” 

cvlida. Znelia mas ar daeTanxmo im azrSiac, rom 

177

qarTuli sufra Tavisi warmoSobiT sawesoa da Semdeg 

xdeba misi socializacia, saero SinaarsiT datvirTva. 

axali sityvaa mecnierebaSi “sadRegrZelos” religiuri 

semantikis axsnac. avtoris TqmiT “sadRegrZelo”–igive 

“warsaTqmelia”, romelic locva-vedrebis, ufro ki dalocvis 

formidan modis. uaRresad sayuradRebo da damajerebelia 

disertaciis daskvnebSi Camoyalibebuli debulebebi, 

romelTa Soris umTavresia is Teza, rom qarTuli 

xalxuri kvebis sistema tradiciul-yofiTi kulturis organuli 

nawilia. igi iseTive mniSvnelobis erovnuli fenomenia, 

rogorc xuroTmoZRvruli Zegli. sistema unikaluria 

Tavisi struqturebiT, regionalur-zonaluri TaviseburebebiT. 

misi ZiriTadi maxasiaTeblebia: kompleqsuroba, 

racionaluroba, sezonur ciklTa SeTavsebuli, jeradovani 

reJimi, mdidari baza, sufris originaluri wesebi da 

a.S. ar SeiZleba ar daeTanxmo avtors im WeSmaritebaSi, 

rom kvebis qarTuli tradiciuli sistemis modeli Tavisi 

ekologiuri da kulturul sameurneo Taviseburebebis Sesabamisad, 

erTis mxriv, wina aziur da, meores mxriv ufro 

gafarToebuli evraziuli kvebis sistemebis aSkara gamoxatulebaa 

da, rom kulturis es unikaluri kompleqsi 

SavizRvispireTis civilizaciis kulturul arealSi iqna 

Camoyalibebuli. 

amrigad, giorgi gociriZis naSromi gamoirCeva konkretuli 

mizandasaxulobiT. kvlevis sferoSi moqceuli sakiTxebi 

efuZneba avtoris mier mopovebul axal savele eTnografiul 

monacemebs, romelic gaanalizebulia arsebuli 

samecniero literaturis Suqze da ganzogadebulia 

axali meTodologiuri principebis safuZvelze. naSromi 

gamoirCeva struqturuli srulyofiT, sadac kvebis xalxuri 

sistemis mravalaspeqtiani sakiTxebi ganxilulia qarTveli 

xalxis kulturologiuri moRvaweobis farTo fonze. 

naSromi gamarTulia enobriv-stilisturi TvalsazrisiTac 

da gamoirCeva weris orginaluri maneriT. 

g. gociriZis naSromis mimarT seriozuli xasiaTis SeniSvna 

ar gagvaCnia, magram viTvaliswinebT ra avtoris 

Teoriuli momzadebis dones, gvinda gamovTqvaT oriode 

survili, rac SesaZloa gaTvaliswinebuli iqnas Semdgomi 

kvlevis procesSi. 

178

naSromis SesavalSi da Semdgom saTanado TavebSi avtori 

eyrdnoba sabWoTa mecnierebaSi gasuli saukunis 70–80– 

ian wlebSi Camoyalibebul e.w. sicocxlis uzrunvelyofis 

kulturis («Культура жизнеобеспечения») Teoriul da meTodologiur 

Sexedulebebs, rac udavod misaRebi da misasalmebelia. 

samwuxarod, arc am Teoriis avtorebs da, arc 

g.gociriZes ara aqvT miTiTebuli imis Sesaxeb, rom es 

Teoria arsebiTad inglisis funqcionaluri skolis fuZemdeblis 

bronislav malinovskis Sexedulebebis safuZvelzea 

agebuli, romlis Semdgom damuSavebaSi didi wvlili 

miuZRviT eTnologiis iseT did Teoritikosebs, rogorebic 

arian emil diurkheimi, herbert spenseri, sabolood ki 

a.redklif–brauni. 

rogorc cnobilia, b.malinovski kulturas Tvlida integralurad, 

mTlianad sistemad, romelSic yvela elements 

gaaCnia Tavisi garkveuli funqcia. malinovskis azriT 

funqciis instituti emsaxureba individis moTxovnaTa 

dakmayofilebas. am mosazrebis realizaciisaTvis man 

Seqmna moTxovnilebis Teoria, romelSic man gamoyo yvela 

sazogadoebisaTvis damaxasiaTebeli sami done–biologiuri 

moTxovnebi, sadac erT-erTi mTavari adgili swored kvebis, 

TviTSenaxvisa da gamravlebis funqciebs uWiravT. nawarmoebi 

anu instrumentaluri moTxovnebi, sadac wamyvania 

ekonomikuri organizacia, samarTali da ganaTleba da 

integraluri anu sinTetikuri moTxovnebi codnis, magiis, 

religiisa Tu xelovnebis funqciebiT. 

b. malinovski Tvlida, rom kultura adanturia da 

arsebobs adamianis moTxovnilebis dasakmayofileblad. 

reaqcia am moTxovnebze universaluria da erTnairia yvela 

kulturebSi. ase mag., SimSili unda dakmayofildes. swored 

amisaTvis adamiani amzadebs sakvebs, iyenebs cecxls, 

WurWels da Wams ara marto, aramed garkveul jgufTan 

erTad. viTardeba rituali Wamis procesSi da a.S. 

amasTan, b.malinovski kulturis socialur funqciebs 

ukavSirebda biologiurs. misTvis mTavari iyo ara 

funqciis gamovlena, aramed meTodi, romlis meSveobiTac 

SesaZlo iyo institutebis Secnoba. igi werda, rom adamiani 

bevrad sustia cxovelebze. igi iyo mSieri, SiSveli, 

SeuiaraRebeli da daucveli da amitomac man Seqmna iara- 

179

Rebi da instrumentebi, gaerTianda jgufebad, iswavla erTmaneTTan 

urTierToba. miaRwia ra amas, gauCnda meoradi, 

instrumentaluri, xolo Semdgom integraluri anu sinTetikuri 

moTxovnebi da a.S., romlis Sesaxebac zemoT ukve 

iyo aRniSnuli. 

aq motanili pasaJebi malinovskis Sexedulebebidan arc 

TviTmizania da arc saleqcio kurisis gadamRereba. vfiqrobT 

Teoriul da meTodologiuri TvalsazrisiT absoluturad 

gamarTul am Teorias sruliadac ar daukargavs 

mniSvneloba Tanamedrove mecnierebisaTvis. saqme imaSi 

gaxlavT, rom Cvenma somexma da rusma kolegebma sabWoTa 

ideologiis mZlavrobis periodSi moxerxebulad gamoiyenes 

malinovskisa da radklif braunis es Teoria da axali 

saxelwodebiT, kerZod sicocxlis uzrunvelyofis kulturis 

saxiT safuZvlad daudes TavianT gamokvlevebs. bunebrivia 

amaSi arc araferia gasakviri da saZraxisi. Tavis 

droze aseve amerikeli mecnierebis klark uislerisa da 

aleqsandre goldenveizeris e.w. kulturuli olqebisa Tu 

kulturuli zonebis Teoriuli Sexedulebebidan aRmocenda 

n.Ceboqsariovis, m.levinisa da sxv. cnobili saklasifikacio 

sistema sameurneo–kulturuli tipebisa da istoriul–eTnografiuli 

olqebis Sesaxeb, rasac dResac 

warmatebiT iyeneben eTnologiaSi. 

Cvens am SeniSvnas survili imitom vuwodeT, rom dRes 

qarTul mecnierebaSi sabWoTa ideologiuri wnexis saboloo 

daZlevisa da ukugdebisaTvis, aucilebelia qarTul 

eTnologias davubrunoT Teoriuli memkvidreobis srulfasovani 

speqtri, rac Tavis droze SemuSavebuli iqna 

cnobili evolucionistebis, difuzionistebis, sociologiuri 

Tu eTnofsiqologiuri skolebis warmomadgenelTa 

mier da, rac Tundac mxolod meTodologiuri TvalsazrisiT 

uaRresad gaamdidrebda qarTul eTnologias. g.gociriZisaTvis, 

romelic kargad icnobs da iyenebs semiotikis 

Tanamedrove mkvlevarebis levi strosis, lerua guranis, 

eliades, n.gureviCis, a.baiburinisa da sxv. naSromebs, 

qarTul eTnografiaSi am siaxleebis Semotana did siZneles 

ar unda warmoadgendes. 

g.gociriZem kvebis xalxuri sistemis ganmazogadebeli 

kvlevis procesSi Teoriul sakiTxTa farTo wre moicva 

180

da wina aziur-kavkasiur eTnokulturul problemebsac gadawvda. 

kvlevis diaqronul WrilSi igi exeba sazogadoebis 

ganviTarebis uadres epoqebsac. igi pureulis terminebze 

msjelobisas mimoixilavs T. gamyreliZis lingvistur 

Sexedulebebsac indoevropuli gavlenebis Sesaxeb. sasurveli 

iyo avtori oriode sityviT Sexeboda uaxles 

mecnierul miRwevebs am mxriv, romlis mixedviTac paleoanTropologiuri 

da arqeologiuri monacemebis Suqze, 

wina aziisa da amierkavkasiis teritoria indoevropuli 

rasis warmoSobis samSoblod iqna aRiarebuli. Tu gaviTvaliswinebT 

imas, rom sapientaciis procesis msoflios 8 

centridan erT-erT kerad amierkavkasiac (wina aziasTan er- 

Tad) moiazreba (n.vavilovi, p.Jukovski da sxv.) da amis 

safuZvlad aq pureulisa da sxva mcenareuli sakvebis reliqturi 

formebis arsebobaa miCneuli, vfiqrobT, am TvalsazrisiT 

g. gociriZis naSromSi warmodgenili monacemebi 

pirdapir exmaureba dRes mecnierebaSi ase aqtualurad 

dasmul zemoT aRniSnul problemas, rac SesaZlo iyo 

ufro gabedulad xazgasmuliyo sarecenzio naSromSi. 

bunebrivia, aq motanili SeniSvnebi da survilebi sruliadac 

ar amcireben giorgi gociriZis naSromis mecnierul 

Rirebulebas. piriqiT, recenziaSi warmodgenili 

sakiTxebis mimoxilva gvarwmunebs, rom avtorma daZlia 

sakvlevi Temis saxiT dasmuli seriozuli mecnieruli 

problema da qarTveli xalxis kulturologiuri moRvaweoba, 

kvebis xalxuri sistemis magaliTze, saTanado mecnierul 

doneze warmoaCina. g.gociriZis saxiT qarTuli 

eTnologiis wamyvan specialistTa rigebs seriozuli Zala 

Seemata. 

vaxtang SamilaZe 

181

mecnieruli naSromi liganis xeobaze * 

roin malaymaZis wigniT 

`liganis xeoba” mniSvnelovnad 

Seivso is vakuumi, romelic 

arsebobda TurqeTis 

sazRvrebSi mcxovrebi qarTvelebis 

yofisa da kulturis 

istoriul-eTnografiul 

SeswavlaSi. naSromSi warmodgenili 

mdidari eTnografiuli 

masala, eTnonimebi, 

terminebi, udavod didi 

wvlilia qarTuli xeobis 

yofisa da kulturis kvlevis 

saqmeSi. 

sarecenzio wigni uSualod 

avtoris mier 1998 – 

2000 wlebSi moZiebuli masalebis 

safuZvelzea dawerili. 

wigni moicavs 240 gverds, masSi mocemulia pirTa da 

geografiul saxelTa saZieblebi, xeobis ruka, 48 

fotosuraTi, danarTebi mosaxleobis statiskur maxasia- 

Teblebze. wigni bevrad moigebda, Tu daerTvoda avtoris 

mier gadaRebuli unikaluri videomasalebic, riTac 

vizualurad ufro srulyofil warmodgenas miscemda 

mkiTxvels mis samecniero Rirsebebze. 

avtoris sasargeblod unda iTqvas, rom man pirvelma 

warmoadgina am tipis gamokvleva liganis xeobaze, romlis 

momzadebasa da gamocemas win uZRoda mravalwliani 

samecniero Sroma mTeli rigi sirTuleebiT. aRniSnul 

* recenzia roin malaymaZis wignze `liganis xeoba“ (istoriuleTnologiuri 

gamokvleva) gamomcemloba àrtanuji”, Tbilisi, 

2008 weli, gv. 240. 

182

periodSi avtori intensiurad da nayofierad TanamSromlobda 

TurqeTis Sesabamis wreebTan da gamomcem- lobeb- 

Tan, romlebSic ibeWdeboda r. malaymaZis, da misive daxmarebiT, 

kolegebis samecniero statiebic. 

avtorma Tavisi soliduri gamokvleviT mecnierul 

mimoqcevaSi Semoitana xeobis sazRvargareTuli nawilis 

mosaxleobis metad saintereso is eTnografiuli masalebi, 

romlebic dRemde nawilobriv an sruliad ar iyo 

cnobili mkiTxveli sazogadoebisaTvis. man Seiswavla da 

gamoiyena farTo wyaroTmcodneobiTi baza, romlis safuZvelze 

daaxasiaTa liganis xeobis istoriuli da Tanamedrove 

teritoriuli sazRvrebi. xeoba moicavda gansazRvrul 

teritorias mdinare Woroxis qvemowelze, romlis 

sazRvari Crdilo-dasavleTidan Woroxisa da 

aWariswylis SesarTavTan, sofel aWariswylamde aRwevda. 

wignSi aRwerilia liganis orive mxaris eTnografiuli 

msgavseba-gansxvavebani. dRes xeobis teritoriis didi 

nawili istoriul qarTul mxareebTan (tao-klarjeTi, 

SavSeT-imerxevi, maWaxeli da sxva) erTad Sedis arTvinis 

vilaieTad wodebuli administraciul - teritoriuli er- 

Teulis SemadgenlobaSi. naSromSi mocemulia saintereso 

cnobebi Tanamedrove liganis mosaxleobis eTnikur 

Semadgenlobaze, religiur aRmsareblobaze, sameurneo da 

kulturuli tradiciebis Semonaxulobis sakiTxebze. 

avtori liganis xeobis eTnologiuri daxasiaTebisas 

farTod iyenebs Sesadarebel masalas saqarTvelos sxva 

mezobel kuTxeTa eTnografiuli sinamdvilidan. aseTi 

midgomiT iqna Seswavlili sameurneo yofis sakiTxebi, 

romlebsac safuZvlad daedo sameurneo-kulturuli klasifikacia. 

Cans, rom dRemde orad gayofil xeobas bevri 

msgavsi Taviseburebani axasiaTebs meurneobisa da materialuri 

kulturis sferoSi. sameurneo yofidan avtori 

did adgils uTmobs Zveli tradiciuli dargebis daxasia- 

Tebas. magaliTad, memindvreobaSi axos aRebis tradicias. 

aRwerilia sakmaod originaluri wes-Cveuleba àxoToba”, 

romelic subalpuri da alpuri zonis Walebidan saqonlis 

sakvebis motanasTan aris dakavSirebuli. wignSi aRwerilia 

aRniSnuli saqmianobis detalebi da masTan dakav- 

Sirebuli leqsikuri ganmartebebi (nambuli anu nawvimari, 

183

xami miwa, miwis gacveTa, mariamoba da sxv.). ZvelqarTuli 

saxelwodebebi SeiniSneba saxnav-saTesi nakveTebis saxelwodebebSi 

(nafuzari, venaxi). aRwerilia yanebi, maTi damuSavebis 

wesebi, SromaSi urTierTdaxmarebisa da Seziareba-Seamxanagebis 

formebi (oTxziari, uSuri//oSuri yana, 

romelic saijaro wesiT muSavdeboda). 

avtori vrcel masalas iZleva xalxuri niadagmcodneobis 

Sesaxeb da axdens maT diferencirebas vargisianobis 

mixedviT (Tiriani, qviSnarevi, WonWyo, Worto, sodomo 

(bibliuri sodomi). mTlianobaSi daaskvnis, rom liganis 

magaliTze saxeze gvaqvs xalxuri niadagmcodneobis 

maRali done da misi dacvis iseTi efeqturi saSualebani, 

rogoricaa terasebi. memindvreobis xasiaTi kargad vlindeba 

iaraRebis nairgvarobaSi da maT ZvelqarTul terminologiaSi 

(culi, Toxi, kirka anu weraqvi, saxneveli, 

aruna, kavuri, jilRa, focxi, kevri da sxv.) aRwerilia 

xarebis saTvalo tabikebiT morTvis metad originaluri 

wesi. wignSi mravalferovnadaa warmodgenili marcvleuli 

kulturebi da maTi gavrcelebis masStabebi (dika, doli, 

ziraaTi, putna puri, xasi puri, simindis adgilobrivi 

jiSi, maradiduli da sxv.). avtori imowmebs toponimebsac, 

romlebSic SemorCenilia adreuli marcvleuli kulturebis 

arseboba (nafetvari, naRomvari da a.S.). memindvreobasTan 

dakavSirebiT interess iwvevs kaloobis dawyebisa 

da miwis samuSaoebis damTavrebasTan dakavSirebuli wes- 

Cveulebebi, romlebic avtoris SexedulebiT adrindeli 

periodisaa. 

wignSi saTanado adgili aqvs daTmobili mevenaxeobameRvineobisa 

da mexileobis sakiTxebs. meurneobis dargebi 

viTardeboda qarTuli sameurneo tradiciebis safuZvelze, 

rac Tavs iCens SromiT saqmianobasTan dakavSirebul 

terminologiaSi, samuSao iaraRebis identurobaSi, am 

saqmianobasTan dakavSirebul wes-CveulebebSi. 

mevenaxeoba liganis mosaxleobis erT-erT umTavres 

saqmianobas Seadgenda. xeobaSi ZiriTadad maRlari venaxi 

iyo gabatonebuli. avtoris cnobiT, liganis xeobaSi 

dRemde moipoveba miwaSi Cafluli Wurebi, Zveli marnebi, 

romlebic Ria tipisaa. naSromSi mocemulia vazis Zveli 

jiSebis ocamde saxelwodeba, romelTa erTi nawili sxva- 

184

gan, kerZod, aWaraSi, aRarc ki gvxvdeba (meliskuda, orjoxuli, 

dedaberaÁ da usaxelo). damowmebulia specialuri 

jiSis yurZeni akido, romelsac sazamTrod inaxavdnen. 

saubaria yurZnisagan sxvadasxva produqtis damzadebasa 

da moxmarebaze. 

xeobaSi gavrcelebuli xexilis jiSebidan CamoTvlilia: 

sanTelaÁ, eklesuri, qvasxala, WanuraÁ da sxv. xils 

iyenebdnen sxvadasxva sakvebi produqtis dasamzadebladac. 

didi gamoyeneba hqonda tyis xilis nayofs, romlisagan 

mayvlisa da mocvis Rvinos akeTebdnen. 

miwaTmoqmedebasTan urTierTkavSirSia Seswavlili 

meurneobis iseTi mniSvnelovani dargi, rogoricaa mesaqonleoba. 

xeobaSi umetesad gavrcelebuli yofila adgilobrivi 

jiSis patara tanis msxvilfexa saqoneli. dasturdeba 

saqonlis abarebis wesi, romlis saxelwodebaa 

`nabariebi”. igi aRniSnavda pirs, vinc saqonels ibarebda. 

xarebs iyenebdnen rogorc gamwev Zalad, ise sportul 

RonisZiebaSi, romelic buRebis Wedobis saxelwodebiT 

aris cnobili. 

liganis xeobaSi meurneobis sxva gavrcelebuli dargebidan 

daxasiaTebulia mefutkreoba, romelic tyiuri, naxevrad 

Sinauri da Sinauri formebiT aris warmodgenili. 

dafiqsirda naxevrad tyiuri formac (skebis gamoqvabulian 

kldeebze an xeebze Semowyobis wesi). damowmebulia 

skis sami saxeoba: yavrani, jera da CarCoiani ska. mi- 

TiTebulia Taflisa da sanTlis savaWro mniSvnelobaze. 

aRwerilia Taflis dawurvis wesebi, mefutkreobasTan dakavSirebuli 

wes-Cveulebebi. 

xeobaSi xelosnobisa da Sinamrewvelobis TiTqmis yvela 

dargi iyo ganviTarebuli: mWedloba, xisa da qvis 

damuSaveba, keramikuli warmoeba, feiqroba, kiris gamowva, 

sapnis damzadeba da a. S. 

rTva-qsovis ganviTarebas xels uwyobda ara marto 

adgilobrivi nedleulis (matyli, seli, abreSumi) siuxve, 

aramed rTva-qsovisa da qargvis mravalsaukunovani tradiciebi. 

xelosnobis maRalganviTarebulobaze miuTiTebs 

iseTi dargis arseboba, rogoric aris navmSenebloba. DaxasiaTebulia 

misi centrebic - borCxa, maradidi da xeba. 

navTmSeneblobis saqmes meTvalyureobda àmxanagoba”, rac 

185

xelosanTa wodebebisa da gaerTianebebis arsebobis maCvenebelia. 

xeoba gansakuTrebiT gamoirCeoda Tavisi mdidari 

kulturul-istoriuli warsuliT. avtoris cnobiT, xeobis 

yoveli sofeli xasiaTdeba kulturis TviTmyofadi 

elementebis koncentraciiT. wignSi Seswavlilia materialuri 

kulturis iseTi Zeglebi, rogoricaa - saeklesio 

nagebobebi, cixesimagreebi (gvara, arTvini//livanis yale, 

murRuli, Tamaris cixe, igive gognari), saTvalTvalo 

koSkebi, TaRovani xidebi, romelTa ricxvi 18-s aRwevs da 

sxv. mravalferovania liganis xeobis sacxovrebeli da 

sameurneo nagebobanic. gamoyofilia sacxovreblis ori 

tipi: aWaruli orsarTuliani da lazuri. motanilia mas- 

Tan dakavSirebuli terminebi (qileri anu sarZie, Tavani, 

saxli - igive sastumro//muTvaRi oda, `calpira” saxli da 

sxv.). xeobis mTis alpur zonaSi fiqsirebulia orsarTuliani 

jargvali nagebobani. calke sameurneo nagebobebs 

Soris yuradRebas ipyrobs termini qori, romelsac 

saTibebsa da gareyanebSi specialurad Tivis Sesanaxavad 

aSenebdnen. 

liganis xeobaSi dasaxleba ZiriTadad seruli tipisaa, 

romelic sxvadasxva simWidrovis soflebs aerTianebs ubnebis 

mixedviT. es aisaxa toponimikaSic (zedubani, qvemobani). 

maTi saxelwodebebi gvar-saxelebsac ukavSirdeba. araerTgvarovania 

soflebis eTnikuri Semadgenloba. sxvebisagan 

gansxvavebiT, qarTvelebi umetesad soflebSi cxovroben. 

rac Seexeba tansacmelsa da Cacmulobas, avtoris cnobiT 

maTi tradiciuli saxeebi zogierTi elementis saxesxvaobiT 

dRemde aris SemorCenili. 

aseve dRemde Semoinaxa Tavi tradiciulma samzareulom. 

igi ZiriTadad xorcis, rZisa da mcenareuli produqtebiTaa 

warmodgenili. xeobaSi mravali saxeobis yveli 

mzaddeboda: xmeli, dampali, CleCili anu dapwnili, 

Tavmoxdili, Tavmouxdeli, minji da a. S. amzadebdnen 

saritualo kerZebs - aSurasa da korkots. 

liganis xeoba Zveli qarTuli gvar-saxelebiTac gamoirCeva. 

maTi didi nawili damowmebulia iseT umniSvnelovanes 

werilobiT wyaroSi, rogoricaa XII-XVII ss. 

186

`tbeTis sulTa matiane.” avtors Tavis naSromSi motanili 

aqvs matianiseuli gvar-saxelebi, romelTa nawili xeobaSi 

dResac saxlobs. aseTebia: foTeliZe, rastaganiZe, lakuaSisZe 

anu nakaSiZe, kaxaberiZe, WaniZe, wiTelaZe da sxv. 

aqve daxasiaTebulia liganis xeobaSi mosuli, maT Soris 

ucxo eTnikuri warmoSobis gvarebi. 

r. malaymaZis naSromSi calke Tavadaa warmodgenili 

liganis xeobis mcxovrebTa sulieri kultura. avtori 

mimoixilavs aqaurTa yofaSi Semonaxul xalxur dResaswaulebsa 

da garToba-sanaxaobebs, rwmena-warmodgenebs, 

romlebSic daculia arqauli elementebi. 

liganelTa rwmena-warmodgenaTa da wes-CveulebaTa arqauli 

formebi gansakuTrebuli mdgradobiT gamoirCevian 

da isini mexsierebidan mTlianad ver waSala verc religiurma 

faqtorma da verc sacxovrebeli garemos Secvlam. 

ase magaliTad, aqaurTa eTnografiul yofas pirvel 

rigSi kargad Semounaxavs sameurneo yofasTan dakavSirebuli 

wes-Cveulebebi (kanoxi//kanuxi, baxura, lazaroba, 

qaSatoba, gargnoba da sxv.), romlebic asaxaven zogadad 

qarTvelTa religiuri azrovnebis arqetipebs da naTlad 

warmoaCenen xeobis mosaxleobis wes-CveulebaTa organul 

kavSirs zogadqarTuli sulieri kulturis uZveles plastebTan. 

arqaul dResaswaulTagan liganis xeobaSi yvelaze 

srulyofili saxiT Semonaxulia SuamToba, memxlianoba, 

mariamoba. 

zemoaWaruli da liganis xeobaSi Semonaxuli SuamToba 

Tavisi arsiT erTi da igive Sinaarsis dResaswaulia 

da maT bevri saerTo elementi gaaCnia. naSromSi yuradReba 

gamaxvilebulia im lokalur Taviseburebebze,^rac 

liganuri SuamTobisaTvisaa damaxasiaTebeli da bevri 

saintereso daskvnis gakeTebis saSualebasac iZleva. dResaswaulis 

siuJeturi qarga da azrobrivi datvirTva 

orivegan erTnairia. aqauri SuamTobac mTaSi wasvlasa da 

memTevrebis saqmianobas ukavSirdeba, magram dRes liganur 

SuamTobaSi ufro meti arqauli elementia Semonaxuli,^ 

vidre zemoaWarulSi. liganuri SuamTobis ZiraTadi nawili 

faqtiurad berikaoba-yeenobis erT-erTi variantia. 

aWarisagan gansxvavebiT, sadac eTnografiuli yofa berikaoba-yeenobis 

mxolod mkrTal anarekls inaxavs,^ aq 

187

SedarebiT srulyofiladaa warmodgenili bunebis ZalTa 

aRorZinebis dResaswaulis iseTi momentebi, rogoricaa 

niRbosani berikebis monawileoba ritualSi, baraqianobamosavlianobis 

survilebis gamomxatveli saweso simRerebis 

Sesruleba, patarZlis motacebis an qorwilis inscenireba, 

falosis kultisa da erotiuli swrafvis xazgasma, 

monawileebs Soris Serkineba-Widaobis gamarTva, 

berikas sikvdilisa da mkvdreTiT aRdgomis inscenireba,^ 

wyalTan an wyliT magiur-ritualuri qmedebani da a.S. es 

elementebi Tavs iCens qurTobis anu igive fatmas ritualSi, 

rac aWaruli fadikos tolfasia. magram aWaraSi 

saberiko niRbebi, saxis gamurva, bewviani tyapuWebis 

gamoyeneba dRes araa SemorCenili. aWaraSi SuamToba 

stilizebulia, gaTanamedrovebulia. liganis xeobaSi ki 

dRemdea SemorCenili misi arqauli elementebi, uZvelesi 

formebi. es gansakuTrebiT dResaswaulis Semadgenel erT 

elements - wyalze gasvlas exeba. adre aWaraSic Suam- 

Tobis Semadgeneli nawili iyo mTis wyalsatevebTan 

locva da msxverplSewirva, magram es mxare ritualisa 

axla sruliad miviwyebulia. TurqeTSi mcxovreb qarTvelebs 

ki dResac axsovT da asruleben kidec am rituals. 

sarecenzio naSromis avtori savsebiT sworad miuTiTebs, 

rom es rituali wylis kults ukavSirdeba da qarTvelTa 

uZvelesi rwmena-warmodgenebis kvals inaxavs. 

aseve, metad saintereso dResaswaulia kavkasori. Cans, 

es saxelwodeba SedarebiT axalia da uZvelesi qarTuli 

Cveulebis axal realobasTan adaptaciis Sedegad warmoiSva. 

misi ZiriTadi elementia “buRa gureSi”, rac 

uZvelesi qarTuli ritualis “buRebis Wedobis” variantia. 

liganis xeobis calkeul soflebSi “buRa gureSi”-is 

Catarebis dro (aprili-maisi) qronologiuradac emTxveva 

aWarasa da saqarTvelos sxva kuTxeebSi gavrcelebuli 

analogiuri sagazafxulo dResaswaulis Catarebis dros. 

am dResaswaulis kavkasorTan dakavSirebas avtori savsebiT 

marTebulad miiCnevs SedarebiT gviandel movlenad. 

dRes ki buRebis Widilis rituali kavkasori saxalxo 

zeimis Semadgenel nawiladaa qceuli. 

Zalze sainteresod gveCveneba r. malaymaZis mier memxlianobis 

damoukidebel, SuamTobisagan gansxvavebul 

188

dResaswaulad ganxilva. SuamToba umTavresad mariobis, 

anu mariamobis (agvisto) Tvis dasawyisSi imarTeba da 

saxelwodeba mariamobac amitom Seerqva. SavSeT-imerxevSi 

mas mariamobaSis saxeliT moixsenieben. SuamToba mermindeli 

saxelia, radgan dResaswaulis Catareba mTaSi 

(alpur saZovrebze) yofnis Sua periods emTxveva. 

tradiciulad, memxlianobas\\menxlianobas SuamTobis 

Semadgenel nawilad da mTaSi mimavali patarZlis mxleblebis 

aRmniSvnel terminad miiCneven. Tumca, vfiqrobT,^ 

ufro swori unda iyos r. malaymaZis mier misi memxlianebis 

- mxalis Semgrovebel qalTa jgufis dResaswaulad 

ganxilva. gareuli mxaleulis Segrovebis ritualis elementebi 

aWaraSi quSinarobis dResaswaulSia SemorCenili, 

magram liganis xeobaSi calke dResaswaulad gvxvdeba. 

S.futkaraZis mier TurqeTis sxva regionebSi (zeda ma- 

Waxeli, imerxevi) mcxovreb qarTvelebs Soris Cawerili 

masaliTac memxlianoba mxlis Segrovebas ukavSirdeba. 

aWaraSi mas dRes sasoflo an saerTo-saTemo ritualis 

saxe ara aqvs, magram dRemdea SemorCenili adre gazafxulze 

saWmelad vargisi mindvris balaxebis Segrovebisa 

da misgan mxaleuli kerZebis damzadebis Cveuleba. am wess 

dResac mtkiced icaven ufrosi Taobis qalebi da cdiloben 

tyiuri mxaleulis (dvarula da sxv.) Segrovebas 

da misgan kerZebis damzadebas. 

xalxuri garToba-TamaSobebidan gavrcelebuli Cans 

qurToba, anu fatma romelSic arqauli, winaqristianuli 

xanis religiur-ritualuri mxareebic amoikiTxeba. 

amgvarad, r. malaymaZis naSromSi kargadaa naCvenebi 

sakvlev regionSi jer kidev SemorCenili zogadqarTul 

kulturul-istoriul garemoSi arsebuli tradiciebi, 

sulieri kulturisârqauli elementebi. metic, aq wes- 

CveulebaTa bevri iseTi mxarea Semonaxuli, romelic aWaraSi 

ukve miviwyebulia, an Zalze transformirebuli saxi- 

Taa SemorCenili. rogorc ivane javaxiSvili aRniSnavda, 

CvenTan SemorCenilia ganviTarebis gzagavlili da cvlilebebiani 

zne-Cveulebebi. magram isini istoriul siRrme- 

Si Caxedvis saSualebas gvaZlevs. liganis xeobaSi Semor- 

Cenili xalxuri dResaswaulebi swored aseTi istoriuli 

189

svlisa da tradiciaTa retrospeqciis SesaniSnav saSualebas 

iZleva. 

madloba avtors, romelic mravalferovani eTnografiuli 

monacemebiTa da saintereso dakvirvebebiT Seecada 

Cveneburebis erovnuli TviTmyofadobis Sesaxeb mkiTxvelisaTvis 

miewodebina iseTi saSuri wigni, rogoricaa 

`liganis xeoba”. madloba redaqtors - istoriis mecnierebaTa 

doqtors, profesor nodar kaxiZes, da yvela imaT, 

vinc Tavisi profesionaluri midgomiTa da sasargeblo 

rCevebiT garkveuli wvlili Seitanes esoden saWiro wignis 

gamocemaSi. wignis recenzentebi arian profesorebi _ 

biWiko diasamiZe da irakli baramiZe. 

wigni gankuTvnilia ara marto mkvlevarTaTvis, aramed 

mkiTxvelTa farTo wrisaTvisac. 


Tamila lomTaTiZe 

190

sarCevi 

Содержание 

nodar kaxiZe - muhajirobis asaxva qarTul presaSi (gazeT 

`droebaSi~ aWaraze daculi cnobebis mixedviT) 5 

Нодар Кахидзе – Отражение махаджирства в грузинской прессе 

(По данным газеты «Дроеба» об Аджарии) 15 

Nodar Kakhidze – Reflection of Forced Migration (muhadjiroba) in 

Georgian press (As of newspapers "Droeba" about Adjara) 16 

jemal miqelaZe – zendidis cixe da misi Siga nagebobebi 

(istoriul-eTnografiuli daxasiaTeba) 18 

Джемал Микеладзе – Зендидская крепостъ и её внутреннее строение 

(Историко-этнографическая характеристика) 32 

Djemal Mikeladze – Zendidi fortress and its inner construction 

(Historic- ethnographical overview) 33 

nugzar mgelaZe, Tamaz futkaraZe – gvarTa migraciis 

zogierTi sakiTxi aWaraSi 34 

Нугзар Мгеладзе, Тамаз футкарадзе - Некоторые вопросы миграции 

фамилий в аджарии 52 

Nugzar mgeladze, tamaz futkaradze - Some problems of the Family 

migracion in adjara 52 

roin malaymaZe - mesaqonleoba liganis xeobaSi 55 

Роин Малакмадзе – Скотоводство в Лиганском ущелье 62 

Roin Malakmadze – Stock-breeding in Ligani Gorge 62 

Tamaz futkaraZe, , marina Salikava – SavSuri farcxi // 

forcxo 64 

Тамаз Футкарадзе, Марина Шаликава - Шавшетская борона 66 

Тamaz Phutkaradze, Marina Shalikava - Shavshetian harrowrake 67 

jemal varSalomiZe – xis damuSavebis tradiciebi zemo 

aWaraSi (xulos raionis eTnografiuli masalebis 

mixedviT) 68 

Джемал Варшаломидзе – Традиции обработки дерева в Верхней 

Аджарии (По этнографическим материалам Хулойского района) 82 

Djemal Varshalomidze – Traditions of the processing tree in Upper Adjara 

(On ethnographic materials of Khulo region) 82 

nodar kaxiZe 

- pirveli eTnografiuli eqspedicia aWaraSi 

(eqspediciis 75 wlisTavis gamo) 85 

Нодар Кахидзе – Первая этнографическая экспедиция в Аджарии 

(75-летие экспедиции) 93 

191

Nodar Kakhidze – First Ethnographic Expedition in Adjara 

(75 years to expeditions) 93 

naila CelebaZe - sqesTa Tanafardobis problema xalxuri 

aRzrdis sistemaSi (aWaris eTnografiuli masalebis 

mixedviT) 95 

Наила Челебадзе - Проблема полового соотношения в системе 

народного воспитания 103 

Naila Chelebadze - Problem of Sexual Correlation in the System 

of Popular Education 104 

vaxtang SamilaZe, manuCar loria – ilia WavWavaZe 

cxovrebis wesis erovnul TaviseburebaTa Sesaxeb 106 

Вахтанг Шамиладзе , Манучар Лория – Илья Чавчавадзе о 

национальных особенностях образа жизни 114 

Vakhtang Shamiladze, Manuchar Loria - Ilia Chavchavadze about 

national characteristics ways of life 114 

Tamila lomTaTiZe - cfreknj nthvbyjkjubf - fhmfek 

hovtyf-ofhvjlutyfsf htrjycnhem]bbc cfiefkt,f 

(fzfhbc tsyjuhfabekb vfcfkt,bc vb[tldbs) 116 

Тамила Ломтатидзе - Культовая терминология - способ реконструкции 

архаического мировоззрения (На основе этнографических 

материалов Аджарии) 126 

Tamila Lomtatidze – Worship Terminology - a Way to Reconstruction of 

the Archaic World Outlook (On base of Adjara Ethnographic Materials) 126 

naila CelebaZe – saqorwino tradiciebi Termes (TurqeTi) 

qarTvelebSi (eTnografiuli masalebis mixedviT) 129 

Наила Челебадзе - Свадебные традиции у грузин в Терме (Турция) 

(по этнографическим данным) 135 

Naila Chelebadze - Georgians Wedding Traditions in Terme (Turkey) 135 

manuCar loria – saqarTvelos ebraelTa istoriuleTnografiuli 

Seswavlis istoriidan 136 

Манучар Лория - Из истории историко-этнографических 

исследований евреев Грузии 140 

Manuchar Loria - From the history of Georgian-Jewish 

Historical-ethnographic research 141 

ineza zoiZe - aWaris materialuri kultura osmalTa 

batonobis periodSi 144 

Инеза Зоидзе - Материальная культура Аджарии в период 

османского господства 151 

Zoidze Ineza - Influence of Islam at Material Culture of Adjara in the 

period of Osmans’ Dominance 151 

192

oTar TurmaniZe - politikuri represiebi saqarTveloSi 

samamulo omis wlebSi (1941_1945) 153 

Турманидзе Отар - Политические репрессии в Грузии годы 

отечественной войны (1941-1945 гг.) 160 

Otari turmanidze - The political repressions during the Create patriotic 

war in Georgia (1941-1945) 161 

Аскер Ахмед - Религиозное учение «Сухравердийа» и Шихабеддин 

Абунафс Омар Сухраверди 162 

kritika da bibliografia 

vaxtang SamilaZe - mniSvnelovani kulturologiuri 

gamokvleva qarTul eTnografiaSi 171 

naila CelebaZe, Tamila lomTaTiZe - mecnieruli naSromi 

liganis xeobaze 182 

193

gamomcemlobis direqtori 

nana xaxutaiSvili 

gamomcemlobis redaqtori _ lali konceliZe 

teqnikuri redaqtori _ eduard ananiZe 

xelmowerilia dasabeWdad 8.01.2009 

qaRaldis zoma 60X84 1/16 

fizikuri Tabaxi 12.5 

tiraJi 100 

fasi saxelSekrulebo 

daibeWda universitetis stambaSi 

q. baTumi, ninoSvilis 35. 

194

samxreT-dasavleT saqarTvelos dasavleT saqarTvelos dasavleT ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?