30.01.2013 Views

erekle meoris samxedro politika

erekle meoris samxedro politika

erekle meoris samxedro politika

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

saqarTvelos Tavdacvis saministro<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli<br />

Stabi<br />

J7 <strong>samxedro</strong> ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis<br />

departamenti<br />

ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti<br />

lela miqiaSvili<br />

<strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> <strong>samxedro</strong><br />

<strong>politika</strong><br />

meomris biblioTeka #15<br />

Tbilisi<br />

2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ meTxuTmete wigni; seria<br />

iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli<br />

saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.<br />

seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli<br />

aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia<br />

popularuli, magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es<br />

patara, magram tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa<br />

udides mefe daviTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi<br />

warmoebul mTavar da gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel<br />

oficrebs, saqarTvelosa da msoflio <strong>samxedro</strong> istoriis calkeul sakiTxebsa da<br />

a.S.<br />

seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.<br />

didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda,<br />

saqarTvelos yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.<br />

seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs,<br />

rom brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.<br />

vaJa kiknaZe<br />

seriis saredaqcio kolegia: istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori vaJa kiknaZe<br />

recenzenti: istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori vaxtang goilaZe<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: Lnino gigani<br />

ydis dizaini: giorgi kiknaZe<br />

redaqtori: nargiz xarabaZe<br />

teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori Tamaz beraZe<br />

damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis<br />

gaerTianebuli Stabis J7 <strong>samxedro</strong> ganaTlebisa da sabrZolo<br />

departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier<br />

2<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis<br />

topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.<br />

q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20<br />

tel.: +995 32 91-19-83<br />

faqsi: +995 32 91-19-83


Mmefe <strong>erekle</strong> II<br />

3


qarTveli xalxis cnobierebaSi <strong>erekle</strong> II-s gansakuTrebuli adgili<br />

uWiravs. Mmis saxels ukavSirdeba aRmosavleT saqarTvelos, anu qarTlkaxeTis<br />

samefos aRorZinebisaTvis warmoebul brZolebSi mopovebuli<br />

araerTi brwyinvale gamarjveba. E<strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> politikis warmateba<br />

miT ufro mniSvnelovania, Tu gaviTvaliswinebT, rom mis gamefebas win<br />

uZRoda qarTl-kaxeTisaTvis gansakuTrebuli Znelbedobis xana: 1723 wlidan<br />

dawyebuli, Tormeti wlis ganmavlobaSi qveyanaSi osmalebi (Turqebi)<br />

batonobdnen, 1735 wlidan ki `osmaloba~ aranakleb mZime `yizilbaSobam~<br />

(iranelTa batonobam) Secvala, romelic 1747 wlamde grZeldeboda. aseT<br />

viTarebaSi, bunebrivia, qveyanaSi sruli ganukiTxaoba sufevda. qveynisaTvis,<br />

Sida aneqsiaze gacilebiT ufro didi ubedureba lekTa TareSi iyo. am<br />

periodSi qarTl-kaxeTSi ar darCenila arc erTi kuTxe, romelic lekebs ar<br />

daerbiaT da gaeZarcvaT. amas mravali mizezi hqonda: lekTa SeiaraRebul<br />

razmebs qarTveli feodalebi xSirad erTmaneTis dasarbevad iyenebdnen; garda<br />

amisa, amboxebul qarTvelTa winaaRmdeg sabrZolvelad lekebs osmalebic<br />

iyenebdnen, da bolos, upatronod darCenil qveyanaSi lekebi sakuTari<br />

iniciativiTac laSqrobdnen _ Tavs esxmodnen mosaxleobas, Zarcvavdnen mas<br />

da mihqondaT yvelaferi, rasac moixelTebdnen: tyveebi, saqoneli, iaraRi,<br />

sakvebi da sxva. Bbunebrivia, yovelive amas meurneobis dacema,Ymosaxleobis<br />

raodenobis katastrofulad Semcireba, xolo Sedegad zogierTi kuTxis<br />

sruli gaukacrieleba mohyva. iran-osmaleTis mravalwliani metoqeobis<br />

asparezad qceul saqarTvelos sruli ganadgureba emuqreboda. aseT<br />

viTarebaSi, iranis taxts daeufla nadir-Sahi (yofili Tamaz-yuli-xani,<br />

1736-1747 ww.) _ yizilbaSTa avSaris tomis erT-erTi warmomadgeneli. igi<br />

1726 wlidan Sah-TamazTan msaxurobda da warmatebiT xelmZRvanelobda<br />

iranis brZolas avRanelebisa da osmalebis winaaRmdeg, ramac mniSvnelovnad<br />

imoqmeda misi avtoritetis amaRlebaze. 1732 w. man taxtidan Camoagdo Sah-<br />

Tamaz II da misive mcirewlovani Svili abas III Sahad gamoacxada, TviTon ki<br />

droebiT regentobas * dasjerda; garkveuli periodi man sakuTari poziciebis<br />

gasamyareblad gamoiyena da 1736 w. iranis Sahis taxti daikava. 1737-1739<br />

wlebSi ganxorcielebuli laSqrobebis Sedegad nadir-Sahma Seqmna<br />

uzarmazari imperia, romlis SemadgenlobaSic iranis garda, provinciebisa<br />

Tu vasaluri teritoriebis saxiT, Sevida somxeTi, Aazerbaijani,<br />

aRmosavleT saqarTvelo, daRestani, avRaneTi, belujistani * , xivisa * da<br />

buxaris saxanoebi * .<br />

Aamrigad, aRmosavleT saqarTveloSi osmaloba isev yizilbaSobiT<br />

Seicvala, Tumca amiT qveyanaSi araferi Secvlila, piriqiT _ yizilbaSobas<br />

Tan mohyva axali gadasaxadebi da darbevebi, ris sapasuxodac qarTl-kaxeTSi<br />

kvlav ajanyebebi daiwyo. samwuxarod, ajanyebulTa SeuTanxmebeli<br />

moqmedebebisa, da rac mTavaria _ damxmare Zalebis ararsebobis gamo, am<br />

brZolas didi warmateba ar ewera: am droisaTvis iran-osmaleTs Soris<br />

morigi zavi gaformda, Sesabamisad, ajanyebulTaTvis imTaviTve gamoricxuli<br />

4


iyo osmaleTis mxardaWeris mopoveba da am gziT ukve mravaljer nacadi<br />

politikis gatareba, romelic erTi mowinaaRmdegis <strong>meoris</strong> sapirispirod<br />

gamoyenebas gulisxmobda da romelsac qarTvelebi saukuneTa manZilze<br />

warmatebiT iyenebdnen. aqedan gamomdinare, ajanyebulTa erTaderT imedad isev<br />

ruseTi rCeboda; am mizniT saimperatoro karze qarTvelTa ramdenime<br />

elCobac gaigzavna, magram arsebul viTarebaSi ruseTisagan daxmarebis<br />

miRebas realuri safuZveli ar gaaCnda, radganac TurqeTTan omSi (1735-1739<br />

ww.) Cabmul ruseTs, bunebrivia, xels ar aZlevda iranTan urTierTobis<br />

garTuleba; amrigad, sakmaod Zlieri mtris pirispir qarTvelebi martoni<br />

aRmoCndnen. aseT viTarebaSi saqarTveloSi gamwesebuli yizilbaSTa jaris<br />

sardalma sefi-xanma ajanyebis meTaurebs patieba, SahTan Suamdgomloba da<br />

xarkis Semcireba aRuTqva da am dapirebebis wyalobiT Sexvedraze daiTanxma,<br />

Semdeg ki fici gatexa, yvelani Seipyro da ispaanSi nadir-SahTan gagzavna. am<br />

datyvevebul qarTvelTa Soris iyo <strong>erekle</strong> II-is mama _ Teimuraz II.<br />

Teimurazi qarTlis mefis <strong>erekle</strong> I-is (1688-1703 ww.), anu igive<br />

nazarali-xanis vaJi iyo (<strong>erekle</strong> I aRizarda ruseTis samefo karze, sadac<br />

TiTqmis oci weli mZevlad imyofeboda da cnobili iyo nikolozis<br />

saxeliT). Teimurazi jer kaxeTis gamgebeli iyo (1709-1715 ww.), Semdeg ki<br />

_ mefe (1733-1744 ww.); Tavis ZmasTan _ konstantine II-Tan (kaxeTis mefe<br />

1722-1732 ww.) erTad igi aqtiurad ibrZoda aRmosavleT saqarTveloSi<br />

gabatonebuli osmalebis winaaRmdeg da mniSvnelovani rolic Seasrula maTi<br />

gandevnis saqmeSi; Tumca amis miuxedavad, nadir-Sahi mas karga xans mainc<br />

eWvis TvaliT uyurebda da Teimurazs sakmaod didi Zalisxmeva dasWirda<br />

misi ndobis mosapoveblad.<br />

Teimurazis meuRle (<strong>erekle</strong>s deda) Tamari cnobili qarTveli mefis _<br />

vaxtang VI-is asuli iyo. aRsaniSnavia, rom Tamari qarTl-kaxeTis<br />

gaerTianebis gegmis erT-erT iniciatorad moiazreboda: igi sakmaod Wkviani<br />

politikosi da brwyinvale diplomati iyo; misi gavlena qveynis politikur<br />

cxovrebaze cnobili iyo ara marto saqarTveloSi, aramed mis farglebs<br />

gareTac. rogorc Cans, mniSvnelovani saxelmwifoebrivi problemebis<br />

mogvarebaSi dedoflis Rvawlis Sesaxeb kargad icoda nadir-Sahmac,<br />

romelmac jer kidev 1735 wels, erevanSiYyofnisas, roca Teimurazi<br />

TavisTan daibara da daatyveva, mas ubrZana, Tamar dedofalic iq xleboda.<br />

gzaSi Teimurazma gaqceva moaxerxa da saswrafod TuSeTs Seafara Tavi,<br />

riTac dedofalsac aarida tyveobis safrTxe; magram TavisTavad dedoflis<br />

pirovnebiT nadir-Sahis aseTi daintereseba aSkarad metyvelebs imaze, Tu<br />

raoden mniSvnelovani adgili eWira Tamars im periodis saqarTvelos<br />

politikur cxovrebaSi. sagulisxmoa, rom 1736 wlidan, rodesac Teimurazi<br />

nadir-Sahis moTxovniT iZulebiT gaemgzavra irans, kaxeTis gamgeblad Tamari<br />

darCa. igi mtkiced da energiulad marTavda qveyanas da saxelmwifo<br />

Tanamdebobebsac Tavisi Sexedulebisamebr anawilebda.<br />

5


sefi-xanis mier datyvevebuli qarTvelebis iranSi Casvlisas nadir-Sahis<br />

ganwyoba ukve sapirispirod iyo Secvlili, rasac Tavisi mizezebi hqonda:<br />

SahisaTvis naTeli gaxda, rom verc gamahmadianebulma qarTvelebma da verc<br />

maT dasaxmareblad gamwesebulma yizilbaSma sardlebma ver SeZles<br />

saqarTveloSi iranis xelisuflebisaTvis misaRebi da sasurveli reJimis<br />

damyareba, qarTvelTa ajanyebebs bolo ar uCanda, sastik damsjel<br />

RonisZiebebs ki aranairi Sedegi ar mohyolia. Aam garemoebebma Sahi aiZules,<br />

daTmobaze wasuliyo: man Teimurazs kaxeTis mefoba SesTavaza, amis<br />

sanacvlod ki misi qal-vaJis _ <strong>erekle</strong>sa da qeTevanis iranSi gamoZaxeba<br />

mosTxova. im droisaTvis <strong>erekle</strong> mxolod 15 wlis iyo (igi daibada 1720<br />

w.), magram ukve aqtiurad monawileobda saxelmwifo saqmianobasa da<br />

<strong>samxedro</strong> operaciebSi, rasac adasturebs <strong>erekle</strong>s mematiane da misive<br />

cxovrebis aRmwereli oman xerxeuliZe: `welsa 1735 movidnen lekni da<br />

qisiyi moarbives. maSin iyo Ze mefisa Teimurazisa irakli wlisa 15,<br />

romelman Semoiyara soflebidam jari, ewia mindorSi da Zlierad Semoebnen<br />

lekni; garna TviT ese yrma, Ze mefisa Teimurazisa irakli, Sevida Sinagan<br />

jarsa lekisasa da pirvelad aman mokla kaci da amis mxilvelTa kaxTa<br />

erTpirad mimarTes yiviliT da wina wariqcies jari lekisa, dahyares tyveni<br />

da saqoneli da moswyvitnes umravlesni; …... da friad mxiarul iqmnen kaxni,<br />

ixiles ra simxne da mamacoba memkvidrisa misisa~ qarTul istoriul<br />

wyaroebSi uamravi cnobaa Semonaxuli <strong>erekle</strong>s mier brZolis wina xazze<br />

gamoCenili umagaliTo gmirobis Taobaze: mTeli Tavisi cxovrebis manZilze,<br />

xandazmul asakSic ki, ar yofila SemTxveva, rom <strong>erekle</strong> sakuTari meomrebis<br />

mxardamxar ar CarTuliyo brZolaSi. Aamis TvalsaCino magaliTi iyo misi<br />

mefobis miwuruls gamarTuli krwanisis brZolac, romlis Sesaxebac<br />

mogvianebiT gveqneba saubari.<br />

Aaqve unda iTqvas, rom <strong>erekle</strong>s siyrmidanve, nebismieri politikuri<br />

gadawyvetilebis miRebisas aseTive Seudrekeloba axasiaTebda. rogorc ukve<br />

aRvniSneT, Teimurazis gaTavisuflebis sanacvlod, nadir-Sahma <strong>erekle</strong>sa da<br />

qeTevanis iranSi Casvla moiTxova. Aamis Taobaze kaxeli didebulebi didxans<br />

bWobdnen; veragi Sahis ndoba ar SeiZleboda, aravin iyo darwmunebuli, rom<br />

batoniSvilebis xelSi Cagdebis Semdeg igi Tavisive sityvas ar gatexda,<br />

aseT SemTxvevaSi ki kaxeTi mefisa da taxtis memkvidris gareSe rCeboda.<br />

Aamitomac, usafrTxoebis mizniT, <strong>erekle</strong>s urCevdnen, Tavi Seekavebina iranSi<br />

wasvlisagan, magram man `didad uarhyo warusvleloba Tvisi da hsTqva:<br />

mamaCemi iq unda hyvandesT da Cemis iq misvliT gamoutevebdnen<br />

(gamouSvebdnen, l.m) da me amazed davbrkolde da ara warvide, es Cemgan<br />

SeuZlo ariso.~ Aamrigad, 1737 wlis martSi batoniSvilebi irans Cavidnen.<br />

Nnadir-Sahma qeTevan batoniSvili Tavis Zmiswuls _ ali-yuli-xans miaTxova<br />

colad, Teimurazs kaxeTis mefoba uboZa da saqarTveloSi gamouSva, <strong>erekle</strong><br />

ki TavisTan daitova da indoeTis laSqrobaSi Tan iaxla. sainteresoa, rom<br />

mematianis cnobiT, am Sexvedrisas nadir-Sahs <strong>erekle</strong>saTvis mahmadianur<br />

6


sarwmunoebaze gadasvla SeuTavazebia, magram pasuxad uari miiRo: `Cemi<br />

sikvdili SesaZlebel ars da sulisa (mokvla, l.m.) _ vervis ZaluZso da<br />

arc me gavmahmadiandebio~ amasTan dakavSirebiT, unda iTqvas, rom Sahabasisagan<br />

gansxvavebiT, nadir-Sahi saqarTvelos mimarT mkacri<br />

antiqristianuli politikis gatarebis momxre ar yofila: mravalwlovanma<br />

gamocdilebam igi daarwmuna, rom qarTl-kaxeTSi iranis batonobis<br />

SenarCuneba Sahisadmi morCili qristiani mmarTvelis meSveobiT ufro<br />

xelsayreli iyo, vidre gamahmadianebuli qarTveli xanebisa, romlebic<br />

mosaxleobaSi naklebi ndobiT sargeblobdnen. niSandoblivia isic, rom am<br />

droisaTvis religiuri momenti qarTvel mefeTa da kerZod _ Teimuraz II-is<br />

sagareo <strong>politika</strong>Si uTuod meorexarisxovani iyo. politikuri orientacia<br />

saqarTvelos interesebis Sesabamisad icvleboda da Teimurazic, Tavisi<br />

winamorbedi mefeebis msgavsad, cdilobda, rom arsebuli situaciiT<br />

nakarnaxevi Zlieri mtrisadmi morCileba qarTl-kaxeTis interesebis<br />

sasikeTod gamoeyenebina. amitomac iyo, rom politikuri viTarebidan<br />

gamomdinare, Teimurazi periodulad nadir-Sahis opoziciur banakSic<br />

yofila, misi erTgulebis damtkicebac xSirad ucdia, saWiroebis SemTxvevaSi<br />

misive Zalebic gamouyenebia sakuTari qveynis interesebisaTvis, xolo nadir-<br />

Sahis damxobis Semdeg _ ruseTis imperiasTan momgebiani urTierTobis<br />

damyarebisTvisac mcdeloba ar dauklia. iseT mtrul saxelmwifoTa<br />

garemocvaSi, rogorSic imdroindeli saqarTvelo imyofeboda, albaT,<br />

sxvagvari <strong>politika</strong> verc gaamarTlebda. Teimurazis moqmedebis sqema<br />

konkretulad ase gamoiyureba: yizilbaSTa winaaRmdeg ajanyebulma<br />

Teimurazma ruseTisagan ver miiRo daxmareba, amitomac igi nadir-Sahs<br />

swored im momentSi Seurigda, roca es ukanaskneli iranis teritoriebis<br />

Semokrebas amTavrebda da aRmosavleTis mimarTulebiT grandiozul<br />

laSqrobas gegmavda. Teimurazma zustad gaTvala, rom iranis mbrZanebels<br />

swored maSin sWirdeboda mxardaWera amierkavkasiaSi, sadac Tavisi reJimis<br />

SenarCunebas mxolod yizilbaSTa saokupacio jarebiT ver uzrunvelyofda.<br />

amitom iyo, rom Sahma kaxeTis mefe Teimurazs `qristianoba miuteva~ da<br />

didi pativiT gamoistumra samSobloSi. Aam nabijiT nadir-Sahma erTi mxriv<br />

scada, Seemsubuqebina Tavisive winamorbedTa codvebi qristianuli qarTlkaxeTis<br />

mimarT, meore mxriv, mas kargad esmoda, rom es gza misTvisac<br />

momgebiani iyo, radganac religiuri Semwynarebloba im dros erT-erTi<br />

Zlieri berketi iqneboda saimisod, rom irans aRekveTa qarTvel<br />

politikosTa kavSiri qristianul ruseTTan. yovelive amis Sedegad ki<br />

Teimurazma xarkisagan daixsna kaxeTi, xolo nadir-Sahma Teimurazis<br />

meSveobiT daamSvida mRelvare qarTli, romelsac Sahis mier daniSnulma<br />

yizilbaSma mmarTvelebma (e. w. `veqilebma~) Tavi ver gaarTves.<br />

Nnadir-SahTan <strong>erekle</strong>m TiTqmis ornaxevari weli gaatara da miuxedavad<br />

imisa, rom am xnis manZilze, igi mZevlis statusiT imyofeboda, axalgazrda<br />

batoniSvilisaTvis es iyo SesaniSnavi skola, sadac igi gaiwafa aRmosavlur<br />

7


diplomatiaSi, <strong>politika</strong>sa da <strong>samxedro</strong> strategiaSi. amasTanave, nadir-<br />

SahTan erTad indoeTis laSqrobaSi monawileobisas man udidesi sabrZolo<br />

gamocdilebac miiRo da Zlevamosili dampyroblis winaSec saTanadod<br />

warmoaCina sakuTari niWi da unari. amasTan dakavSirebiT, <strong>erekle</strong>s mematianis<br />

TxzulebaSi Semonaxulia erTi gadmocema, romelic mogviTxrobs, Tu rogor<br />

aRafrTovana Sahi <strong>erekle</strong>s maxvilgonivrulma rCevam erT-erTi provinciis _<br />

`sindeTis~ (sindis) * dapyrobisas. Aaq mas sazRvarTan aRmarTuli qvis sveti<br />

daxvda, romelzec Semdegi warwera iyo amokveTili: `ukuniTi ukunisamde<br />

wyeulimc iyos is, vinc am svets gadaabijebs~. am wyevlam crumorwmune<br />

iraneli meomrebi daafrTxo da maT uari ganacxades gzis gagrZelebaze.<br />

Nnadir-Sahma verc muqariT da verc gamxnevebiT ver SeZlo maTi daTanxmeba.<br />

Aam dros <strong>erekle</strong>s misTvis urCevia, rom aRniSnuli sveti daeSalaT da<br />

spiloebis zurgze SemoedoT, spiloebi ki jars waruZRvebodnen. Amgvarad,<br />

wyevla aravis daatydeboda Tavs, radganac arc erTi meomari mas ar<br />

gadabijebda. aseT marjve rCevas Sahi aRtacebaSi mouyvania da madlierebis<br />

niSnad TiTqos 20 aTasi oqroc uboZebia <strong>erekle</strong>saTvis.<br />

1739 w. 28 maiss nadir-Sahma qarTveli batoniSvili guluxvad<br />

daasaCuqra da samSobloSi gamoistumra. xangrZlivi mgzavrobis Semdeg<br />

<strong>erekle</strong> kaxeTSi dabrunda (1739 w. 13 seqtembers) da dauyovnebliv Caeba<br />

qveynis politikur cxovrebaSi. Aam droisaTvis kaxeTis samefo karze<br />

dawyebuli iyo qveynis gaerTianebis gegmis SemuSaveba, romlis erT-erTi<br />

sulisCamdgmeli Tamar dedofalic iyo.<br />

aRmosavleTSi laSqrobis dasrulebis Semdeg, nadir-Sahma daRestnis<br />

sabolood damorCileba ganizraxa. Ees masStaburi laSqroba 1741-1742<br />

wlebSi ganxorcielda. Mmiuxedavad imisa, rom nadir-Sahi mTel<br />

aRmosavleTSi uZlieres xelmwifed iTvleboda, daRestnel mTielTa<br />

Seupovari winaaRmdegobis daZleva man ver SeZlo: lekebi miuval xeobebSi<br />

Caiketnen da Zlieri partizanuli brZola wamoiwyes. Aamis gamo, nadir-Sahis<br />

gegma daRestnis elviseburi dapyrobis Taobaze ver ganxorcielda, omi<br />

gaWianurda, yizilbaSTa mravalaTasian laSqars ki sursaTi Semoaklda. Sahma<br />

advilad ipova gamosavali da saWiro sursaTi amierkavkasiis qveynebisagan,<br />

maT Soris _ qarTl-kaxeTisaganac moiTxova, ramac mosaxleobaSi sapasuxo<br />

ajanyebebi gamoiwvia. jer kidev daRestnis laSqrobamde 1741 w. Sahma<br />

qarTl-kaxeTSi Tavisi sagangebo moxele _ mumeizi (`aRmwereli~)<br />

gamoagzavna, romlis miTiTebiTac TiTqmis yoveli goji miwa, pirutyvi,<br />

xexili, vazi da ra Tqma unda, TiToeuli mosaxle aRweres da dabegres;<br />

gadasaxadebi daaweses TiToeul Senobazec. im periodis kidev erTi qarTveli<br />

mematianis _ papuna orbelianis cnobiT, aseTi mZime gadasaxadebis gadaxda<br />

yovlad SeuZlebeli iyo da amis gamo `mravali suli aiyara, bevri adgili<br />

umetesad aoxrda. Mmravali kaci venaxsa da baRebs Tavisi xeliT kafdis da<br />

aoxrebdis~, xolo qarTlSi puri ise gaZvirda, rom mosaxleoba `balaxis<br />

kurkas gaaxmobdian, dafqvidnen da imas sWamdnen~. Seqmnili mdgomareobis<br />

8


gamo, qarTvelebi ganudgnen nadir-Sahs, mis mier daniSnulma gamgebelma<br />

qarTlSi ajanyebis CaxSoba ver moaxerxa, amitom Tavisi warumateblobis<br />

dasafaravad Teimurazs am ajanyebis monawileoba daabrala da SahTan<br />

daasmina. rogorc oman xerxeuliZe gvamcnobs, ganrisxebulma Sahma ganizraxa<br />

`ayra da mowyveta (daxocva) qarTl-kaxeTisa erisa~. Aaxali ganadgurebisagan<br />

qveyana isev da isev dedofal Tamaris diplomatiurma xelovnebam ixsna,<br />

romelic Teimurazma `waravlina vedrebad yaenisa winaSe,~ raTa misi<br />

mrisxaneba daecxro. Ddedofali daRestanSi dabanakebul nadir-Sahs eaxla da<br />

misTvis Cveuli brZnuli saubriT igi Teimurazis udanaSaulobaSi daarwmuna,<br />

amave dros aRniSna Sahis mimarT <strong>erekle</strong>s erTguli damokidebulebac.<br />

Ddedoflis vizitma sasurveli Sedegi gamoiRo. nadir-Sahi molba, Tamaris<br />

yvela Txovna daakmayofila da didi pativiTac gamoistumra. Tumca imis<br />

gamo, rom Tamaris diplomatiiT moxiblulma Sahma kaxeTi gadasaxadebisagan<br />

gaaTavisufla, mTeli simZime qarTlze gadavida, rac Tavis mxriv ajanyebis<br />

axali talRis mizezi gaxda. amave dros, iranSi Seqmnilma sirTuleebma mis<br />

tradiciul moqiSpeebs aqtiurobisaken ubiZges. TurqeTi, romelsac<br />

aSfoTebda nadir-Sahis Zlevamosili laSqrobebis warmateba, ukve omisaTvis<br />

emzadeboda; movlenaTa ganviTarebas yuradRebiT akvirdeboda ruseTic.<br />

qarTlSi mzaddeboda didi SeTqmuleba, romelsac saTaveSi edga Wkviani da<br />

Zlieri Tavadi _ givi amilaxvari. mas saamilaxvro * da qsnis saerisTavo *<br />

eWira, aragvis erisTavi ki misi mokavSire da Tanamoazre iyo; amdenad,<br />

qarTlis CrdiloeT da dasavleT nawils givi amilaxvari akontrolebda.<br />

Mman Teimurazsac SesTavaza ajanyebaSi monawileoba, magram ver daiTanxma<br />

igi. rogorc Cans, Teimurazma im droisaTvis swori gadawyvetileba miiRo.<br />

miuxedavad WeSmaritad keTilSobili ideisa, romelic dampyroblebisagan<br />

qveynis gaTavisuflebas gulisxmobda, givi amilaxvari iranelebTan<br />

(yizilbaSebTan) brZolas Turqebis (osmalebis) daxmarebiT apirebda, magram<br />

qarTvelebs jer kidev kargad axsovdaT `osmalobis~ simZime. Seqmnil<br />

viTarebaSi nadir-Sahis interesebi Teimurazisa da Tamaris gegmebs emTxveoda<br />

_ Sahi Teimurazs Tavis erTgul ymad miiCnevda, im dros rodesac osmaleTi<br />

xels uwyobda qarTlis ajanyebas, Sahs aq haeriviT sWirdeboda Tavisi<br />

erTguli momxre, Teimurazs ki qarTlis mefobaze kanonieri ufleba hqonda,<br />

radgan misi meuRle Tamari qarTlis mefis vaxtang VI-is asuli iyo. aqedan<br />

gamomdinare, kaxTa mefis mxardaWeras SahisaTvis gacilebiT didi<br />

mniSvneloba eniWeboda.<br />

Aim xanebSi nadir-Sahi sakmaod rTul mdgomareobaSi aRmoCnda.<br />

TurqeTTan wamowyebuli axali omis fonze (1743-1746 ww.) iranis Sida<br />

provinciebSi ajanyebebi mZvinvarebda. TurqeTisave waqezebiT areuloba<br />

daiwyo amierkavkasiis saxanoebSic, xolo daRestanSi warumatebelma<br />

laSqrobam Sahs kidev ufro gaurTula saqme. aseT viTarebaSi qarTlSi<br />

dawyebuli ajanyeba iseTi gavleniani feodalis meTaurobiT, rogoric iyo<br />

givi amilaxvari, irans did saSiSroebas uqmnida. Nnadir-Sahma isic kargad<br />

9


icoda, rom am ajanyebis CasaxSobad sakuTari Zalebis gamoyeneba misTvis<br />

araxelsayreli iyo, radgan qarTvelTa TvalSi iranis Sahi, rogorc<br />

dampyrobeli, mxolod undoblobasa da siZulvils iwvevda. amitom nadir-<br />

SahisaTvis yvelaze kargi gamosavali iyo is, rom qarTvelTa ajanyeba isev<br />

qarTvelebis xeliT CaexSo da am saqmeSi igi Teimurazze ukeTes<br />

kandidaturas versad ipovida, radganac qristiani mefe mosaxleobaSi didi<br />

mxardaWeriT sargeblobda. Tumca amis sanacvlod, Sahs unda ezruna, rom am<br />

saqmeSi Teimurazsac saTanado daintereseba hqonoda da swored aq daemTxva<br />

Sahis gegmebi Teimurazis miswrafebebs saqarTvelos (pirvel rigSi ki _<br />

qarTl-kaxeTis) gaerTianebisaken.<br />

Mmas Semdeg, rac Sahma kaxeTi xarkisagan gaaTavisufla, Teimurazis<br />

politikis momxreTa ricxvi mniSvnelovnad gaizarda, xolo qsnisa da<br />

aragvis xeobaSi da MmTlianad qarTlSic, ajanyebis monawile Tavadebs Soris<br />

nel-nela gaCnda iranTan Serigebis survili. Ggarda amisa, gadasaxadebiTa da<br />

ganuwyveteli omebiT ganawameb qarTlis mosaxleobas Tvalwin edga kaxeTi,<br />

sadac arc gauTavebeli urTierTdarbevebi iyo, aRarc yizilbaSTa TareSi da<br />

arc sayaeno xarki. Aaqedan gamomdinare, givi amilaxvrisaTvis Teimurazis<br />

winaaRmdeg brZola gacilebiT ufro Zneli unda yofiliyo, vidre<br />

yizilbaSTa winaaRmdeg. Mmokle xanSi, nadir-Sahma kaxeTis mefes daumtkica<br />

aragvis saerisTavo * da qsnis saerisTavoc aRuTqva. es amilaxvrisaTvis<br />

Zlieri dartyma iyo, Tumca igi imeds mainc ar kargavda. 1743 wlisaTvis<br />

iranSi saSineli SimSiloba daiwyo, xalxis ukmayofilebam bevr provinciaSi<br />

ajanyebis saxe miiRo, amave dros SirvanSi gamoCnda iranis taxtis axali<br />

pretendentic da yvelafer amas emateboda iran-osmaleTs Soris dawyebuli<br />

omi. TurqeTis waqezebiT irans ganudga amierkavkasiis saxanoebis didi<br />

nawili. aseT viTarebaSi givi amilaxvris laSqari, romelic zogierTi<br />

cnobis Tanaxmad, 12 aTasi kacisagan Sedgeboda, nadir-SahisaTvis<br />

mniSvnelovan safrTxes warmoadgenda da savaraudod, aqedan gamomdinareobda<br />

misi gadawyvetilebac TeimurazisaTvis aragvis xeobis gadacemis Sesaxeb. amis<br />

Semdeg qsnis xeobis dakaveba did siZneles aRar warmoadgenda.<br />

Tavdapirvelad Teimurazi ZmaTaSoris sisxlisRvras moerida da Seecada<br />

`mravlis wyalobis dapirebiT~ Semoerigebina qsnisxevelni, magram es<br />

mcdeloba uSedegod damTavrda. maSin man <strong>erekle</strong> kaxeTidan moixmo jariT,<br />

ris Semdegac, rogorc papuna orbeliani mogviTxrobs `Sevida kaxi batoni<br />

Teimuraz, daimona xmliT qsnis xevi, dadga Sig~, amis Semdeg givi amilaxvris<br />

winaaRmdeg brZola gadamwyvet fazaSi Sevida. Mmis mflobelobaSi iyo<br />

`sxvilos cixe, ori Wala, surami, kexvi, qcxinvali da qarTlis cixe qsanze,<br />

kidev wiqori~ (wirqoli, l.m.). amasobaSi, amilaxvris momxreTa banakSi<br />

ganxeTqileba gaCnda, amiT isargebles kaxelebma da misi uaxloesi<br />

TanamebrZoli, misive biZaSvili revaz amilaxvari gadmoibires. unda iTqvas,<br />

rom givi amilaxvris mowinaaRmdege Tavadebis pozicia TavisTavad<br />

srulebiTac ar gulisxmobda iranelTa batonobasTan Seguebas; isini<br />

10


ealurad afasebdnen Seqmnil viTarebas da miiCnevdnen, rom im droisaTvis<br />

iranis SahisaTvis mxardaWera TavianTi ZiriTadi miznis gansaxorcieleblad,<br />

anu _ qveynis gasaerTianeblad gamoeyenebinaT. movlenaTa Semdgomma<br />

ganviTarebam marTlac daadastura am gadawyvetilebis upiratesoba: qsnisa da<br />

aragvis xeobebis dakargvis Semdeg, givi amilaxvari gamouval mdgomareobaSi<br />

aRmoCnda da daxmarebisaTvis osmaleTs mimarTa, am nabijiT ki sakuTar Tavs<br />

TviTonve gamoutana ganaCeni, radganac qarTlis TavisuflebisaTvis mebrZoli<br />

gmiri, misive momxreTa TvalSi, ukve osmalTa momzred iqca. cnobili<br />

qarTveli mecnieri Nniko berZeniSvili Aamis Sesaxeb werda: `qarTlis<br />

sazogadoebis TvalSi, ajanyebas ideuri safuZveli gamoecala, radganac<br />

brZolis dawyebisas amilaxvari qarTlSi osmalTa Semoyvanaze ar fiqrobda,<br />

igi `qarTvelobis~ dasacavad ebrZoda `osmalobasac~ da `yizilbaSobasac~,<br />

swored amitom gaerTianda mis garSemo qarTlelTa mniSvnelovani nawili.<br />

Teimurazis mier warmoebulma <strong>politika</strong>m ki maT daanaxa, rom igi iseve<br />

gaaTavisuflebda qarTls yizilbaSobisagan, rogorc gaaTavisufla kaxeTi im<br />

dros, rodesac osmaleTis daxmarebis mizani mxolod da mxolod qarTlis<br />

dapyroba iyo~.<br />

Aamrigad, Teimurazma qsnisa da aragvis saerisTavoebidan gaaZeva givi<br />

amilaxvris momxreebi. amis sapasuxod 1744 w. zamTarSi axalcixidan<br />

osmalTa didi laSqari daiZra da suramSi dabanakebul amilaxvris jars<br />

SeuerTda. qarTvelTa da TurqTa erTianma jarma (5 aTasamde kaci) aCabeTis<br />

cixeSi gamagrebul <strong>erekle</strong>s Seuties. Mmematianis cnobiT, <strong>erekle</strong>s am dros<br />

daaxloebiT eqvsasamde meomari Hhyavda (300 qarTveli da 300 leki), magram<br />

miuxedavad amisa, iolad SeZlo gacilebiT mravalricxovani miwinaaRmdegis<br />

damarcxeba. istoriuli wyaroebi am brZolas ase aRweren: `gamovidnen kaxni,<br />

dauSines, rom Tofis xmisagan yurTa xma aRar iyo. sZlies kaxTa, gaaqcies<br />

urumni, mihyvnen ukan kafiT (e.i. xovca-JletiT, l.m.) qcxinvalamdis…...… da<br />

gamobrundnen gamarjvebulni. Mmas dRes rom genaxaT batoniSvili <strong>erekle</strong>,<br />

amas bZanebdiT: Tuca lomi, egre ibrZviso! asakiTa iyo mcire, magram rasac<br />

saqmes iqmoda, falavanis Sesadarisi iqneboda.~ Ddamarcxebuli amilaxvari<br />

Tavisi jariT surams dabrunda da sul male, kars momdgari zamTris SiSiT,<br />

axalcixeSi gadavida.<br />

Aamave xanebSi, Teimurazma da <strong>erekle</strong>m kidev erTi didi samsaxuri<br />

gauwies nadir-Sahs: TurqeTTan mimdinare omis fonze iranis SigniTac<br />

gaaqtiurdnen Sahis mowinaaRmdegeni; amjerad, maT sababad gamoiyenes nadir-<br />

Sahis mier iranis taxtis ukanonod miTviseba da wina planze wamoswies<br />

taxtis `kanonieri memkvidre~, romelic Sah-Tamazis Svilad _ `Sah-zadad~<br />

gamoacxades da misTvis mamiseuli taxtis dabrunebis moTxovna wamoayenes.<br />

isedac rTul mdgomareobaSi myofi nadir-SahisaTvis es ukve gamanadgurebeli<br />

dartyma iyo, amitomac man Tavis Svils _ nasrula-mirzas saswrafod<br />

daavala taxtis maZieblis Sepyroba. Nnasrula-mirzam amboxebulebTan<br />

brZolaSi gaimarjva, magram mTavari mizani ganuxorcielebeli darCa: Sah-<br />

11


zadam daaxloebiT askaciani amalis TanxlebiT gaqceva moaxerxa. Ppapuna<br />

orbelianis cnobiT, igi md. Qqsnis xeobisaken gaemarTa, sadac givi<br />

amilaxvari eguleboda, magram iq mas Teimurazi da <strong>erekle</strong> daxvdnen<br />

qarTvelTa jariT, Seipyres igi da ananuris cixeSi gamoamwyvdies. rogorc<br />

ki es ambavi acnobes, madlierebis niSnad nadir-Sahma guluxvad daasaCuqra<br />

qarTveli mefeebi da momavalSi kidev ufro didi wyaloba aRuTqva;<br />

datyvevebuli Sah-zada <strong>erekle</strong>m piradad Cauyvana nasrula-mirzas, romelmac<br />

Tavis mxriv didad dasaCuqrebuli gamoistumra da dapirda `magier jildos,<br />

mswrafl moelodeo~.<br />

Aamrigad, kaxeTis mflobeli mama-Svilis erTguleba da samsaxuri nadir-<br />

Sahma am faqtis Semdeg kidev ufro metad daafasa da maTTvis qarTlis<br />

gadacema ukve uaxloesi momavlis saqme iyo. am fonze yovlad uimedo gaxda<br />

givi amilaxvris mdgomareoba, miT umetes, rom amave xanebSi, ukiduresad<br />

gaxSirda qarTlis mosaxleobis masiuri gadasaxleba kaxeTSi (zogierTi<br />

cnobiT, marto saamilaxvro sami aTasamde komlma datova). amis miuxedavad,<br />

TurqeTi brZolas ar wyvetda: 1744 w. axalcixeli usuf-faSas meTaurobiT<br />

qarTlSi osmalTa didi jari Semovida: maT Tan mohqondaT didi raodenobiT<br />

Tanxa, romelic daRestanSi unda CaetanaT lekTa razmebis dasaqiraveblad,<br />

romlebsac givi amilaxvris mxareze unda ebrZolaT. amilaxvari osmalebs<br />

suramSi Seegeba. Teimurazma mters gorTan gaumarTa brZola, magram<br />

damarcxda, Tumca osmalebma goris cixis aReba ver gabedes da isev ruisSi<br />

dabanakdnen. amis Semdeg givi amilaxvarma da usuf-faSam daRestnelTa<br />

beladi malaCi 4 aTaskaciani jariT (2 aTasi leki da 2 aTasi Turqi)<br />

daRestanSi gagzavnes da Tan gaatanes lekTa jaris dasaqiraveblad<br />

gankuTvnili didZali Tanxa. Ees cnobili gaxda goris cixeSi dabanakebuli<br />

TeimurazisaTvis, romelmac amis Taobaze saswrafod Seatyobina <strong>erekle</strong>s.<br />

<strong>erekle</strong>m naCqarevad Sekriba qarTvelTa da yizilbaSTa razmebi da aragvis<br />

marcxena napirze, saguramosTan Causafrda mtris jars, romelic arsaidan<br />

safrTxes ar moeloda da guldamSvidebiT Seudga adidebuli aragvis fonSi<br />

gasvlas. am dros qarTvelebi safaridan gamovidnen da mters ekveTnen;<br />

moulodneli SeteviT dabneulma lek-osmalTa meomrebma ukan daixies,<br />

aragvis marjvena napirze sangrebi Sekres da Tofis sroliT igeriebdnen<br />

mowinaaRmdeges. maSin <strong>erekle</strong> pirveli Sevarda adidebul aragvSi. amis<br />

mxilvelni, misi TanamebrZolnic aRar SeuSindnen wyals da ukan mihyvnen<br />

mefes: `iqmna brZola uZlieresi ... miuxda irakli Ze mefisa da daRistnis<br />

beladi malaCi TviT mohkla~. niSandoblivia, rom malaCi mTel kavkasiaSi<br />

saxelganTqmul da daumarcxebel mebrZolad iTvleboda da misma daRupvam<br />

lek-osmalTa jarze Tavzardamcemad imoqmeda, mematianis sityvebiT<br />

`sikvdilsa missa myis iZlivnen osmal-lekni~, qarTvelebma gaqceul mters<br />

did manZilze sdies, mravali daxoces da tyved Caigdes, mopovebul nadavls<br />

Soris iyo lekTa razmebis dasaqiraveblad gankuTvnili Tanxac. am marcxis<br />

Semdeg usuf-faSa saswrafod aiyara da axalcixeSi gaiqca. <strong>erekle</strong>s mier<br />

12


mopovebuli brwyinvale gamarjvebiT kmayofilma nadir-Sahma ki `moxarulma<br />

warmouvlina mas cxeni oqrosa aRkazmulobiTa da xmali mZimed moWedili~.<br />

am gamarjvebis Sedegi iyo isic, rom 1744 w. ivlisSi nadir-Sahma Teimurazs<br />

qarTlis, xolo <strong>erekle</strong>s _ kaxeTis mefoba uboZa. amrigad, qarTvelTa didi<br />

xnis ocneba asrulda: qarTl-kaxeTSi mama-Svilis gamefeba qveynis<br />

gaerTianebis gzaze umniSvnelovanesi warmateba iyo.<br />

Zveli Cveulebis Tanaxmad, Sahma qarTvel mefeebs gasamrjelo gamouyo<br />

iranis xazinidan, amave dros, kaxeTis msgavsad qarTlsac sagrZnoblad<br />

Seumcira xarki. Aesoden didi warmatebis fonze, givi amilaxvris bedi ukve<br />

gadawyvetili iyo: misma momxreebma erTmaneTis miyolebiT gadainacvles<br />

Teimurazis banakSi; suramis cixeSi gamagrebuli amilaxvari xuTTviani alyis<br />

Semdeg danebda. Nnadir-Sahis moTxovniT, datyvevebuli meamboxe iranSi<br />

gagzavnes. Mmiuxedavad damarcxebisa, qarTlis ajanyebas mainc ar Cauvlia<br />

uSedegod: ajanyebulTa medgarma winaaRmdegobam nadir-Sahi aiZula uari<br />

eTqva Tavis pirvandel gegmaze, romelic miznad isaxavda saqarTvelos<br />

`gayizilbaSebas~. Ggarda amisa, man qarTls daubruna jer kidev XVII<br />

saukuneSi Sah-abasis mier CamorTmeuli mxareebi _ lore * , borCalo da<br />

baidari. * Aamrigad, Teimuraz-<strong>erekle</strong>s mier warmoebulma gonivrulma<br />

<strong>politika</strong>m gaamarTla: qarTli Zvel sazRvrebSi aRdga, qarTvelTa<br />

gamahmadianebis <strong>politika</strong> Sewyda da rac mTavaria, safuZveli Caeyara qarTlkaxeTis<br />

erT samefod gaerTianebas, es ki mTeli saqarTvelos<br />

gaerTianebisaken gadadgmuli mniSvnelovani nabiji iyo.<br />

1745 w. Semodgomaze nadir-Sahma gadamwyveti gamarjveba moipova da amiT<br />

iran-TurqeTis omic dasasruls miuaxlovda. brZolis velidan samSobloSi<br />

dabrunebisas, nadir-Sahma Teimurazs qristianuli wesiT qarTlis mefed<br />

kurTxevis neba darTo. Ees udidesi mniSvnelobis movlena iyo, radgan<br />

saukuneze meti xnis manZilze, qarTlsa da kaxeTSi qristiani mefe taxtze<br />

ar asula. 1 oqtombers Teimuraz II-is mefed kurTxevis ceremoniali Zveli<br />

qarTuli wesiT sveticxovlis taZarSi Sedga.<br />

Mmopovebuli warmatebis miuxedavad, qarTl-kaxeTi jer kidev iranis<br />

vasalur damokidebulebaSi imyofeboda. aRmosavleT saqarTveloSi<br />

yizilbaSTa jarebic idga (maT Soris TbilisSic). marTalia, iran-osmaleTs<br />

Soris zavi daido da amieridan oficialurad axalcixis safaSos mxridan<br />

qarTls safrTxe aRar emuqreboda, magram xangrZlivi omebiTa da ajanyebebiT<br />

Ronemixdil iranSic problemebma iCines Tavi. Zlevamosilebis miuxedavad,<br />

imperiuli irani mainc aramyar <strong>samxedro</strong>-feodalur gaerTianebas<br />

warmoadgenda.Aamgvari xelovnuri gaerTianeba ki, rogorc wesi, droTa<br />

ganmavlobaSi dasaSlelad aris ganwiruli. osmaleTTan omis dasrulebis<br />

Semdeg, nadir-Sahis mmarTvelobis krizisi daiwyo, irani ajanyebebma moicva:<br />

gauTavebelma omebma da am omebiT gamowveulma mudmivad mzardma<br />

gadasaxadebma mosaxleobis TiTqmis yvela fenis aRSfoTeba gamoiwvia; nadir-<br />

Sahs ki ukve aRar Seswevda imis Zala, rom gonivruli gadawyvetilebebi<br />

13


mieRo da es mRelvareba Caecxro, piriqiT, _ igi Tavis axloblebsac ki<br />

veRar endoboda, radgan SiSobda, rom nebismier maTgans Sahis winaaRmdeg<br />

SeTqmulebaSi monawileoba SeeZlo. Uubralo eWvis niadagze man sakuTari<br />

Svilic ki ar daindo da usastikesad dasaja, xolo mas Semdeg, rac am<br />

eWvis usafuZvlobaSi darwmunda, igive sasjeli gamoutana Tavis kariskacebs,<br />

romelTac brali dasdo, rom win ar aRudgnen mis mier ufliswulis<br />

usamarTlod dasjas.<br />

aseT viTarebaSi, nadir-Sahis morigi gadawyvetileba axali gadasaxadebis<br />

dawesebis Sesaxeb, bunebrivia, sabediswero aRmoCnda: 1747 wels Sahma<br />

sakuTriv iransac da vasalur qveynebsac uzomod didi gadasaxadi dauwesa<br />

(maT Soris mxolod qarTl-kaxeTs wilad xvda fuladi xarki 200 aTasi<br />

Tumnis odenobiT). Aaman iranis mTel teritoriaze biZgi misca ajanyebaTa<br />

axal talRas; es gadawyvetileba qarTvel mefeTaTvis sruliad moulodneli<br />

iyo: bolo wuTamde Sahi maT `megobrulad~ eqceoda. Teimurazmac da<br />

<strong>erekle</strong>mac kargad icodnen, rom mosaxleobisagan aseTi didi gadasaxadis<br />

amoReba yovlad SeuZlebeli iyo, amitom ajanyebisaTvis samzadiss Seudgnen:<br />

xalxi mTebSi gaxiznes, meomrebi ki cixe-simagreebSi ganalages. somxeTazerbaijanis<br />

mmarTvelma xanebmac <strong>erekle</strong>sa da Teimurazs mimarTes TxovniT<br />

_ `Cvenc Tqven ymasaviT gvimsaxureT, saca geprianebodes, Cvens jars iq<br />

gaaxlebTo~.<br />

rogorc ki qarTvel mefeTa daumorCileblobis Sesaxeb Seityo, nadir-<br />

Sahma jari gaamzada saqarTvelos asaklebad, magram Semdeg TviTonve mixvda,<br />

rom misi mxridan es gamousworebeli Secdoma iqneboda da gadawyvetileba<br />

Secvala; papuna orbelianis gadmocemiT, Sahma jari `isev daabruna gzidan<br />

imisTvis (e.i. imis gamo Ll.m.), rom bevrjer enaxa qarTvelTa xmali... axla<br />

qarTli da kaxeTi oriv erTad gaerTebiT ganudgnen, ras daaklebda~. Sahis<br />

ukandaxeva namdvilad ar yofila saqarTvelos mimarT misi `keTilganwyobis~<br />

gamovlineba: mas marTlac mSvenivrad axsovda, TiToeuli meamboxe qarTveli<br />

Tavadis damorCilebac ki ra Zvirad daujda iranis jarsa da xazinas,<br />

Sesabamisad, isic kargad gaTvala, rom ukve gaerTianebuli qarTl-kaxeTis<br />

damarcxeba gacilebiT ufro Zneli iqneboda; amitomac iyo, rom `Serigebis~<br />

mizniT man gadasaxadis Tanxa meoTxedamde daiyvana da Teimurazs miswera:<br />

`rogorc Sen gindodes, ise gaarigeo. Ees brZaneba ki gaagone xalxs Cemio;<br />

isev qalaqSi Camodi da qveyanas mouareo~. Tumca amis sanacvlod, Sahi<br />

<strong>erekle</strong>s iranSi ibarebda, rogorc Cans, amiT igi qarTvelTa morCilebis<br />

saimedo garantias moiTxovda. Teimurazi ver endo cbier Sahs, magram<br />

imisaTvis, rom arc qveyana Caegdo safrTxeSi, arc taxtis memkvidre gaewira<br />

mZevlobisaTvis, gadawyvita, TviTon wasuliyo iranSi; ra Tqma unda, am<br />

SemTxvevaSi, Teimurazma sakuTari Tavi gawira, radgan aravin icoda, rogor<br />

Caivlida misi viziti iranis mrisxane gamgebelTan. sabednierod, Teimurazi<br />

jer kidev gzaSi iyo, rodesac nadir-Sahi SeTqmulebma mokles (1747 w.<br />

ivnisSi). iranSi Casul Teimurazs Sahis taxtze sakuTari siZe _ qeTevanis<br />

14


meuRle ali-yuli-xani daxvda, romelmac biZis daRupvisTanave Tavi iranis<br />

Sahad gamoacxada da adil-Sahi (samarTliani Sahi) dairqva. Teimurazi siZem<br />

didi pativiT miiRo, Tumca es ganpirobebuli iyo ara imdenad maTi naTesavmoyvrobiT,<br />

ramdenadac _ arsebuli politikuri viTarebiT: iranis axalbeda<br />

mmarTvels Zlieri mokavSireebis Tanadgoma sWirdeboda, radgan nadir-Sahis<br />

daRupvis Semdeg, qveyana anarqiam moicva, feodalur dajgufebaTa Soris<br />

gamwvavda brZola pirvelobisaTvis, jariskacebma qonebis dataceba da<br />

qalaqebis Zarcva daiwyes (erT-erTi iranuli wyaros cnobiT, nadiris<br />

mkvlelobidan 4 saaTis Semdeg misi uZvirfasesi samefo karvisagan aRaraferi<br />

iyo darCenili, yvelaferi iqve daitaces). taxtis axal-axali pretendentebi<br />

erTmaneTs gaafTrebiT ebrZodnen. aseT viTarebaSi, adil-SahisaTvis didi<br />

mniSvneloba hqonda Teimurazisa da <strong>erekle</strong>s mxardaWeras; Tavis mxriv,<br />

Teimurazic ar iyo amis winaaRmdegi, radgan imedovnebda, rom Sahis karze<br />

yofnas qarTl-kaxeTSi <strong>erekle</strong>s warmatebebisaTvis gamoiyenebda, magram adil-<br />

Sahis mmarTveloba Zalze xanmokle aRmoCnda (mxolod 11 Tve), igi sakuTarma<br />

Zmam daamxo, magram arc am ukanasknels dascalda didxans mefoba. Teimurazma<br />

TiTqmis ori weli dahyo iranSi da am periodSi iq ramdenime mbrZanebeli<br />

Seicvala, Tumca rogorc Wkvian da frTxil politikoss Seefereboda,<br />

Teimurazi yvela maTganTan axerxebda saerTo enis gamonaxvas da saqarTvelos<br />

sasikeTod saqmeebis mogvarebas.<br />

Sahis taxtisaTvis gamarTul xangrZliv brZolaSi sabolood sami<br />

uZlieresi sagvareulos warmomadgeneli gamoikveTa: azat-xan avRani, mahmadxan<br />

yajari da qerim-xan zendi. iranSi dawyebulma areulobam garkveuli<br />

zegavlena moaxdina qarTl-kaxeTzec: SahTan gamgzavrebis win, Teimurazma<br />

qarTlis gamgebloba <strong>erekle</strong>sTan erTad gamahmadianebul abdula-begsac<br />

Caabara. Aabdula-begi (igive arCili) vaxtang VI-is Zmis _ ieses vaJi iyo<br />

(sxvadasxva dros orjer gamahmadianebuli iese 1714-1716 ww. qarTlSi<br />

mefobda da antiqarTuli politikis gatarebaSi iranel moxeleebsac ki<br />

gadaaWarba. Ggaremoebis mixedviT, igi iranelebsac emsaxureboda da<br />

Turqebsac). rogorc ukve iTqva, qarTlis taxtze Teimurazis uflebebi<br />

(vaxtang VI-is qaliSvilis xaziT) arc ise myari iyo, radgan rogorc<br />

vaxtangs, ise mis Zmas _ iesesac hyavdaT vaJiSvili memkvidreebi, rac<br />

qarTlis politikur wreebze garkveul zemoqmedebas axdenda. rogorc Cans,<br />

Teimurazma sruliad Segnebulad SeaCera arCevani abdula-begze, riTac am<br />

ukanasknelis pativmoyvareobac daakmayofila da <strong>erekle</strong>sac mSvidi da<br />

usafrTxo mmarTvelobis pirobebi Seuqmna. mematianis gadmocemiT `Teimurazma<br />

abdula-begs ubZana: radgan mefe <strong>erekle</strong> mudam qarTlisaTvis ver moicliso,<br />

qarTls mouareo da erTmaneTis nebiT da SekiTxviT oriv qveynebi mtrisagan<br />

karga gaamagreTo da Cemda mosvlamdis mSvidobianad iyvneTo~; Mmagram<br />

abdula-begma borotad isargebla qarTlSi Teimurazis aryofniT,<br />

daukavSirda saqarTvelosadmi mtrulad ganwyobil Zalebs, maT Soris:<br />

daRestnelebs, nadir-Sahis mmarTvelobiT ukmayofilo Tbilisis yizilbaSTa<br />

15


garnizons, qarTlel TavadTa nawils, iranis taxtis erT-erT pretendents<br />

(romelmac mas winaswar qarTlis `mefobac~ ki daumtkica). amis Semdeg, man<br />

safuZvlianad gaamagra Tavisi sabatoniSvilo mamuli _ samSvildis cixe * da<br />

<strong>erekle</strong>s SeuTvala: `qarTli Cemiao, damanebe da Sen kaxeTs miepatroneo~.<br />

P<strong>erekle</strong>m jer mSvidobiani gziT scada saqmis mogvareba, Tbileli<br />

episkoposis aTanases SuamavlobiT abdula-begs molaparakeba SesTavaza da<br />

sabatoniSvilo mamulis sarCod gadacema aRuTqva, magram abdula-begisagan<br />

uari miiRo. maSin <strong>erekle</strong>m Zlieri laSqari Sekriba da abdula-begs Seutia.<br />

niSandoblivia, rom qarTlis Tavadebis umravlesobam am brZolaSi <strong>erekle</strong>s<br />

mxare daiWira.<br />

Tavisi mdebareobis wyalobiT, samSvildis cixe mTel qvemo qarTlSi<br />

auRebel cixed iTvleboda, amitomac <strong>erekle</strong>m jarebi safarSi ganalaga da<br />

cixes zarbaznebiT Seutia. ramdenimedRiani ormxrivi srolis Semdeg,<br />

abdula-begi molaparakebaze daTanxmda da <strong>erekle</strong>s piroba misca `manamdis<br />

mefe Teimuraz iranis qveynidan mobZandebodes, Cven ornive myudroebiT<br />

viyvneTo.~ E<strong>erekle</strong>m Tavisi momxre daRestneli beladebis meSveobiT<br />

SeTanxmebas miaRwia cixeSi myof abdula-begis momxre lekTa razmebis<br />

meTaurebTan da maT datoves samSvildis cixe. amis Semdeg, <strong>erekle</strong> Tavisi<br />

jariT TbilisSi dabrunda.<br />

rogorc mosalodneli iyo, mokle xanSi abdula-begma Tavisi piroba<br />

daarRvia. azerbaijanSi iranis taxtis axali pretendenti gamoCnda _ adil-<br />

Sahis yofili sardali amir-aslan-xani. Aabdula-begma dro ixelTa da<br />

qarTlis mefobis mosapoveblad mas jariT daxmareba sTxova. Aamir-aslan<br />

xanmac, Tavis mxriv, mas qarTlic `uwyaloba~ da 8 aTasi avRaneli meomaric<br />

gamougzavna. amiT gulmocemulma abdula-begma <strong>erekle</strong>s Tbilisis datoveba<br />

mosTxova, magram qarTlel TavadTa umravlesoba amjeradac mefis gverdiT<br />

dadga (abdula-begs mxolod sabaraTianos * jari miemxro) da <strong>erekle</strong>mac<br />

pasuxad SeuTvala: `sanamdis suli midgas, Cemgan aqedan gasvla ar iqnebao~.<br />

sagulisxmoa, rom TviT abdula-begis Zma _ anton kaTalikosi mTeli am<br />

konfliqtis manZilze <strong>erekle</strong>s erTgulad uWerda mxars. gadamwyveti brZola<br />

sololakis mTis ferdobebze gaimarTa; Tavisi jaris erTi nawiliT <strong>erekle</strong><br />

wavkisis mxares dadga, qiziyelebi revaz orbelianis sardlobiT mewinaved<br />

gauSva sabaraTianos jaris winaaRmdeg (romelsac abdula-begis Zma _ useinbegi<br />

meTaurobda). Aam brZolas xatovnad aRwers papuna orbeliani: `Seiqna<br />

omi ficxeli, rom Tofis xmisagan arRara ismoda da komlisagan (e.i.<br />

kvamlisagan, l.m.) jari aRara Canda. Ppirvelsave misvlaze gaemarjvaT revaz<br />

orbelians da qisiyelT, gaaqcives jari. Eese ra naxes, ... Seuties<br />

qarTvelTa da kaxTa, dauwyes kafa, rom RvTis risxva dasces. Ggaiqca es<br />

jari mTliv, xuTi da eqvsi TiTo kacma yizilbaSi egre iWires, miyvnen<br />

iaRlujis * bolomde, darCaT karavi-mofeniloba Tu ram sxva. arasdros<br />

qarTlSi amisTana gamarjveba ar momxdariyo da arc amrigad yizilbaST<br />

qarTlSi damarcxebodaT (e.i. yizilbaSebi qarTlSi ase arasdros<br />

16


damarcxebulan, l.m.). xanebs droSebi aq darCaT, wavidnen sircxvileulni...<br />

abdula-beg mibZanda samSvildes, baraTianni, vinc gadarCnen, mividnen<br />

birTviss * ~. igive brZolis Sesaxeb, oman xerxeuliZe werda: `iZlivnen<br />

mxedrobani sparsTa da baraTianTani esreT, romel erTi ipyrobda aTsa,<br />

xolo erTma mebaReman Seipyro cxra yizilbaSi da ukun iqcnen<br />

sircxvileulni~. Tbilisis mosaxleoba gamarjvebul mefes zeimiT Seegeba.<br />

aRsaniSnavia, rom <strong>erekle</strong> Rirseulad moeqca damarcxebulebs. mematianis<br />

cnobiT, man tyved Cavardnili yizilbaSebi `Tav-Tavis qveynebSi gaistumra da<br />

amiT kidev ufro ganifina ambavi gamarjvebisa, an vinc baraTaSvili (e.i. am<br />

sagvareulos warmomadgeneli, l.m.) cocxali moarTves, ganuteva mSvidobiT<br />

da apativa cToma Tvisi, dajda nadimad, naxa lxini da gasca saboZvari~.<br />

Aamis Semdeg, <strong>erekle</strong>m miiRo gadawyvetileba nariyalasa da metexis<br />

cixeebSi mdgari yizilbaSTa jarebis gaZevebis Taobaze. qarTvelebma sangrebi<br />

aages da cixeebi alyaSi moaqcies, brZolis samzadisSi aqtiurad<br />

monawileobdnen ubralo moqalaqeebic. alyaSi moqceul yizilbaSebs abdulabegi<br />

samSvildidan awvdida sursaTs, amis gamo <strong>erekle</strong>m 500 meomari gagzavna<br />

da gzebi Seakvrevina. yizilbaSebi mainc ar nebdebodnen da cixeebidan<br />

ganuwyvetliv yumbarebs uSendnen qalaqs, metexidan mefis sasaxlesac ki<br />

esroles zarbaznidan. radganac qalaqis mxridan SeteviT nariyalas aReba<br />

ver xerxdeboda, <strong>erekle</strong>m gadawyvita jer Taboris * koSkebi aeRo wavkisis<br />

xevSi, raTa am gziT nariyalas mecixovne yizilbaSebisaTvis sursaTis<br />

miRebis bolo gzac moespo. Mman goridan Camoatanina didi zarbazani da<br />

aRmosavleTis (Sindisis) mxridan daumizna Taboris koSks. cixis mcvelebi<br />

mixvdnen, rom ganwirulni iyvnen, radgan aseT did yumbarebs cixis Zveli<br />

kedlebi ver gauZlebdnen, magram mainc gaafTrebul winaaRmdegobas uwevdnen<br />

qarTvelebs: `ar avad iyvnes myofni cixisani, arc Tofis srola gauwyvetiaT<br />

da sanamdis cixeSi Sig ar Caucvivdnen, arc omisagan daswynardnen.~ meoTxe<br />

yumbaram koSkis kedlebi dabzara, moieriSeni cixeSi Secvivdnen da<br />

xelCarTuli omi gaimarTa. AbrZolisas gansakuTrebiT isaxela Tavi papuna<br />

orbelianis ymam Saverda mRebriSvilma, romelic zed koSkze aiWra. Mis<br />

gmirobas: `jari sul xedvida da uqebdnen mamacobasa~. aRsaniSnavia, rom<br />

brZolis Semdeg mZimed daWrili Saverda mRebriSvili <strong>erekle</strong>m piradad<br />

daajildova.<br />

Taboris koSks <strong>erekle</strong>m axali galavani Semoavlo da Sig kaxTa razmebi<br />

Caayena. TbilisSi mobrunebul mefes ambavi daaxvedres, rom avWalasa da<br />

martyofs lekebi dascemian da didi raodenobiT msxvilfexa saqoneli da<br />

SedarebiT mcirericxovani tyveebi gautaciaT. imis imediT, rom qarTvelTa<br />

jarebi cixeebis aRebiT iyvnen dakavebulni, naZarcviT datvirTuli lekebi<br />

guldamSvidebiT gaudgnen gzas; magram <strong>erekle</strong>m alya ar moSala da<br />

mcirericxovani razmiT Siraqis bolos wamoewia maT, `axsena dambadebeli<br />

RmerTi da pirvel TviTon Seutia da ubrZana jarsa: `vis uyvars RmerTi da<br />

erTguli ars Cemi, gulsrulad Seebaso~. Mmefis mowodebiT gamxnevebuli<br />

17


qarTvelebi xmaldaxmal ekveTnen mters, daamarcxes da mTeli nadavli<br />

daatovebines. Ggaqceuli lekebi gzad daRestnidan momaval TanamemamuleTa<br />

did razms Sexvdnen da daxmareba sTxoves, Tan Seagulianes, <strong>erekle</strong>s Zalze<br />

mcirericxovani jari hyavs, advilad davamarcxebT da nadavlsac<br />

davibrunebTo; marTlac, gaerTianebuli lekTa jari gamTeniisas<br />

moulodnelad daesxa Tavs qarTvelebs, magram miuxedavad amisa sastiki<br />

marcxi iwvnies: `egeTi omi gardaixada im dRes mefe <strong>erekle</strong>m, rom pirveli<br />

omi laRobad Caigdeboda. moarTves Tavi mravali da cxensa da iaraRs xom<br />

ricxvi ara hqonda. rac saqoneli iyo, isev patronebs uboZa da egre<br />

gamarjvebuli wabZanda qalaqsa Tbilisisasa.~ amis Semdeg, <strong>erekle</strong>m metexi da<br />

nariyalac aiRo. Ees ori cixe didi xnis Semdeg pirvelad iqna<br />

gaTavisuflebuli yizilbaSTa jarebisagan, <strong>erekle</strong>m isini qarTvel xalxs<br />

daubruna da maT koSkebze kvlav saqarTvelos droSa afrialda. Aam<br />

gamarjvebam abdula-begis winaaRmdegobac gatexa, ivlisis TveSi man<br />

samSvildis cixis kari gaaRo da <strong>erekle</strong>s patieba sTxova. <strong>erekle</strong>m `viTa<br />

xelmwifobis wesia, Semcode kaci rom Sendobas moiTxovs, miuteveben. amanac<br />

egre mowyalebis kari ganaRo da miuteva yvelas erTad cdoma Tvisi, didi<br />

mowyaleba ixmara, Torem cixis TaTrebs es rogor Seendoboda: sionis<br />

monasters zarbazans esrodnen da mefis sasaxle yunbariT aavses ... es yvela<br />

apativa da Tavisis saqonliT gaSveba brZana, rom arc saqoneli waarTva; es<br />

ufro didi mowyaleba iyo~. Mmitevebis niSnad, mefem abdula-begs<br />

saufliswulo mamuli dautova, aseve Seundo baraTaSvilebsac. Aam<br />

warmatebam qarTl-kaxeTis mosazRvre saxanoebzec saTanadod imoqmeda: `ra es<br />

ambavi Seityves, SeSindnen didad da maSinve gamoegzavnna ganjis xansa da<br />

erevnis xans feSqaSi mefis <strong>erekle</strong>saTvis~<br />

Aamrigad, saqarTvelos aRdgena-gaerTianebisaTvis brZola axal fazaSi<br />

Sevida. Aaxalgazrda mefe, romelic am dros mxolod 28 wlisa iyo, ara<br />

marto brwyinvaled flobda <strong>samxedro</strong> xelovnebas, aramed frTxili<br />

politikosi da gamWriaxi saxelmwifo moRvawe iyo. iranidan Teimurazis<br />

dabrunebamde (1749 w. 20 aprili), <strong>erekle</strong>m moqnili politikis wyalobiT<br />

SeZlo qveynisaTvis aeridebina is sagareo safrTxe, romelic mas nadir-Sahis<br />

sikvdilis Semdeg iranSi Seqmnili urTulesi mdgomareobidan gamomdinare<br />

emuqreboda. amasTanave, qveynis SigniT abdula-begTan sakmaod gaWianurebuli<br />

konfliqtic man ara marto <strong>samxedro</strong> Zalis, aramed kargad gaTvlili<br />

politikuri svlebis meSveobiTac moagvara: abdula-begis momxre TavadTagan<br />

zogi Seiwynara, zogs Tanamdeboba CamoarTva da maT magivrad Tavisi<br />

erTguli momxreebi daniSna. Aamave dros, <strong>erekle</strong> ar uaryofda kanonieri<br />

Sahis uzenaesobas saqarTveloze. Amave dros, ebrZoda iranis taxtis<br />

maZieblebs da amis sanacvlod mopovebul moqmedi Sahis madlierebasa da<br />

keTilganwyobas qarTl-kaxeTisaTvis axal-axali SeRavaTebis misaRebad<br />

iyenebda. aseTi politikis wyalobiT, <strong>erekle</strong>m niadagi moamzada aRmosavleT<br />

amierkavkasiaSi qarTl-kaxeTis gabatonebisaTvis. istoriuli wyaroebiT<br />

18


dasturdeba, rom <strong>erekle</strong>s mimarT Sahis keTilganwyobas saTanadod afasebdnen<br />

amierkavkasiis saxanoebic: `yvelas mefe <strong>erekle</strong>sTan hqondaT piri, xanebi ase<br />

uTvlidnen: visic Sen xar, Cvenc imisi viqnebiTo~. Aamave dros, Sahis<br />

taxtisaTvis ganuwyvetelma brZolebma iranSi sayovelTao areuloba<br />

gamoiwvia, ris gamoc, iranis mbrZanebeli amierkavkasiis saxanoebisaTvis<br />

veRar iclida, erTmaneTTan moqiSpe xanebic `daxmareba-mfarvelobisaTvis~<br />

ukve qarTl-kaxeTis mefeebs mimarTavdnen. Seqmnil viTarebas Teimurazi da<br />

<strong>erekle</strong> amierkavkasiaSi TavianTi gavlenis gasafarToeblad iyenebdnen. Aase<br />

magaliTad, 1749 w. Semodgomaze erevnis saxanos momTabare Turqmanuli<br />

tomebi Seesivnen mahmad-xanis meTaurobiT. erevnis xanma daxmarebisaTvis<br />

qarTvel mefeebs mimarTa, sanacvlod ki laSqrobis xarjebis gadaxda da<br />

yovelwliuri xarki ikisra. Aamave wells, qarTl-kaxeTis mfarveloba<br />

naxiCevanis saxanomac * aRiara. Aam warmatebebma War-belaqneli * mmarTvelebic<br />

aiZules, farisevluri piroba miecaT <strong>erekle</strong>saTvis, daRestnelebs Cvens<br />

teritoriaze aRar SemovuSvebT da `rac Tqveni brZaneba mogvivides, Tavs<br />

vidvaTo~; Tumca qarTvelebma kargad icodnen, rom es piroba sando ar iyo,<br />

rac SemdgomSi araerTxel dadasturda.<br />

Aam droisaTvis azerbaijanel xanebs Soris dawinaurda yarabaRis<br />

(SuSis) * mflobeli fana-xani, romelmac ieriSi miitana ganjisa da<br />

naxiCevanis saxanoebze. Gganjis xanma <strong>erekle</strong>s adrec mimarTa daxmarebisaTvis<br />

da iseTive pirobebiT aRuTqva xarki da qveSevrdomoba, rogorc erevnis<br />

xanma. fana-xani sakmaod seriozuli mowinaaRmdege iyo, ganjis aRebis<br />

SemTxvevaSi ki igi kidev ufro gaZlierdeboda da ukve uSualod qarTlkaxeTs<br />

daemuqreboda, amitom qarTveli mefeebi garkveuli drois manZilze<br />

emzadebodnen gadamwyveti brZolisaTvis. 1750 wlis TebervalSi qarTlkaxeTis<br />

erTiani laSqari, romlis SemadgenlobaSi iyvnen agreTve: `imerni,<br />

osni, erevnelni, lekni, romelnic monebdnen kax-batons~, fana-xanis<br />

winaaRmdeg daiZra. Aam laSqrobas Soridan Tvals adevnebda Saqis * cbieri<br />

xani aji-Celebi, romlisTvisac amierkavkasiis ori Zlieri lideris Setakeba<br />

Zalze xelsayreli iyo: nebismieri maTgani, damarcxebis Semdeg, mis<br />

mowinaaRmdegeTa rigebs gamoakldeboda.<br />

Tavdapirvelad fana-xanma qarTvelTa erTian jarTan pirispir Sebmas Tavi<br />

aarida, RamiT ganjis cixes alya moxsna da yarabaRSi gadavida. qarTvelebic<br />

mis kvals gayvnen. Ffana-xani Tavisi jariT mTian adgilze, tyis piras<br />

dabanakda da aqtiur brZolas kvlav Tavs aridebda. maSin <strong>erekle</strong>m<br />

gadawyvita, Tavad gadasuliyo Setevaze, ZiriTadi Zalebi gaSlil mindorSi<br />

datova da TviTon SedarebiT mcirericxovani, magram rCeuli razmiT<br />

maRlobze ganlagebuli mtris poziciebs Seutia. Aam brZolais monawile<br />

papuna orbeliani mogviTxrobs: `brZana mefe <strong>erekle</strong>m: `vin aris erTguli<br />

Cemi da aqvs guli mamacobisao, Jami es aris!~ TviTon, viTa lomi, egre<br />

miesiva da jari, vinc iq iyvnes, vinRa dadgeboda, mefe <strong>erekle</strong>sTan Tavs<br />

vinRa dazogevda... qarTvelni da kaxni ise gamamacebuliyvnes, rom erTi Cveni<br />

19


kaci as yizilbaSs ar daerideboda... ra Seityo fana-xanma, mefe <strong>erekle</strong> am<br />

mewinaves jarSi ureviao, maSinve gaiqca, es mewinave jari cotani iyvnes,<br />

magram didad mamacad gaisarjnes, rom didis jaris msgavsi saqme eqnes~.<br />

amasobaSi mindorSi dabanakebuli qarTvelTa saTadarigo jari Teimurazis<br />

meTaurobiT daiZra da mowinaaRmdegeze gadamwyveti ieriSi miitana, gaqceuli<br />

yarabaRelebis devna da ganadgureba SuaRamemde gagrZelda. meore diliT<br />

mefeebi Sevidnen fana-xanis sangarSi da iq didi raodenobiT iaraRi da<br />

tyvia-wamali aRmoaCines. qarTvelTa jarma arezamde * miaRwia da didZali<br />

nadavliTa da tyveebiT datvirTuli ukan gamobrunda. Gganjis xanma,<br />

pirobisamebr, yovelwliuri xarki ikisra. Ffana-xanze gamarjveba ara<br />

mxolod <strong>samxedro</strong>, aramed politikuri TvalsazrisiTac uaRresad<br />

mniSvnelovani iyo. Aamieridan qarTvelTa upiratesoba amierkavkasiaSi<br />

TiTqmis upirobod aRiares. Aam warmatebis gamoZaxili iyo agreTve iranis<br />

axali mbrZaneblis _ Sah-rohis gadawyvetilebac: man Teimurazs `iranisa da<br />

azerbaijanis spasalaroba * ~ uboZa, <strong>erekle</strong> ki mis moadgiled (naibad) daniSna.<br />

Mmeore mxriv, aseTma warmatebam qarTvelebis metoqeTa gaRizianebac<br />

gamoiwvia: qarTl-kaxeTis gaZlierebam pirvel rigSi War-belaqnis ubatono<br />

Temebi SeaSfoTa, radgan kargad esmodaT, rom amieridan saqarTvelo<br />

moiclida yvelaze mwvave problemis _ lekTa ganuwyveteli Semosevebis<br />

aRsakveTad. saqarTveloSi lekTa TareSis sabolood aRsakveTad, upirveles<br />

yovlisa aucilebeli iyo War-belaqnisa da kak-eniselis * dapyroba da<br />

kvlavindeburad kaxeTis SemadgenlobaSi maTi dabruneba. War-belaqani<br />

daRestnidan saqarTvelosaken momaval mTavar gzaze mdebareobda da XVIII s.<br />

damdegidan lekTa moTareSe razmebis erTgvar placdarmad iyo gadaqceuli.<br />

Warel da daRestnel feodalebs mWidro urTierToba hqondaT osmaleTis<br />

imperiasTan, romlis aSkara xelSewyobiTac igegmeboda lekTa marbieli<br />

razmebis Tavdasxmebi saqarTveloze. War-belaqnis dapyrobiT saqarTvelo<br />

daRestnelebs MmTel amierkavkasiaSi mTavar <strong>samxedro</strong> bazas mouspobda. ra<br />

Tqma unda, es kargad icodnen lekebmac da amitomac gadawyvites, nebismieri<br />

gziT SeeCerebinaT qarTvelTa winsvla.<br />

1750 w. saqarTvelosaken lekTa 7 aTasiani jari daiZra, gzad mas<br />

Warelebic SeuerTdnen. Llekebma erTdroulad kaxeTsa da yazaxs * Seuties<br />

da daarbies. qarTl-kaxeTis erTianma laSqarma <strong>erekle</strong>sa da Teimurazis<br />

meTaurobiT mters gamosasvleli gzebi Seukra, amis Semdeg ki ivrisa da<br />

alaznis SesarTavTan mdebare sof. danRisTan wamoewia da cxare brZolaSi<br />

daamarcxa. E<strong>erekle</strong>, Cveulebisamebr, mowinave xazze ibrZoda. Ggaqceuli<br />

lekebis nawili Camoqceulma mTis ferdobma, nawili ki _ adidebulma<br />

alazanma Seiwira. qarTvelebma didZali nadavli da tyveebi daibrunes.<br />

danRisis brZolis Semdeg lekebi qarTl-kaxeTis winaaRmdeg<br />

farTomasStabian laSqrobas Tavs aridebdnen, Tumca `mtroba mainc ar<br />

moiSales, ara dascxrebodnen avazakobasa~, maT mcirericxovan marbiel<br />

razmebs ki WarSi Zveleburad umarTavdnen xels. Teimurazma da <strong>erekle</strong>m<br />

20


darbazis sxdoma moiwvies da Warze galaSqreba daadgines. Aam brZolaSi<br />

mokavSired maT ganjis xanic moiwvies. Aam wamowyebas TiTqos ueWveli<br />

warmateba eloda, magram swored aq iCina Tavi Saqi-Sirvanis cbieri xanis _<br />

aji-Celebis Ralatma: mTeli am xnis manZilze mas qarTvel mefeTa `erTgul<br />

megobrad~ mohqonda Tavi, magram saidumlod maT winaaRmdeg sabrZolvelad<br />

emzadeboda. Aamas Tavisi mizezi hqonda: Waris dapyrobiT qarTl-kaxeTis<br />

Zlieri samefo uSualod umezobldeboda Saqi-Sirvanis saxanos; aji-Celebi<br />

SiSobda, rom Waris Semdeg qarTvelTa mier Saqis dapyroba mxolod drois<br />

sakiTxi iqneboda.<br />

WarelebTan aji-Celebis saidumlo kavSiris Sesaxeb, qarTvelebma gvian<br />

Seityves. 1751 w. TebervalSi mefeebi Warze salaSqrod daiZrnen, magram<br />

moulodnelad gamoirkva, rom maT winaaRmdeg aji-Celebic ibrZoda, romlis<br />

uSualo daxmarebiTac Warelebs ukve moeswroT usafrTxo adgilebSi<br />

gaxizvna. qarTvelebma Wars Tavi anebes da Saqis xanTan Sesabmelad md. agri-<br />

Caisken * gaemarTnen. aji-Celebs jaris erTi nawili Casafrebuli hyavda,<br />

qarTvelebi am fands ver miuxvdnen, brZolis dros `gaqceuli~ mtris<br />

siRrmeSi SeiWrnen, amasobaSi ki zurgidan Casafrebulma jarebma Seuties.<br />

amas daerTo ganjis xanis Ralatic, romelic ubrZolvelad gaiqca, ramac<br />

sabolood gadawyvita brZolis bedi; qarTvelebma mZime marcxi iwvnies,<br />

mterma didi nadavli igdo xelT, mravali qarTveli meomari brZolaSi<br />

daiRupa, kidev ufro meti ki alazanSi gamosvlisas daixrCo (gansakuTrebiT<br />

_ qveiTi mebrZolebi). wina xazze mebrZoli <strong>erekle</strong> gansacdels gadaarCines<br />

Tavadma papa beburiSvil-vaCnaZem da maCxaanelma glexma daTuna bostaSvilma<br />

(am ukanasknelma mefes sakuTari cxeni dauTmo da ase aacila tyved<br />

Cavardnis safrTxe). mkvlevarTa azriT, am marcxis erT-erTi mizezi is iyo,<br />

rom Teimurazs amjerad alRom umtyuna da droulad ver ganWvrita Saqis<br />

xanis pozicia. amave dros, didi mniSvneloba hqonda imasac, rom qarTvelebs<br />

ori sardali hyavdaT _ Teimurazi da <strong>erekle</strong>. Teimurazi ufro Zlieri<br />

diplomati iyo, <strong>erekle</strong> ki Zlieri mxedarTmTavari. saxelmwifos marTvisas<br />

isini erTmaneTs avsebdnen, brZolis velze ki sardlad <strong>erekle</strong> sjobda.<br />

rogorc Cans, amis gamo iyo, rom momdevno brZolebSi Teimurazma <strong>samxedro</strong><br />

xelmZRvaneloba <strong>erekle</strong>s dauTmo.<br />

rogorc mosalodneli iyo, agri-Cais marcxma qarTvelTa mowinaaRmdege<br />

Zalebi gaaTamama, moTareSe lekTa razmebi mTel qarTl-kaxeTs moedvnen, aji-<br />

Celebi zeimobda, magram es zeimi naadrevi gamodga: <strong>erekle</strong>m zedized<br />

daamarcxa lekebi manavTan, martyofTan, saguramosTan da a. S. imave 1751 w.<br />

samxreTis sazRvrebTan gamoCnda kidev erTi Zlieri mowinaaRmdege _ iranis<br />

taxtis pretendenti, Tavrizis * saxanos mflobeli azat-xani, romelic<br />

miznad isaxavda mTeli amierkavkasiis dapyrobas. azat-xanma gadawyvita<br />

esargebla agri-CaisTan damarcxebis gamo qarTvel mefeTa gavlenis<br />

SesustebiT da Tavad gabatonebuliyo aRmosavleT amierkavkasiaSi.<br />

Tavdapirvelad man ieriSi miitana erevnis saxanoze da iq qarTveli mefeebis<br />

21


mier cota xnis win gamoZevebuli mahmad-xani gagzavna Tavisi jariT.<br />

erevnelebma daxmarebisaTvis qarTvelebs mimarTes. Teimurazma da <strong>erekle</strong>m<br />

azat-xanis mxridan mosalodneli safrTxe saTanadod Seafases: Tuki mas<br />

erevans dauTmobdnen, jeri qarTl-kaxeTze midgeboda. aji-CelebTan gancdili<br />

marcxis fonze azat-xanTan nebismieri saxis ukandaxeva qarTl-kaxeTis<br />

avtoritets sabolood dascemda. <strong>erekle</strong>m saswrafod Sekriba jari da<br />

erevnisaken gaemarTa. mahmad-xani Tavisi jariT alyaSemortymul erevnis<br />

cixesTan idga. rogorc ki <strong>erekle</strong>s moaxloeba acnobes, maSinve moxsna alya<br />

da ukan daixia. erevnis cixis garnizons ukve sursaTi aRar hqonda da<br />

SimSilobda, cixis gareT ki mTeli mosaxleoba mtris SiSiT gaxiznuliyo.<br />

papuna orbeliani aRniSnavs, rom mkis dro iyo, magram `ise mooxrebuli iyo<br />

erevnis qveyana, rom mkis muSac aRar iSoveboda. erevnis cixisa da<br />

eCmiaZinis * mets alags Senoba aRarsad iyo~. <strong>erekle</strong>m Tavisive meomrebs<br />

aaRebina xorblis mosavali da erevnis cixeSi Seatanina. amis Semdeg,<br />

sabrZolo poziciebi daikava maRlobze, sof. yirxbulaxTan. mahmad-xani<br />

<strong>erekle</strong>sTan pirispir Sebmas ver bedavda da axlo-maxlo teritoriebs<br />

arbevda; amasobaSi azat-xanma 18 aTasiani armia Sekriba, romelic Subosnebisa<br />

da meTofeTa razmebisagan Sedgeboda, xolo win zamburak * -akidebuli<br />

aqlemebi mouZRodnen. mematianis cnobiT, <strong>erekle</strong>s mxolod 3 aTasi meomari<br />

hyavda, amitom saxeldaxelod mowveul TaTbirze ubrZolvelad ukan<br />

dabruneba urCies, magram man mtkice uari ganacxada: `icodeT, me azat-xanis<br />

Seubmeli ar davsdgebi; amaRam rom gaviqceT, xval gzazed mogvewevian da<br />

unamusod sikvdils namusianad sikvdili sjobso.~<br />

gadamwyveti brZola yirxbulaxTan gaimarTa. Tavdapirvelad sakuTari<br />

jaris simravliT gulmocemulma azat-xanma qarTvelebs mZlavrad Seutia da<br />

ise Seaviwrova, rom gamarjvebaSi eWvic aRar epareboda; magram <strong>erekle</strong>s<br />

<strong>samxedro</strong> talantis wyalobiT, qarTvelebma brwyinvale gamarjveba moipoves:<br />

kritikul momentSi, rodesac avRanelebma TiTqmis mTeli qarTveloba alyaSi<br />

moimwyvdies, <strong>erekle</strong>m brZaneba gasca, sanam me ar visvri Tofs, Setevaze<br />

nuravin gadaxvalTo. pirvelive miaxlovebaze mefem `TviTon Sestyorca Tofi<br />

da erTi avRnis jaris ufrosi kaci Camoagdo~. misi sardlobiT qarTvelTa<br />

jarma ise Zlierad Seutia avRanelTa centrs, rom erTi dartymiT moSala<br />

igi. aman brZolis bedi kidec gadawyvita, avRanelTa mravalricxovani<br />

laSqari erTbaSad gaiqca brZolis velidan, qarTvelebma 30 kilometrze<br />

sdies gaqceulebs, bevri daxoces, ufro meti ki tyved Caigdes. TviTon<br />

azat-xani Zlivs gadaurCa tyveobas. qarTuli wyaroebis monacemebiT, am<br />

gamarjvebis Sedegad, <strong>erekle</strong>s `darCa 24 zarbazani, 200 zambulaki Tavisis<br />

asis aqlemiT da droSa mravali da oriaTas xuTasi karavi da tyvisa da<br />

saqonlis ricxvi xom arc SeiZleboda~. yirxbulaxis brZolaSi <strong>erekle</strong>m<br />

marTlac uZlieresi mowinaaRmdege daamarcxa, rasac yovelgvari gadaWarbebis<br />

gareSe aRniSnavs mematiane: `azat-xani aseTi kaci iyo, rom sayeenod<br />

emzadeboda da am didebiT dadioda~. am gamarjvebas ara marto<br />

22


amierkavkasiaSi, iranSic ki didi rezonansi hqonda: agris marcxis Semdeg,<br />

gandgomili vasaluri saxanoebi isev qarTl-kaxeTis morCilebis gzas<br />

daadgnen. azerbaijanelma xanebma qarTvel mefeebs `megobruli~ kavSiri<br />

SesTavazes. specialistebis azriT, yirxbulaxis brZolas XVIII s. saomari<br />

epizodebis istoriaSi erT-erTi sapatio adgili uWiravs. amasTan<br />

dakavSirebiT, sainteresoa oman xerxeuliZis mier moyvanili magaliTi,<br />

romelic kidev erTxel adasturebs, rom im mcirericxovani jariT, romelic<br />

<strong>erekle</strong>s gankargulebaSi iyo, azat-xanis mravalricxovan da saukeTesod<br />

aRWurvil armiaze gamarjvebis mopoveba marTlac saswaulis tolfasia:<br />

<strong>erekle</strong>s erT-erT mahmadian TanamebrZols _ alaverdi-xans, romelmac<br />

brZolis dawyebamde ixila, Tu rogor mxurvaled loculobda jvris winaSe<br />

<strong>erekle</strong> da masTan erTad mTeli qarTvelTa jari, uTqvams: `Tu am jvars<br />

raime Zala Seswevs, dRes gamoCndebao~. gamarjvebis Semdeg ki man aRiara:<br />

`ese saqme kacobrivis Zalisagan SeuZlebeli iyo, magram am jvaris Zalam<br />

hyo!~<br />

am gamarjvebis Semdeg, <strong>erekle</strong>s upirvelesi amocana iyo aji-Celebis mier<br />

Camoyalibebuli antiqarTuli koaliciis daSla. aji-Celebi sarwmunoebrivi<br />

mtrobis gaRvivebiT cdilobda ganxeTqileba gamoewvia qarTvel mefeebsa da<br />

maT mahmadian vasalebs Soris. aseT viTarebaSi, Teimurazma da <strong>erekle</strong>m aji-<br />

Celebis winaaRmdeg galaSqreba gadawyvites da `megobari~ xanebic (ganjis,<br />

erevnis, yarabaRis da a. S.) Tan iaxles. 1752 wels mokavSireTa<br />

gaerTianebuli jarebi ganjasTan Seikribnen da iqidan apirebdnen SaqSi<br />

SeWras, magram moulodnelad gamJRavnda, rom xanebs faruli kavSiri<br />

hqondaT aji-CelebTan da brZolis dros qarTvelTaTvis unda eRalataT.<br />

Teimurazis brZanebiT xanebi Seipyres, aseT viTarebaSi ki brZolis dawyebas<br />

ukve azri aRar hqonda. mefeebma jari ukan gamoabrunes, magram aji-Celebma<br />

mravalricxovani laSqriT maT gza gadauketa da aiZula, brZolaSi<br />

Cabmuliyvnen. ganjis omSi, romelic 1752 wlis 12 aprils gaimarTa,<br />

qarTvelebi sastikad damarcxdnen. garda imisa, rom didi zarali naxes (maT<br />

Soris msxverplis saxiTac), TviTon mefeebic Zlivs gadaurCnen datyvevebas.<br />

ra Tqma unda, am marcxma seriozulad gaarTula qarTl-kaxeTis<br />

mdgomareoba; azat-xanma dro ixelTa da erevnis saxano daimorCila (erevnis<br />

moRalate xani Tavad eaxla mas da morCileba aRuTqva), daRestnelTa<br />

razmebi ki mTel qarTl-kaxeTSi daTareSobdnen. am kritikuli situaciidan<br />

qveyana isev Teimurazisa da <strong>erekle</strong>s energiulma moqmedebam ixsna. maT<br />

moaxerxes revanSisaTvis aucilebeli Zalebis mobilizeba: jaris<br />

dasaqiraveblad saWiro Tanxis Sesagroveblad samefo xazinidan oqrosa da<br />

vercxlis iaraRi gamoitanes da zarafxanas gadasces fulis mosaWrelad, am<br />

fuliT ki Crdilo kavaksiidan 4 aTaskaciani razmi iqiraves. TiTqmis sami<br />

Tvis manZilze gaWianurebuli molaparakebebiT mowinaaRmdegis sifxizle<br />

moadunes da amasobaSi brZolisaTvis samzadisi daamTavres. 1752 w. 1<br />

seqtembers Tulqi-TafasTan * brZolaSi qarTvelebma mTlianad gaanadgures<br />

23


Saqis xanis laSqari da sakadrisad dasajes moRalate xanebi. am gamarjvebis<br />

Semdeg azat-xanmac Sewyvita brZola da qarTvelebs zavi SesTavaza. es zavi<br />

saqarTvelosaTvis uaRresad xelsayreli iyo: amierkavkasiaSi aRdga <strong>erekle</strong>sa<br />

da Teimurazis politikuri avtoriteti da sabolood dasamarda aji-<br />

Celebis gegma mahmadianuri saxanoebis qristianul qarTl-kaxeTTan<br />

dapirispirebis Taobaze. radikalurad Seicvala ganjis, Sirvanis, erevnisa da<br />

a. S. saxanoebis damokidebulebac, saidanac qarTl-kaxeTisaken erTbaSad<br />

daiZrnen mdidruli saCuqrebiT datvirTuli `mSvidobisa da megobrobis~<br />

elCebi.<br />

amgvari gamarjvebebis wyalobiT, XVIII s. 50-iani wlebidan axlo<br />

aRmosavleTsa da evropaSi erTiorad gaizarda <strong>erekle</strong> II-is avtoriteti.<br />

1754 w. daibeWda frangi komersantis _ peisonelis wigni, romelmac evropas<br />

gaacno <strong>erekle</strong>, rogorc epoqis gamoCenili sardali da saxelmwifo moRvawe.<br />

misi saxeli imdenad popularuli gaxda, rom cnobili germaneli mwerlis g.<br />

lesingis erT-erTi nawarmoebis gmirebi _ germaneli mxedrebi, romelnic<br />

samSoblodan saxelis mosaxveWad miemgzavrebodnen, ocnebobdnen, raTa `misi<br />

umaRlesobis, princ <strong>erekle</strong>s mTavarsardlobiT erTi-orjer mainc<br />

gaelaSqraT Turqebis winaaRmdeg.~<br />

am warmatebebis miuxedavad, qarTvelTa mTavari problema _ lekebis<br />

TareSi kvlavac gadauWreli rCeboda. lekianobis gansakuTrebiT Zlieri<br />

Semoteva iyo 1754-1760 wlebSi; marto 1755 wlis ganmavlobaSi lekebma<br />

wvril-wvrili Tavdasxmebis garda, sami didi laSqroba moawyves qarTlsa da<br />

kaxeTSi. maT Soris umZimesi iyo 1754 da 1755 wlebis laSqrobebi xunZaxis *<br />

mflobelis _ nursal-begis meTaurobiT.<br />

1754 w. agvistoSi nursal-begma Tavisi mravalricxovani razmiT daarbia<br />

aragvis xeoba da mWadijvris cixes miadga. <strong>erekle</strong>m da Teimurazma mas<br />

droulad miuswres da ukuagdes; magram male man kidev ufro didi _ 20<br />

aTaskaciani laSqari Sekriba (mas SeuerTdnen Warelebi da Saqi-Sirvanelebi)<br />

da alya Semoartya yvarlis cixes; amasTanave, erTi marbieli razmi qarTlSi<br />

gagzavna, meore ki _ qiziySi.<br />

yvarlis cixe kaxeTis umTavres simagred iTvleboda, amitom mis dacvas<br />

udidesi mniSvneloba hqonda. molodinis sawinaaRmdegod, <strong>erekle</strong>s Crdilo<br />

kavkasiidan Sepirebuli maSveli jari ar mouvida, sakuTari Zalebi ki alyis<br />

gasarRvevad ar hyofnida. yvarlis alya TiTqmis erT Tves gagrZelda.<br />

amasobaSi cixis garnizons sursaTi da tyvia-wamali Semoaklda; cixis dacva<br />

ufro da ufro gaWirda, radganac lekebma galavnis garSemo iseTi maRali<br />

safrebi aages, rom `Tofs Sig cixeSi Caisrodnen~. qarTvelTa<br />

mcirericxovani jariT mtris damarcxeba pirispir brZolaSi SeuZlebeli<br />

iyo, am SemTxvevaSi maT mxolod strategiuli xerxis gamoyeneba Tu<br />

uSvelidaT. <strong>erekle</strong>s mxedarTmTavrulma niWma amjeradac ixsna qarTveloba:<br />

man gadawyvita cixeSi maSveli razmi Seegzavna, romelic mecixovneebs tyviawamalsa<br />

da sursaTis marags miawvdida; magram daRestnelTa mWidro alyis<br />

24


garRveva TiTqmis SeuZlebeli Canda. <strong>erekle</strong>m mouwoda moxaliseebs da am<br />

gmirobis sanacvlod aRuTqva: Tavadsa da aznaurs _ Sesaferisi Tanamdeboba<br />

da mamulebi, xolo glexs _ batonymobisagan gaTavisufleba, ori sakomlo<br />

miwa da fuladi jildo. mefis mowodebas orasamde meomari gamoexmaura (maT<br />

Soris aTamde Tavadaznauri, erTi xucesi, asocdaaTi qiziyeli glexi da<br />

sxva). isini RamiT daiZrnen cixisaken, alazani gadalaxes da lekTa<br />

`yaraulTan~ xelCarTuli brZoliT SeaRwies cixeSi. mecixovneebi<br />

gamxnevdnen, Tofiswamlis maragi Seivses da ise Zlierad Seuties moalyeebs,<br />

rom maTi safrebic ki gadawves. nursal-begisaTvis cxadi gaxda, rom cixes<br />

swrafad da iolad veRar aiRebda. amasobaSi <strong>erekle</strong> Tavisi gegmis momdevno<br />

etapze gadavida: `aarCiva kacni gulovanni da karg-cxenosanni qisiyelni da<br />

gausiva Wars.~ amis gamo nursal-begs Wareli TanamebrZolebi ganudgnen _<br />

`Cven aq ubralod erT cixeze viRalebiTo da Cvens saxlebs kaxi batoni<br />

aoxrebso.~ <strong>erekle</strong>s <strong>samxedro</strong> fandma gaWra _ Warelebma gadawyvites<br />

yvarlis alya mietovebinaT da TavianTi saxlebisaTvis miexedaT. am niadagze<br />

didi uTanxmoebac mouvidaT nursal-begTan, bolos erTmaneTs daerivnen da<br />

am Setakebisas bevri daixoca. Warelebs kakis sulTanmac mibaZa _<br />

qarTvelebi mis samflobelosac emuqrebodnen. amis Semxedvare aji-Celebis<br />

Svilmac Saqs miaSura da moalyeTa erTi mxare mTlianad moirRva. cixis<br />

aRebis nacvlad, nursal-begs ukve Tavdacvaze unda ezruna, igi mixvda, rom<br />

omi wagebuli hqonda da Yyvarlis cixes Semoecala; Tumca am marcxis<br />

Semdegac ar moisvena da mcire razmebiT partizanuli omi gaaCaRa. qarTlkaxeTis<br />

rbeva-TareSi manamde gagrZelda, sanam qarTvelebma Seupovari<br />

brZoliT sabolood ar gandevnes marbieli lekebi. nursal-begis<br />

grandiozuli laSqrobis samarcxvino dasasruli xalxur poeziaSic aisaxa.<br />

marTalia, qarTl-kaxeTi did safrTxes gadaurCa, magram lekianoba<br />

kvlavac grZeldeboda da mZarcvelTa wvril-wvrili Tavdasxmebi qveyanas<br />

welSi wyvetda. <strong>erekle</strong> qarTvelTa razmebiT lamis sofel-sofel dasdevda<br />

daRestnel yaCaRebs da sadac waaswrebda, iq anadgurebda, magram<br />

daRestnidan axal-axali razmebi gadmodiodnen; mefe Tu qarTlSi iyo, isini<br />

kaxeTs daecemodnen da _ piriqiT. ase gagrZelda ramdenime wlis manZilze.<br />

qveyana aoxrda, mematianis cnobiT 1757 wlisaTvis `daicala sabaraTaSvilo,<br />

orbelianT mamuli, zogni avidnen zemo qarTlSi, aRarsad darCa Senoba im<br />

mxares... iyo cema lekTagan maradis da oxreba saqarTvelosa Sina~.<br />

lekianobis winaaRmdeg efeqturi brZolisaTvis aucilebeli iyo fuladi<br />

saxsrebi da regularuli jari, ris saSualebac, gamudmebuli brZolebiT<br />

dasustebul qarTl-kaxeTs, ar gaaCnda. aqedan gamomdinare, qarTvelma<br />

mefeebma gadawyvites am problemis mosagvareblad qveynis gareT moeZebnaT<br />

mokavSire; aseTad maT erTmorwmune ruseTi esaxebodaT. amave dros, am<br />

mimarTulebiT saswrafod unda mieRoT zomebi, radgan iranis Sahis<br />

taxtisaTvis brZola dasasruls uaxlovdeboda. am droisaTvis, upiratesoba<br />

moipova zendebis dinastiis warmomadgenelma qerim-xanma, romelmac 1752 w.<br />

25


Sahis taxti daikava da dedaqalaqad Sirazi airCia; marTalia, misi<br />

Zalaufleba jer kidev ar vrceldeboda iranis mTel teritoriaze, magram<br />

es mxolod drois sakiTxi iyo. XVIII s. 60-iani wlebisaTvis, man yvela<br />

mowinaaRmdege CamoiSora da iranis erTpirovnuli mmarTveli gaxda, Tumca<br />

Sahis titulze uari Tqva da qveyanas veqilis * (regentis) statusiT<br />

marTavda (1763-1779 ww.). Teimurazi da <strong>erekle</strong> grZnobdnen, rom male iranis<br />

axali mbrZanebeli saqarTvelosTvisac moiclida da mis damoukidebel<br />

arsebobas ar Seegueboda.<br />

1760 w. aprilSi, Teimuraz II saTanado amaliT ruseTs gaemgzavra. es<br />

elCoba miznad isaxavda ruseTisagan lekianobasTan sabrZolvelad jaris, an<br />

Tundac mis dasaqiraveblad saWiro Tanxis miRebas; amis sanacvlod ki,<br />

Teimurazi imperators sTavazobda iranSi laSqrobis SemTxvevaSi<br />

mokavSireobas da iq ruseTisaTvis misaRebi kandidaturis gamefebaSi<br />

mxardaWeras. samwuxarod, elCoba uSedegod damTavrda: ruseTi am dros<br />

prusiisa da inglisis winaaRmdeg e.w. `Svidwlian omSi~ (1756-1763 ww.) iyo<br />

Cabmuli da im xanad es winadadeba misTvis xelsayreli ar iyo; Tumca<br />

dokumenturi wyaroebiT dasturdeba, rom saimperatoro karze Teimurazis<br />

gegma detalurad ganixiles da samomavlod, Sesaferisi saerTaSoriso<br />

situaciis pirobebSi misaRebadac miiCnies. pasuxis molodinSi Teimuraz II<br />

mTeli 8 Tvis ganmavlobaSi daayovnes. 1761 w. 25 dekembers ruseTis<br />

dedofali elisabedi gardaicvala da qarTvelTa elCobas daxmarebaze<br />

sabolood uari ganucxades. rogorc Cans, TeimurazisaTvis es mZime dartyma<br />

iyo: 1762 w. 8 ianvars igi uecrad gardaicvala. siSoris gamo misi cxedris<br />

saqarTveloSi Camosveneba ver moxerxda da igi astraxanis * miZinebis taZarSi<br />

Tavisive simamris _ vaxtang VI-is gverdiT dakrZales.<br />

garda imisa, rom elCoba uSedego aRmoCnda, man <strong>erekle</strong>s sxva problemac<br />

Seuqmna. kerZod, seriozulad gaurTulda urTierToba iranTan. qerim-xanma<br />

<strong>erekle</strong> TavisTan daibara da elCobasTan dakavSirebiT axsna-ganmarteba<br />

moiTxova. <strong>erekle</strong>m lekebis winaaRmdeg brZola moimizeza da iranSi wasvlas<br />

Tavi aarida, samagierod iq uxvi saCuqrebiT datvirTuli elCoba gagzavna,<br />

Tan qerim-xanTan werilic aaxla, romelSic Tavs imarTlebda, rom<br />

Teimurazis ruseTs wasvla masTan SeuTanxmeblad moxda. ra Tqma unda, aseTi<br />

pasuxiT, iranis mbrZanebels igi Tavis erTgulebaSi ver daarwmunebda,<br />

amitomac, meti damajereblobisaTvis, mas gaugzavna iranis taxtis erT-erTi<br />

pretendenti _ azat-xani, romelic jer kidev 1760 wlidan hyavda<br />

datyvevebuli. im xanad. qerim-xansac ar awyobda amierkavkasiaSi axali<br />

problemis gamwvaveba, amitomac, am etapze, <strong>erekle</strong>s pasuxiT dakmayofilda;<br />

ufro metic, qarTvelTa delegacia Sahma didi pativiT gamoistumra, qarTlkaxeTis<br />

erT samefod gaerTianeba scno da, Sesabamisad, aRiara <strong>erekle</strong>s<br />

uflebebi ganjisa da erevnis saxanoebze.<br />

<strong>erekle</strong> II-s gaZlierebis kvaldakval, qveynis SigniTac gaaqtiurdnen misi<br />

mowinaaRmdege qarTleli Tavadebi, maT kvlav wamoswies qarTlis taxtze<br />

26


`kaxi bagrationebis~ uflebamosilebis sakiTxi, miT ufro, rom ruseTSi<br />

egulebodaT `namdvili memkvidre~ _ vaxtang VI-is SviliSvili aleqsandre<br />

baqaris-Ze. Aamjerad, Tavadebma saxelmwifo gadatrialeba da mefisa da misi<br />

ojaxis mkvleloba dagegmes. SeTqmulebis sulisCamdgmeli gaxda vaxtang VIis<br />

ukanono Svili paata batoniSvili. igi jer kidev 1724 w. mamasTan erTad<br />

wavida ruseTSi da im droisaTvis kargi ganaTlebac miiRo, Seiswavla<br />

<strong>samxedro</strong> xelovneba, maT Soris _ saartilerio saqme da zarbaznebis<br />

Camosxma (samSobloSi dabrunebis Semdeg, mas qvemexebis damzadebis saqme<br />

auwyvia). 1752 w. paata batoniSvilma ruseTi unebarTvod datova da<br />

saqarTveloSi gamoipara. Teimurazma da <strong>erekle</strong>m naTesavi didi pativiT<br />

miiRes da daabinaves; Tumca Zalian male, <strong>erekle</strong>m igi RalatSi amxila da<br />

erTxans patimrobaSic hyavda. Sewyalebis Semdeg, paata imereTSi gaiqca da<br />

iqidan agrZelebda <strong>erekle</strong>s winaaRmdeg brZolas. sainteresoa, rom zogierTi<br />

wyaros cnobiT, igi rusuli orientaciis mowinaaRmdege iyo. amas adasturebs<br />

misi erT-erTi werilic (Tavisi Zmisadmi), sadac igi ruseTs moixseniebs<br />

rogorc `matyuara da samarTlebriv normaTa uarmyofel saxelmwifos, sadac<br />

kaci kacad ar aris miCneuli~. paata batoniSvili qerim-xansac eaxla<br />

daxmarebis saTxovnelad, magram uari miiRo. uSedego mcdelobis Semdeg, igi<br />

kvlav qarTlSi dabrunda da SeTqmulebas Caudga saTaveSi. SeTqmulTa<br />

TavSeyris adgili iyo paata batoniSvilis sadgomi _ e. w. `markozaSvilis<br />

darbazi~. 1765 wels, roca ukve mzad iyvnen gamosvlisaTvis, isini<br />

samSvildelma glexma daTuna feiqarma gasca (misi coli <strong>erekle</strong>s<br />

qaliSvilis ZiZa iyo da sasaxleSi cxovrobda, daTuna feiqars davalebuli<br />

hqonda, colis daxmarebiT SeTqmulebi sasaxleSi SeeSva). <strong>erekle</strong>m yvelani<br />

Seipyro da sajarod gaasamarTla: saqme darbazma ganixila, damnaSaveebs<br />

qoneba CamoarTves da Sesabamisi simkacriT dasajes (paata batoniSvils Tavi<br />

mohkveTes). amasTan dakavSirebiT, sainteresoa kidev erTi epizodi: vaxtang<br />

VI-is memkvidreebs oficialurad ekrZalebodaT ruseTis datoveba. saeWvo<br />

damTxveviT, ruseTidan swored am dros _ 1764 wels gamouSves aleqsandre<br />

baqaris-Ze, romelic 1765 wels ukve mozdokSi iyo, magram am droisaTvis<br />

SeTqmulebi ukve gasamarTlebulni iyvnen da qarTlis taxtis maZiebelma<br />

xelsayrel moments ver Camouswro. samecniero literaturaSi, dokumenturi<br />

masalis safuZvelze, dadasturebulia, rom ruseTis mTavroba, saWiroebis<br />

SemTxvevaSi, aseTi pretendentebis Tavis sasargeblod gamoyenebas ar<br />

Takilobda da e. w. `ormagi standartiT~ moqmedebda.<br />

SeTqmulebis aRmofxvris Semdeg <strong>erekle</strong>s winaSe kvlav gadaudebel<br />

amocanad rCeboda iranTan diplomatiuri gzebiT mopovebuli warmatebebis<br />

SenarCuneba da lekTa sakiTxis sabolood gadaWra. garda amisa,<br />

angariSgasawevi iyo TurqeTis poziciac, romlis imJamindeli<br />

`keTilganwyoba~ sulac ar niSnavda, rom qveyana momavalSic samudamod<br />

iqneboda dazRveuli Turquli agresiisagan. amave dros, Savi zRvis<br />

sruteebsa da balkaneTSi TurqeTis gabatonebis Sedegad saqarTvelo<br />

27


dasavleTisagan (evropisagan) izolirebuli iyo, imereTis samefo da misgan<br />

faqtiurad damoukidebeli guriisa da samegrelos samTavroebi ki TurqeTis<br />

gavlenis qveS iyvnen. saqarTvelos samxreT-dasavleTi nawili (yofili<br />

samcxe-saaTabago * ) jer kidev XVI saukuneSi miitaca TurqeTma da iq<br />

axalcixis Turquli safaSo Camoayaliba, romelic saqarTveloSi TurqeTis<br />

agresiis umTavres bazad iqca. aseT pirobebSi qveynis usafrTxoebis<br />

dasacavad mcdeloba ar daukliaT aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos<br />

mesveurebs: 1758 w. Teimurazma, <strong>erekle</strong>m da imereTis mefem solomon I-ma<br />

(1752-1784 ww.) gorSi Sexvedrisas megobrobisa da urTierTdaxmarebis<br />

xelSekruleba gaaformes; magram mahmadianur saxelmwifoTa rkalSi<br />

moqceuli qveynisaTvis es sakmarisi ar iyo. am situaciidan erTaderTi<br />

gamosavali iyo orientacia Zlier mokavSireze, romelic TurqeTisa da<br />

iranis mxridan agresiis ganaxlebis SemTxvevaSi, qveyanas mfarvelobas<br />

gauwevda da, ufro metic _ adreve dakarguli teritoriebis dabrunebaSic<br />

daexmareboda.<br />

saamisod xelsayreli viTareba Seiqmna ruseT-TurqeTis 1768-1774 ww.<br />

omis dawyebis win. ruseTis didi xnis ocneba iyo Sav zRvaze gasasvlelis<br />

mopoveba. amisaTvis is mxolod Sesaferis moments ucdida da saWiro sababs<br />

eZebda. saimperatoro karze mSvenivrad icodnen, rom TurqeTTan<br />

dapirispirebisas evropa mxars ar dauWerda ruseTs, amitom isini uaRresad<br />

did mniSvnelobas aniWebdnen TurqeTis uRelqveS myofi qristiani xalxebis<br />

ganmaTavisuflebel brZolas, romelic amjerad moxerxebulad gamoiyenes<br />

TavianTi namdvili zraxvebis SesaniRbad: ruseTis mTavrobam mowodebiT<br />

mimarTa balkanel da kavkasiel qristianebs, rom igi `iZulebulia~ TurqeTs<br />

SeebrZolos `qristianuli sarwmunoebis dasacavad~. am gziT ruseTi gegmavda<br />

TurqeTis winaaRmdeg ajanyebis meSveobiT omSi Caeba balkaneTisa da kavkasiis<br />

qristiani xalxebi da amiT TurqeTis Zalebi or frontze sabrZolvelad<br />

daeqsaqsa. Tavis mxriv, TurqeTi mxardaWerisaken mouwodebda yirimisa da<br />

kavkasiis mahmadianebs.<br />

omis dawyebis win, ruseTSi darwmunebulni iyvnen, rom imereTis mefe<br />

solomon I am konfliqtSi aucileblad CaerTveboda, magram <strong>erekle</strong> II-is<br />

daTanxmeba saeWvod miaCndaT, vinaidan imereTisagan gansxvavebiT, qarTlkaxeTis<br />

samefoze TurqeTis gavlena ar vrceldeboda. Saqme is aris, rom am<br />

SemTxvevaSi, <strong>erekle</strong>s sakuTari motivi hqonda: ruseTis daxmarebiT igi<br />

TurqeTis mier mitacebuli teritoriebis SemoerTebas, War-belaqnis<br />

dapyrobas da lekianobis sabolood aRkveTas gegmavda. amave dros, man isic<br />

icoda, rom im xanad, irani osmaleTis dasustebisa da amis xarjze qarTlkaxeTis<br />

gaZlierebis winaaRmdegi ar iqneboda. Amitom, <strong>erekle</strong> omSi<br />

monawileobaze daTanxmda, mxolod im pirobiT, rom ruseTi saqarTveloSi<br />

damxmare jars gamogzavnida.<br />

1769 w. 21 maiss solomoni da <strong>erekle</strong> erTmaneTs TbilisSi Sexvdnen da<br />

erTobliv moqmedebaze SeTanxmdnen. ruseTis mTavrobam miiRo gadawyvetileba<br />

28


imereTSi 400 kaciani razmisa da zarbaznebis gagzavnis Sesaxeb, razmis<br />

xelmZRvanelad ki general-maiori, grafi totlebeni daniSna. warmoSobiT<br />

germaneli totlebeni sxvadasxva dros msaxurobda saqsoniis * , holandiis,<br />

prusiisa * da ruseTis armiebSi. `Svidwliani omis~ dros is ruseTis armiaSi<br />

korpusis meTauri iyo da RalatSi mxilebuli (faruli mimowera hqonda<br />

fridrix II-Tan da mas <strong>samxedro</strong> saidumloebebs acnobebda) dasajes;<br />

mogvianebiT, ekaterine II-m igi Seiwyala da armiaSic aRadgina. aseTi saeWvo<br />

warsulis mqone pirovnebis daniSvniT, ruseTma didi Secdoma dauSva _<br />

Ralatisadmi totlebenis midrekilebam ruseT-TurqeTis mimdinare omSic<br />

araerTxel iCina Tavi.<br />

1769 w. agvistoSi rusuli razmi totlebenis meTaurobiT<br />

saqarTveloSi Semovida. <strong>erekle</strong>m igi sagangebo pativiT miiRo da Sexvedrisas<br />

Tavisi sabrZolo gegmac gaacno. 26 seqtembers totlebeni Tavisi razmiT<br />

imereTSi Cavida da winaswar SeTanxmebuli gegmis mixedviT, solomon I-Tan<br />

erTad alya Semoartya Sorapnis cixes, * sadac 23 kaciani Turquli<br />

garnizoni iyo gamagrebuli. mokle xanSi solomons dasavleTis mxridan<br />

dadianisa da Turqebis SemoWris Sesaxeb acnobes da igi iZulebuli gaxda,<br />

maTTan sabrZolvelad wasuliyo. 23 kaciani garnizonis winaaRmdeg brZola<br />

ruseTis armiis general-maiors TiTqos ar unda gasWirveboda, magram<br />

moulodnelad, 4 dRis Semdeg, totlebenma alya moxsna da imereTidan<br />

qarTlSi, kerZod _ cxinvalSi wamovida. aq igi Seudga axalcixeze<br />

laSqrobis samzadiss, romlis erT-erT aucilebel pirobad <strong>erekle</strong>m<br />

wamoayena ruseTidan damatebiTi jaris Semoyvana. totlebenma am<br />

mimarTulebiT marTlac awarmova saTanado instanciebTan mimowera da 1770<br />

w. 3 TebervlisaTvis saqarTveloSi rusTa jaris raodenoba 1228 kacamde<br />

gaizarda, xolo amave wlis 16 marts mozdokisaken * daiZra tomskis polki,<br />

romelic saqarTveloSi mxolod ivnisis TveSi Semovida.<br />

1770 w. 17 marts <strong>erekle</strong> 7 aTasiani jariT da 3 zarbazniT suramSi<br />

Cavida, sadac mas totlebeni daxvda 1200 kaciT. rusTa da qarTvelTa<br />

erTiani jari qviSxeTisaken gaemarTa. 14 aprils mokavSireebi sadgerSi iyvnen<br />

da swored aq iCina Tavi pirvelma uTanxmoebam: totlebenma mefes SesTavaza<br />

erTiani jarisa da zarbaznebis nawili sadgeris * cixeSi daetovebinaT.<br />

bunebrivia, <strong>erekle</strong> amaze ar daTanxmda, magram generalma TviTneburad Tavisi<br />

gaitana. amis Sesaxeb, <strong>erekle</strong> erT-erT rus meTaurs swerda: `davuSale,<br />

magram Cemi rCeva ar miiRo; rac karavi hqonda, da 6 zarbazani da<br />

naxevramdis jari, romelic am xanad oriv saWiro iyo, Cems Seutyobrad<br />

daegdo sadgerSi; awyurs rom mivediT, oris karvis meti ara hqonda-ra.~ 17<br />

aprils mokavSireebi awyurs miadgnen. dokumenturi masalis mixedviT,<br />

awyurTan totlebeni eqvsasamde jariskaciT da 8 mcireyalibiani qvemexiT<br />

mivida. Amjerad, man daiJina awyuris cixis aReba, <strong>erekle</strong>s ki miaCnda, rom<br />

gza unda gaegrZelebinaT da safaSos teritoriis siRrmeSi SeWriliyvnen,<br />

raTa cixis garnizonisaTvis zurgidan damxmare Zalebisa da sursaTis<br />

29


miRebis saSualeba moespoT. totlebenma aqac Tavisi gaitana da male<br />

gamoirkva, rom misi gegma strategiulad uvargisi iyo: arsebuli ZalebiT<br />

man ver moaxerxa awyuris cixis srul alyaSi moqceva da axalcixidan misken<br />

momavali gzis gadaketva. amiT isargebla axalcixis faSam da 18 aprils<br />

cixeSi 2 aTasiani razmi Seiyvana, 19 aprils ki totlebenma moulodnelad<br />

miatova brZolis veli da awyuridan wamovida. qveynis interesebidan<br />

gamomdinare, <strong>erekle</strong>m amjeradac didi moTmineba da TavSekaveba gamoiCina, `me<br />

mivel da Rrafs (e.i. graf totlebens, l.m.) didad vevedre, _ swerda igi<br />

ruseTis vice-kancler golicins, _ da Cemi Tavi viTarca erTi misisa<br />

kamandisa oficeri, egreT kamandaSi vaZlive, da mravals vevedre<br />

gamobrunebas mterzed...~ magram mefis Txovna totlebenma yurad ar iRo.<br />

rusebis wasvlas qarTvelTa jarSi uwesrigoba mohyolia, mteri ki ukve<br />

winaswar zeimobda gamarjvebas. <strong>erekle</strong>m didi ZalisxmeviT moaxerxa jarSi<br />

disciplinis aRdgena, amis Semdeg alyis gagrZelebas azri aRar hqonda da<br />

qarTvelebma poziciebi datoves. mogvianebiT, erT-erT werilSi <strong>erekle</strong><br />

amtkicebda, rom totlebeni Tavidanve cdilobda am laSqrobis CaSlas, mas<br />

qviSxeTSive etyobodao, rom `didad ezareboda mterze wamosvla~. am<br />

mosazrebas oficialuri dokumentebic adastureben: jer kidev 6 aprilis<br />

patakiT totlebeni samsaxuridan gaTavisuflebas iTxovda da werda:<br />

`umorCilesad gTxovT, aqedan Cqara wamiyvanoT, Cems magivrad Cemi razmi sxva<br />

generals CaabaroT... Zala ar myofnis.~<br />

awyuridan <strong>erekle</strong> qarTvelTa jariT aspinZis mimarTulebiT wavida.<br />

axalcixis faSam mTeli Zalebi mis winaaRmdeg daZra, Tan axalqalaqisa da<br />

xerTvisis cixeebidan 1500 meomari gamoiyvana qarTvelTaTvis aspinZisaken<br />

mimavali gzis gadasaketad. marTalia, qarTvelebma isini sastikad daamarcxes,<br />

magram amasobaSi, faSam aspinZasTan 4 aTasian korpuss mouyara Tavi<br />

(Turqebis cnobiT es korpusi 8 aTasiani iyo). aspinZis brZola 1770 wlis<br />

20 aprils gaimarTa da <strong>erekle</strong>s <strong>samxedro</strong> niWis wyalobiT qarTvelebma<br />

kidev erTi brwyinvale gamarjveba moipoves. mtris jari ricxobrivad didad<br />

aRemateboda <strong>erekle</strong>s Zalebs (mas mxolod 3 aTasi meomari hyavda), amitom<br />

man brZolis wina RamiT ramdenime meomari gagzavna, romlebmac mtkvarze<br />

gadasasvleli xidis burjebi daazianes, riTac mters ukandaxevis, maSveli<br />

Zalebis daxmarebisa da manevrirebis saSualeba mouspo. qarTvelTa jari<br />

<strong>erekle</strong>m sam nawilad ganalaga: marjvena flangze sardali daviT orbeliani<br />

daayena, marcxenaze _ Tavisi vaJi giorgi batoniSvili, xolo centrs<br />

TviTon xelmZRvanelobda. Ppirvelad Setevaze <strong>erekle</strong> gadavida da<br />

elviseburi moqmedebiT TurqTa da lekTa gaerTianebul Zalebs didi zarali<br />

miayena; mterma uwesrigod daiwyo ukandaxeva da miawyda xids, magram<br />

dazianebuli xidi Caingra da osmalTa jaris didi nawilic adidebul<br />

mtkvarSi daixrCo. qarTvelTa laSqarSi mcire zaralis fonze mtris<br />

danakargebi masStaburi iyo: tyveTa CvenebiT, mTeli korpusidan mxolod 13<br />

kaci dabrunebula axalcixeSi; daiRupa maTi mTavarsardali, ramdenime faSa<br />

30


da lekTa meTaurebi, maT Soris _ yvelaze sisxlismsmeli winamZRoli<br />

malaCi (koxta-beladi), romelic <strong>erekle</strong>s Tavis xeliT mouklavs.<br />

aspinZis brZola qarTveli xalxis istorias SemorCa, rogorc kargad<br />

dagegmili, gabeduli, rTuli da brwyinvaled Sesrulebuli <strong>samxedro</strong><br />

operacia. Tumca, samwuxarod, totlebenis Ralatis gamo es gamarjveba<br />

<strong>erekle</strong>m saTanadod veRar gamoiyena, misi ZiriTadi mizani _ samcxe-javaxeTis<br />

dakaveba, _ ganuxorcielebeli darCa. totlebenis mimarT qarTvelTa<br />

ganwyobis nimuSad SeiZleba CaiTvalos anton kaTalikosis sityvebi misive<br />

werilidan graf n. paninisadmi: `generali, romelic Tavisi ficis<br />

sawinaaRmdegod iqceva, generali, romelmac yovelgvari aucileblobis<br />

gareSe miatova brZolis veli, _ did zians ayenebs saqarTvelos. es<br />

garemoebebi aferxebs Cems Zmas, mefe <strong>erekle</strong>s, romelic mtris winaaRmdeg<br />

ibrZvis da (aspinZis) sisxlismRvreli Setakebis Semdeg brwyinvale<br />

gamarjvebas aRwevs, da mas mtris winaaRmdeg Semdgomi brZolebisagan akavebs,<br />

radgan rusi generali TviTon garbis da rusul jars nebas ar aZlevs,<br />

mteri ukuagdos; malavs artilerias, raTa igi mtris winaaRmdeg veravin<br />

gamoiyenos, amis Sedegad ki misi imperatorobiTi umaRlesobis samsaxuric ar<br />

sruldeba.~<br />

amrigad, aspinZis brwyinvale gamarjvebas ar mohyolia Sesabamisi<br />

politikuri warmateba, ufro metic, <strong>erekle</strong>s axali sazrunavi gauCnda.<br />

kerZod, totlebenis xelyofisagan sakuTari samefo taxtis dacva gauxda<br />

saWiro. man Tavidanve ganWvrita, rom totlebenis saswrafod qarTlSi<br />

dabruneba kargs arafers moaswavebda. marTlac, rusma generalma zogierTi<br />

opozicioneri qarTleli Tavadis daxmarebiT, saxelmwifo gadatrialebis<br />

mowyoba ganizraxa. am mizniT, man daiwyo qarTlis cixe-qalaqebis dakaveba da<br />

mosaxleobas aiZulebda, ruseTis imperatoris erTgulebaze daeficaT. amave<br />

dros, igi erkles Sesaxeb agzavnida yalb informacias peterburgSi da<br />

mizansac miaRwia: saimperatoro kari <strong>erekle</strong>s sawinaaRmdegod ganawyo da<br />

Sedegad mis mier mopovebuli marTlac brwyinvale gamarjveba iq sakmaod<br />

civad miiRes, imperatricam mosalodneli wyalobis nacvlad, <strong>erekle</strong>s<br />

pasuxic ki ar aRirsa; Tumca, saTanado ganxilvis safuZvelze, ruseTSi<br />

gadawyvites, rom Tavisi saqcieliT, totlebeni saqarTveloSi `ruseTs<br />

ufro sircxvils uxveWda, vidre saxels~ da mis nacvlad sardlad<br />

generali a. suxotini daniSnes. amave dros, am ukanasknels aukrZales<br />

regularuli <strong>samxedro</strong> operaciebis Catareba da miTiTeba misces, rom<br />

Turqebis winaaRmdeg qarTvelTa ZalebiT mxolod `diversiebi~ moewyo. amiT<br />

generals agrZnobines, rom mitacebuli qarTuli miwebis SemoerTeba am<br />

etapze ar warmoadgenda ruseTis mizans. ruseTSi aseve ar daugmiaT<br />

totlebenis danaSaulebrivi qmedeba, piriqiT _ suxotins ganumartes, rom<br />

Tuki totlebenis avanturistuli wamowyeba (imperatoris erTgulebaze<br />

qarTvelTa iZulebiT daficeba) xels Seuwyobda TurqeTis winaaRmdeg<br />

qarTvelebis mobilizebas, aseTi ram kvlavac gaegrZelebina. instruqciis<br />

31


erT-erTi punqtiT, suxotins foTis xelSi Cagdebasac avalebdnen. amrigad,<br />

avanturisti totlebenis gadayenebas <strong>erekle</strong>saTvis praqtikulad ar<br />

moutania raime SeRavaTi, radgan ruseTis <strong>politika</strong> saqarTvelos mimarT<br />

kvlav ucvleli darCa. aqedan gamomdinare, unda vifiqroT, rom totlebenis<br />

piradi uaryofiTi Tvisebebis miuxedavad, misi moqmedeba ruseTis samefo<br />

karis mier winaswar sanqcirebuli iyo.<br />

1771 w. maisSi suxotini saqarTveloSi Camovida da <strong>erekle</strong>sa da<br />

solomonTan TaTbiris dros winadadeba wamoayena zafxulSi foTze<br />

elaSqraT. man ar gaiTvaliswina <strong>erekle</strong>s rCeva, rom zafxulis klimatur<br />

pirobebSi, kolxeTis WaobebSi SeuZlebeli iqneboda jaris warmatebuli<br />

moqmedeba. suxotini ar icnobda adgilobriv pirobebs da jiutad icavda<br />

mTavrobis instruqcias, romelic, Tavis mxriv, totlebenis uxeiro<br />

moxsenebebs eyrdnoboda. garda amisa, igi agrZelebda Tavisi winamorbedis<br />

moqmedebis kurss, ar endoboda qarTvel mefeebs, ukavSirdeboda maT<br />

moRalate Tavadebs da a. S. Sedegad foTis cixis alyis dros, zafxulis<br />

sicxis gamo, jari umZimes mdgomareobaSi aRmoCnda. cieb-cxelebiT daavadda<br />

ori aTasamde jariskaci, maT Soris TviTon generalic. oqtomberSi<br />

suxotinma foTis alya moxsna, xolo dekemberSi ruseTis xelisuflebam<br />

gadawyvetileba miiRo saqarTvelodan jaris gayvanis Taobaze. 1772 w. maisSi,<br />

rusTa jarma saqarTvelos sazRvrebi datova. omis pirobebSi mokavSire<br />

jaris mier mitovebuli <strong>erekle</strong> da solomoni didi gansacdelis winaSe<br />

aRmoCndnen; gansakuTrebiT mZime iyo <strong>erekle</strong>s mdgomareoba, romelmac metnaklebad<br />

mogvarebuli saSinao da sagareo urTierTobebi, riskis qveS<br />

daayena. ruseTis gamo, man xelaxla gadaimtera mezobeli mahmadianuri<br />

saxelmwifoebi.<br />

amrigad, qarTveli mefeebi isev sakuTari Tavis imedad darCnen da<br />

kritikuli viTarebidan gamosavlis Ziebas Seudgnen. 1773 w. <strong>erekle</strong>m da<br />

solomonma aRadgines urTierTkavSiris xelSekruleba. amave wlis<br />

oqtomberSi, gaerTianebuli jariT javaxeTze gailaSqres da alya<br />

Semoartyes axalqalaqis cixes, magram misi aReba veRar SeZles: solomon IIis<br />

mZime avadmyofobis gamo imerTa jari ukan gabrunda. <strong>erekle</strong>m alya moxsna,<br />

Tavis jars artaanisa * da axalcixis mxare daarbevina da nadavliT<br />

datvirTuli dabrunda qalaqSi. amasobaSi Turqebis waqezebiT, rusTa jaris<br />

wasvliT gamxnevebulma mTielebmac dro ixelTes. rodesac <strong>erekle</strong><br />

axalqalaqTan idga, kaxeTs Warelebi daesxnen, amas mohyva xunZaxis<br />

mflobelis _ nursal-begis (igive mucalis) Tavdasxma qiziyze, romelic<br />

qiziyelebma, revaz andronikaSvilis meTaurobiT, warmatebiT moigeries da<br />

brwyinvale gamarjveba moipoves. amave xanebSi lekebi cxinvalSi SeiWrnen da<br />

didZali nadavli da tyveebi Caigdes xelSi, Warelebma ki isev daarbies<br />

qiziyi. <strong>erekle</strong> maT mcirericxovani razmiT daedevna da `Zlierad daamarcxa~.<br />

mematianis sityviT, `eseviTarni gamarjvebani mefisa iraklisani uricxvni<br />

arian.~ drodadro, mefis brZanebiT qarTvelebi Tavadac gadadiodnen Setevaze<br />

32


da `arbevdnen axalcixisa qveynebs.~ axalcixis cbieri mmarTveli suleimanfaSa<br />

ki amiT sargeblobda: qarTvelTa mier miyenebul zarals sulTanTan<br />

azviadebda, amave dros _ lekebisagan saqarTvelodan motacebuli nadavlis<br />

wilsac iRebda. amis gamo, sulTanma qerim-xans SesCivla: `Sen agiSvia erTi<br />

lomi, romel ars saqarTvelos mefe <strong>erekle</strong>, romelic aoxrebs maradis<br />

samflobelosa Cemsao da amis gamo ixarjvis Cemgan ara-mciredi xazinao~ da<br />

sTxovda mas, zemoqmedeba moexdina <strong>erekle</strong>ze, raTa am ukanasknels Seewyvita<br />

Tavdasxmebi. aRfrTovanebulma qerim-xanma Turme vezirebs mimarTa: `SexedeT<br />

mefe <strong>erekle</strong>s, xonTqari daaCoqa da CemTan aCivlebso~; amiT nasiamovnebma,<br />

<strong>erekle</strong>s gamougzavna Zvirfasad Semkuli xmali da `cxeni, oqrosa da<br />

minanqris iaraRiT Sekazmuli.~ amis Semdeg, TurqeTsa qarTl-kaxeTs Soris<br />

zavi damyarda da omamdeli urTierTobebi aRdga.<br />

amasobaSi, ruseT-TurqeTis omi dasasruls miuaxlovda; 1774 w. 10<br />

ivliss quCuk-kainarjSi * maT Soris gaformda zavi, romlis 23-e punqtic<br />

saqarTvelos Seexeboda: damarcxebuli TurqeTi samudamod xels iRebda<br />

imereTis samefos dapyrobaze, misgan xarkis moTxovnaze da imerTa mefis<br />

mflobelobaSi myof yvela cixe-simagreze. dokumentSi naklebad iyo<br />

gaTvaliswinebuli qarTl-kaxeTis interesebi: am omSi CarTvam <strong>erekle</strong>s<br />

uamravi mteri SesZina, Sedegad ki verc mitacebuli teritoriebi daibruna<br />

da verc ruseTis mkafiod gamoxatuli mfarveloba miiRo. erTaderTi, rac<br />

mis sasargeblod gadawyda, iyo is, rom TurqeTi omSi monawile qarTvelobis<br />

mimarT SurisZiebaze uars acxadebda (Tumca lekebis meSveobiT, mas<br />

yovelTvis SeeZlo qarTvelebisaTvis samagiero miezRo).<br />

amrigad, omis Semdeg, <strong>erekle</strong>m ase Tu ise moaxerxa urTierTobis<br />

dabalanseba iranTanac da TurqeTTanac; amis miuxedavad, lekTa TareSs bolo<br />

ar uCanda, aqedan gamomdinare, qarTl-kaxeTis winaSe mwvaved dadga mudmivi<br />

jaris Seqmnis problema: saxeldaxelod Sekrebili feodaluri laSqari<br />

lekebis winaaRmdeg sabrZolvelad ar iyo efeqturi. 1773 wlis miwuruls<br />

<strong>erekle</strong>m darbazs gansaxilvelad warudgina `ganCineba morige jaris Sesaxeb~,<br />

romelic 1774 wlidan ukve ZalaSi Sevida. am kanonis safuZvelze aRweres<br />

qarTl-kaxeTis brZolisunariani mamakaci mosaxleoba. yoveli zrdasruli<br />

mamakaci valdebuli iyo weliwadSi erTi Tvis manZilze Tavisi xarjiTa da<br />

SeiaraRebiT emsaxura morige jarSi. es iyo sayovelTao <strong>samxedro</strong> begara,<br />

sadac gawvevas eqvemdebareboda sazogadoebis yvela fenis warmomadgeneli,<br />

maT Soris samefo ojaxis wevrebic. gamonaklisi daiSveboda mxolod<br />

qveynisaTvis saWiro profesiis adamianTaTvis (vaWrebi, mewisqvileebi,<br />

mwyemsebi da sxva), romelTac SeeZloT salaSqrod gaeSvaT magieri kaci,<br />

anu `badali~. radganac laSqarSi `morige~ Tavisi xarjiT midioda, <strong>erekle</strong>m<br />

qarTl-kaxeTis glexoba sursaTis gadasaxadisagan gaaTavisufla. siis<br />

mixedviT, xalxis gamocxadebaze pasuxismgebeli iyo mebatone an soflis<br />

romelime moxele. mebatone aseve valdebuli iyo saWiro sursaTiTa da<br />

iaraRiT moemaragebina `morigeSi~ gamoZaxebuli glexi, Tuki am ukanasknels<br />

33


saamisod sakuTari saxsrebi ar hqonda. `morigeSi~ dagvianebis an<br />

argamocxadebisaTvis, saTanado sasjeli iyo dawesebuli: glexebisaTvis<br />

gawkepvla, Tavad-aznaurTaTvis _ sapatimro. morige laSqari iyofoda<br />

<strong>samxedro</strong> erTeulebad, romlebsac mefis mier daniSnuli moxele edga<br />

saTaveSi. ra Tqma unda, aseTi radikaluri <strong>samxedro</strong> reformis gatareba iseT<br />

tradiciul wodebriv-ierarqiul qveyanaSi, rogoric imdroindeli<br />

saqarTvelo iyo, advili ar iqneboda; gansakuTrebiT miuRebeli iyo igi<br />

msxvili feodalebisaTvis, amitom, maT wasaxaliseblad <strong>erekle</strong> Tavisi<br />

vaJebiTurT pirveli Caewera morige jarSi.<br />

regularuli jaris upiratesoba Tavidanve aSkara iyo: mefes mudmiv<br />

mzadyofnaSi hyavda 5 aTasiani laSqari, romelmac erTbaSad aamaRla qveynis<br />

Tavdacvisunarianoba; rac yvelaze mTavaria, sabolood iqna aRkveTili lekTa<br />

TareSi: `esreT SiSneul iyvnen lekni, rom verRara ikadres gamosvla da<br />

esreT damSvidda qarTli, rom diacni Tvinier mamakacisa vidodian.~ morige<br />

jars saTaveSi edga <strong>erekle</strong> II-is vaJi levan batoniSvili. es iyo uaRresad<br />

niWieri da energiuli pirovneba, romelic Tavis droze, ruseTSi elCad<br />

yofnisas, dainteresda iqauri <strong>samxedro</strong>-saorganizacio saqmiT da bevri ram<br />

Seiswavla. oriode weliwadSi levan batoniSvilma qarTl-kaxeTis<br />

teritoria TiTqmis sruliad gawminda moTareSeE lekebisagan. aRsaniSnavia<br />

isic, rom <strong>erekle</strong>m, rogorc niWierma sardalma, isic gaiTvaliswina, rom<br />

regularuli jaris Seqmna am etapze sakmarisi ar iyo qveynis winaSe<br />

arsebuli mwvave problemebis gadasawyvetad; saWiro oyo am jaris evropul<br />

yaidaze mowyoba da, rac mTavaria, _ im droisaTvis maRali donis<br />

cecxlsasroli iaraRiT misi aRWurva. amisaTvis aucilebeli iyo samTamadno<br />

mrewvelobis ganviTareba, rasac <strong>erekle</strong>m jer kidev 60-iani wlebis<br />

dasawyisSi Cauyara safuZveli: 1763 w. man axtalisa da alaverdis<br />

sabadoebSi daiwyo vercxlisa da spilenZis madnis amoReba-damuSaveba. 1768<br />

wlisaTvis <strong>erekle</strong>s ukve hqonda cecxlsasroli iaraRis Camomsxmeli qarxana.<br />

erT-erTi ucxoeli mogzauri ioseb de laporti aRniSnavda: `TbilisSi<br />

akeTeben zarbaznebs, yumbarebs, Tofiswamals~. istoriulma wyaroebma<br />

Semogvinaxes im pirTa vinaobac, vinc 70-ian wlebSi uSualod emsaxureboda<br />

saartilerio saqmes, maT Soris iyvnen rogorc adgilobrivi, ise<br />

sazRvargareTidan mowveuli specialistebi: giorgi Tarxani, ioseb getingi,<br />

paata andronikaSvili, gabriel maiori, ioseb baxutaSvili, Tevdore<br />

petriaSvili, stefane meliqovi, giorgi TumaniSvili da sxva.<br />

artileriis saamqros, anu arsenals im dros Tofxana ewodeboda. masSi<br />

momuSave sxvadasxva xelosnebs <strong>erekle</strong> didi pativiT epyroboda; mis mier<br />

gacemuli uamravi sabuTi mowmobs, rom aqaur muSakebs pirad<br />

TavisuflebasTan erTad, didi SeRavaTebic eZleodaT (saxelmwifo<br />

begarisagan gaTavisufleba, mzardi anazRaureba da sxva). <strong>samxedro</strong> wodebis<br />

aRmniSvneli saxelebi, mcire gamonaklisis garda, <strong>erekle</strong>s ruseTidan<br />

gadmouRia (rusebma Tavis mxriv, isini evropidan Semoitanes). es wodebebia:<br />

34


TofCibaSi, polkovniki, maiori, kapitani, poruCiki, aficeri, serJanti,<br />

underaficeri, kaprali, TofCi. TofxanaSi yvelaze did moxeled da sapatio<br />

pirad iTvleboda TofCibaSi, anu Tofxanis gamgebeli, romelic saartilerio<br />

saqmes maTaurobda. TofCibaSisa da misi moadgilis (naibis) uSualo<br />

nebarTviT gaicemoda iaraRi, maTi xelmZRvanelobiT asxamdnen zarbaznebs,<br />

amasTanave, isini amzadebdnen saartilerio saqmis specialistebs da<br />

msrolelebs (mezarbazneebs). garda fuladi anazRaurebisa, Tofxanis<br />

xelosnebi sakvebiTac _ e. w. ulufiTac maragdebodnen.<br />

XVIII s. 80-ian wlebSi, <strong>erekle</strong>s 12 adgilobrivi warmoebis zarbazani<br />

hqonda. garda amisa, artileriisaTvis saWiro tyvia-wamali da asafeTqebeli<br />

masala agreTve TbilisSi mzaddeboda. Tavidan es dargi kerZo pirTa xelSi<br />

iyo _ qalaqeli xelosnebi amzadebdnen da TviTonve hyiddnen tyvia-wamals;<br />

Sesabamisi brZanebiT, <strong>erekle</strong>m Tofiswamlisa da gvarjilis damzadeba-gayidvis<br />

ufleba erT pirovnebas _ moqalaqe TayuaSvils gadasca, romelic<br />

valdebuli iyo mxolod saxelmwifo dakveTa daekmayofilebina. am gziT<br />

<strong>erekle</strong>m am dargis monopolia xelSi aiRo da mokle xanSi saTanado Sedegic<br />

saxeze iyo: 1796 wlisaTvis Tofiswamalze da gvarjilaze saxelmwifo<br />

dakveTac Sesrulebula da imdeni Warbi produqciac uwarmoebiaT, rom<br />

TayuaSvils mefisagan kerZo gayidvebis uflebac miuRia. Tofiswamlis<br />

qarxana avlabris cixis axlos mdebareobda.<br />

saartilerio iaraRis danergvasTan erTad, <strong>erekle</strong>s SeumuSavebia axali<br />

sabrZolo taqtikac; amis Sesaxeb warmodgenas gviqmnian is saarqivo<br />

dokumentebi, romlebic Seicaven mefis pirdapir miTiTebebs brZolis win an<br />

misi msvlelobisas: `Tu isini gamovidnen... Tqven mindorze Sebmas ecadeniT,<br />

kinklaobasa da imaTsaviT Tofebis miSvelebas daexseniT; Tqven erTianad<br />

Tqvenis ZaliT, RvTiT, miaweqiT da zarbaznebi win miiZRvaneT, cxenianic rom<br />

daaqveiToT da ise mixvideT, zarbaznebic win miimZRvaroT da omi zarbaznebs<br />

daacadoT. Cveni goneba amas umjobesad xedavs, rom RvTiT, am gziT SeebaT...<br />

Tqven rom ar auCqardeT, daacadoT, isini Tqvenze moiyvanoT da Tqven ki<br />

imaTze ar mixvideT, _ ase sjobs, rom isini Tqvenze mosvliT daRaloT da,<br />

RvTiT, Tqven im daRaluls erTianad SeebaT: isini aqeT-iqidan mogetanebian,<br />

Tqven zarbaznis srolis mets nuras iqT; isini amaSi daiRalvian, masukan<br />

erTianad miaweviT da, RvTiT, Tan gaitanT~. amrigad, brZolis dros <strong>erekle</strong><br />

pirvel rigSi sazarbazne cecxlis gaxsnas brZanebs, Semdeg ki<br />

demoralizebuli mtris jars Tavisi dasvenebuli ZalebiT erTianad utevs.<br />

garda amisa, siaxle iyo agreTve zarbaznebis ganlageba qveiTi jarebis win<br />

da ara maT ukan (rogorc es adre iyo miRebuli). rogorc Cans, sakuTari<br />

sabrZolo gamocdilebidan gamomdinare, <strong>erekle</strong> amjobinebda brZolis<br />

dawyebas sazarbazne SeteviT, romelic mtris jarSi elvisebur<br />

destabilizacias iwvevda.<br />

`morige~ jaris wyalobiT qarTl-kaxeTSi damyarebuli mSvidobiani<br />

cxovreba didxans ar gagrZelebula. 1781 w. levan batoniSvilis uecarma<br />

35


sikvdilma ara marto am <strong>samxedro</strong> formirebas, aramed mTel saqarTvelos<br />

gamanadgurebeli dartyma miayena. oman xerxeuliZis cnobiT, am tragedias<br />

saqarTvelos mtrebSic ki gulwrfeli sinanulis grZnoba gamouwvevia;<br />

`moukvda <strong>erekle</strong>s saxelovani da mravals brZolazed didad mxned<br />

gamoCenili Svili Tvisi levan. esma ra ese faSasa axalcixisasa, sTqva:<br />

xnierebisa Jamsa mefesa <strong>erekle</strong>s mxari moeSalao, rom amisTana vaJkaci Svili<br />

moukvdao, romelic saqarTvelos oTxkuTxe farda iyovo da axla qarTls<br />

farda aexada pirsao.~ `morige~ jari levan batoniSvilis daRupvisTanave ar<br />

gauqmebula, magram moRalate Tavadebis wyalobiT, mokle xanSi, misi marTvis<br />

saTaveSi angarebiani moxeleebi moeqcnen, romlebmac es SesaniSnavi wamowyeba<br />

sakuTari Semosavlis wyarod gadaaqcies (magaliTad, qrTamis meSveobiT, esa<br />

Tu is Tavadi, Tavisi ymebiTurT advilad axerxebda `morigeobidan~ Tavis<br />

daRwevas), danarCeni batoniSvilebi ki naklebad zrunavdnen mis<br />

SenarCunebaze. marTalia, `morige~ jari brZanebiT arasodes gauqmebula,<br />

magram droTa ganmavlobaSi igi TandaTanobiT Semcirda da bolos mTlianad<br />

daiSala.<br />

XVIII s. 70-ian wlebSi azerbaijanel xanebs Soris <strong>erekle</strong>s saxifaTo<br />

konkurenti gamouCnda yuba-darubandis * mflobelis _ faTali-xanis saxiT,<br />

romelic azerbaijanis saxanoebis garTianebisaTvis ibrZoda. faTali-xani<br />

amierkavkasiis regionSi <strong>erekle</strong>s pirvelobas ecileboda da am mizniT<br />

mahmadianuri saxanoebisa da lekebis gaerTianebas cdilobda qristiani<br />

qarTvelebis winaaRmdeg sabrZolvelad. <strong>erekle</strong>s qveSevrdom erevnisa da<br />

ganjis saxanoebs ki daumorCileblobisaken mouwodebda. <strong>erekle</strong>m droulad<br />

miiRo sapasuxo zomebi: 1778 w. man erevneli husein-ali-xanis gandgomis<br />

Sesaxeb Seityo da Tavisi jariT erevnisken wavida. huseinma mosaxleoba<br />

daxizna da TviTon cixeSi Caiketa, Tumca maleve danebda <strong>erekle</strong>s da 40<br />

aTasi maneTi xarkic gadauxada.<br />

1779 w. 19 marts iranSi qerim-xani gardaicvala da Sesabamisad,<br />

amierkavkasiaSic daiZaba mdgomareoba. <strong>erekle</strong>sa da faTali-xans Soris<br />

urTierToba gamwvavda. am ukanasknelis mcdelobiT, erevnisa da ganjis xanebi<br />

isev ganudgnen <strong>erekle</strong>s. Samagierod <strong>erekle</strong>m kavSiri Sekra yarabaRel ibreimxanTan.<br />

erToblivi ZalebiT, maT ganja daipyres da adgilobrivi xani<br />

gaaZeves. amieridan, <strong>erekle</strong>sa da ibreim-xanis mier daniSnuli moxeleebi<br />

ganjas saziarod marTavdnen. amasobaSi erevnis xanic ajanyda da xarkis<br />

gadaxdaze uari ganacxada. 1779 w. 29 agvistos <strong>erekle</strong>m 8 aTasiani jariT<br />

erevnis cixes alya Semoartya; mogvianebiT, mas ibreim-xanis mier<br />

gamogzavnili ganja-yarabaRis jaric SeuerTda. mwvave brZolebis Semdeg,<br />

erevnis xani danebda da patieba iTxova, magram <strong>erekle</strong> moRalate xanis<br />

Semorigebas aRar apirebda da erevnis saxanos sabolood dapyroba<br />

gadawyvita. swored am dros, mas Seatyobines, rom ruseTidan saeWvod<br />

`gamoSvebuli~ qarTlis taxtis pretendenti aleqsandre batoniSvili<br />

(vaxtang VI-is Zis _ baqaris vaJi), romelic aqamde iranSi imyofeboda,<br />

36


imereTSi Cavida. am dros, moRalate TavadTa mcdelobiT, <strong>erekle</strong>sa da<br />

solomons Soris urTierToba garTulebuli iyo da <strong>erekle</strong>s mowinaaRmdegeni<br />

amiT sargeblobdnen. mefis erTgulma pirebma <strong>erekle</strong>s SeuTvales: `moeSvele<br />

qarTls, Tu ara saqarTvelo airivao.~ <strong>erekle</strong>m saswrafod qarTls miaSura<br />

da energiuli RonisZiebebiT gandgomili Tavadebis morigi SeTqmuleba<br />

aRkveTa.<br />

miuxedavad amisa, mdgomareoba kvlav daZabuli iyo: aleqsandre<br />

batoniSvili brZolas ar wyvetda, imerTa mefis garda mas aSkarad mxarSi<br />

edga ruseTi, romelic qarTl-kaxeTTan urTierTobisas araerTxel<br />

mimarTavda e. w. ormagi standartis <strong>politika</strong>s; garda imisa, rom cbierad<br />

manipulirebda qarTlis taxtis maZieblebiT, ruseTis xelisufleba<br />

`megobruli mfarvelobisa da daxmarebis~ Sesaxeb carieli dapirebebis<br />

fonze qarTl-kaxeTis interesebis sazianod moqmedebda. amis TvalsaCino<br />

nimuSia rusebis mier miRebuli zomebi <strong>erekle</strong>s axali wamowyebis winaaRmdeg,<br />

romelic iTvaliswinebda mosaxleobisagan daclili qarTl-kaxeTis zogierT<br />

kuTxeSi Crdilo kavkasiel mTielTa Casaxlebas. ruseTis mier<br />

ganxorcielebulma kolonizaciam Cerqezebisa da yabardoelebis gaafTrebuli<br />

winaaRmdegoba gamoiwvia. primitiuli SeiaraRebis miuxedavad, isini gmirulad<br />

ibrZodnen kazakTa axalSenebisa da ruseTis jarebis winaaRmdeg. Tavis mxriv,<br />

ruseTi maT gaugonari sisastikiT uswordeboda. 1778 w. <strong>erekle</strong> gamoexmaura<br />

yabardoelebis Txovnas da maT suram-qviSxeTis midamoebSi dasaxlebas<br />

Sehpirda, magram ruseTma orjer CaSala es SeTanxmeba. Pirvelad, rusma<br />

<strong>samxedro</strong>ebma <strong>erekle</strong>s wargzavnilebi daapatimres, yabardoelebi ki sastikad<br />

dasajes. meored, 1780 wels, moaxalSeneTa 800 komli mozdokidan ukan<br />

gaabrunes, cota xanSi ki aseve moeqcnen yabardoelTa kidev 500 komls.<br />

<strong>erekle</strong>s mier maT gadmosayvanad darialisken gagzavnili <strong>samxedro</strong> razmi<br />

ukan gamobrunda. ruseTi amasac ar dasjerda da Crdilo kavkasielebs<br />

qarTvelTa laSqarSi qiriT samsaxuric aukrZala. amrigad, erTmorwmune<br />

`mfarveli~ ruseTis wyalobiT, <strong>erekle</strong>m dakarga is erTaderTi damxmare<br />

Zala, romlis meSveobiTac aqamde warmatebiT umklavdeboda sxavadasxva<br />

juris mtrebs.<br />

<strong>erekle</strong>s dasustebisaken iyo mimarTuli ruseTis sxva nabijebic da es<br />

arc iyo gasakviri: imperiuli gegma, romelic Sav zRvaze gabatonebas<br />

gulisxmobda, ver dauSvebda qarTl-kaxeTis mefis xelisuflebis<br />

gaZlierebas, rasac momavalSi saqarTvelos gamTlianeba mohyveboda. amitomac,<br />

ruseTi Segnebulad cdilobda daesustebina <strong>erekle</strong> ara marto <strong>samxedro</strong>politikuri,<br />

aramed ekonomikuri TvalsazrisiTac. am mizans emsaxureboda<br />

ruseTis mier faTali-xanis daufaravi mxardaWera, Sesaferis momentSi<br />

aleqsandre batoniSvilis ruseTidan gamoSveba, Crdilo kavkasiidan damxmare<br />

Zalis dablokva da a. S. ruseTis xelisufleba ukve daufaravad cdilobda<br />

SeezRuda <strong>erekle</strong>, romlis damoukidebeli <strong>politika</strong>c mas aRar awyobda.<br />

qarTl-kaxeTs igi amierkavkasiaSi sakuTari gabatonebis erT-erT saSualebad<br />

37


aRiqvamda da am miznis misaRwevad, ukan araferze ixevda. amis<br />

damadasturebelia Tundac is, rom rodesac 1776 w. qarTlSi, feodalTa<br />

erTma jgufma zaal orbelianis meTaurobiT, mefis winaaRmdeg SeTqmuleba<br />

moawyo, aRmoCnda, rom masSi ruseTis agenti, vinme bakuninic monawileobda.<br />

amrigad, XVIII s. 80-ian wlebSi ruseTis diplomatia ukve yvelanair<br />

saSualebas iyenebda, raTa <strong>erekle</strong> Tavis qveSevrdomobaze daeTanxmebina. am<br />

mizniT iyenebda igi faTali-xansac da aleqsandre batoniSvilsac. 1781 w. am<br />

ukanasknelma imereTi datova da Crdilo kavkasiis gavliT faTali-xanTan<br />

Cavida. amieridan <strong>erekle</strong>s ori dauZinebeli mteri erTad Seikra da mas<br />

seriozuli safrTxe daemuqra. am kavSiris winaaRmdeg realuri daxmareba<br />

mxolod ruseTis xelisuflebas SeeZlo. Seqmnil viTarebaSi, <strong>erekle</strong>m yvela<br />

gza mosinja, maT Soris _ TurqeTTan kavSiri, evropis saxelmwifoTa<br />

meTaurebTan urTierTobis damyareba da <strong>samxedro</strong> daxmarebis Taobaze maTTan<br />

mimowera da a. S., magram misi yvela mcdeloba uSedegod damTavrda. aseT<br />

pirobebSi igi iZulebuli gaxda ruseTis mfarvelobis miRebaze<br />

daTanxmebuliyo. ra Tqma unda, man kargad icoda, rom am sami agresiuli<br />

saxelmwifodan saqarTvelos damoukideblobas arc erTi ar Seegueboda,<br />

magram meore mxriv, im etapze qveyana aucilebeli sasicocxlo arCevanis<br />

winaSe idga. erTmorwmune ruseTis mfarvelobaSi SesvliT <strong>erekle</strong><br />

imedovnebda, rom saqarTvelos daicavda mahmadianuri iran-TurqeTis<br />

agresiisagan; garda amisa, ruseTis daxmarebiT daibrunebda mitacebul<br />

teritoriebs da saqarTvelos gaaerTianebda, da bolos, igive ruseTis<br />

meSveobiT, aRadgenda evropis qveynebTan urTierTobas. ruseTis saimperatoro<br />

karze 1782 w. 21 dekembers gagzavnil dokumentSi man mkafiod Camoayaliba<br />

Tavisi moTxovnebi da winadadebebi. 1783 w. 24 ivliss Crdilo kavkasiaSi<br />

mdebare georgievskis cixe-simagreSi Sedga xelSekrulebis anu `megobrobiTi<br />

traqtatis~ xelmoweris procedura (SemdgomSi mas `georgievskis<br />

traqtatis~ saxeliT moixsenieben). am dokumentis ZaliT qarTl-kaxeTis mefe<br />

ruseTis mfarvelobaSi Sesvlas aRiarebda da uars acxadebda nebismieri sxva<br />

saxelmwifos vasalobaze. sanacvlod, ruseTis xelisufleba `saukunod~<br />

aRiarebda qarTl-kaxeTis samefo taxtze <strong>erekle</strong>sa da misi STamomavlebis<br />

uflebas. taxtze asvlisas qarTl-kaxeTis mefeebs ruseTis imperatorisagan<br />

unda mieRoT samefo regaliebi * (gvirgvini, sigeli da droSa ruseTis<br />

imperiis gerbiT, romelSic qarTl-kaxeTis samefo gerbi iyo Caxatuli) da<br />

mis erTgulebaze daeficaT. qarTveli mefeebi uars ambobdnen damoukidebel<br />

sagareo <strong>politika</strong>ze da am sakiTxSi ruseTis imperatoris TanxmobiT unda<br />

emoqmedaT. Tavis mxriv, ruseTi pirobas debda, rom saqarTvelos<br />

daexmareboda dakarguli teritoriebis dabrunebaSi. imperatori qarTlkaxeTis<br />

mefes saukuno mfarvelobas aRuTqvamda da pirobas debda, rom<br />

saqarTvelos mters Tavis mtrad igulebda. saqarTvelos usafrTxoebis<br />

dasacavad ruseTi aq mudmivad iyoliebda qveiTTa jaris 2 batalions 4<br />

38


zarbazniT, xolo saomari situaciis SemTxvevaSi, valdebuli iyo damatebiTi<br />

<strong>samxedro</strong> Zala gamoegzavna.<br />

umTavresi mizezi, romelmac <strong>erekle</strong> II-is mier am gadawyvetilebis<br />

miReba ganapiroba, iyo iseTi sagareo-politikuri orientaciis arCeva,<br />

romelic qveyanas mSvidobas moutanda da uzrunvelyofda mis ganviTarebas<br />

evropuli gziT. aRsaniSnavia, rom <strong>erekle</strong> guldasmiT ecnoboda traqtatis<br />

pirobebs. ruseTis warmomadgenlebi yovel Rones xmarobdnen, raTa es aqti<br />

droulad gaformebuliyo, Tumca TviTon sulac ar Cqarobdnen <strong>erekle</strong>s<br />

mTavari moTxovnis Sesrulebas, romelic kavkasiidan aleqsandre<br />

batoniSvilis gaZevebas gulisxmobda. SemTxveviTi ar iyo, rom es<br />

ukanaskneli faTali-xanma ruseTs mxolod `georgievskis traqtatis~<br />

xelmoweris Semdeg _ 1783 w. noemberSi gadasca.<br />

amrigad, 1783 w. traqtatis wyalobiT ruseTma uomrad gadalaxa<br />

kavkasioni da amierkavkasiaSi Zalze moxerxebuli placdarmi miiRo. amave<br />

wlis 2 noembers rusTa jaris 2 batalioni TbilisSi Semovida. am<br />

yvelaferma saqarTvelos mezobeli mahmadianuri samyaros SeSfoTeba<br />

gamoiwvia. amieridan ruseTi uSualod daupirispirda TurqeTs, romelmac<br />

Sesabamisi reagireba moaxdina: am SemTxvevaSi azerbaijanul saxanoebze<br />

zemoqmedebisaTvis mas garkveuli upiratesoba hqonda sarwmunoebrivi<br />

siaxlovis TvalsazrisiT. swored am faqtoris gamoyenebiT, TurqeTma Riad<br />

mouwoda azerbaijanel da daRestnel xanebs saqarTvelos winaaRmdeg<br />

erTiani brZolisaken. qarTl-kaxeTis mdgomareoba dRiTidRe uaresdeboda.<br />

rusTa jaris 2 batalioni saqmes ver Sveloda, gansacdelis winaSe mdgari<br />

<strong>erekle</strong> damatebiTi jaris gamogzavnas iTxovda, magram “mfarveli” mxolod<br />

gamamxnevebeli sityvebiTa da dapirebebiT pasuxobda da xelsayrel moments<br />

eloda winaswar dasaxuli miznis gansaxorcieleblad. aSkara iyo, rom<br />

saqarTvelos `gaerTianebisa da gaTavisuflebis~ miseuli gegma sinamdvileSi<br />

mxolod imperiis sazRvrebis gafarToebas gulisxmobda: es iyo ruseTis<br />

brZola saqarTvelos `mSvidobiani~ miTvisebisaTvis.<br />

yovelive amis Sedegad, <strong>erekle</strong>s aqamde misi erTguli xanebic ki<br />

aumxedrdnen _ ganudga SuSis (yarabaRis) xani, romelmac ganjidan gamoaZeva<br />

<strong>erekle</strong>s warmomadgeneli, xarkis gadaxdaze uari Tqva erevnis xanma da a. S.<br />

am yvelafris moTave iyo axalcixis faSa suleimani, romelmac Tavisi<br />

teritoria kvlav lekebis placdarmad aqcia; `lekianoba~ kidev ufro<br />

uaresi formiT ganaxlda: amjerad <strong>erekle</strong> traqtatis pirobebiT iyo<br />

SeboWili, mas ar hqonda ufleba SeWriliyo im saxelmwifos sazRvrebSi,<br />

romelTanac ruseTs zavi hqonda gaformebuli, axalcixis safaSo ki<br />

TurqeTs ekuTvnoda. <strong>erekle</strong> daJinebiT moiTxovda ruseTisagan saTanado<br />

zomebis miRebas, magram Sedegi ar Canda.<br />

1784-1785 wlebSi qarTvelTa jarma 2 rusul batalionTan erTad<br />

ramdenime SeteviTi operacia ganaxorciela. met-naklebi warmatebis<br />

miuxedavad, am brZolebSi didi iyo qarTvelTa msxverpli. 1784 w.<br />

39


mokavSireebma War-belaqans Seuties da sof. muRanlosTan * 5 saaTian<br />

brZolaSi gaimarjves. lekebma aq 200, xolo qarTvelebma da rusebma<br />

mxolod 40 meomari dakarges. 1785 w. <strong>erekle</strong>m Tavisi gavlenis aRdgenis<br />

mizniT, ganjis saxanoze gailaSqra. mis winaaRmdeg gamovida faTali-xani,<br />

romelmac piroba wamoayena, rom ganjas im SemTxvevaSi daTmobda, Tu <strong>erekle</strong><br />

mas ziarad dauTmobda yarabaRis saxanos. amaze <strong>erekle</strong> ar daTanxmda, magram<br />

iZulebuli gaxda, ganjis alya moexsna da jarebi yarabaRis saxanosaTvis<br />

mieSvelebina. sabolood, man mainc moaxerxa ganjis damorCileba, magram<br />

dapirispireba mainc grZeldeboda, ruseTi ki mxolod diplomatiuri<br />

`svlebiT~ ifargleboda.<br />

1785 w. martSi axalcixidan lek-osmalTa erTiani laSqari daiZra da<br />

Tbilisidan 25 km-ze sof. durnuks daesxa; 20 kaci mokles da 200<br />

daatyveves. amis Semdeg sof. tabaxmelas daecnen, magram <strong>erekle</strong>m SeZlo maTi<br />

damarcxeba. imave wlis aprilSi axalcixis faSam kvlav gamoistumra `1500<br />

leki da 500 TaTari qarTlis wasaxdenad.~ 600-mde tyviTa da didi<br />

nadavliT datvirTul mters rusebma da qarTvelebma suramTan gza Seukres<br />

da sastikad daamarcxes. amave wlis maisSi lek-osmalTa jarebma kidev erTi<br />

marcxi iwvnies. miuxedavad epizoduri warmatebebisa, qarTl-kaxeTi veRar<br />

audioda gamudmebul brZolebSi gaRebul msxverpls, saSiSroeba ki ufro da<br />

ufro matulobda; 1785 w. seqtemberSi daRestnidan 20 000 kaciani rCeuli<br />

jariT omar-xani daiZra da alazani gadmolaxa. <strong>erekle</strong>m dazvervis<br />

saSualebiT adreve Seityo, rom omar-xani jars agrovebda da winaswari<br />

zomebic miiRo: Tbilisi gaamagra, mosaxleoba daxizna, rusTa jari qiziySi<br />

gagzavna, TviTon ki jaris nawiliTurT Telavs dadga, magram cbierma xanma<br />

xma gaavrcela, rom faTali-xanis winaaRmdeg agrovebda jars, `ficiT<br />

mogvatyuao~, _ werda mogvianebiT <strong>erekle</strong>. axalcixidan lek-osmalTa<br />

mosalodneli Tavdasxmis gamo, <strong>erekle</strong> moerida qarTlidan jarebis daZvras,<br />

raTa qveyana ormxrivi dartymis qveS ar aRmoCeniliyo. mefe siRnaRSi Cavida<br />

jaris Sesakrebad, magram mosavlis aRebis dro iyo da xalxis mobilizebis<br />

procesi gaWianurda. amasobaSi omar-xanma ioric gadmolaxa da cru manevriT<br />

mowinaaRmdeges moaCvena, TiTqos Tbilisisken modioda. roca rus-qarTvelTa<br />

erTiani jari Tbilisisken daiZra, omar-xanma gezi Seicvala, mtkvari<br />

gadalaxa da borCaloSi * SeiWra. xarebSebmuli artileriis gamo<br />

mokavSireebs swrafad svla uWirdaT da roca md. algeTs miadgnen<br />

marneulTan, aRmoCnda, rom lekebs erTi dRis savalze gaeswroT. amasobaSi<br />

omar-xani axtalaSi avida, naRmiT aafeTqa iqauri cixe, romelsac<br />

mcirericxovani garnizoni icavda da miwasTan gaaswora axtalis vercxlis<br />

sabadoebi. xelCarTul brZolaSi axtalis damcvelebma samasamde leki<br />

mokles, magram gacilebiT mravalricxovani mtris damarcxeba yovlad<br />

SeuZlebeli iyo. omar-xanma 800-mde tyve gaitaca da axalcixeSi gadavida.<br />

axtalis sabadoebis ganadgurebiT, qarTl-kaxeTis samefos<br />

aunazRaurebeli zarali miadga; marTalia, mogvianebiT maTi aRdgena<br />

40


moxerxda, magram madnis warmoeba Zvelebur simZlavres veRar daubrunda.<br />

garda imisa, rom saxelmwifom 100 aTasamde maneTis zarali ganicada, <strong>erekle</strong><br />

iZulebuli gaxda, rom omar-xanisaTvis yovelwliuri jamagiris (5 000<br />

maneTis odenobiT) daniSvniT eyida mSvidoba. am marcxis Semdeg, <strong>erekle</strong>m<br />

Tavis mimarTvaSi ruseTis xelisuflebas garkveuli pasuxismgebloba<br />

daakisra: Seaxsena ra mis mier nakisri valdebulebebi, xazi gausva imasac,<br />

rom `qveyana arasodes aseT gansacdelSi ar Cavardnila,~ rac mas ruseTTan<br />

dakavSirebis gamo moevlina. ruseTis mTavroba ki am yvelafers kvlav<br />

dapirebebiT pasuxobda.<br />

sagulisxmoa, rom ruseTSi Tavisi despanisadmi gagzavnil erT-erT<br />

werilSi (1786 w. agvisto) <strong>erekle</strong> isev cdilobda saimperatoro karisaTvis<br />

Seexsenebina pasuxismgebloba yovelive imaze, rac saqarTveloSi xdeboda:<br />

`nurc aTqmevinebT visme amasa, rom didis eketerines xelmwifobaSi ruseTis<br />

SeerTebis mizeziT mouSveleblobiT daiqca saqarTvelo... ra vqna, me bevris<br />

imedi mqonda Tqvenisgan da kidec maqvs. maS visTan mivideT da vis<br />

gamoucxadoT Cveni tkivili: osmaleTTan mivide _ mimiSveben? yizilbaSebTan<br />

mivide _ Semiwynareben? daRistnelebTan mivide _ mimiReben? maS visi sasoeba<br />

mqondes, Tu ara ruseTis didebulis xelmwifisa... vis unda mivmarTo da vis<br />

unda vawyino Tavi?~ <strong>erekle</strong>s mier SemdgomSi gatarebuli RonisZiebebidan<br />

gamomdinare, sruliad naTeli xdeba, rom mefis TiTqosda sasowarkveTili<br />

toni mxolod diplomatiuri etiketisaTvis iyo gamiznuli, sinamdvileSi ki,<br />

ruseTs SefarviT mianiSnebda, rom misi `mfarvelobis~ wyalobiT, qarTlkaxeTis<br />

mdgomareoba gacilebiT gauaresda. sakuTari Tavis imedad darCenil<br />

<strong>erekle</strong>s ki danebeba arc ufiqria da damoukideblad ganagrZo moqmedeba: man<br />

molaparakeba gamarTa axalcixis faSasTan da 1786 w. 12 seqtembers masTan<br />

samSvidobo xelSekrulebac gaaforma. Amieridan, mxareebi wyvetdnen<br />

dapirispirebas; <strong>erekle</strong> pirobas debda, rom Tavis samefoSi ukve arsebuli<br />

rusis jaris garda mets aRar Semoiyvanda, axalcixis faSa ki, sulTnis<br />

jarebs qarTl-kaxeTis sazRvrebidan moaSorebda da lekTa moTareSe razmebs<br />

aRar Seikedlebda. amrigad, <strong>erekle</strong>m qveynis samxreTi sazRvrebis<br />

usafrTxoebas miaRwia da axla ukve SeeZlo danarCeni problemebis<br />

mogvarebaze efiqra. pirvel rigSi mas urCi qveSevrdomebi unda daebrunebina<br />

da amierkavkasiaSi Tavisi Cveuli gavlena aRedgina.<br />

<strong>erekle</strong>m icoda, rom axalcixis safaSosTan damyarebuli mSvidobiani<br />

urTierToba droebiTi iyo da didxans ver gastanda, amitom mas swrafad da<br />

gonivrulad unda emoqmeda. am droisaTvis saqarTveloSi ukve iyo<br />

informacia ruseT-TurqeTis mosalodneli omis (1787-1791 ww.) Sesaxeb.<br />

TurqeTis xelisuflebam Tavisi momxre xanebis meSveobiT gaaZliera<br />

kontroli amierkavkasiis regionze, qarTl-kaxeTTan misi `megobruli~<br />

urTierToba ki Seqmnili viTarebiT iyo nakarnaxevi da misi bolomde ndoba<br />

ar SeiZleboda. es kidec daadastura movlenaTa Semdgomma ganviTarebam: oman<br />

xerxeuliZis gadmocemiT, axtalis darbevis Semdeg, omar-xanma axalcixeSi<br />

41


gamoizamTra, 1786 wlis zamTris dasawyisSi, <strong>erekle</strong>sTan SeTanxmebis Semdeg<br />

axalcixis faSam igi gamoistumra. omar-xani qarTls moerida da erevnis<br />

qedis gavliT yarabaRSi Cavida; aq mas SuSis xani miegeba, `miiyvana didi<br />

pativiT da yarabaRSi daayena jariTa TvisiTa~. rogorc ki amis Sesaxeb<br />

Seityo, 1787 w. zafxulSi, <strong>erekle</strong> rusTa da qarTvelTa erTiani jariT<br />

moRalate ganjisa da yarabaRis xanebis dasasjelad gaemarTa. mematianis<br />

gadmocemiT, mas agreTve `omar-xanis Seyra da brZola surda, magram is mefe<br />

<strong>erekle</strong>s eSiSvoda, sul erideboda da ise cdilobda siarulsa, rom mefis<br />

jari arsad Semeyaroso~. rusebTan erTad, <strong>erekle</strong>m ganjis saxanoze<br />

gailaSqra, yarabaRelebi ki iulon batoniSvilma daamarcxa qarTvelTa<br />

jariT. <strong>samxedro</strong> operaciis damTavrebamde, jer kidev ganjaSi yofnisas,<br />

rusTa jaris meTaurs imperatoris brZaneba mouvida saqarTvelos saswrafod<br />

datovebis Taobaze. <strong>erekle</strong> bevrs ecada, aTiode dRiT mainc SeeCerebina<br />

rusebi, magram verafers gaxda. rusuli jaris wasvlis Semdeg, <strong>erekle</strong>mac<br />

Sewyvita laSqroba (mogvianebiT man mainc daimorCila ganja).<br />

ruseTis xelisuflebam jaris gayvana imiT axsna, rom TurqeTis<br />

winaaRmdeg omSi amierkavaksiis frontis CarTvas ar apirebda, radganac dRis<br />

wesrigSi mxolod yirimis sakiTxi idga. marTlac, es omi 1791 w. dasrulda<br />

da zavic ise daido, rom saqarTvelos arc erTi punqti ar Sexebia.<br />

Sesabamisad, axalcixis safaSos SemoerTebis sakiTxic, romelic<br />

<strong>erekle</strong>saTvis mTavari argumenti iyo traqtatis gaformebisas, kvlav<br />

gadaido da es moxda maSin, rodesac omis msvlelobisas, <strong>erekle</strong>m<br />

araerTgzis Seaxsena `mfarvels~ mis mier nakisri valdebulebani,<br />

mitacebuli teritoriebis saqarTvelosTvis dabrunebis Taobaze. isic unda<br />

aRiniSnos, rom am omis dros, axalcixis safaSosTan miRweuli `megobruli<br />

SeTanxmeba~ mainc dairRva: ufro meti agresiulobiT ganaxlda axalcixidan<br />

gadmosul lekTa Tavdasxmebi, `iyo xdomva * lekTagan axalcixiT da<br />

ryvnidian qarTlsa~; Tumca amjerad, traqtatis Tanaxmad, <strong>erekle</strong>s SeeZlo<br />

ruseTTan saomar mdgomareobaSi myofi mtrisaTvis samagiero miezRo. 1789<br />

wels misma SviliSvilma _ daviTma 1000 kaciani razmiT daarbia yarsi * da<br />

sastikad daamarcxa TurqTa mdevari razmebi. amave wels lekebi saguramos<br />

daesxnen Tavs, mefis Ze iuloni maT ivris napirebTan daxvda da mTeli<br />

nadavli waarTva. amave wels lekTa da osmalTa erTianma jarma rusTavi<br />

daarbia; <strong>erekle</strong>m maT daviT batoniSvili daadevna, romelmac javaxeTamde<br />

misdia mters da naalafari daayrevina, Tavdamsxmelebma amjeradac axalcixes<br />

Seafares Tavi.<br />

aseT viTarebaSi, qarTl-kaxeTis samefos axali, gacilebiT mrisxane Zala<br />

daemuqra iranis mbrZaneblis _ aRa-mahmad-xan yajaris saxiT.<br />

qerim-xan zendis gardacvalebis Semdeg (1779 w.), Sahis taxtisaTvis<br />

dawyebulma mravalwlianma brZolam mTeli irani moicva; erTmaneTs daerivnen<br />

zendebis sagvareulos wevrebic. sabolood, am dapirispirebaSi ori ZiriTadi<br />

mowinaaRmdege gamoikveTa: luTf-ali-xan zendi da aRa-mahmad-xan yajari.<br />

42


1792 wlisTvis am ukanasknelma mowinaaRmdegeze gadamwyveti gamarjveba<br />

moipova, xolo 1794 w. Tavisi Zalaufleba ukve iranis mTel teritoriaze<br />

gaavrcela. saqarTveloSi kargad icodnen, rom Sinaomebis dasrulebisTanave,<br />

iranis axali Sahi kvlav wamoayenebda pretenziebs amierkavkasiaze; amitom<br />

iyo, rom qarTl-kaxeTidan zedized igzavneboda moxsenebiTi baraTebi<br />

peterburgSi.<br />

pirvel xanebSi, sanam mTel irans daimorCilebda, aRa-mahmad-xani<br />

<strong>erekle</strong>s megobrobas eficeboda; magaliTad, jer kidev 1786 w. dekemberSi, man<br />

Tavadi ciciSvilis piriT, <strong>erekle</strong>s sityvierd SemouTvala: `me TqvenTan didi<br />

dostobisa da megobrobis mondome var; msurs, rom me da Sen Sua siyvaruli<br />

da megobroba iyos... da adribeJanis (samxreT azerbaijani, l.m.) alagebi,<br />

romelic Tqveni mxare-provinciebi iyos, TqvenTvis miiReviT samkvidrod,<br />

rogorc erevani giWiravT~. iraneli politikosebis cbiereba da veragoba<br />

kargad iyo cnobili da am sityvebs saqarTveloSi, aramcTu politikosi,<br />

ubralo mokvdavic ki ar daijerebda. miT ufro, rom azerbaijanis saxanoebi,<br />

romlebsac cbieri yajari ase guluxvad uTmobda <strong>erekle</strong>s, 1786 wlisaTvis<br />

arc mas emorCilebodnen da arc mis mowinaaRmdege zendebs.<br />

ruseTis daxmarebis molodinSi, qarTl-kaxeTis xelisufleba Tavis<br />

mxriv aqtiurobda: agenturis warmatebuli muSaobis wyalobiT, samefo kari<br />

detalurad iyo informirebuli iranSi mimdinare movlenebis Sesaxeb, am<br />

informacias ki organizebulad awvdidnen ruseTis mTavrobas. garda amisa,<br />

<strong>erekle</strong> piradad ekaterine II-s ugzavnida moxsenebiT baraTebs. aRa-mahmadxanis<br />

Tavdasxmis saSiSroeba jer kidev 1786 w. arsebobda: wlis dasawyisSi<br />

Tavisi laSqriT igi samxreT azerbaijanisaken daiZra da aqauri xanebi<br />

TavisTan daibara morCilebis pirobis dasadebad. YyarabaRisa da erevnis<br />

xanebis garda, mas yvelani usityvod eaxlnen. aRa-mahmad-xanma maT mZevlebi<br />

gamoarTva, yovelwliuri xarki Seawera da erTi wlis gadasaxadi winaswar<br />

gamoarTva. amis Taobaze <strong>erekle</strong> ruseTSi myof Tavis warmomadgenels swerda:<br />

`Cemi azriT, misi aseTi moqmedeba miznad unda isaxavdes Cvens winaaRmdeg<br />

gamolaSqrebas~. Tumca aRa-mahmad-xans am droisaTvis jer iranSic ar<br />

hqonda poziciebi saTanadod gamyarebuli. zendebis memkvidreTa sabolood<br />

dasamarcxeblad, mas kidev TiTqmis oTxi weli dasWirda. meore mxriv,<br />

azerbaijaneli xanebis usityvo kapitulaciis miuxedavad, man yvelaze ukeT<br />

icoda, rom arc erTi maTgani saimedo vasali ar iqneboda; amitomac iyo,<br />

rom maTgan laSqrobaSi jariT daxmareba ar mouTxovia, mxolod xarks<br />

arTmevda da amiT sakuTar xazinas avsebda. qarTl-kaxeTSi iranis Zveli<br />

gavlenis aRdgenamde ki jer sakuTriv iranis saxelmwifos aRdgena iyo<br />

saWiro, es ki did Zalisxmevas moiTxovda. rogorc SemdgomSi aRmoCnda, aRamahmad-xani<br />

saqarTveloze Tavdasxmas didi sifrTxiliT ekideboda da es<br />

gadawyvetileba mxolod mTeli rigi winaswari zomebis Semdeg miiRo.<br />

1793 w. <strong>erekle</strong>m isev acnoba ruseTs iranidan mosalodneli Tavdasxmis<br />

saSiSroebis Taobaze da moiTxova imperatorisagan, diplomatiur doneze<br />

43


mainc Careuliyo. peterburgSi myof Tavis vaJs _ mirian batoniSvils, igi<br />

weriliT atyobinebda: `xmebi gavrcelda, rom (aRa-mahmad-xani, l.m.)<br />

Teiranidan Sirazisaken miemarTeba luTf-ali-xanis winaaRmdeg, magram<br />

radganac igi cbieria, am xmebs SeiZleba ganzrax avrcelebs Cveni Tvalis<br />

asaxvevad da sinamdvileSi, SesaZloa azerbaijanis gziT Cvens sawinaaRmdegod<br />

emzadebodes. sparselebis cbiereba da muxanaToba sakmaod cnobilia da<br />

rogorc winaTac gwerdi, ecade, rom umaRlesma karma agrZnobinos aRa-mahmadxans,<br />

rom Tavi daanebos Cvens winaaRmdeg borot wamowyebas. amisTvis saWiro<br />

iqneba naboZebi zarbaznebis ori wili gamogvigzavnos. ecade, ramdenadac<br />

SegiZlia, am ukanasknelisaTvis (e. i. zarbaznebis gamogzavnisaTvis, l.m.)<br />

Suamdgomlobas da Tu wyaloba iqneba, me Sevecdebi kavkasiis xazidan TviTon<br />

gadmovitano aqamde. Tu Sen am Cems or saTxovars sisruleSi moiyvan, did<br />

samsaxurs gauwev Sens samSoblos da Sens saxlsac~. ruseTis mier didi<br />

xniT adre `nawyalobevi~ zarbaznebis TbilisSi gadmogzavnas uaRresad didi<br />

mniSvneloba hqonda ara marto qarTuli artileriis dasaxmareblad. es aqti<br />

mTel mahmadianur samyaros, iranis CaTvliT, marTlac agrZnobinebda, rom<br />

ruseTi saqarTvelos realurad mfarvelobda. 1786 wlidan moyolebuli,<br />

peterburgSi myofi saqarTvelos yvela warmomadgeneli muxlmodrekiT<br />

evedreboda ruseTs am naCuqari zarbaznebis saqarTveloSi gadmogzavnas. 1793<br />

w. mirian batoniSvilma imarjva da piradad ekaterine II-s warudgina<br />

moxsenebiTi baraTi; amave wlis 30 maiss saqarTvelos sakiTxi ruseTis<br />

<strong>samxedro</strong> sabWos sxdomaze sagangebod ganuxilavT, <strong>erekle</strong>sa da mirianis<br />

moxsenebiTi baraTebic waukiTxavT da kavkasiis xazis ufros general<br />

gudoviCisaTvis miundviaT agresiis SeCerebis sakiTxi. amave dros, gudoviCis<br />

mimarT SemuSavebuli samoqmedo instruqcia metad orazrovnad<br />

gamoiyureboda: mas evaleboda, aRa-mahmad-xani araTu saqarTveloSi, aramed<br />

azerbaijanSic ki ar SeeSva. saTanado zomebi gudoviCs adgilze Seqmnili<br />

viTarebis Sesabamisad unda mieRo, xolo Tu saqme mainc omamde mividoda,<br />

maSin rogor unda emoqmeda, amis Taobaze instruqciaSi araferi iyo naTqvami.<br />

sabWos dadgenilebaSi pirdapir iyo naTqvami, rom gudoviCs evaleboda ar<br />

Seelaxa TurqeTis interesebi, aRa-mahmad-xanis winaaRmdeg daerazma<br />

azerbaijanuli saxanoebi da SesaZleblobis farglebSi daxmareboda maT,<br />

Tumca `did xarjebsa da davidarabas~ unda morideboda. zarbaznebic<br />

TbilisSi gadaegzavna, `Tuki isini marTlac pirobisamebr qarTvel mefes<br />

unda gadascemoda~. mkvlevari i. cincaZe amis Sesaxeb marTebulad SeniSnavda:<br />

rogorc Cans, ruseTis diplomatia darwmunebuli iyo, rom ruseTidan<br />

miRebuli muqara da amierkavkasiis xanebis erTi nawilis darazmva agresor<br />

yajars saqarTveloze Tavdasxmis xaliss daukargavda da ruseTis generalic<br />

`didi xarjebisa da davidarabis gareSe~ dasaxul amocanas Seasrulebda.<br />

aqedan mxolod erTi ram aris naTeli _ qarTvelma diplomatebma<br />

peterburgSi droulad miawodes amomwuravi informacia regionSi arsebuli<br />

safrTxis Sesaxeb da, SeiZleba iTqvas, ruseTis xelisufleba aiZules, rom<br />

44


es sakiTxi sagangebo sxdomaze ganexila. magram imisaTvis, rom gudoviCs<br />

efeqturad emoqmeda, marto <strong>samxedro</strong> sabWos orazrovani da bundovani<br />

gadawyvetileba ar iyo sakmarisi: ruseTSi moqmedi avtoritaruli reJimis<br />

pirobebSi gudoviCma mSvenivrad icoda, rom omis SemTxvevaSic ki,<br />

saqarTveloSi jarebis an zarbaznebis gadmosagzavnad piradad eketerine II-is<br />

uzenaesi brZaneba iyo saWiro. am yvelafris Sedegi is iyo, rom es<br />

`bedkruli~ zarbaznebi aRa-mahmad-xanis Tavdasxmis Semdegac ki ar<br />

gadmougzavniaT <strong>erekle</strong>saTvis.<br />

Seqmnil viTarebaSi, rodesac ruseTidan daxmarebis imedi ar Canda,<br />

qarTvelma politikosebma tradiciul xerxs mimarTes _ iran-TurqeTis<br />

maradiuli dapirispirebis gamoyeneba scades da TurqeTs daxmareba sTxoves.<br />

aseve moiqcnen <strong>erekle</strong>s vasalebi _ erevnisa da yarabaRis xanebic, magram<br />

amjerad amas Sedegi ar mohyolia. <strong>erekle</strong>s da mis mrCevlebs arc<br />

saerTaSoriso politikuri situacia gamorCeniaT mxedvelobidan, rac imaze<br />

metyvelebs, rom amierkavkasiis problemebs saerTaSoriso viTarebis<br />

Sesabamisad ganixilavdnen; albaT, amiT unda aixsnas <strong>erekle</strong>s interesi<br />

safrangeTisa da zogadad _ evropaSi mimdinare procesebisadmi. 1793 w.<br />

aprilSi igi peterburgSi mirian batoniSvils avalebda: `macnobe<br />

SesaZleblobis farglebSi, safrangaTisa da sxva evropis saxelmwifoebis<br />

ambebi, agreTve ruseT-TurqeTis sazavo xelSekrulebis Sesaxeb.~<br />

sagareo urTierTobebis mogvarebasTan erTad, <strong>erekle</strong> qveynis Sida<br />

problemebsac ar iviwyebda, mtris Tavdasxmis SemTxvevaSi mas imereTis<br />

daxmarebis imedic hqonda. solomon I-s vaJi ar hyavda, amitom man taxtis<br />

memkvidred Tavisi Zmiswuli daviT arCilis Ze daasaxela, romlis dedac<br />

(elene) <strong>erekle</strong>s asuli iyo. 1789 wels 17 wlis daviTi solomon II-is<br />

saxeliT avida taxtze (1789-1810 ww.). igi <strong>erekle</strong> II-is karze gaizarda da<br />

agrZelebda <strong>erekle</strong>sa da solomon I-is kurss, rac saqarTvelos<br />

gaerTianebisaTvis Zalze mniSvnelovani faqtori iyo. 1790 w. dasavleT da<br />

aRmosavleT saqarTvelos mflobelebs Soris daido xelSekruleba, romlis<br />

Tanaxmadac solomon II, samegrelosa da guriis mTavrebma qarTl-kaxeTis<br />

samefosTan <strong>samxedro</strong> kavSiri gaaformes saerTo mtris winaaRmdeg erTiani<br />

ZalebiT gamosvlis Sesaxeb.<br />

aseT viTarebaSi 1795 wlisaTvis <strong>erekle</strong>s jer kidev ar miuRia<br />

ruseTidan realuri daxmareba; general gudoviCis aqtiuroba mxolod imaSi<br />

gamoixateboda, rom man Zvirfasi saCuqrebiT zogierTi daRestneli da<br />

azerbaijaneli xani miimxro, magram aRa-mahmad-xanis moaxloebasTan erTad,<br />

maTi erTguleba ufro da ufro saeWvo iyo. <strong>erekle</strong>s erTaderT mokavSired<br />

rCeboda yarabaRis xani (romelsac, Tavis droze, aRa-mahmad-xanma masTan<br />

gamoucxadeblobisaTvis sikvdili miusaja), magram misi Zlierebis safuZveli<br />

mxolod miuval kldeze agebuli SuSis cixe iyo, romelic marTalia<br />

mozrdil garnizons itevda, magram mravalricxovani mtris winaaRmdeg<br />

generaluri brZolisaTvis es ar iyo sakmarisi. garda amisa, SuSis (anu<br />

45


yarabaRis) saxanoSi ZiriTadad somxebi cxovrobdnen, romlebic ibreim-xanis<br />

mimarT didi erTgulebiT ar gamoirCeodnen, magram am SemTxvevaSi iranis<br />

winaaRmdeg <strong>erekle</strong>s uWerdnen mxars, radgan misi imedi hqondaT; Tumca<br />

Semdeg, maTma nawilma mainc uRalata mefes da Tbilisze Tavdasxmisas aRamahmad-xanis<br />

banakSi armoCnda. arsebiTi daxmareba yarabaRis xans mxolod im<br />

SemTxvevaSi SeeZlo, Tuki aRa-mahmad-xani mcirericxovani jariT wamovidoda<br />

da SuSis cixis aRebamde ver gabedavda Tbilisze Tavdasxmas, magram iranis<br />

Sahi saTanadod iyo momzadebuli: misi mTavari mizani iyo amierkavkasiaSi<br />

ruseTis prestiJis dacema, amas ki pirvel rigSi ruseTis mfarvelobaSi<br />

myofi saqarTvelos ganadgurebiT moaxerxebda.<br />

sagangebod unda iTqvas, rom qarTl-kaxeTis <strong>samxedro</strong> dazverva<br />

SesaniSnavad muSaobda, aRa-mahmad-xanis yoveli nabiji umokles droSi<br />

TbilisisaTvis cnobili iyo. <strong>erekle</strong>s mzveravebma aRa-mahmadis mier<br />

xelmowerili saidumlo baraTi da misive xeliT dawerili Tbilisze<br />

Tavdasxmis gegmac ki Caigdes xelSi. es yvelaferi <strong>erekle</strong>m gudoviCs<br />

gaugzavna. 1795w. ivlisSi qarTl-kaxeTis elCi garsevan WavWavaZe ukve<br />

ultimatumis saxiT moaxsenebda ruseTis sagareo uwyebis xelmZRvanels:<br />

`aRa-mahmad-xani saqarTveloze Tavdasasxmelad emzadeba. Cemi<br />

Tanamdebobisamebr me umdablesad gTxovT gvauwyoT: inebebs Tu ara ruseTis<br />

umaRlesi kari traqtatiT gaTvaliswinebuli daxmarebisa da mfarvelobis<br />

aRmoCenas. vTxov Tqvens brwyinvalebas swrafad momceT pasuxi. Cven axla<br />

ukiduresad gvWirdeba amis codna~. miuxedavad amisa, gudoviCisaTvis<br />

gankuTvnili reskripti * (ekaterine II-is xelmoweriT) mxolod 1795 w. 4<br />

seqtembrisTvis gamzadda, gudoviCma ki igi 1795 w. 1 oqtombers miiRo,<br />

roca aRa-mahmad-xans Tbilisi ukve darbeuli hqonda.<br />

ruseTis mier jaris gamogzavnis sakiTxiT aranakleb iyo<br />

dainteresebuli aRa-mahmad-xanic, romelmac diplomatiuri fandiT moaxerxa<br />

gudoviCis motyueba: 1795 w. ivnisSi man Tavisi `elCebis~ saxiT ori<br />

SeniRbuli mzveravi ruseTisaken gaagzavna. dadgenili wesis Tanaxmad, Sahis<br />

wargzavnilebi kavkasiis xazze (yizlarSi * ) gudoviCTan gamocxaddnen da<br />

peterburgSi gamgzavrebis neba iTxoves, magram aRmoCnda, rom maT ar hqondaT<br />

saTanado rwmunebis sigelebi. gudoviCma isini peterburgSi ar gauSva, magram<br />

yizlarSi darCenisa da Semdgom sakuTari survilisamebr ukan dabrunebis<br />

neba misca. amiT man sabediswero Secdoma dauSva _ sinamdvileSi `elCebi~<br />

peterburgSi wasvlas arc apirebdnen, maT kavkasiis xazze ruseTis <strong>samxedro</strong><br />

nawilebis ganlageba dazveres da daadgines, rom gudoviCi saqarTveloSi<br />

jaris gagzavnas ar apirebda, rac saswrafod acnobes aRa-mahmad-xans,<br />

romelsac ruseTis jarTan pirispir Sebma ar awyobda. zedmetad<br />

Tavdajerebul gudoviCs ki azradac ar mosvlia, rom aRa-mahmad-xani arc ise<br />

uvici iyo, rom ucxo saxelmwifoSi elCebis gagzavnis procedura ar<br />

scodnoda.<br />

46


1795 w. ivlisis Sua ricxvebSi aRa-mahmad-xanma omis samzadisi<br />

daamTavra. 4 agvistos misma jarma md. araqsi gadmolaxa da sami<br />

mimarTulebiT daiZra: jaris ZiriTadi nawili piradad misi meTaurobiT<br />

SuSis cixes miadga, xolo danarCeni ori ganayofi _ erevnisa da baqo-<br />

Sirvanisaken wavida. <strong>erekle</strong>s mokavSireebma erevnisa da SuSis xanebma cixeebi<br />

gaamagres, mosaxleoba daxiznes da saomrad moemzadnen. AaRa-mahmad-xanma<br />

SuSis cixe alyaSi moaqcia da iqidan <strong>erekle</strong>s ultimatumi gaugzavna,<br />

romliTac misgan moiTxovda ruseTis mfarvelobaze samudamod uaris Tqmas,<br />

sparseTis vasalobas da xarks. winaaRmdeg SemTxvevaSi, qarTl-kaxeTze<br />

TavdasxmiT emuqreboda. <strong>erekle</strong>m mas pasuxic ar gasca.<br />

aRa-mahmad-xanma icoda, rom SuSis cixes mokle xanSi ver aiRebda, mas<br />

adreve hqonda dagegmili jaris nawilis cixesTan datoveba da saqarTveloze<br />

gamolaSqreba. Tavidan igi ar Cqarobda, radgan yizlaridan Tavisi `elCebis~<br />

pasuxs eloda. rogorc ki misTvis esoden saWiro informacia miiRo (4<br />

seqtembers), 20 aTasiani laSqriT Tbilisisaken daiZra. mas ganjisa da Saqis<br />

xanebic SeuerTdnen TavianTi jarebiT; garda amisa, mis mxareze gadavidnen<br />

agreTve YyarabaReli somexi meliqebi * _ mejlumi da habovi. istoriuli<br />

wyaroebis cnobiT, aRa-mahmadma TbilisTan daaxloebiT 30-35 aTasi meomris<br />

mobilizeba SeZlo.<br />

Tbilisis dasacavad imereTidan solomon II Camovida 2 aTaskaciani<br />

razmiT. masTan erTad, mefe erevnis dasaxmareblad gaemarTa, magram jer<br />

kidev gzaSi myofs ibreim-xanisagan mniSvnelovani informacia mouvida:<br />

ibreim-xanis mzveravebs xelSi CauvardaT aRa-mahmad-xanisa da omar-xanis<br />

piradi werilebi. werilSi iranis Sahi miTiTebas aZlevda erevanSi myof<br />

Tavis sardals, rom jari cixeSi ganelagebina da TavdacviTi strategiiT<br />

emoqmeda, xolo rogorc ki <strong>erekle</strong> gamoCndeboda damxmare jariT, umal<br />

misTvis ecnobebina, TviTon ki ar Cabmuliyo qarTvelebTan brZolaSi. am<br />

Canafiqris mixedviT, <strong>erekle</strong> ormagi dartymis qveS aRmoCndeboda _ mas<br />

cixidanac Semoutevdnen da zurgidanac aRa-mahmad-xani gaanadgurebda. amis<br />

gamo, <strong>erekle</strong> iZulebuli gaxda, saswrafod ukan dabrunebuliyo.<br />

mefisaTvis aseve usiamovno informacias Seicavda omar-xanis werilic,<br />

romelSic igi aRniSnavda, rom kaxeTze apirebda Tavdasxmas. amis gamo,<br />

<strong>erekle</strong> iZulebuli gaxda, kaxeTidan jarebis TbilisSi gadmoyvanaze uari<br />

eTqva: giorgi batoniSvili 4 aTasi meomriT siRnaRSi darCa omar-xanis<br />

mosalodneli Tavdasxmis mosagerieblad. zogierTi mkvlevaris azriT, ar<br />

aris gamoricxuli, rom omar-xanis werili piradad aRa-mahmad-xanma SeTxza<br />

da ganzrax Caugdo igi xelSi <strong>erekle</strong>s. am gziT, kaxeTis jari adgilze<br />

daabanda da <strong>erekle</strong>s mniSvnelovani Zala gamoacala. iranelTa laSqris erTerTi<br />

meTauri, warmoSobiT somexi iakob bebuTovic adasturebs, rom<br />

iranelebi gansakuTrebiT ufrTxodnen kaxel meomrebs. advili SesaZlebelia,<br />

rom werili marTlac yalbi iyo, radgan 1795 w. seqtemberSi lekebi kaxeTs<br />

namdvilad ar dasxmian.<br />

47


samwuxarod, Seqmnili viTarebis gamo, <strong>erekle</strong>s Tbilisis dasacavad<br />

mxolod 5 aTasamde meomari darCa. mefe da misi sardloba ar moelodnen,<br />

rom aRa-mahmad-xani seqtemberSi SuSis cixes auReblad datovebda da<br />

Tbilisze ise wamovidoda; yizlaridan pasuxis miRebisTanave ki, iranis<br />

mbrZanebeli 4 seqtembers saswrafod daiZra Tbilisisaken da rekordulad<br />

mokle droSi _ 8 seqtembers qalaqis misadgomebTan iaRlujis maRlobebze<br />

gamoCnda. es siswrafe imanac ganapiroba, rom iranelTa laSqris umetesobas<br />

cxenosani meomrebi Seadgendnen.<br />

erevnis gzidan mobrunebuli qarTveli mefeebi soRanluRSi * idgnen.<br />

<strong>erekle</strong> aqedan xelmZRvanelobda qalaqis TavdacviT RonisZiebebs, amave dros<br />

iranelTa laSqris moZraobasac adevnebda Tvalyurs. aRa-mahmad-xanis mowinave<br />

jaris winsvla 7 seqtembers md. xramis napirebTan mdgarma qarTvelTa<br />

razmma SeaCera, maTgan 50 mebrZoli gmirulad daiRupa. 8 seqtembers mtris<br />

poziciebis dasazverad mefem 12 kaciani jgufi gagzavna gorjasp<br />

naTaliSvilis meTaurobiT. isini iaRlujamde mosul mters SeeCexnen da<br />

uTanasworo brZolaSi daiRupnen; gadarCa mxolod naTaliSvili, romelic<br />

mokluli mtris cxenze amxedrda da <strong>erekle</strong>s mtris poziciebis Sesaxeb<br />

droulad acnoba.<br />

aRa-mahmad-xanis moaxloebisas, qarTvelma mefeebma soRanluRi datoves<br />

da TbilisSi Sevidnen. imave Rames daiwyo Tbilisidan mosaxleobis<br />

gaxizvnac. soRanluRi aRa-mahmad-xanma daikava da iq dabanakda. <strong>erekle</strong>m<br />

gadawyvita mravalricxovani mtris laSqari mtkvris xeobis viwroebSi<br />

Seetyuebina da misTvis gza Tbilisis gamagrebul misadgomebTan gadaeketa. 5<br />

aTasamde qarTveli 35 aTasi iranelis winaaRmdeg _ ZalTa aseTi Sefardebis<br />

drosac ki, 75 wlis <strong>erekle</strong> mtris winaaRmdeg sabrZolvelad Cveuli<br />

SemarTebiT idga.<br />

10 seqtembers iranelTa laSqris ZiriTadi SenaerTebi saomrad daewyvnen<br />

da krwanisis mindors moadgnen. <strong>erekle</strong> II qarTvelTa jariT seidabadis *<br />

bolos dadga. man mTeli Zalebi 5 nawilad gayo: marjvena frTas misi<br />

SviliSvili daviT batoniSvili sardlobda, romelic 6 zarbazniT<br />

sololakisa da tabaxmelis mxridan Tbilisze misasvlel gzebs icavda.<br />

marcxena frTa ioane muxranbatons ebara, centrsa da mTlianad fronts<br />

mefe xelmZRvanelobda. centris ukan <strong>erekle</strong>s gankargulebiT ori razmi<br />

ganlagda _ mefis Zis vaxtang batoniSvilisa da oTar amilaxvris<br />

meTaurobiT. es iyo e. w. rezervi, romelsac mefe brZolis msvlelobisas<br />

Seqmnili viTarebis mixedviT miaSvelebda romelime frTas. imereTis jari<br />

zurab wereTlis xelmZRvanelobiT brZolis velis centrSi, mefis<br />

xelmarjvniv idga. calke iyo gamoyofili mewinave razmi, _ `mxedrobani<br />

rCeulni~, mefis SviliSvilis _ ioane batoniSvilis meTaurobiT.<br />

aRsaniSnavia, rom Tbilisis mosaxleobis brZolisunarianma nawilma sagangebo<br />

razmi Seadgina mefis karis msaxiobisa da musikosis _ maCabelas meTaurobiT,<br />

48


omelmac brZolisas arnaxuli simamace gamoiCina: maCabela dairiT xelSi<br />

mxiaruli simReriT (`SadianiT~) miuZRoda TanamebrZolebs.<br />

aRa-mahmad-xanma Tavisi laSqari sam nawilad gayo; centrs TviTon<br />

meTaurobda, marcxena da marjvena flangebze ki Tavisi sardlebi gaamwesa.<br />

qarTvelebma ostaturad gamoiyenes Tbilisis misadgomebis bunebrivi<br />

reliefi da mravalricxovani mteri iseT pirobebSi aiZules ebrZola, sadac<br />

farTo frontis gaSla ar SeiZleboda. amis gamo, iranelebs mcire razmebad<br />

mouwiaT brZola da maRlobze Casafrebulma qarTvelma meTofeebma mters<br />

didi zarali miayenes. iranelTa mowinave razmi (3 000 kaci) Setevaze<br />

gadmosvlis Semdeg, tabaxmelasa da Sindisis xevebSi gamoCnda. maT qarTvel<br />

artileristTa mcirericxovani razmi Seeba. artileristebs daviT<br />

batoniSvilis mxedroba wamoeSvela da xelCarTul brZolaSi mteri<br />

damarcxda: iranelTa mowinave jaris didi nawili ganadgurda,<br />

gadarCenilebma ki Sahs am marcxis Sesaxeb amcnes. 10 seqtembris marcxma aRamahmad-xani<br />

kidev ufro gaaborota, miT umetes, rom moRalateebisa Tu<br />

sakuTari mzveravebis wyalobiT man Seityo, rom <strong>erekle</strong>s mcirericxovani<br />

jari hyavda. meore dRes, 11 seqtembers, dilis 7 saaTze, man mTeli Tavisi<br />

ZalebiT Seutia qarTvelebs. iranelebi didi msxverplis fasad miiwevdnen<br />

mtkvris viwro xeobaSi; iranelTa armiis oficeri i. bebuTovi werda:<br />

`vecadeT da ver SevZeliT miaxloeba imaTs (qarTvelebis) sangarzed da<br />

Cvenganni mgoni as-asobiT daecnen~-o. qarTvelebma ramdenjerme ukuagdes<br />

mteri, sapasuxo kontrieriSebiTac didi ziani miayenes. iranelebma ver<br />

SeZles frontis centraluri ubnis garRveva, sadac mxcovani <strong>erekle</strong> II<br />

piradad meTaurobda qarTvelTa jars. misi reaqcia mtris yovel<br />

gadaadgilebaze elviseburi, zusti da Seucdomeli iyo, magram mtris<br />

simravles mainc gadamwyveti mniSvneloba hqonda. <strong>erekle</strong>s ukve ukanaskneli<br />

rezervebi Sehyavda omSi.<br />

radgan centrSi Seteva warumatebeli aRmoCnda, iranelTa sardlobam<br />

gadawyvita qarTvelTaTvis zurgidan moevlo da ukandasaxevi gza moeWra. am<br />

mizniT, ramdenime aseuli cxenosani Sindisis mimarTulebiT daiZra. es iyo<br />

krwanisis omis yvelaze sabediswero momenti; xeobaSi Camowolilma burusma<br />

qarTvelTa zurgisaken mimavali mtris jari dafara, burusi mxolod maSin<br />

gaifanta, roca iranelebi qarTvelTa marcxena flangs miadgnen. marTalia,<br />

<strong>erekle</strong>m droulad amoicno mtris manevri da solomon II-Tan Sikrikic<br />

gagzavna, raTa daxmarebodaT, magram es Sikriki iranel mzveravebs mouklavT.<br />

zurgidan mtris Setevam, qarTvelTa winaaRmdegoba gatexa, daviT<br />

batoniSvilis isedac SeTxelebulma razmma veRar gauZlo da qarTvelTa<br />

marjvena frTa moiSala. <strong>erekle</strong>s razmic ukan ixevda meoTxe _ ukanaskneli<br />

sangrisaken. Tavganwirul brZolebSi zedized ixocebodnen artileristi<br />

gabriel maiori, msaxiobi maCabela Tavisi dasiT, saxelovani samasi aragveli<br />

da sxva mravali qarTveli. <strong>erekle</strong>s jaris udidesi nawili mters Seakvda,<br />

magram TiTqmis samjer meti zaralis fasad _ iranelebma krwanisSi 13 aTasi<br />

49


meomari dakarges. ukanasknel sangarSi gamagrebuli <strong>erekle</strong> rCeul<br />

meomrebTan erTad bolo wuTamde ebrZoda yizilbaSebs: `Tumca-Ra iyo friad<br />

moxucebul, magram brZolasa mas Sina yofaqceva misi iyo mravalTa<br />

WabukTagan sanatrel~. male centris dacva SeuZlebeli gaxda, radgan mteri<br />

ukve zurgidan utevda da alyaSi aqcevda, magram <strong>erekle</strong> mainc ar tovebda<br />

brZolis vels; rom ara ioane batoniSvilisa da misi razmis Tavganwirva,<br />

mefes sikvdili an tyveoba ar ascdeboda. TviTmxilvelTa gadmocemiT,<br />

<strong>erekle</strong> `iZulebiT wamoiyvanes~. avlabris xidisken mimaval mefes 150-ode<br />

meomari SemorCa, maTgan TiTqmis yvela daWrili iyo. man qalaqisken moixeda<br />

da dainaxa, rogor gadadiodnen iranelebi Tavisive TanamebrZolTa gvamebze<br />

da Zarcvis JiniT anTebulni miiwevdnen qalaqisaken. brZolis survili isev<br />

moeZala mefes da cxeni Semoabruna, magram `maSinve ivane muxranbatonma<br />

mefis iraklis cxens xeli utaca, gamoatriala, erTis mxriTac batoniSvili<br />

vaxtang (igive almasxan) mivarda, meores mxriT batoniSvili ioane, ukan<br />

cxensac qiziyis mouravma maTraxi daukra da saCqarod gaarbenines<br />

gulmokluli sacodavi <strong>erekle</strong>~. xids gaRma, kldeze gamosaxuli jvris win<br />

mefe CamoqveiTda, daiCoqa da qristianobisTvis wamebuli abos neSts<br />

Seavedra `qristes jvarisaTvis jvarcmuli eri~. mefe mTiuleTSi gaxiznes.<br />

11 seqtembris RamiT mTeli Tbilisi cecxlis alSi gaexvia, quCebSi isev<br />

mimdinareobda xelCarTuli brZolebi, yajaris velurma urdoebma Tbilisi<br />

daarbies, gaZarcves eklesiebi da sasaxleebi, daangries stamba, cecxls<br />

misces wignsacavebi, da mosaxleoba (15 aTasamde) tyved waiyvanes. mefis<br />

sasaxlidan xazinasTan erTad gaitaces ruseTidan miRebuli saCuqrebi _<br />

samefo gvirgvini, kverTxi, droSa.<br />

TbilisTan brZolebma qarTls saSualeba misca mosaxleoba da saqoneli<br />

usafrTxo adgilebSi gaexizna. Tbilisis aRebis Semdeg, qarTlis soflebSi<br />

saTareSod gasulma mterma veRaraferi ixeira, ufro metic: rodesac aRamahmad-xanma<br />

<strong>erekle</strong>s gaxizvnis adgili Seityo, Tavis sardali _ qalb-alixani<br />

8 aTasiani jariT gaagzavna mis Sesapyrobad. qalb-ali-xanma sifrTxilis<br />

mizniT es jari orad gahyo: erTi nawili gorisken gagzavna dazvervaze, raTa<br />

qarTvelTa Casafrebul razmebs misTvis zurgidan ar moevloT, mTiuleTSi<br />

mimavali iranelTa meore nawili Jinvalamde mivida, magram mosaxleoba aqac<br />

daxiznuli daxvda. am dros, JinvalSi SamSadilus mmarTveli ali-sulTani _<br />

<strong>erekle</strong>s erTguli megobari, xiznad iyo 200 cxenosniTa da saqonliT.<br />

SamSadiluelebi xevsureTidan Tbilisisaken momaval 300 mebrZols Sexvdnen,<br />

romlebmac arc ki icodnen Tbilisis dacemis Sesaxeb. ali-sulTani<br />

xevsurebs meTaurad aurCeviaT, maT 500 kaciani saxeldaxelod Seyrili<br />

razmiT 4 000 iranels Seuties da sastikad daamarcxes. iranelebma<br />

moklulebi da daWrilebi iqve miatoves da TbilisSi gamoiqcnen,<br />

gamarjvebulebi ki datyvevebuli sparselebiT <strong>erekle</strong>sTan gamocxaddnen da<br />

jildoc miiRes.<br />

50


ogorc Cans, am marcxma aRa-mahmad-xans afiqrebina, rom <strong>erekle</strong>s jer<br />

kidev sakmao Zalebi SerCa axali Setevis wamosawyebad. dokumenturi<br />

wyaroebi adastureben, rom misi SeSfoTeba usafuZvlo ar iyo: mTiuleTSi<br />

gaxiznuli mefe marTlac axal jarebs uyrida Tavs. amis gamo iyo, rom<br />

gamarjvebulma aRa-mahmad-xanma damarcxebul <strong>erekle</strong>s pirvelma TviTon<br />

SesTavaza zavi.<br />

1795 w. 14 seqtembriT daTariRebul werilSi, romlis adresati<br />

gudoviCia, <strong>erekle</strong> aRar malavda, rom ruseTTan dadebuli erTgulebis<br />

ficis gamo daatyda saqarTvelos es ubedureba da kategoriulad moiTxova<br />

ruseTidan jaris dauyovnebliv gamogzavna. imave wlis dekemberSi, rogorc<br />

iqna, rusTa jaris 2 batalioni saqarTveloSi Semovida. Seqmnil<br />

viTarebaSi, ruseTma CaTvala, rom misTvis xelsayreli iyo saqarTvelos<br />

darbevis gamo aRa-mahmad-xanis `dasjis sababiT~ iranis winaaRmdeg laSqroba<br />

wamoewyo; sinamdvileSi ki ruseTis xelisufleba iranSi Tavis savaWroekonomikur<br />

interesebs icavda.<br />

1796 w. aprilSi daiwyo ruseTis laSqroba amierkavkasiaSi. rusulma<br />

jarebma valerian zubovis meTaurobiT daikaves darubandi da Crdilo<br />

azerbaijanis ramdenime qalaqi. aman sagrZnoblad gaamyara <strong>erekle</strong>s poziciebi.<br />

ekaterine II Riad acxadebda, rom igi dainteresebuli iyo saqarTvelos<br />

gaZlierebiT, magram yvelaferi uecrad Seicvala. 1796 w. 6 noembers<br />

ekaterine II gardaicvala da axalma imperatorma pavle I-ma iranSi<br />

laSqrobis gegma gaauqma. 1796 w. 6 dekembers zubovma amierkavkasiidan<br />

jarebis gayvanis brZaneba miiRo. es saqme ramdenime xniT Seferxda zamTris<br />

pirobebis gamo. saqarTveloSi 1795 w. Semoyvanili 2 batalionis gayvanas<br />

ruseTi TiTqos arc apirebda, magram amasobaSi aRa-mahmad-xanma <strong>erekle</strong>s ukve<br />

orjer gamougzavna ultimatumi da urCobis SemTxvevaSi kvlav TavdasxmiT<br />

emuqreboda.<br />

1797 w. gazafxulze ruseTis jaris didma nawilma amierkavkasia datova.<br />

amiT gulmocemulma aRa-mahmad-xanma ivnisis Sua ricxvebSi md. araqsi<br />

gadmolaxa da mosaxleobisagan ukve daclil SuSaSi Sevida. aqedan igi<br />

saqarTveloze apirebda wamosvlas, magram sabednierod, 6 ivniss igi<br />

SeTqmulebma mokles. qarTuli da iranuli wyaroebiT dasturdeba, rom misi<br />

erT-erTi mkvleli iyo misive piradi msaxuri, warmoSobiT qarTveli `sadey,<br />

saxelad gurji~, qarTuli gadmocemiT _ igive mcxeTeli andria, romelsac<br />

bedis ukuRmarTobam Sahis msaxuroba arguna.<br />

amieridan <strong>erekle</strong>s kvlav SeeZlo efiqra qarTl-kaxeTis aRorZinebaze.<br />

igi daJinebiT iTxovda ruseTis mTavrobisagan kuTvnili daxmarebis miRebas<br />

(jarisa da fuladi sesxis saxiT), amave dros ukve meramdened Seaxsena<br />

peterburgel `mfarvelebs~, rom jer kidev 80-ian wlebSi ekaterines mier<br />

naCuqari zarbaznebi qarTvelebs isev ar miuRiaT; es Txovna <strong>erekle</strong>s elCma<br />

1797 w. dekemberSi kidev erTxel aRZra maT winaSe, magram isev uSedegod.<br />

51


useTTan urTierTobis mTeli istoria mxolod imaze miuTiTebda, rom<br />

`erTmorwmune~ imperia mxolod sakuTari interesebis TvalsazrisiT<br />

ganixilavda saqarTvelos daxmarebas, rac sabolood, saqarTvelos sruli<br />

dapyrobiT unda dagvirgvinebuliyo. aseT viTarebaSi, qarTl-kaxeTis samefos<br />

marTlac umZimesi xana daudga: 1798 wlis 11 ianvars TelavSi gardaicvala<br />

<strong>erekle</strong> II.<br />

gadaWarbebis gareSe SeiZleba iTqvas, rom sicocxlis bolos krwanisis<br />

tragediis miuxedavad, <strong>erekle</strong> II qarTveli xalxis istoriaSi, da rac<br />

mTavaria – mis mexsierebaSi, _ uRrmesi kvali datova. Tavisi sicocxlis<br />

umetesi nawili am meomarma mefem brZolebSi galia da xSirad ubralo<br />

jariskacis xvedrs Tanabrad iziarebda. xalxma mas saalerso saxeli `patara<br />

kaxi~ uwoda da amiTac gamoxata mis mimarT aRfrTovaneba, rom taniT<br />

patara, magram brZoliTa da RvawliT didma xelmwifem qarTl-kaxeTis<br />

samefos amierkavkasiaSi Zveli didebis xana aRudgina. Tavisi moRvaweobiT,<br />

man evropis qveynebSic moixveWa saxeli, rac umizezod da usafuZvlod<br />

namdvilad ar xdeboda. am mxriv, sagulisxmoa somxuri erovnuli moZraobis<br />

moRvawis ioseb eminis (1726-1809 ww.), sityvebi werilidan <strong>erekle</strong>sadmi:<br />

`Seni saxeli indoeTSi gavigone, magram mxolod inglisSi gavige Seni<br />

gamarjvebebis ambavi~. Tavis naSromSi ki, igi Semdegnairad axasiaTebs<br />

<strong>erekle</strong>s: `is Zlieria suliTac da sxeuliTac. masTan saubari iseve<br />

sasiamovno da Wkuis saswavlebeli iyo, rogorc ganswavlul inglisel<br />

jentlmenTan saubaria. is moklebulia yovelive ampartavnobas, Zaladobasa<br />

da qedmaRlobas, esoden Cveulebrivs sxva azieli xelmwifeebisaTvis. is<br />

didad gonebamaxvilia da arasodes ar trabaxobs~.<br />

albaT, prusiis Zlevamosil mefes fridrix II-sac (1740-1786 ww.)<br />

hqonda seriozuli safuZveli aseTi gamonaTqvamisaTvis: `evropaSi me var da<br />

aziaSi _ saqarTvelos mefe <strong>erekle</strong>~-o.<br />

52


ganmartebiTi leqsikoni *<br />

aragvis saerisTavo _ <strong>samxedro</strong>-administraciuli olqi feodalur<br />

saqarTveloSi, moicavda aragvis xeobasa da md. Tergis saTaveebs.<br />

erisTavTa rezidencia iyo duSeTi da sioni, mTavari cixe _ ananuri,<br />

sagvareulo monasteri _ bodorna.<br />

arezi//araqsi _ md. amierkavkasiaSi, saTaves iRebs TurqeTSi.<br />

artaani _ istoriuli mxare da cixe-qalaqi samxreT saqarTveloSi,<br />

mtkvris zemo dinebaze. 1921 w. sabWoTa ruseTis mier saqarTvelos<br />

dapyrobis Semdeg TurqeTma moaxdina misi okupacia da ruseT-TurqeTis<br />

xelSekrulebis ZaliT SeierTa.<br />

astraxani _ qalaqi md. volgis deltaSi (ruseTis federacia).<br />

baidari _ (Zv. `wyalTaSua~), istoriuli mxare qvemo qarTlSi, md.<br />

qciis napirze, axl. marneulis raionSi. XVII s-Si iranis Sahebma aq<br />

etapobrivad Camoasaxles momTabare Turqmanuli tomebi, romlebic calcalke<br />

soflebad saxldebodnen da qarTveli mefebis ymebad iTvlebodnen.<br />

belujistani _ mxare aziaSi, iranis mTianeTis samxreT-aRmosavleT<br />

nawilSi.<br />

birTvisi _ cixe istoriul qvemo qarTlSi, md. algeTis xeobaSi (axl.<br />

TeTri wyaros raionSi).<br />

borCalo _ istoriuli mxare qvemo qarTlSi, ZiriTadad moicavda axl.<br />

marneulis teritorias; saxelwodeba modis md. debedas xeobaSi XVII sdan<br />

Camosaxlebuli Turqmanuli tomis _ borCalusagan.<br />

buxaris saxano _ mdebareobda axlandel uzbekeTSi, buxaris olqSi.<br />

ganCineba _ kanoni, wesdeba.<br />

eCmiaZini _ somxuri samonastro kompleqsi erevnidan 20 km-ze.<br />

veqili _ (arab. vaqil) rwmunebuli, meurve, mzrunveli.<br />

zamburaki _ (spars. didi Tofi), aqlemebze asakidebeli patara qvemexi,<br />

falkoneti.<br />

Tabori _ feodaluri xanis cixe-simagre Tbilisis Zvel ubanSi, Taboris<br />

qedis bolos, axl. botanikuri baRis Tavze. cixisagan dRes nangrevebia<br />

SemorCenili. cixe icavda samxreT-aRmosavleTidan TbilisSi Semomaval<br />

gzas.<br />

Tavrizis saxano _ mdebareobda CrdiloeT iranis teritoriaze.<br />

Tulqi-Tafa _ veli yazaxis saxanos sazRvarTan (axl. Azerbaijanis<br />

teritoria).<br />

iaRluji _ qedi qvemo qarTlSi, md. mtkvris marjvena napirze,<br />

soRanluRis vakesa da md. algeTis qvemo dinebas Soris.<br />

kak-eniseli (kaki//kaxi) _ saqarTvelos istoriuli provinciis _<br />

hereTis mniSvnelovani nawili, axl. azerbaijanis SemadgenlobaSi.<br />

53


54<br />

lore (lore-taSiri) _ Sua saukuneebis cixe-qalaqi da istoriuli<br />

mxare aRmosavleT saqarTveloSi, qvemo qarTlis ganapira olqi (axl.<br />

somxeTis teritoria).<br />

md. agri-Cai (agris-wyali) _ alaznis Senakadi, axl. azerbaijanis<br />

sazRvrebSi.<br />

meliqi _ (arab. maliq _ mflobeli, gamgebeli, mefe) _ XVIII s.<br />

amierkavkasiaSi aRniSnavda feodalTa tituls da Tanamdebobas.<br />

mozdoki _ qalaqi Crdilo oseTis teritoriaze.<br />

muRanlo _ marneulis raionis soflebis _ didi muRanlosa da qiraCmuRanlos<br />

Zveli saxelwodeba.<br />

naxiCevnis (naxWevnis) saxano _ Seiqmna XVIII s-is Sua xanebSi, nadir-<br />

Sahis imperiis daSlis Semdeg (dR. azerbaijanis teritoria).<br />

prusia _ germanuli saxelmwifo centralur evropaSi. gauqmda II<br />

msoflio omis Semdeg.<br />

regaliebi _ mefis xelisuflebis amsaxveli nivTebi (gvirgvini, taxti<br />

da a. S.) zogadad _ warCinebis niSani (mag.: ordeni da sxva).<br />

regenti _ monarqiul qveynebSi saxelmwifos droebiTi mmarTveli (mag.:<br />

mefis mcirewlovanebis gamo).<br />

reskripti _ mefis mier gamoqveynebuli dokumenti (miweriloba)<br />

qveSevrdomisadmi.<br />

saamilaxvro (saamilaxoro) _ politikur-administraciuli erTeuli<br />

(saTavado md. lexurasa da liaxvs Soris), romelsac marTavda mefis<br />

mier daniSnuli moxele _ amilaxvari. XV s-dan saqarTvelos samefosamTavroebad<br />

daSlis Semdeg amilaxvarma dakarga samoxeleo Sinaarsi da<br />

gvarsaxelad iqca. qarTlSi amilaxvris gvari miiRo samcxe-saaTabagodan<br />

Camosaxlebulma zevdginiZeTa feodalurma saxlma. qarTlis amilaxvrebi<br />

iyvnen didebuli Tavadebi da zemo qarTlis sadroSos sardlebi, maT<br />

safeodalos ki saamilaxvro ewodeboda.<br />

sabaraTiano _ XV s-is saTavado feodalur saqarTveloSi.<br />

teritoriuli sazRvrebi _ gaCianidan Tbilisis samxreTiT _ loremde,<br />

rezidencia _ samSvilde.<br />

sadgeri _ sofeli borjomis raionSi.<br />

samSvildis cixe _ uZvelesi istoriuli cixe-qalaqi aRmosavleT<br />

saqarTveloSi, axl. TeTriwyaros raionis sof. samSvildis maxloblad<br />

(qvemo qarTli). dRes SemorCenilia nangrevebis saxiT.<br />

samcxe-saaTabago _ feodaluri samTavro samxreT-dasavleT<br />

saqarTveloSi; axl. axalcixis, aspinZis, adigenis raionebisa da<br />

TurqeTis momijnave teritoria.<br />

saqsonia _ istoriuli olqi germaniaSi.<br />

seidabadi _ Zveli ubani Tbilisis samxreT-aRmosavleT nawilSi,<br />

krwanisi velsa da Taboris mTas Soris.


sindi (sindeTi) _ provincia pakistanis samxreT-aRmosavleT nawilSi,<br />

qvemo indis auzSi; dedaqalaqi _ karaCi.<br />

soRanluRi _ istoriuli sofeli Tbilisis SemogarenSi, axland.<br />

foniWala (Turq. saxelwodebaa da niSnavs `saxaxveTs~; qarTulad erqva<br />

`gziskari~ da `yuryuTa~).<br />

spasalari _ (spars. sefah-salar _ sardali), <strong>samxedro</strong> moxele Zvel<br />

saqarTveloSi, adgilobrivi mniSvnelobis mxedarTmTavari, romelic<br />

yovel kuTxes Tavisi hyavda.<br />

qsnis saerisTavo _ <strong>samxedro</strong>-administraciuli erTeuli feodalur<br />

saqarTveloSi. moicavda md. qsnisa da mis dasavleTiT mdebare xeobebs,<br />

maT Soris _ patara liaxvis xeobasac. XVII s-dan misi centri iyo<br />

axalgori.<br />

quCuk-kainarji _ sofeli md. dunais napirze, sadac 1774 w. 10-21<br />

ivliss gaformda sazavo xelSekruleba ruseTsa da TurqeTs Soris.<br />

yazaxi _ mxare istoriul qvemo qarTlSi, md. aRstafis qvemo welze<br />

(axl. azerbaijanis teritoria).<br />

yarabaRis (SuSis) saxano _ feodaluri epoqis saxano azerbaijanSi,<br />

1747 w. daaarsa fana-xanma, mdebareobda md. araqsisa da mtkvris Sua.<br />

yarsi _ qalaqi Crdilo-aRmosavleT TurqeTSi.<br />

yizlari _ qalaqi daRestanSi, md. Tergis delta.<br />

yuba-darubandis saxano _ XVIII s-is meore naxevarSi Seqmnili yubis<br />

feodaluri saxano Crdilo-aRmosavleT azerbaijanSi, marTavda faTalixani.<br />

1759 w. faTali-xanma SeierTa darubandis saxanoc (samxreT<br />

daRestanSi).<br />

Saqis saxano _ feodaluri saxano azerbaijanis CrdiloeT nawilSi,<br />

Seiqmna aji-Celebis TaosnobiT.<br />

Sorapnis cixe _ antikuri da Sua saukuneebis epoqis cixe-simagre<br />

dasavleT saqarTveloSi, md. yvirilasa da Zirulas SesarTavSi<br />

(zestafonis r-ni); moRweulia nangrevebis saxiT.<br />

War-belaqnis saxano _ XVIII s. dasawyisSi daRestneli feodalebis mier<br />

aRmosavleT kaxeTis (istoriuli kak-eniselis) teritoriaze Seqmnili<br />

politikuri erTeuli, igive saingilo; dR. azerbaijanis SemadgenlobaSi.<br />

moicavs belaqnis, zaqaTalis da kaxis raionebs.<br />

xdomva _ Tavdasxma.<br />

xivis saxano _ mdebareobda axlandel uzbekeTSi, xorezmis olqSi.<br />

xunZaxi _ teritoria dRevandel daRestanSi, md. sulakis xeobaSi.<br />

55


56<br />

gamoyenebuli literatura da wyaroebi:<br />

• oman xerxeuliZe, mefoba irakli <strong>meoris</strong>a, teqsti gamosca l.<br />

miqiaSvilma, Tb. 1989.<br />

• papuna orbeliani, ambavni qarTlisani, teqsti gamosca e.<br />

cagareiSvilma, Tb. 1981.<br />

• Teimuraz bagrationi, daviT bagrationis istoria, teqsti gamosca<br />

T. enuqiZem, Tb. 1972.<br />

• n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t. II, Tb., 1965;<br />

t. VI, Tb. 1973.<br />

• saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.IV, Tb. 1973.<br />

• m. samsonaZe, saqarTvelos gaerTianebis problema da sagareo<br />

orientacia XVIII saukuneSi, Tb., 1988.<br />

• g. qiqoZe, <strong>erekle</strong> meore, Tb., 1983.<br />

• z. SaraSeniZe, irani XVII saukunis meore naxevarSi, Tb., 1970.<br />

• v. maWaraZe, aspinZis brZola, Tb., 1957.<br />

• cincaZe, aRa-mahmad-xanis Tavdasxma saqarTveloze, Tb., 1969.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!