2004-2005 nummer 1 - Thauma

More documents

Recommendations

Info

ESSAY DE GEVAREN VAN RELIGIEUZE ONTWORTELING VOOR DE POLITIEK Bart Labuschagne, Faculteit der Rechtsgeleerdheid Universiteit Leiden Over de religieuze dimensie van politiek en de politieke dimensie van religie ‘Wie religie en politiek van elkaar wil scheiden, heeft van beide niets begrepen.’ - Ghandi Minstens vanuit twee vraagstukken binnen de filosofie blijkt er een intrinsiek verband te bestaan tussen religie en politiek die pas recentelijk herontdekt wordt. 1 Vanuit de vraag naar macht bezien: wat zijn de uiteindelijke machten, wat is het ultieme waar mensen zich door laten leiden? Omgaan met macht, omgaan met het absolute, in harmonie proberen te leven met wat voor de mens uiteindelijk bepalend is, is niets anders dan religie. Zoals Luther dat al zei: “Worauf du nun (sage ich) dein Herz hängst und verlässest, das ist eigentlich dein Gott.” 2 Vanuit de vraag naar zin, zingeving bezien: binnen de politieke gemeenschap moet er over ultieme grenssituaties beslist worden zoals omgaan met ziekte, lijden, nood, gebrek, bedreigingen en moet er collectief een repertoire bestaan om hiermee om te gaan op een zodanige wijze dat de genomen maatregelen legitiem én effectief zijn. Van oudsher was, om met Hegel te spreken, “(d)ie Religion […] der Ort, wo ein Volk sich die Definition dessen gibt, was es für das Wahre hält.” 3 Omgaan met macht en zingeving op collectief niveau toont ons een diepe verwantschap tussen het religieuze en het politieke. Maar er is meer dat hen bindt. Moderne (en zéker postmoderne) samenlevingen worden gekenmerkt door drie problemen die allemaal te maken hebben met orde. Er is ten eerste een integratieprobleem. Dat wil zeggen: op welke wijze kan de samenleving zichzelf, en kunnen de leden ervan die samenleving zien als één geheel? Waar zijn wij burger van? Wat is het dèmos waar wij deel van uitmaken? Democratie en burgerschap zijn zielloze begrippen als de subjecten ervan individueel en collectief zich niet ten diepste verbonden weten met dit geheel. Ten tweede is er het legitimiteitsprobleem. De [12] THAUMA 2004-2005 NUMMER 1 democratisch genomen besluiten door de staat moeten door de inwoners van het land als rechtvaardig ervaren kunnen worden. Maar aan welk criterium dient dit rechtvaardigheidsgevoel zélf getoetst te worden? Waaraan kunnen de burgers meten of de staat bepaalde rechtsstatelijke beginselen heeft eerbiedigd? Weten de burgers zélf wel wat ‘eerbied’ is? 4 Vanuit de staat bezien: is élke uitkomst van een proceduralistisch opgevatte rechtvaardigheid legitiem? Of moet er vastgesteld worden dat democratische rechtsstaten leven vanuit voorwaarden die ze zelf niet kunnen garanderen? Ten slotte wordt de (post)moderne samenleving geplaagd door een identiteitsprobleem. Dit houdt in dat het tegenwoordig bijzonder fragwürdig is geworden een antwoord te kunnen geven op de vraag: wie zijn wij? Traditioneel werd daar op geantwoord met drie wedervragen die relatief gemakkelijk te beantwoorden waren, namelijk: waar komen wij vandaan? Waar zijn we nu? En: waar gaan we naar toe? De joods-christelijke traditie leverde van oudsher hier de antwoorden op. Daarin werden de Grote Verhalen van wie de mens is en waar hij naar toe gaat van generatie op generatie doorverteld, en heeft dit een moreel en spiritueel kapitaal gegenereerd in het Westen, waar we nu nog steeds als high-trust societies de vruchten van plukken. 5 Maar deze grote traditie lijkt sinds de Verlichting bij het grof vuil gezet te zijn, afgedankt te zijn. Niet met argumenten is dit gebeurd, maar door spot, hoon en ridiculisering. De Oostenrijks-Amerikaanse politiek filosoof Eric Voegelin (1901-1985) heeft in een klein meesterwerk, Die politischen Religionen, geschreven in 1938 vlak vóór de Anschluß, de diepere wortels van ondermeer deze problemen beschreven. Zijn analyse daarin van het 20e eeuwse totalitarisme – met name het Nationaalsocialisme – als een Ersatz-Religion, is dermate indringend en juist, dat de Nazi’s vlak ná de inlijving van Oostenrijk toen dit werkje van krap 84 pagina’s gepubliceerd werd, jacht op de auteur ervan hebben gemaakt. Toen de Gestapo – nadat Voegelin al ontslagen was aan de Weense Universiteit (waar hij eerder assistent van de beroemde rechtsfilosoof Hans Kelsen
was geweest) – zijn paspoort probeerde te bemachtigen en hem thuis opwachtte om hem in te rekenen, vluchtte Voegelin in alle haast via Zwitserland naar de VS waar hij verder kon werken aan zijn oeuvre. Een vergelijkbaar lot dat ook Hannah Arendt en Leo Strauss trof, en met wiens werk dat van Voegelin overigens een zekere verwantschap bezit. Wat was er zo voor de Nazi’s aanstootgevend en ook zo juist in dat werkje? Voegelin stelt hierin dat de opkomst van de ideologische massabewegingen begrepen moet worden als uitdrukking en symptoom van een zware geestelijke, spirituele crisis waar de Westerse beschaving in is komen te verkeren sinds de Verlichting. In essentie is dit een “(P)rozeß des Verdorrens, der seine Ursache in der Säkularisierung des Geistes, in der Trennung eines dadurch nur weltlichen Geistes von seinen Wurzeln in der Religiosität (ist).” 6 Voegelins werk is goed te begrijpen als een antithese bij het werk van Max Weber, wiens leerstoel in München Voegelin overigens eind jaren ’50 zou innemen nadat deze vele decennia vacant was gebleven. Sprak Weber in zijn onttoveringsthese van een “Entzauberung” van de wereld, en een toenemende rationalisering van alle maatschappelijke processen, Voegelin stelde daar zijn substitutiethese tegenover, waarin hij de totalitaire ideologie interpreteert als een immanent substituut voor eerdere religieuze, op transcendentie gerichte symbolen. In het werk van Voegelin wordt dan ook uitvoerig geanalyseerd hoe de omzetting van een transcendente betekenis van symbolen een totalitaire dynamiek ontketent. 7 In zekere zin loopt dit inzicht parallel aan dat van Carl Schmitt, ook één van de weinige politieke filosofen die nog wisten van de diepe verwantschap tussen religie en politiek, die in Politische Theologie stelde dat “(a)lle prägnanten Begriffe der modernen Staatslehre (…) säkularisierte theologische Begriffe (sind).” 8 Deze analyses waren voor na-oorlogse intellectuelen onbegrijpelijk, omdat ze liever geloofden in de kracht van de rede en in de goedheid van de mens. Politiek- en rechtsfilosofisch waren Kantianen en Rousseauianen in de mode; het werk van Hart, Rawls, en Dworkin leverde voedsel voor deze liberale illusies, totdat de wereld werd opgeschrikt door 11 september 2001. Opeens was duidelijk dat religie een over het hoofd geziene factor was waar politiek handelen – irrationeel politiek handelen in het geval van Al Qaeda – ten diepste door bewogen wordt. Ook was – in elk geval voor de Verenigde Staten – helder dat wie jóu als vijand beschouwt, je [13] THAUMA 2004-2005 NUMMER 1 dwingt hem als vijand tegemoet te treden. “It is the enemy who defines us as his enemy, and in this definition he changes us, and he changes us whether we like it or not. (…) We are the enemy of those who killed us on 9/11. And if you are the enemy, then you have an enemy.” 9 Het Westen, en zeker West-Europa, wordt gekweld door ernstig geheugenverlies. We weten niet meer hoe we moeten omgaan met de verhouding tussen religie en politiek. Op basis van de joods-christelijke traditie hebben wij hier een modus vivendi gekend tussen Kerk en staat die een welbepaalde verhouding tussen het geestelijk domein en het wereldlijk domein constitueerde. De staat was verantwoordelijk voor de politieke behartiging van het algemeen belang, de Kerk voor de geestelijke, spirituele en morele behartiging van het algemeen belang. De oude Nederlands-hervormde conceptie van de ‘Volkskerk’ vormde de basis voor een vorm van civiele religie hier in Nederland die de gedachte levend hield dat de bevolking als geheel religieuze opvoeding en vorming van node had, en dat die niet ophield bij volwassenheid. Nu de secularisering dit model zelfs in het theologische hart van de opvolger van deze Kerk heeft getroffen (de PKN moet theologisch niets hebben van dit ‘ouderwetse’ idee) laat dit zien hoe weinig politiek oog kerkleiders hebben voor de betekenis van religie voor de samenleving, indachtig de woorden van Alexis de Tocqueville dat religie de belangrijkste politieke institutie in de samenleving is. Auteurs als Voegelin en Harris openen misschien ons wijsgerig de ogen om de bijzonder ernstige gevolgen van dit geheugenverlies en deze ontworteling – dat misschien een decadentieverschijnsel is – onder ogen te durven zien. Maar wie zegt ons niet dat wij – net als Kant vóór zijn grote kritieken – allemaal liever in een rationalistische dogmatische Schlummer verkeren van politiek correct multiculturalisme? Sapere aude! Noten 1 Zo is er pas zeer recent aandacht binnen de politieke filosofie voor het voor dit thema belangrijke werk van bijvoorbeeld Eric Voegelin. Zie bijvoorbeeld G.J. Buijs, Tussen God en duivel. Totalitarisme, politiek en transcendentie bij Eric Voegelin, Amsterdam: Boom 1998 2 Martin Luther, Das erste Gebot, oorspronkelijk verschenen in Der große Katechismus, (Deutsch Catechismus), 1529, URL: http://www.payer.de/fremd/luther.htm 3 G.W.F. Hegel, Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, Werke, Bd. 12, Hrsg. Eva
Page 1 and 2: COLOFON Thauma Blad voor de Faculte
Page 3 and 4: HET EERSTEJAARSWEEKEND ’04 VANUIT
Page 5 and 6: die bijna allemaal over toneelstukj
Page 7 and 8: INTERVIEW OVER DROOGKLOTEN EN EEN R
Page 9 and 10: opheffen van de slavenwet en de vra
Page 11: Werdegang zur Philosophie Als ik he
Page 15 and 16: Als men het laat bij een eenvoudige
Page 17 and 18: INTERVIEW FILOSOFIE MET SOCIALE CON

2004-2005 nummer 1 - Thauma

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?