2004-2005 nummer 1 - Thauma

More documents

Recommendations

Info

Moldenhauer and Karl Markus Michel, Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1970 e.v., p. 70. 4 Over deze onmisbare pietas voor staat en samenleving: Govert J. Buijs, De zielen van Europa, in Trouw, Bijlage Letter en Geest, zaterdag 8 mei 2004. 5 Francis Fukuyama, Trust. The Social Virtues and the Creation of Prosperity, New York: Free Press Paperbacks 1996. 6 Eric Voegelin, Die politischen Religionen. Oorspr. Wenen: Bermann-Fischer 1938, heruitgave Stockholm: Bermann-Fischer 1939. Het citaat is uit het woord vooraf bij deze heruitgave. Pas in 1993 is een recente heruitgave bezorgd door Peter J. Opitz, bij München: Fink Verlag, 2e oplage 1996, e.v. , p. 6. 7 Het integrale oeuvre van Voegelin wordt sedert enkele jaren uitgegeven bij de University of Missouri Press: Columbia. 8 Carl Schmitt, Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der Souveränität. Berlijn: Duncker & Humblot 1922. Geciteerd is uit de zevende oplage uit 1996, p. 43. 9 Lee Harris, Civilization and its enemies. The next stage of history. New York: The Free Press 2004, Preface p. xii. RECENSIE FREEDOM EVOLVES, D.C. DENNETT Jasper Doomen De kwestie hoe menselijke wilsvrijheid mogelijk is, is een vraagstuk dat de filosofie plaagt vanaf het moment dat men serieus is gaan overwegen wat het inhoudt handelingen te verrichten en hoe ze tot stand komen. Met Freedom evolves levert Daniel Dennett een bijdrage aan een discussie die nog altijd relevant is voor onder meer de ethiek en de cognitiefilosofie. In zijn boek geeft Dennett er blijk van een groot aantal onderwerpen die relevant zijn voor de vraag of en, zo ja, hoe menselijke vrijheid mogelijk is, verwerkt te hebben. Desalniettemin gaan belangrijke problemen gepaard met de manier waarop de uiteindelijke conclusies bereikt worden. Dennett is, zoals hij zelf aangeeft (Freedom evolves, blz. 98), compatibilist: het feit dat de wereld zich gedetermineerd volgens bepaalde (natuur)wetten ontwikkelt, neemt niet weg dat mensen beschikken over een vrije wil. Dennett verzet zich met name tegen twee andere benaderingen, die beide een uiterste positie innemen in het domein van mogelijkheden waarbinnen de zijne een duidelijke tussenpositie is. Zijn weerstand tegen het ‘libertarianisme’, dat determinisme ontkent, wordt vormgegeven door zijn kritiek op ‘agent causation’: men mag er, aldus Dennett, niet vanuit gaan dat een zelf, als geïsoleerd aan te duiden entiteit, zijn eigen handelen bepaalt. Dit is echter een opvatting die [14] THAUMA 2004-2005 NUMMER 1 op grote schaal is verdedigd; Descartes is de belangrijkste steen des aanstoots. Het “Cartesian Theater, the imaginary place in the center of the brain ‘where it all comes together’” (FE, blz. 123), bestaat niet. Hoe men hier ook over wil denken, Dennett’s stelling dat ‘agent causation’ een ‘mysterious doctrine’ is (FE, blz. 100), lijkt me in elk geval terecht. De voorstanders ervan doen een beroep op een notie die verder uitgewerkt moet worden om betekenis te kunnen verkrijgen en op overtuigende wijze verdedigd te kunnen worden. Het andere standpunt dat door Dennett bestreden wordt is het radicale determinisme 1, dat het bestaan van een vrije wil ontkent. Het probleem hiermee is volgens Dennett dat het radicale determinisme twee zaken verwart, namelijk het bepaald zijn van iets door voorafgaande oorzaken en de onvermijdelijkheid van een vervolgens op te treden gebeurtenis. Uit het feit dat iets door het verleden wordt bepaald volgt, met andere woorden, nog niet dat het zich op onvermijdelijke wijze zal ontwikkelen. Sterker nog: het feit dat er een bepaalde voorgeschiedenis, een bepaald karakter, bestaat, zorgt er juist voor dat in elk geval de mens zich op zijn mogelijkheden kan oriënteren en kan beslissen. Vandaar dat Dennett kan stellen: “Determinism is the friend, not the foe, of those who dislike inevitability.” (FE, blz. 60).
Als men het laat bij een eenvoudige ‘common sense’-benadering (de mens kan een aantal opties overwegen en vervolgens beslissen wat te doen), kan men deze overweging accepteren en op het eerste gezicht lijkt ze overtuigend. Het lijkt er echter op dat Dennett de kwestie niet voldoende heeft doorgrond om de werkelijke vraag die hij op zich heeft genomen, namelijk of er (menselijke) wilsvrijheid bestaat, te kunnen beantwoorden. Zo stelt hij: “In general, there is no paradox in the observation that certain phenomena are determined to be changeable, chaotic, and unpredictable, an obvious and important fact that philosophers have curiously ignored.” (FE, blz. 90). Zo merkwaardig als Dennett het hier doet voorkomen is dat echter niet. Uit het feit dat iets onvoorspelbaar is kan men immers niet afleiden dat er sprake is van vrijheid, tenzij een groot aantal stappen wordt overgeslagen, wat Dennett dan ook doet. Hij onderzoekt niet wat ‘vrijheid’ inhoudt en is al tevreden wanneer hij aangetoond heeft dat een (grote) voorspelbaarheid niet mogelijk is. Dit blijkt het duidelijkst uit de manier waarop hij met de resultaten van het onderzoek van Benjamin Libet omgaat. Uit diens experimenten blijkt dat er een ‘readiness potential’ bestaat: voordat men bewust een handeling verricht, is men er onbewust al op ingesteld. Hieruit zou men kunnen afleiden dat er niet zoiets als een vrije wil kan bestaan: op een niveau dat men niet beheerst wordt de handeling eigenlijk voorbereid en zelfs bepaald; hooguit zou men het proces, wanneer men zich ervan bewust wordt welke handeling men wil verrichten, in de laatste 150 (eig. 100) milliseconden voorafgaand aan de handeling nog kunnen stoppen; dan lijkt, zoals de neurowetenschapper Vilayanur Ramachandran stelt, eerder sprake van ‘free won’t’. (FE, blz. 231). (Of op dat moment, wanneer men zijn ‘veto’ uitspreekt, van vrijheid sprake is, laat Dennett in het midden, maar het lijkt erop dat hij dit wel zou beamen.) Dennett lijkt de mogelijkheid te bieden te ontkomen aan de conclusie dat Libet’s bevindingen de mogelijkheid dat een vrije wil bestaat uitsluiten. Het ‘Cartesiaanse theater’ wordt erdoor getroffen: “Libet’s data (…) rule out one hypothesis (…): Self-contained You, [15] THAUMA 2004-2005 NUMMER 1 Recensie: Freedom Evolves, D.C. Dennet according to which all the brain’s chores are gathered into one compact location, where everything could happen at once in one place (…).” (FE, blz. 237, 238). Dennett’s opvatting van het zelf geeft een andere interpretatie van ‘vrije wil’: “Our free will, like all our other mental powers, has to be smeared out over time, not measured at instants.” (FE, blz. 242). Er is niet pas sprake van een vrije wil als de afgezonderde geprivilegieerde ziel volledig bewust handelt, maar in het gehele proces speelt het een rol. Dennett’s benadering voorkomt dat zijn vrijewilsopvatting op dezelfde wijze wordt getroffen als die van de verdedigers van een geïsoleerd zelf. Toch is het moeilijk, zijn conclusie te accepteren zolang aanvullende overwegingen achterwege blijven. Hij maakt niet duidelijk hoe wilsvrijheid mogelijk is. Wel geeft hij aan hoe vrijheid zich volgens hem ontwikkeld heeft, waarbij hij zijn toevlucht neemt tot Darwin’s evolutietheorie. Vrijheid heeft zich ontwikkeld met het ontstaan van een wereld waarin wezens niet langer ‘automatisch’ konden leven, maar het, omdat ze met elkaar gingen communiceren, nodig was dat ze hun eigen gedrag konden beschouwen. Dit klinkt niet ongeloofwaardig en is als hypothese verdedigbaar, maar Dennett lijkt hier toch wat onvoorzichtig de evolutietheorie als de enige mogelijkheid te kunnen accepteren. In een ander boek wordt dit nog duidelijker. Hij gaat daar wel in op de objecties van sceptici, maar het blijft verrassend om het volgende te lezen: “To put it bluntly but fairly, anyone today who doubts that the variety of life on this planet was produced by a process of evolution is simply ignorant – inexcusably ignorant, in a world where three out of four people have learned to read and write.” (Darwin’s dangerous idea, blz. 46). Waar het hier echter om gaat is dat Dennett’s uiteenzetting, zelfs als deze juist is, op niets anders wijst dan bewegingsvrijheid. Dit is evenwel iets anders dan wilsvrijheid, om de aanwezigheid waarvan het Dennett te doen is. Hij geeft de vraag als volgt vorm: “(…) The question is whether you are responsible for the act committed. We may frame this as the question “Could you have done otherwise?” (…) We would seek specific evidence of your
Page 1 and 2: COLOFON Thauma Blad voor de Faculte
Page 3 and 4: HET EERSTEJAARSWEEKEND ’04 VANUIT
Page 5 and 6: die bijna allemaal over toneelstukj
Page 7 and 8: INTERVIEW OVER DROOGKLOTEN EN EEN R
Page 9 and 10: opheffen van de slavenwet en de vra
Page 11 and 12: Werdegang zur Philosophie Als ik he
Page 13: was geweest) - zijn paspoort probee
Page 17 and 18: INTERVIEW FILOSOFIE MET SOCIALE CON

2004-2005 nummer 1 - Thauma

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?