2006-2007 nummer 1 - Thauma

COLOFON
Thauma
Blad voor de Faculteit der Wijsbegeerte,
Universiteit Leiden
Postadres
Faculteit der Wijsbegeerte
Postbus 9515
2300 RA Leiden
o.v.v ‘Thauma’
Internet
www.filosofie.leidenuniv.nl
E-mail
thaumaadres@yahoo.com
Hoofdredacteur
Deborah Klaassen
Redactie
Thomas Brouwer, Hans-Peter van Burg, Rob
Zandvliet
Aan dit nummer werkten mee
Menno Boogaard, Hanneke Eggels, Victor
Gijsbers, Robbert Hoogstraat, Sam Krelage,
Marietje van der Schaar, Judith van
Werkhoven, Coen Zimmerman.
Opmaakredactie
Deborah Klaassen
Druk
Labor Vincit, Leiden
Oplage
500
Adreswijzigingen
Gelieve oud en nieuw adres door te geven
aan het secretariaat, met vermelding van
postcodes.
Omslag
Amber van der Sar, Nickie Theunissen,
Deborah Klaassen
Het logo op de voorzijde van het omslag is
een bewerking van een tetradachme. Deze
munt was in omloop in Athene, in de eerste
bloeitijd van de filosofie (400-500 v.C).
[2] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
INHOUD
ARTIKELEN
Filosofie als Opvoeding
Victor Gijsbers 4
Haring en Homo’s
Sam Krelage 8
Biografie: Spinoza’s Lijden
Robbert Hoogstraat 12
Van Bayreuth tot Biddinghuizen,
een mars tegen het muziekrelativisme
Menno Boogaard en Sam Krelage 16
Martha Nussbaum
Judith van Werkhoven 21
RUBRIEKEN
Wist je dat …?
Thomas Brouwer 13
Het beslissende boek: Jorge Luis Borges
Marietje van der Schaar 14
Recensie: De Belediging
Deborah Klaassen 20
Erläuterung van The Pussucat Dolls – ‘Beep’
Sam Krelage 22
EN VERDER
Reactie op: ‘De Filosofische Relevantie van
Hölderlin’
Hanneke Eggels 19
Enkele minder bekende werken van beruchte
filosofen
Coen Zimmerman 19

VOORWOORD VAN DE REDACTIE
“In der Beschränkung zeigt sich erst der
Meister.”
Deze regel uit Goethe’s sonnet Natur und Kunst
heeft wat faam betreft het gedicht zelf veruit
overtroffen.
In de afgelopen editie van Thauma stonden
wij stil bij de bijzondere verhouding van denken
en dichten. Daarom zal het u, trouwe lezer,
misschien niet verwonderen hoe dit citaat juist
filosofen treft.
Thauma geeft nu, zowel qua jaargangen als qua
omvang, gehoor aan deze vermaning. De
Grootste Filosoof heeft zich teruggetrokken in
het gebergte, het gedicht op de achterpagina
moet u zelf erläuteren en u zult dit keer ook geen
human interest vinden in de vorm van een
interview.
Overvloed is de dood van het kostbare.
De deadline voor het volgende nummer is:
1 februari 2007
Kopij sturen aan: thaumaadres@yahoo.com
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [3]

FILOSOFIE ALS OPVOEDING
Victor Gijsbers
Naar een lezing op het
eerstejaarsweekend over het
waarom van deze studie
Inleidingen tot de filosofie hebben de neiging te
beginnen met de vraag wat filosofie nu eigenlijk
is. Maar voor de beginnende student
wijsbegeerte is een andere vraag veel pertinenter:
niet de vraag naar het wat, maar die naar het
waarom van de filosofie, en met name de vraag
waarom men filosofie zou gaan studeren – want
dat is uiteraard niet de enige manier om met haar
bezig te zijn.
In deze lezing zal ik Nietzsches derde
Oneigentijdse beschouwing bespreken, een essay uit
1874 getiteld Schopenhauer als opvoeder. Hierin stelt
Nietzsche deze vraag naar het waarom van de
filosofie centraal, eerst voor de filosofie in het
algemeen en later voor de filosofie als
universitaire studie. Nu is het onwaarschijnlijk
dat de redenen die Nietzsche aanvoert voor en
tegen het bestuderen van de wijsbegeerte precies
ook de redenen zijn die in jouw hart het zwaarst
als voors en tegens wegen; maar door het
Victor Gijsbers vertelt, © Deborah Klaassen
[4] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
bestuderen van zijn antwoord kunnen we allicht
iets leren over onze eigen gronden en motivaties.
Dit is van het grootste belang – want hoe
zouden wij onze studie vruchtbaar kunnen
maken voor onszelf wanneer wij niet eens weten
waarom we hem in de eerste plaats zijn
begonnen?
Nietzsche geeft twee redenen om de
filosofie te bestuderen. Ten eerste is het een
manier om autonoom te worden. Ten tweede is de
filosofie een middel om een cultuur gezond en
levenskrachtig te houden. Nu kunnen deze twee
denkbeelden bij Nietzsche niet gescheiden
worden, omdat ze verbonden zijn door het idee
van het genie. Het doel van de cultuur is, aldus
Nietzsche, het voortbrengen van scheppende
geesten, grootse mensen die zichzelf de wet
stellen en door middel van hun creaties de
samenleving rechtvaardigen. Dit zijn de genieën.
Aangezien de filosofie voor de eenling een
manier is om meer autonoom te worden, en dus
om in het meest gunstige geval tot een genie te
worden, is zij eo ipso een middel voor de
samenleving om haar hoogste doel te bereiken.
Wat is nu autonomie? Nietzsche schrijft het
volgende:
“Wij hebben ons tegenover onszelf voor ons
bestaan te verantwoorden; bijgevolg willen
wij ook de werkelijke stuurman van dit
bestaan zijn en niet dulden dat onze
existentie op een gedachteloze toevalligheid
gaat rusten.” (p. 179) 1
Het gaat er om de stuurman van je eigen bestaan
te worden, zodat je leven niet meer door het
toeval geregeerd wordt. Dit betekent dat je jezelf
de wet moet stellen (auto-nomie). Hoe kan het
bestuderen van oude teksten – toch de
hoofdbezigheid van een filosoof – ons ooit
helpen bij het bereiken van autonomie?
Ten eerste zou het zo kunnen zijn dat het
bestuderen van deze teksten ons kennis verleent
die we nodig hebben om onze eigen keuzes te
1 Alle verwijzingen zijn naar Friedrich Nietzsche,
“Oneigentijdse beschouwingen”, vertaald door
Thomas Graftdijk, herzien door Paul Beers; de
Arbeiderspers, Amsterdam, 1998.

maken. Dat kennis deze rol kan spelen lijkt
duidelijk: iemand die in een afgezonderd
bergdorp leeft en geen weet heeft van de
gedachten en gebruiken buiten zijn directe
omgeving zal niet in een positie verkeren waarin
hij kritisch tegenover zijn omgeving kan staan,
en het valt dus niet te verwachten dat hij deze
ooit aan de kant zal zetten om zijn eigen wetten
te ontdekken of te scheppen.
Nu valt het niet te ontkennen dat de
filosofie mensen in contact brengt met
denkbeelden die zij nog niet kenden en zo hun
keuze aan levensbeschouwingen vergroot, maar
hier kan toch niet de essentie van haar
autonomiserende taak liggen. Is het, in deze
geglobaliseerde wereld, werkelijk nodig om
filosofie te bestuderen om een groot scala aan
mogelijke denkbeelden te leren kennen? En
vallen de voorwaarden voor autonomie te
reduceren tot het consumentistische ideaalbeeld
van een grote hoeveelheid keuzemogelijkheden?
Op beide vragen is het antwoord ontkennend.
Ten tweede zou het zo kunnen zijn dat het
bestuderen van oude teksten ons mentale
procedures leert die nodig zijn om autonoom te
worden. Dit lijkt de opvatting te zijn van hen die
de studie filosofie roemen omdat zij haar
studenten 'logisch redeneren' bijbrengt. Maar
ook dit kan geen afdoende antwoord zijn, want
ook al is logisch redeneren wellicht een handige
vaardigheid wanneer het erom gaat de
consequenties van ons denken in te zien, het
leidt niet tot iets dat we zelf gemaakt hebben:
uiteindelijk is het logische denken niet meer dan
het volgen van een vast, voor iedereen gelijk
schema, en daarmee weliswaar nog niet in
tegenspraak met, maar zeker ook niet voldoende
voor, autonomie.
Ten derde – en hier keren wij terug naar de
tekst van Nietzsche – zou het zo kunnen zijn dat
het bestuderen van oude teksten ons toegang
verleent tot een persoonlijke kern, die relatief
onafhankelijk is van de dikke lagen culturele
conditionering waarin zij gevangen wordt
gehouden. De filosofie zou dan kunnen
optreden als bevrijder. Nietzsche verbindt deze
bevrijding met het thema opvoeding, en
formuleert zijn these aldus:
“Je ware opvoeders, zij die je vormen,
maken je duidelijk wat de ware,
oorspronkelijke betekenis en grondstof van
je wezen is, iets dat volstrekt niet opgevoed
of gevormd kan worden, maar hoe dan ook
moeilijk toegankelijk, gebonden, verlamd is:
je opvoeders kunnen niets anders zijn dan je
bevrijders.” (p. 180)
Hoe zou een filosoof je kunnen bevrijden? Niet
door de leerstellingen die hij heeft geformuleerd;
wanneer wij simpelweg een leer overnemen
hebben wij de autonomie in het geheel niet
bereikt, maar lopen wij slechts blindelings achter
een oude man aan. Ook niet door ons zijn
denkmethode aan te meten en op exact dezelfde
wijze te filosoferen als hij dat deed; hiervoor
geldt dezelfde tegenwerping. Nee, Nietzsche ziet
de opvoedende taak van de filosoof in de eerste
plaats in het voorbeeld dat zijn leven biedt, en
dan met name in de deugden die uit zijn koene
schrijven en handelen spreken, en uit de gevaren
die hij in zijn leven heeft overwonnen. Door een
filosoof te bestuderen kunnen wij ons dezelfde
deugden eigen maken en ons wapenen tegen de
gevaren die op de loer liggen.
Maar waarom nu die oude teksten? Waarom
zouden we ons laten opvoeden door de doden,
in plaats van door de levenden? In de eerste
plaats: omdat er slechts weinig genieën zijn,
waarin de deugden en gevaren het helderst
worden, en wij dus meer kans hebben opgevoed
te worden wanneer we de genieën uit het
verleden bestuderen dan wanneer we in het
heden naar hen gaan zoeken. In de tweede
plaats, aangezien autonomie slechts formeel voor
allen hetzelfde is, maar in de invulling en de weg
erheen van persoon tot persoon sterk verschilt,
verschillen ook de deugden en gevaren sterk van
persoon tot persoon. Zelfs als men in het heden
een genie zou kunnen ontdekken, is het nog
maar de vraag of deze van hetzelfde hout is
gesneden als men zelf is. De kans om tussen alle
grote filosofen uit het verleden een geschikte
opvoeder te vinden is veel groter.
Het is daarvoor niet eens zo belangrijk dat
de filosoof daadwerkelijk de deugden heeft en
door de gevaren werd geteisterd die wij in zijn
leven en werk menen waar te nemen. Tussen de
regels door wordt dit geïllustreerd in Nietzsches
tekst, die voor een groot deel bestaat uit een
analyse van de deugden en gevaren van
Schopenhauer – waarbij de oplettende lezer al
snel het idee krijgt dat hier veel meer een
ideaalbeeld wordt ontworpen waar Nietzsche
naar wil streven dan dat er nu werkelijk een juist
beeld van Schopenhauer wordt geschetst.
Welke deugden ziet Nietzsche in zijn
opvoeder? Dat zijn eerlijkheid, monterheid en
bestendigheid.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [5]

“Hij is eerlijk omdat hij tot zichzelf en voor
zichzelf spreekt en schrijft, monter omdat
hij door zijn denken over het moeilijkste
heeft gezegevierd, en bestendig omdat hij zo
zijn moet.” (p. 189)
De gevaren die Nietzsche in het leven van
Schopenhauer meent te ontwaren zijn:
vereenzaming (iedereen die zich van de
heersende gebruiken afwendt om autonomie na
te streven loopt niet alleen de kans anderen van
zich te vervreemden, maar zal bovendien lastig
gelijkgestemde gesprekspartners kunnen vinden),
wanhopen aan de waarheid (een gevaar dat in
onze postmoderne tijd nog zeer actueel is) en
verharding (een toestand waarin de eenzame
denker zich afsluit voor de buitenwereld en aldus
onvruchtbaar wordt voor de cultuur). Maar
hoewel een verdere analyse van deze deugden en
gevaren voor sommigen heel interessant zou
kunnen zijn, zal ik dat nu niet doen en overgaan
naar een vierde gevaar, een gevaar specifiek voor
deze tijd, dat Nietzsche ziet wanneer hij zijn blik
van de filosofie in het algemeen naar de
universitaire studie filosofie wendt. Dit gevaar
heet: academische filosofie.
Ter inleiding hierop is het interessant iets te
zeggen over Nietzsches eigen academische
carrière. In tegenstelling tot wat zijn latere
publicaties misschien doen vermoeden studeerde
Nietzsche geen filosofie, maar filologie, waarin
hij zo uitblonk dat hij al op vijfentwintigjarige
leeftijd bijzonder hoogleraar in Basel werd. Deze
jonge benoeming zette natuurlijk nogal wat
kwaad bloed bij afgunstigen, en er werd dan ook
reikhalzend uitgekeken naar zijn eerste boek,
waarin hij zou moeten laten zien dat zijn
benoeming terecht was.
Maar Nietzsches interesse was ondertussen
van de wetenschappelijke bestudering van
klassieke teksten naar een filosofische cultuurhistorische
interpretatie ervan verschoven, wat
zeer duidelijk werd uit dit eerste boek, De geboorte
van de tragedie. Hierin wordt nauwelijks een
Griekse tekst geciteerd, en Nietzsche ontpopt
zich als een radicale cultuurfilosoof die een haast
Messiaanse verwachting koesterde omtrent de
muziek van Richard Wagner. De geboorte van de
tragedie werd dan ook zeer slecht ontvangen in de
filologische gemeenschap, die het niet
wetenschappelijk genoeg vindt. Toen Nietzsche
niet veel later om gezondheidsredenen zijn
ontslag aanbood, was men daar niet erg rouwig
om.
De vraag rijst waarom Nietzsche zich niet in
de wetenschappelijke denk- en schrijfstructuren
[6] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
wilde persen, ook al verlangde zijn omgeving dit
van hem. Het antwoord hierop vinden we in
Schopenhauer als opvoeder:
“De wetenschap verhoudt zich tot de
wijsheid als de deugdzaamheid tot de
heiligheid: zij is koud en droog, zij heeft
geen liefde, en een diep gevoel van
ongenoegen en verlangen is haar volstrekt
vreemd. [...] Laat men zich [...] maar eens
aanwennen elke ervaring in een dialectisch
vraag-en-antwoordspel, in een zuiver
cerebrale kwestie om te zetten: het is
verbazend in hoe korte tijd de mens
zodoende uitdroogt, hoe vlug hij bijna alleen
nog maar met zijn beenderen rammelt.
Iedereen weet en ziet dit: hoe is het dan toch
mogelijk dat de studerende jeugd zich totaal
niet door deze beendermensen laat
afschrikken en zich steeds weer opnieuw
blindelings en op goed geluk en zonder zich
te beperken aan de wetenschappen
overgeeft? Dit kan toch niet door de
zogenaamde 'waarheidsdrang' komen: want
hoe zou er nu een drang naar koele, zuivere,
vrijblijvende kennis kunnen bestaan!” (p.
231)
In plaats van de jongeling in staat te stellen zijn
eigen kern te ontdekken en autonoom te
worden, zuigt de studie van de wetenschap –
aldus Nietzsche – juist zijn leven uit hem, als een
vampier; van een goede opvoeding is hier zeker
geen sprake. Maar als dit geldt voor de
wetenschap, geldt het dan wellicht ook voor de
filosofie? Kan filosofie eigenlijk wel op de
universiteit gedoceerd worden en toch filosofie
blijven?
“Vraag: kan een filosoof zich eigenlijk met
een goed geweten ertoe verplichten elke dag
iets te doceren te hebben? En dat te doceren
aan iedereen die maar wil luisteren? Moet hij
zich niet het air geven meer te weten dan hij
weet? Moet hij niet voor een onbekend
auditorium over zaken spreken waar hij
slechts met zijn intiemste vrienden zonder
gevaar over zou kunnen praten?” (p. 252)
Het ideaal van een opvoedende filosofie blijkt in
strijd te zijn met het model van de universitair
gedoceerde filosofie, aangezien een opvoeder
heel persoonlijk betrokken moet zijn. Maar geldt
dit niet alleen wanneer de docent in de rol van
opvoeder gezien wordt, terwijl we toch eerder
zagen dat het veel waarschijnlijker is dat die rol

gespeeld moet worden door een oude, in teksten
sprekende denker?
“Maar, zal men tegenwerpen, [de docent]
hoeft ook helemaal geen denker te zijn,
hoogstens een na- en overdenker, en vooral
een erudiete kenner van alle vroegere
denkers; over hen zal hij altijd wel iets
kunnen vertellen dat zijn leerlingen niet
weten. [Maar dit is nu juist het grootste
gevaar voor de filosofie:] wanneer zij zich
verplicht zich in de eerste plaats en
voornamelijk als geleerdheid voor te doen.”
(p. 252-253)
Waarom is dit een gevaar? Welnu, precies omdat
de filosofie dan een wetenschap dreigt te worden
en dezelfde vampirische uitwerking op haar
leerlingen zal hebben als deze. In plaats van een
opvoeding wordt het filosofie-onderwijs een
leren van feiten en procedures dat de geest
uitdroogt en de heel eigen kern onbereikbaarder
maakt dan ooit. Nietzsche illustreert dit aan de
hand van het onderwijs in de geschiedenis van
de filosofie, een illustratie die ik in dit laatste
lange citaat zal presenteren:
“En ten slotte, voor de drommel: wat voor
belang heeft de geschiedenis van de filosofie
voor onze jongeren? Moet de chaos van
meningen hun de moed benemen er zelf
meningen op na te houden? [...] Moeten zij
misschien zelfs de filosofie leren haten of
verachten? Bijna zou je het laatste gaan
denken, als je weet hoe de studenten zich
voor hun filosofische examens moeten
afpijnigen om de krankzinnigste en puntigste
invallen van de menselijke geest, benevens
de meest grandioze en gecompliceerde, in
hun arme brein te persen. De enige kritiek
van een filosofie die mogelijk is en ook iets
bewijst, namelijk te onderzoeken of men
volgens die filosofie zou kunnen leven, is
nooit op een universiteit gedoceerd [...]. En
nu stelle men zich een jeugdig brein voor,
zonder veel levenservaring, waarin vijftig
stelsels in verbale vorm en vijftig kritieken
daarvan naast en door elkaar liggen
opgeslagen – wat een woestenij, wat een
verwildering, wat een aanfluiting van de
opvoeding tot filosofie!” (p. 253-254)
Victor Gijsbers leest, © Deborah Klaassen
Het zal niet verbazen dat Nietzsche later in het
essay de conclusie trekt dat het maar beter zou
zijn voor de filosofie wanneer zijn van de
universiteiten verdween. Maar is het nu werkelijk
zo erg gesteld met het onderwijs als Nietzsche
zegt? Zal onze opleiding de studenten tot
beendermensen maken, of kan zij juist toegang
verlenen tot een autonomie die anders
onbereikbaar zou zijn? Enige redenen om, pace
Nietzsche, dit laatste te denken zijn er wel.
Om in een filosoof een opvoeder te vinden
die ons via zijn voorbeeld tot autonomie kan
voeren is het nodig dat wij (1) die filosoof leren
kennen, en (2) die filosoof vruchtbaar leren
lezen. Deze twee voorwaarden zijn nog niet
voldoende voor het bereiken van autonomie via
de filosofie, maar ze zijn er wel noodzakelijk
voor. En het zijn voorwaarden die de studie
wijsbegeerte kan scheppen: juist door haar
studenten met een breed scala aan filosofen te
laten kennis maken; door hen op verschillende
manieren filosofisch te leren nadenken; door hen
te leren teksten scherp, met analytische blik en
invoelingsvermogen te lezen; door hen te leren
het gelezene te verwerken en met andere
denkbeelden te verbinden – juist door al die
zaken bij te brengen schept de studie
wijsbegeerte de mogelijkheidsvoorwaarden van
het bereiken van filosofische autonomie.
De studie wijsbegeerte is niet voldoende. Je
kan al je tentamens halen en cum laude afstuderen
zonder ooit een stap in de richting van de
autonomie te hebben gezet – en Nietzsche heeft
gelijk wanneer hij erop wijst dat dit in de
structuur van het academische onderwijs ligt
besloten. Maar het volgt niet dat de studie het
streven naar autonomie belemmert: integendeel.
Voor hen die via de filosofie tot zichzelf willen
komen kan zij buitengewoon nuttig zijn; maar
daar moet de student dan wel zelf iets extra's
voor doen, iets dat boven het gewone leren voor
tentamens uitstijgt. Om het met Nietzsche te
zeggen: de studente zal zelf een filosofie moeten
ontdekken volgens welke zij kan leven.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [7]

HARING EN HOMO’S
Sam Krelage
Inleiding
Zelfs de Thauma kan niet ontkomen aan Bas
Haring als mediagenieke filosoof. Twee uitgaven
terug deed ik nog haast forensisch onderzoek
naar zijn achtergrond. Toen bleek dat Haring
weliswaar geen all-round filosoof is, hij noemde
zichzelf zelfs een nepfilosoof. In het interview
met hem in de vorige uitgave van Thauma bleek
echter dat hij precies weet welke gedachten er
toe doen in de vakgebieden waar hij zelf actief is.
Een van die gebieden is het darwinisme.
Niet voor niets heette zijn eerste boek Kaas en de
evolutietheorie. “Ik probeer de meeste dingen dus,”
bekent Haring, “via de evolutie te verklaren.”
Vervolgens signaleert Haring een probleem met
deze wijze van explanatie, en het is dat deel van
het interview waar ik mij nu op wil concentreren.
Er is nog veel homofobie in onze
samenleving en mensen proberen hun afkeer
voor homo’s vaak te rechtvaardigen door te
zeggen dat homofilie ‘onnatuurlijk’ is. Zo’n
excuus voor homohaat bevat volgens Haring
echter een verkapte aanname, waar hij het niet
mee eens kan zijn. Die aanname is dat er
“überhaupt een bedoeling zou zijn achter
dingen”. De evolutieleer leert ons, impliceert Bas
blijkbaar, dat er geen purposeful creator is. God
heeft niet bedacht hoe de dingen horen te zijn
(wat hun ‘natuur’ is), en daarom kan er ook niets
tegen die natuur indruisen. Er is alleen maar een
dom mechanisme, dat dingen maakt zonder
daarmee ooit iets mee beoogd te hebben.
Maar er komt nog iets anders bij kijken. Ook
met de evolutieleer in de hand zou je homofilie
kunnen afkeuren, want het verschijnsel is nou
niet bepaald een survivor. Als je je seksueel
aangetrokken voelt tot leden van je eigen
geslacht, komen er geen kindertjes voort uit die
gemeenschap. En geen nageslacht betekent nul
overlevingskans. Homo-genen zijn dus gedoemd
om binnen één generatie ten onder te gaan. Ze
lijken niet erg geschikt voor evolutionair succes.
Maar dat homofilie darwinistisch gezien geen
survivor is, betekent niet dat het slecht is. Er is
een fundamenteel verschil tussen goed zijn en de
kwaliteit om te overleven, als ik Haring zo even
mag parafraseren.
[8] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
Atheense vaas uit de 6e eeuw v. Chr.
Haring heeft in het voorbijgaande al heel wat
controversiële uitspraken gedaan. Zo staat zijn
bewering dat de evolutie geen doel heeft op
gespannen voet met de ‘intentionaliteit van
algoritmen’ waar hij het even later over heeft.
Ook op het punt dat er geen goed of slecht is in
de evolutie zou ik hem graag een keer aanvallen.
Vandaag gaat het echter over iets anders,
namelijk het archetype van verklaring dat Haring
over homofilie uitlegt. Bas probeert de meeste
dingen, zoals ik eerder al aanhaalde, “via de
evolutie te verklaren.” Maar een darwinistische
explanatie van homoseksualiteit is niet de enig
mogelijke en zeker niet de beste. Laten we
daarom eerst Harings evolutionaire standaardverklaring
van gelijkgeaarde liefde onder de loep
nemen. Daarna zal ik een alternatief presenteren,
dat oog heeft voor aspecten van het organische
leven die de darwinist snel over het hoofd ziet.

De Helpende Oom
Het heeft alleen zin om te spreken over de
overlevingskansen van homoseksualiteit als het
een eigenschap is die wordt bepaald door de
genen. Dit is bijvoorbeeld in contrast met vroeg
twintigste-eeuwse zielenartsen, die homofilie nog
als geestesziekte kwalificeerden. Nu beweert
Haring niet alleen dat je seksuele geaardheid ‘in
de genen zit’, maar bovendien dat homo’s zich
niet voortplanten. De genetische eigenschap van
homofilie kan dus niet van ouder op kind
worden overgegeven, maar moet voor elke
homo weer opnieuw ontstaan. Er zijn
verschillende manier te bedenken waarop dit zou
kunnen gebeuren. Een mutatie, of een ‘fatale
combinatie’ van vaderlijke en moederlijke genen.
Het is voor veel darwinisten echter moeilijk
te geloven dat alle homo’s hun bestaan te
danken hebben aan zo ’n ‘ongelukje van de
natuur’. In dat geval zou deze eigenschap
namelijk veel schaarser moeten zijn dan hij nu in
feite is. Daarom willen ze van homofilie wel een
overerfbare eigenschap maken. De theorie van
de kin selection komt hen hierbij te hulp.
Een gezin bestaat uit een aantal kinderen,
die alle volle broers en zussen van elkaar zijn
(verwantschap gemiddeld 25%). Eén van die
broers nu is homo. Zelf zal hij geen kinderen
produceren, maar hij is wel uitgerust met de
moedergevoelens die ieder mens heeft. Daarom
gaat hij helpen bij de opvoeding van de kinderen
van zijn broers en zussen, ook wel neefjes en
nichtjes genoemd (verwantschap gemiddeld
12,5%). Die telgen delen dus ook het genetisch
materiaal van onze homo, zij het dan slechts
voor één achtste. Door de overlevingskans van
die kinderen te vergroten, werken de homogenen
dus ook aan hun eigen voortbestaan. Ze
overleven dus niet door zelf kinderen te maken,
maar via de kinderen van anderen. Gezinnen
met zo’n ‘helpende oom’ hebben blijkbaar meer
succes gehad dan andere, en daarom zijn er
homo’s.
Als ik lees over de biologische achtergrond
van homofilie, duikt steevast deze theorie op.
Waarom deze zo ’n aantrekkingskracht heeft laat
zich raden: hij sluit mooi aan bij het overheersende
darwinistische paradigma. Als je een
beetje slap evolutionistisch kunt lullen, hoef je
niks extra’s te onthouden. Professionele
biologen weten echter wel beter. Bij de uitleg
van biologische verschijnselen komt vaak nog
heel wat meer kijken, en homofilie is geen
uitzondering. Daarom zal ik nu een alternatieve
theorie presenteren, die juist aandacht heeft voor
de niet-genetische factoren die kunnen bijdragen
aan een homoseksuele geaardheid.
Brain Sex Priming
Wij als organismen zitten heel raar in elkaar. Zo
weten onze hersenen van nature niet welk
geslacht we zijn. En dat is behoorlijk lastig als je
het seksuele gedrag moet bepalen! Het brein
moet dus uitvogelen of het van een jongetje of
een meisje is. Dit vindt bij mensen al drie
maanden voor de geboorte plaats. Het embryo
heeft zijn geslachtsklieren dan al gevormd en
maakt de bijpassende hormonen aan. Het
vaststellen van het geslacht gebeurt door het
meten van die hormoonniveaus. Onze
hormoonhuishouding is echter nogal wankel.
Verstoringen kunnen makkelijk optreden. Stress
bij de moeder, bijvoorbeeld, heeft invloed op
haar hormoonspiegel en kan ook die van haar
vrucht ontregelen. Met als gevolg dat het brein
het verkeerde geslacht kiest. 2
Bij ratten ligt het moment van de brain sex
priming, zoals deze geslachtsbepaling van de
hersenen heet, vijf dagen na de geboorte. Daar
kun je als wetenschapper leuke dingen mee
doen, zoals je wel begrijpt. Geef je een
vrouwelijke rat op die dag namelijk een shot
mannelijk hormoon, dan zal ze in haar latere
leven louter met vrouwtjes proberen te paren.
En als je de mannetjesratten op hun ‘dag der
waarheid’ een injectie met rattenoestrogeen
geeft, worden ze hun verdere leven zelfs door
andere ratten voor vrouwtjes aangezien. De
homoratjes zoeken dan andere mannetjes op,
waar ze zich gewillig door laten bestijgen. Met
mensen kun je deze experimenten helaas niet
doen... of wel? In de jaren ’80 werd de stof diethylstilbestrol
(DES), een synthetisch
vrouwelijk geslachtshormoon, aan sommige
vrouwen voorgeschreven om een miskraam te
voorkomen. Onder de kinderen van deze DESmoeders
blijkt zich een bovengemiddeld hoog
percentage homofielen te bevinden.
Deze uitleg doet geen beroep op een gen dat
de homofilie zou veroorzaken, de genetische
instructies zijn precies die welke het normaal
gesproken zijn. Een foutje in de hormoonhuishouding
leidt er echter toe dat de
ontwikkeling, die strikt volgens de voorschriften
verloopt, de verkeerde kant op gaat. Homofilie is
volgens deze theorie geen kwestie van genetische
aanleg (endownment), maar van een groeifoutje
2 Frankenhuis, M. Th., Homoseksueel gedrag bij dieren in
Van der Sijde (red.), Artis (1998, nr. 2)
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [9]

(development). Je kunt het in dat geval vergelijken
met een litteken, een moedervlek of zogenaamd
‘wild vlees’.
Een gen voor homofilie
Er is een voor de hand liggende tegenwerping
voor deze theorie. Hormoonniveaus worden
immers mede door genetische instructies
bepaald. Er kan nu een gen komen dat de
boodschapperstoffen op het doorslaggevende
meetmoment zo opvoert, dat geheid het
verkeerde geslacht wordt gekozen. Met andere
woorden, het is en effect een gen voor homofilie.
In dat geval, zou iemand kunnen zeggen, heeft
homofilie toch een genetische oorzaak.
Natuurlijk zijn er combinaties van genen die
de hormoonhuishouding zo manipuleren dat dit
leidt tot de verkeerde geslachtskeuze. Maar we
moeten voorzichtig zijn met het spreken over
een ‘gen voor ...’, want dat is potentieel
misleidend. Ook Dawkins spreekt vaak van een
‘gen voor ...’, maar hij legt wel eerst uit wat hij
daarmee bedoelt. “Een gen voor lange benen,”
zegt hij, 3 “is een gen waarvan de organismen
wanneer het in hen aanwezig is gemiddeld
langere benen krijgen dan wanneer het gen niet
in hen aanwezig is.” Nu is een wijdverbreide
volkswijsheid dat mannen die langere benen
hebben, ook langere tampelorissen hebben. Een
gen voor lange benen is dus ook altijd een gen
voor een lang geslacht. Zo beïnvloed elk gen
ontiegelijk veel variabelen. Veel darwinisten
zullen zeggen dat er daarbij geen onderscheid is
tussen ‘eigenlijke’ en ‘bijkomstige’ functies van
een gen, omdat dat riekt naar essentialisme.
Selectie, zegt Dawkins, vindt plaats tussen
genen. Het zijn niet de organismen waarvan
sommige wel overleven en andere niet, maar de
genen in de organismen die via hen behouden
blijven en ingeselecteerd worden. Nu heeft ieder
gen op vele manieren invloed op de opbouw van
het organisme. Sommige van die effecten zullen
positieve, andere negatieve gevolgen hebben
voor de overlevingskansen van het gen. Het zijn
nu een paar bepaalde positieve effecten waaraan
het gen het te danken heeft dat het
ingeselecteerd wordt. Het gen dat de groei van je
hoofdhaar bepaalt heeft misschien ook wel
invloed op de lengte van je wimpers, maar dat is
niet de reden dat het wordt ingeselecteerd.
Natuurlijk kan een gen eerst worden
ingeselecteerd omdat het de ene eigenschap
voortbrengt, waarna de nadruk over miljoenen
3 Dawkins, R., The Selfish Gene (Oxford, 1989) p37
[10] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
jaren langzaam verschuift en het uiteindelijk
wordt ingeselecteerd vanwege een andere
eigenschap, die eerst slechts bijkomstig was. Dit
verschijnsel heet exaptatie. Een bestaand
lichaamsdeel wordt dan omgevormd tot iets
anders, zoals de voorpootjes van een muis tot de
vlerken van een vleermuis. Dit doet niets af aan
het onderscheid tussen fenotypische effecten
waardoor een gen ingeselecteerd wordt, en
uiterlijke kenmerken die niet tot de selectie van
een gen bijdragen. Elk gen heeft namelijk
ontelbare bijeffecten. Het gen dat de lengte van
onze armen veroorzaakt, heeft ook tot gevolg
dat we onze elleboog niet kunnen likken. Dit gen
is wel, in Dawkins’ zwakke zin, een gen voor
niet-aan-je-elleboog-kunnen-likken, maar het is
niet, in mijn sterke zin, een gen dat daarom
wordt ingeselecteerd.
Om even terug te komen bij de homo’s.
Misschien is er wel een gen dat via hormonale
veranderingen de kans zijn drager homofiel te
maken sterk vergroot, oftewel een gen voor
homoseksualiteit in Dawkins’ zwakke zin. Toch
betekent dat niet noodzakelijkerwijs dat dit gen
dan ook ingeselecteerd is omdat het zijn drager
homofiel maakt. Daar is nog de bijkomstige
‘helpende oom’-hypothese voor nodig, maar de
rekensom van het voordeel dat de genen van de
oom behalen door kinderen van zijn broers en
zussen vooruit te helpen, ziet er niet rooskleurig
uit. Hij moet de overlevingskans van zijn neefjes
en nichtjes met maar liefst een factor vier
vergroten, wil dit gelijk staan aan één kind van
hemzelf. Oftewel: zijn broers en zussen moeten
vier keer zo veel kinderen krijgen als normaal.
Endowment, development,
environment
Er zijn echter nog ander omstandigheden
waaronder dieren zich bekeren tot de
herenliefde. Bij mantelbavianen werkt het
bijvoorbeeld zo: één mannetje heeft alle
vrouwtjes, de andere mannetjes hebben niks. Die
mannen lager in de pikorde moeten echter toch
wat aan met hun natuurlijke lusten, dus leven ze
die maar op elkaar uit. Zodra deze heren zelf
echter een dominante positie bestijgen, houdt
hun homoseksuele gedrag direct op. Doet dit
ons niet een beetje denken aan de situatie in
kostscholen, gevangenissen en dergelijke? Deze
homofiele gedragingen hebben helemaal niets te
maken met een genetisch aangelegde neiging
(endowment). Onder bepaalde omstandigheden
(environment) vindt er alleen een misfire plaats van
anderszins totaal functioneel gedrag.

Laten we nu de balans opmaken. De darwinist
die homofilie louter uit een genetische
oorsprong wil verklaren is ‘overzealous’, zoals de
Engelsen zeggen. Te devoot aan zijn theorie
vliegt hij overenthousiast af op alles wat hij nog
niet in het evolutionaire verklaringskader heeft
geslagen. Niet alles aan het organische leven
wordt echter bepaald door de genen, de
endowment van het wezentje.
Ieder dier moet zich vanaf zijn conceptie uit
een eencellige ontwikkelen tot een volwassen
organisme, zijn development. Hierbij kunnen, soms
reeds in de moederschoot, groeifoutjes optreden
waar het beestje mee zal moeten leven. Een
Siamese tweeling ontstaat niet onder invloed van
een gen, maar doordat een van de eerste
celdelingen van het embryo verkeerd gaat.
Daarnaast bevindt ieder wezen zich in een
environment, waarin het zich primair moet zien
Mantelbavianen, © Patricia van Casteren
te redden. Dawkins beschrijft organismen
daarom als op afstand bestuurde robots: 4 de
genen kunnen slechts eenmalig bouwinstructies
geven, terwijl hun vehikel geconfronteerd wordt
met onvoorspelbare situaties. Ze hebben het
beslissingen maken daarom ook overgelaten aan
het centrale zenuwstelsel, dat snel op de
veranderende omgeving kan reageren. Ook
andere factoren uit de wereld om hen heen,
zoals het beschikbare voedsel, oefenen een
beslissende invloed uit op of en hoe genen tot
uitdrukking komen.
De darwinist heeft alleen oog voor de
genetische endowment, en vergeet daarbij de
development van het organisme binnen zijn leven
en de environment waarin het zich bevindt. Terwijl
die factoren juist in veel gevallen, zoals bij
homofilie, de doorslag geven.
4 Dawkins, op. cit., p53-55
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [11]

BIOGRAFIE SPINOZA’S LIJDEN
Robbert Hoogstraat
Spinoza (1632-1677) heeft als groot filosoof een
alles behalve gelukkig leven gehad. Het begon al
bij zijn familie. Vlak voor Spinoza zes jaar oud
werd stierf zijn moeder. Drie jaar later trouwde
zijn vader opnieuw, maar ook zijn stiefmoeder
zag Spinoza op negentien jarige leeftijd sterven.
In die tien jaar verloor Spinoza ook nog zijn
halfbroer en zus.
Hierna werd het voor Spinoza niet echt veel
beter. Al op jonge leeftijd begon hij zich op
intellectueel gebied sterk te ontwikkelen
(geruchten gaan dat hij rond 1660 in Leiden
filosofie studeerde). Hierdoor kreeg hij vele
twijfels en afwijkende opvattingen over vooral
het geloof. Dit leidde ertoe dat hij in 1656 werd
verbannen uit de Joodse gemeenschap, een voor
Spinoza zeer pijnlijke ervaring. Volgens een
aantal vroege bibliografieën werd er zelfs vlak na
zijn verbanning een aanslag op zijn leven
gepleegd.
Ook nu werd Spinoza's leven niet
rooskleuriger. Hij heeft de rest van zijn vrij
eenzame bestaan keihard gewerkt als
lenzenslijper. Dit beroep heeft vast en zeker aan
zijn vroege dood door longtuberculose
meegewerkt. Als lenzenslijper ademde je
constant zeer stoffige lucht in, wat niet
bevorderlijk was voor zijn longen.
Als filosoof kreeg Spinoza vast niet veel
genoegdoening uit het slijpen van lenzen, maar
natuurlijk wel uit zijn overpeinzingen. Alleen
zagen de mensen om hem heen Spinoza liever
niet als filosoof. Zijn eerste boek, de Tractatus
theologico-politicus, bracht hij dan ook anoniem uit.
Het werk werd verafschuwd, bespot en kwam op
de lijst van verboden boeken terecht. Als hij het
niet anoniem gepubliceerd had, was het maar de
vraag geweest hoe lang Spinoza, na de publicatie
in 1670, nog geleefd zou hebben.
Zijn tweede grote werk, de meetkundig
opgezette Ethica, is pas na zijn overlijden
uitgebracht en tijdens zijn leven hield hij dit
boek voornamelijk geheim. Maar ook na zijn
dood heeft het lang geduurd voordat de Ethica
de eer kreeg die het verdiende. De Duitsers
Lessing en Johann Heinrich Jacobi waren de
eersten die 100 jaar later openlijk hun lof
uitspraken over de Ethica.
[12] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
Maar ondanks al deze vervelende gebeurtenissen
en zijn zware beroep, heeft Spinoza altijd stug
doorgewerkt aan zijn geschriften. Uiteindelijk
heeft hij dat ook niet voor niets gedaan. Herder
en Goethe sloten zich openlijk aan bij zijn leer.
Ook filosofen als Schopenhauer en Nietzsche
zijn beïnvloed door Spinoza's werken. Zelfs nu
nog wordt er op de faculteit, en daar buiten, veel
over Spinoza's werken gesproken. Zijn
doorzettingsvermogen en werken hebben, tot op
de dag van vandaag, zichtbaar haar sporen achter
gelaten in de wijsbegeerte.
Uitgeverij Bert Bakker geeft Spinoza’s
Ethica tweetalig uit. Op de linkerpagina staat
het originele Latijn, ernaast de Nederlandse
vertaling van dr. Henri Krop.
De paperback editie van boek telt 629
pagina’s en weegt bijna een kilo.
ISBN: 9035126432
Prijs: €29,90

WIST JE DAT...?
Thomas Brouwer
Toen Blaise Pascal nauwelijks een jaar oud was,
werd hij getroffen door een vreemd syndroom.
Telkens als hij zijn ouders samen zag, of als er
voor zijn ogen water uit een kan in een andere
gegoten werd, kreeg het kind de meest vreselijke
stuipen. De buurt fluisterde dat het kind behekst
was, maar de ouders van Blaise, verlichte
geesten, wilden daar niets van weten. Pas toen de
ziekte een jaar aanhield en de kleine eraan
dreigde te bezwijken, ging vader Pascal voor de
zekerheid toch maar een vermeende heks
ondervragen. Deze gaf toe het kind behekst te
hebben, na enig aandringen. De oude Pascal
beval haar om het kind weer te genezen: ze
gooide twee katten uit het raam en smeerde het
kind in met een kruidenzalfje. Binnen drie weken
was Blaise weer de oude.
De term ‘internationaal’ is door Jeremy
Bentham geïntroduceerd.
In zijn tienerjaren was Franz Brentano idolaat
van Thomas van Aquino. Hij had zich het
denken van de Engelachtige Leraar dusdanig
eigen gemaakt dat hij met diens argumenten erin
slaagde een joodse leeftijdsgenoot te bekeren.
Deze vriend trad vervolgens toe tot de
Dominicanen en schopte het tot Prior, maar
Franz viel op ten duur van zijn geloof.
De grote Duitse verlichtingsdenker Christian
Wolff, die vooral de geschiedenis in is gegaan als
pleitbezorger van Leibniz en als schepper van
een filosofische terminologie voor de Duitse
taal, maakte in zijn tijd redelijk wat vijanden
onder de wat conservatievere denkers in Pruisen.
Men heeft hem aangevallen op bijna elke stelling
waar men Leibniz niet meer op kon aanvallen.
De Piëtisten hadden het vooral voorzien op zijn
acceptatie van Leibniz’ harmonia praestabilita. Niet
alleen betoogden ze dat een dergelijke opvatting
zou leiden tot fatalisme (waar iets voor te zeggen
valt) maar ze wisten het ook nog aannemelijk te
maken dat een dergelijk fatalisme zou leiden tot
een toename van desertie in het Pruisische leger.
Dat gaf de doorslag, in ieder geval voor
Frederik de Eerste: Wolff werd uit Pruisen
verbannen.
Het is al meer dan eens voorgekomen dat
ontwikkelingen in de wetenschap ingezet worden
bij verse pogingen om de waarheid van religieuze
doctrines aan te tonen. Ook bisschop Berkeley
heeft hieraan zijn steentje bijgedragen. Toen in
het kielzog van Newton’s Principia de
differentiaalrekening een hot item was, betoogde
Berkeley dat iedereen die bereid was de
tegenintuïtieve eigenschappen van deze leer te
accepteren het recht verbeurde om te klagen
over problemen met de heilige drie-eenheid of
transsubstantiatie.
Het theologische pamflet over de
differentiaalrekening was overigens niet het
vreemdste werk dat Berkeley publiceerde.
Waarschijnlijk is dat Siris: a train of philosophical
reflections and inquiries concerning the virtues of tarwater.
In dat late werk, dat niet tot zijn beste
wordt gerekend, vermengt Berkeley een betoog
over de medicinale werking van ‘teerwater’ met
een allegaar aan mystieke, neoplatoons
geïnspireerde wijsheden
Daniel Dennett,
Amerikaans filosoof, is
naar eigen zeggen
degene geweest die de
frisbee in Europa heeft
geïntroduceerd.
Dennett’s Dangerous Disc
Tussen 1910 en 1913 verschenen de drie kloeke
delen van de Principia Mathematica van Russell en
Whitehead. Het werk was indrukwekkend maar
kurkdroog, en slechts weinigen konden zich
ertoe zetten om het hele boek te gaan lezen. Een
Londense krant loofde uiteindelijk bij wijze van
grap tien pond uit aan eenieder die wél kon
zeggen dat hij of zij het gelezen had. Niemand
kwam het geld opeisen, en het werd aan
Whitehead gesuggereerd dat hij het dan maar
moest ophalen. Dat kon niet, zei hij: hij had
alleen de delen gelezen die hij zelf geschreven
had.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [13]

HET BESLISSENDE BOEK
JORGE LUIS BORGES
Marietje van der Schaar
De Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges (1899
- 1986) weet de filosofie met een speelse ernst te
benaderen. In een van de verhalen uit Ficciones
(1944) is het heelal een bibliotheek: ‘De
Bibliotheek van Babel’. Het verhaal begint als
volgt:
“Het heelal (dat anderen de Bibliotheek
noemen) bestaat uit een onbepaald, en
misschien oneindig aantal zeshoekige
galerijen, met in het midden immense
luchtkokers die zijn omringd door zeer lage
balustrades. Vanuit iedere zeshoek zijn de
lagere en hogere verdiepingen te zien:
eindeloos.”
Verderop vinden we de uitspraak:
“De Bibliotheek is een bol waarvan het
precieze middelpunt iedere willekeurige
rechthoek is en waarvan de omtrek
onbereikbaar is.”
“De mens, de onvolmaakte bibliothecaris,
kan het werk zijn van het toeval of van
kwaadwillende demiurgen; het heelal, met
zijn elegante bemanning van boekenplanken,
raadselachtige boekdelen, onvermoeibare
trappen voor de reiziger en toiletgelegenheid
voor de zittende bibliothecaris, kan alleen
het werk zijn van een god.”
De bibliotheek kunt u alleen begrijpen als u de
twee axioma’s kent en de fundamentele wet van
de bibliotheek. Het eerste axioma luidt: De
Bibliotheek bestaat ab aeterno; het tweede: Het
aantal orthografische symbolen bedraagt
vijfentwintig (bestaande uit de tweeëntwintig
letters van het alfabet, de komma, de punt en de
ruimte). De fundamentele wet luidt: Er zijn, in
de ontzaglijke Bibliotheek, geen twee boeken
gelijk. Hieruit kan worden afgeleid dat de
Bibliotheek alomvattend is: alle mogelijke
combinaties van de symbolen zijn te vinden,
alles wat uit te drukken valt in alle talen. In een
noot staat:
“Het is voldoende dat een boek mogelijk is
teneinde te bestaan. Alleen het onmogelijke
is uitgesloten. Bijvoorbeeld: geen enkel boek
[14] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
is ook een trap, al zijn er ongetwijfeld
boeken die die mogelijkheid behandelen,
ontkennen en aantonen, en andere waarvan
de structuur overeenkomt met die van een
trap.”
Toen bekend werd dat alles in de bibliotheek
opgeslagen lag, realiseerde men zich dat ergens
de rechtvaardiging van het heelal te vinden is, en
ook dat voor iedere handeling van de mens een
rechtvaardiging te vinden is. Na een eerste tijd
van geluk en hoop, kwam men er achter dat de
kans dat een mens zijn rechtvaardiging vindt, of
een verraderlijk variatie hierop, uiterst klein is.
Het resultaat was ketterse tweespalt, pelgrimages
die tot banditisme voeren, moord en zelfmoord.
“De zekerheid dat alles is geschreven doet
ons teniet of maakt ons tot schimmen.”
Borges is een verhalenverteller, hij neemt je mee
in de wereld die hij opbouwt. Tegelijk schept hij
ook een afstand door de filosofische vragen die
het verhaal oproept. Als de boeken van de
Bibliotheek het resultaat van toevallige
lettercombinaties zijn, hoe kan het dat deze
combinaties betekenis hebben? Wat maakt een
bepaalde lettercombinatie tot een woord?
Volgens het verhaal is het heelal, de bibliotheek,
het werk van een god. Tegelijk wordt in het
verhaal beweerd dat God een cyclisch boek is.
God zou degene kunnen zijn die betekenis
verleent aan de lettercombinaties, maar wat
verleent betekenis aan de lettercombinaties van
het cyclische boek dat God genoemd wordt?
Het eerste verhaal uit Ficciones, ‘Tlön, Uqbar,
Orbis Tertius,’ bevat aantekeningen bij een
denkbeeldig boek, zoals Borges in het voorwoord
schrijft. The Anglo-American Cyclopaeida,
schrijft Borges, is een onzorgvuldige herdruk van
de Encyclopaedia Brittannica van 1902. Hoewel de
standaarduitgave van deel XXVI van de
Cyclopaedia 917 bladzijden bevat, is er ook een
exemplaar met 921 bladzijden. Op de vier extra
bladzijden staat het lemma over Uqbar. Borges
vertelt dat hij en zijn collega Bioy Casares
zorgvuldig lazen maar dat zij onder het strenge
proza een fundamentele vaagheid bespeurden.

Het leek of de grenzen van Uqbar precies
aangegeven werden, maar van de veertien namen
van plaatsen en rivieren die erin voorkwamen
herkenden ze er maar drie. “Die avond
bezochten we de Nationale Bibliotheek.
Vergeefs bogen we ons over atlassen, catalogi,
jaarboeken van aardrijkskundige gezelschappen,
memoires van reizigers en geschiedschrijvers:
niemand was ooit in Uqbar geweest.” Later vindt
Borges een boek in groot-octavo over Uqbar,
Tlön en Orbis Tertius. De kernvraag is: Wie
hebben Tlön bedacht?
“Hume heeft voor altijd opgemerkt dat
Berkeley’s argumenten niet het geringste
weerwoord toelieten maar evenmin de
geringste overtuigingskracht bezaten. Dit
oordeel is volledig juist als we het toepassen
op de aarde, maar volledig onjuist bij Tlön.
De volkeren van die planeet zijn – van
nature – idealistisch. Hun taal en de
afleidingen van hun taal – hun godsdienst,
letteren, metafysica – vooronderstellen het
idealisme.”
“Er zijn geen zelfstandige naamwoorden in
de veronderstelde Ursprache van Tlön.”
In Tlön spreekt men schande van het
materialisme. Een aartsketter uit de elfde eeuw
bedacht het sofisme van de negen munten,
waarmee hij de continuïteit van de materiële
werkelijkheid tracht aan te tonen:
“Dinsdag steekt X een verlaten weg over en
verliest negen koperen munten. Donderdag
vindt Y op de weg vier munten die een
beetje verroest zijn door de regen van
woensdag. Vrijdag ontdekt Z drie munten
op de weg. Vrijdagmorgen vindt X twee
munten in de gang van zijn huis. .. Het is
absurd (stelde hij) van de veronderstelling
uit te gaan dat vier van de munten niet
hebben bestaan tussen dinsdag en
donderdag, drie tussen dinsdag en
vrijdagmiddag, twee tussen dinsdag en
vrijdagochtend. Het is logisch te denken dat
ze – al is het op een geheime wijze die het
menselijk begrip te boven gaat – op alle
momenten binnen die drie tijdsbestekken
hebben bestaan.”
De taal van Tlön verzette zich ertegen die
paradox te verwoorden; de meesten begrepen
hem niet eens. De verdedigers van het gezonde
verstand zeiden dat de werkwoorden vinden en
verliezen een petitio principii inhielden omdat ze
de identiteit van de eerste negen en de laatste
negen munten veronderstelden. Ze herinnerden
eraan dat ieder zelfstandig naamwoord slechts
een metaforische waarde heeft. Ze legden uit dat
gelijkheid iets anders is dan identiteit. En
“ze formuleerden een soort reductio ad
absurdum, ofte wel het hypothetische geval
van negen mannen die in negen
achtereenvolgende nachten hevige pijn
lijden. Zou het niet belachelijk zijn – luidde
hun vraag – het te doen voorstellen dat die
pijn hetzelfde is?”
Eeuwen idealisme hebben niet nagelaten invloed
op de werkelijkheid uit te oefenen. In de oudste
streken van Tlön komt de verdubbeling van
verloren voorwerpen voor. De dingen
verdubbelen in Tlön; ook hebben ze de neiging
te vervagen wanneer de mensen deze vergeten.
Borges verwijst naar de werelden van Meinong,
die hij vermoedelijk kende door het werk van
Russell. De cultuur van Tlön kent maar één tak
van wetenschap: de psychologie.
Wat is een fundamentele vaagheid, waarover
Borges spreekt aan het begin van zijn verhaal?
Betekent deze vaagheid dat onbepaald is waar de
namen naar verwijzen? Hoe denken mensen in
een taal die geen zelfstandige naamwoorden
kent? Wat is common sense in een idealistische
wereld? Een heerlijke hoeveelheid filosofische
vragen worden door Borges’ werk aangestipt.
Wie wil er na het lezen van Borges niet meer
weten over paradoxen, Meinong en Berkeley,
maar vooral, wie wil er dan niet weten wat een
vraag nu precies tot een filosofische vraag
maakt?
De Bezige Bij geeft het werk van Borges uit
in de vertaling van Barber van de Pol. Ik
heb de vijfdelige cassette gebruikt, die een
paar jaar geleden voor 25 euro in de
boekhandel lag. Destijds waren Borges’
verhalen te vinden in de bundels ‘De Zahir’
en ‘De Aleph’.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [15]

VAN BAYREUTH TOT BIDDINGHUIZEN
EEN MARS TEGEN HET MUZIEKRELATIVISME
Menno Boogaard en Sam Krelage
Inleiding
Twee jaar geleden gebeurde er op het befaamde
popfestival van Glastonbury in Engeland iets
bijzonders. Niet al te lang voor het nu al
legendarische optreden van Muse (toen op zijn
voorlopige artistieke hoogtepunt) stond er een
onverwachte support act op hetzelfde podium en
voor hetzelfde publiek: een orkest dat de derde
akte van Wagners opera Die Walküre uitvoerde.
Je zou denken dat een dergelijk zware dosis
klassieke muziek de Muse-fans en andere
aanwezige festivalgangers schreeuwend weg had
moeten jagen. De combinatie van hoog
romantische negentiende-eeuwse opera met emorock
bleek echter verbazend goed te werken. The
Guardian sprak de dag erop al van Wagner als
“our new rock and roll”.
Wat Muse is voor een hedendaagse
festivalganger op Glastonbury of Lowlands, dat
was Wagner voor de jonge Friedrich Nietzsche.
Deze vergelijking klinkt misschien opmerkelijk,
Nietzsche had er waarschijnlijk geen problemen
mee gehad. Zijn profeet, Schopenhauer, leerde
hem immers dat alle muziek een uitdrukking of
‘kopie’ was van de Wil. (Je weet wel, die ‘Wil’ die
Schopenhauer in De Wereld als Wil en Voorstelling
postuleerde als grondslag van de fenomenale
werkelijkheid.) De scheiding van popmuziek en
klassiek vinden wij bijna fundamenteel, maar zou
voor Nietzsche waarschijnlijk van ondergeschikt
belang zijn geweest. Muziek handelde volgens
hem niet alleen over de essentie van de wereld,
zij was bovendien als zodanig universeel
toegankelijk: iedereen is in principe ook in staat
om die diepere lading in de muziek terug te
vinden.
Onder musici is, al of niet onder invloed van
een dergelijke opvattingen, de gedachte aan
muziek als universele taal zoiets als een
gemeenplaats geworden. In de huidige
pluralistische cultuur brengt hun muziek dan
tenminste nog iets gemeenschappelijks tot
uitdrukking. Hedendaagse filosofen protesteren
hiertegen, omdat ze er genoegen in scheppen om
ons zulke troostrijke gedachten te ontnemen.
Volgens hen is het alleen al een illusie dat
[16] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
muziek voor iedereen hetzelfde klinkt. Zij weten
beter, want zij zijn muziekrelativisten.
Muziekrelativisme
Waarschijnlijk heb je het argument dat we zodra
gaan behandelen wel eens gehoord. Het is een
redenering die onder filosofen tegenwoordig
algemeen in oploop is, en wordt ingezet om
bepaalde relativistische stellingen stand te doen
houden. Als iemand tegenwerpt dat onze
zintuigen toch een objectieve grond geven
waarop mensen uit verschillende paradigmata
elkaar kunnen ontmoeten, weert de relativist zich
met de bewering dat er geen waardevrije
waarneming bestaat.
Er zijn namelijk culturen die gebruik maken
van een ander toonsysteem dan de onze. In de
Arabische toonladder, bijvoorbeeld, bevinden de
twee voorlaatste noten zich een stuk lager dan
wij zouden verwachten. In de Griekse muziek
van de Oudheid onderscheidde men naast hele
en halve noten zelfs kwarttonen. Ook
traditionele Chinese muziek schijnt een ander
notenstelsel te gebruiken. Het opmerkelijke is
nu: die Arabische muziek klinkt voor ons lelijk,
en we kunnen hem niet leren waarderen. En de
kwarttonen, die de Grieken onderscheidden,
kunnen wij niet eens meer horen. Sterker nog,
we kunnen ze ook niet leren horen. Dat komt
omdat de westerse notenbalk ons met de
paplepel is ingegoten. En nu we daar eenmaal
aan gewend zijn, zitten we vast aan deze indeling
van de tonen. Als je uit een andere cultuur komt,
hoor je muziek anders.
Wij hebben dit argument het
‘muziekrelativisme’ genoemd, en het moge
inmiddels duidelijk zijn waarom. Muzikale
appreciatie is volgens deze beweringen zo sterk
afhankelijk van cultuur, dat dezelfde muziek
aanhangers van verschillende notenstelsels
anders in de oren klinkt. De waarnemingen van
de gehoorzin vormen dus geen gedeelde grond
waarop culturen vergeleken kunnen worden. Er
is sprake van incommensurabiliteit op zintuiglijk
niveau.
Dat komt bij de meeste mensen aan als een
bom. Toch getuigt dit argument van onkunde

omtrent de manier waarop mensen in
werkelijkheid muziek maken en beluisteren. Tijd
voor ons om u te verlichten.
Wetenschappelijke en filosofische
onderbouwing
De muziekrelativist, die wij hierboven
aanvoerden, heeft het over verschillende, al dan
niet verenigbare notenstelsels. Het toonsysteem
waarin muziek gecomponeerd is geeft niet veel
meer dan de bouwstenen voor het stuk. De
patronen en structuren die in het bouwwerk naar
voren treden zijn echter veel belangrijker voor
de appreciatie van muziek. Laten we beginnen
met enkele opmerkelijke eigenschappen van die
patronen.
In 1993 onderzocht men of het luisteren
naar bepaalde soorten muziek invloed heeft op
onze intelligentie. Tijdens het luisteren naar
Mozart bleek er bij de proefpersonen een
significante stijging op te treden van het
ruimtelijk IQ, en deze verhoogde intelligentie
hield nog geruime tijd daarna aan. Dit fenomeen
gaat sindsdien door het leven als het Mozart-effect.
Later onderzoek bracht aan het licht dat als
muziek in ons een bepaalde cognitieve of
emotionele reactie teweeg brengt, de patronen in
die muziek overeenstemmen met patronen in
onze hersenactiviteit. Die hersenactiviteit heeft
daarbij niet specifiek iets met het luisteren naar
muziek te maken, het zijn de patronen van
normale cognitieve handelingen en emotionele
responsen.
Deze resultaten zijn in harmonie met
verschillende muziekfilosofische theorieën die in
de loop van de afgelopen honderd jaar zijn
ontwikkeld. Ernest Ansermet bedacht op basis
van het wijsgerig bewustzijnsonderzoek van
Husserl de muziekfenomenologie. Zijn ingang
verschilt weliswaar radicaal met die van het
neurologisch onderzoek dat we eerder
aanhaalden, toch is er een interessante
overeenkomst in hun resultaten. Ansermet zegt
dat de basisfenomenen van het muzikale
bewustzijn identiek zijn met de basisfenomenen
van ons bewustzijn überhaupt. Of,
fenomenologisch gezegd, muzikale fenomenen
zijn identiek met de verschijnselen “die am
Ursprung aller Grundstimmungen des Menschen in
seiner Bezeihung zur Welt und zur menschlichen
Gesellschaft stehen.” Het muzikale bewustzijn
berust volgens Ansermet volledig op onze
rationele en emotionele activiteit.
Voor wie dit te vaag is, is er de op de vroege
Wittgenstein gebaseerde muziekfilosofie van
Suzanne Langer. Voor de Wittgenstein van de
Tractatus werkt taal als een beeld van de
werkelijkheid, omdat beiden formeel en
structureel overeenkomen. Langer zegt, in het
verlengde hiervan, dat de structuren die we in de
muziek horen ‘isomorf’ zijn met
gevoelspatronen: “Music can only reflect the
morphology of feeling”. Deze overeenkonst in vorm
ligt aan de basis van het feit dat we betekenis aan
muziek toekennen. Iets vergelijkbaars is door
ene Carroll Pratt geformuleerd in een in de
muziekfilosofie befaamde frase: “Music sounds the
way moods feel.”
In onze respons op muziek worden wij dus
vooral geleid door de patronen ervan, omdat wij
daar de patronen van ons eigen denken en
voelen in herkennen. Of de muziek geschreven
is volgens een alternatieve toonladder, is op dat
vlak volstrekt irrelevant. Op het eerste gehoor
klinkt een Arabische elegie misschien vals,
omdat de instrumenten op een afwijkende
manier gestemd zijn, je kunt hem vanwege zijn
ritmische en melodische structuur wel degelijk
herkennen als klaagzang.
Tussen verschillende muziekculturen en
tussen verschillende genres binnen één cultuur,
vertonen deze structuren van ritme en wijze een
opmerkelijke overeenstemming. Zo vinden wij
in de Indiase muziek de zogenaamde ‘heroïsche
raga’, die moed en weerbaarheid in de luisteraar
moet aanwakkeren. In deze raga kunnen we
ritmische patronen aanwijzen die angstaanjagend
veel lijken op de ritmen in de polonaises van
Chopin. En die ‘poolse dansen’ zijn geen
carnavalsmuziek, het zijn oorlogswalsen, die
werden gecomponeerd in de tijd dat het Poolse
volk zich moest verzetten tegen een invasie van
de Russen.
Wij kunnen met dit materiaal in handen
misschien beter begrijpen waarom de fans van
Muse niet gillend wegliepen bij Wagner. Niet
alleen bracht die muziek hen, zoals Nietzsche
dat geformuleerd zou hebben, in dezelfde
dionysische vervoering. Meer concreet
herkenden zij in de opera waarschijnlijk dezelfde
muzikale gestes en gevoelspatronen als die hun
vertrouwd waren van Matthew Bellamy en de
zijnen.
Blootstelling en gewenning
Het is onmogelijk om in je latere leven een taal
even vloeiend te leren spreken als je moedertaal.
Daar staat tegenover dat zelfs het domste kind
de taal waarin hij geboren wordt cadeau krijgt.
Het hoeft geen moeite te doen om zijn
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [17]

moederspraak te leren en te spreken zonder de
minste hapering. Muziek waarderen, zeiden we,
lijkt echter meer op een soort van herkenning.
Daarom is het leren waarderen van een
muziekgenre iets heel anders dan het leren van je
moedertaal. Hoewel onze eerste kennismaking
met muziek tamelijk ongemerkt was (op schoot
bij onze respectievelijke moeders, die dan
‘Dikkertje Dap zat op de trap’ zongen) kost het
wel degelijk veel moeite en tijd om een
muziekcultuur machtig te worden. Dat betekent
ook dat we elk soort muziek in principe kunnen
leren waarderen, ook later in ons leven. Want
een taal krijgen we gratis, maar zitten er daarna
aan vast. Appreciatie voor een bepaald soort
muziek krijgen we niet gratis, en daarom zitten
we ook niet aan één muziekcultuur vast.
Om aan te tonen dat je ook buitenissige
muziekgenres als traditionele Chinese muziek,
klassiek of (ik noem maar een zijstraat) symphorock
aan kunt leren, zullen we beroep moeten
doen op een ervaringsargument. Eigen ervaring
blijft nog steeds een van de zekerste peilers om
je argumenten op te bouwen. De constructies
van wetenschap en filosofie uit de vorige
paragraaf hebben we hier even achter ons
gelaten. Als je echter de ervaring die wij zodra
zullen beschrijven niet herkent, dan gaat het
betoog volledig langs je heen. Het is niet anders.
Toch kent iedereen die zijn smaak op het gebied
van muziek heeft ontwikkeld het volgende
fenomeen.
Als je voor het eerst Muse hoort, begrijp je
er nog niets van (tenzij je toevallig bekend bent
met Wagner, maar dat terzijde). Muziek uit een
genre dat nieuw voor je is staat je in het begin
vaak nog tegen. Meestal laat je die muziek dan
liggen en ga je op zoek naar iets anders. Vroeg of
laat kom je dingen tegen die je vanzelf wel
bevallen, Ravel’s Bolero of de Pussycat Dolls
misschien. Na een tijdje ben je dat weer zat en ga
je naar iets anders zoeken, maar nu ben je al wel
gewend aan een bepaald genre. Zo kom je op
iets ingewikkeldere artiesten uit dat soort
muziek, en zo raak je stapje voor stapje steeds
meer aan muziek uit dat genre gewend. Zo gaat
steeds meer en meer muziek uit dat genre je
aanspreken. Na verloop van tijd hoor je Muse
weer eens, en plots kun je de muziek die je eerst
niet begreep wel waarderen. Uiteindelijk beland
[18] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
je misschien bij iets echt weirds, zoals de Mars
Volta.
Wat je met het wennen aan een genre in het
groot hebt, keert in het klein terug als je weer
een nieuw muziekstuk uit het genre in handen
krijgt. Een plaat van Deep Purple (de aartsvaders
van de hardrock en daarmee van Muse)
bijvoorbeeld is de eerste paar keer dat je hem
luistert pure herrie. Pas daarna begin je de
harmonieën en melodieën te horen. Bij
moeilijkere artiesten, zoals King Crimson of
Frank Zappa is deze gewenningsperiode nog
langer. Ingewijden in de klassieke muziek
hebben Schoenberg. Zijn composities zijn nog
mateloos veel complexer dan welke popmuziek
dan ook.
Het punt mag duidelijk zijn. Om muziek van
welk bizar genre dan ook te kunnen waarderen,
is gewenning nodig. Deze gewenning is een
langdurig proces en verloopt in kleine stapjes. In
principe kun je echter aan alle muziek leren
wennen, ook als het extreem complex is of
gebruik maakt van een ander toonsysteem.
De muziekrelativist heeft het dus mis als hij
betoogt dat wij sommige klanken niet kunnen
leren horen. Toch heeft hij ook niet helemaal
ongelijk. Het is namelijk ook weer niet zo dat wij
alle muziek die ons oor treft direct waarderen.
We moeten eerst een afstand afleggen, een
afstand van gewenning, om bij die muziek te
kunnen. Maar als we ons eenmaal ergens hebben
genesteld (we zijn van bijvoorbeeld klassieke
muziek of sympho-rock gaan houden), dan zijn
soorten muziek die we nog niet kennen voor ons
verafgelegen en onaantrekkelijk. Er zijn dus geen
afstanden tussen culturen, maar drempels binnen
de wereld van de muziek. Doch over deze
drempels kunnen wij, zij het met moeite, heen
stappen. We zitten niet vast aan één bepaalde
muziekcultuur, maar alle muziek is voor alle
mensen bereikbaar.
Van relativisme is hier dus geen sprake, en
dat klinkt ons als muziek in de oren.
Voor meer documentatie, zie:
Heyermans, E., en Van der Schoot, A. (red.),
Welke taal spreekt de muziek (Damon, 2005)

REACTIE OP ‘DE FILOSOFISCHE
RELEVANTIE VAN HÖLDERLIN’
Hanneke Eggels
Aan de Thaumaredactie,
Hölderlins' 'Haelfte des Lebens'
'Mit gelben Birnen haenget
Und voll mit wilden Rosen
Das Land in den See,'
wekt de bevreemding op van Thaumaredacteur
Klaassen. “Peren zijn over het algemeen rijp in
de herfst, terwijl rozen in de zomer bloeien. Het
zal de bereisde Hölderlin niet meegevallen zijn
een eiland te vinden met tegelijkertijd gele peren
en bloeiende rozen,” schrijf zij.
Het is elke augustusmaand - de maand van de
wilde rozen en kweeperen - heerlijk om vanaf
het terras van mijn koetshuis de
prachtige bomen met grote gele peren te zien en
de geur ervan op te snuiven. De kweeperen, de
vruchten van de adel, waar onze baronnesse jam
van maakt, en die ook wel op 17e eeuwse
panelen van Adriaan Coorte te bewonderen zijn,
zijn voor een bereisde dichter als Hölderlin -
vertrouwd met adellijke behuizingen -
gewoongoed. Hölderlin schreef dus precies op
wat hij zag.
Paarden... en zwanen hebben, als edele dieren
Hoofden, geen koppen. Hölderlins’ weeklacht
waar hij in de winter bloemen en zonneschijn
vandaan moet halen is een retorische
weekklacht, niet meer en niet minder.
Als je een gedicht wilt interpreteren moet je
gewoon goed lezen en allereerst op de hoogte
raken van de intertekstuele achtergronden. Zoals
dus in het geval van de grote gele peren, de
kweeperen dus.
Met vriendelijke groet,
Hanneke Eggels
www.eggels.com
ENKELE MINDER BEKENDE WERKEN VAN
BERUCHTE FILOSOFEN…
Coen Zimmerman
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [19]

RECENSIE DE BELEDIGING
Deborah Klaassen
‘Filosofie in 30 dagen’ lees ik op het zonnige
omslag van een boekje dat niet groter is dan
een bouquetteroman. De ondertitel: ‘Leer
binnen een maand alles wat je moet weten
over filosofie.’ Een máánd? En daar doe ik
vier, vijf jaar over?
Ik voel me beledigd en ga direct in de aanval.
Wat denkt die Janicaud wel? Je hóeft niets te
weten over filosofie, dus meneer Janicaud heeft
134 pagina’s teveel volgeschreven. En als je je
dan toch aan de filosofie waagt, volstaat kennis
óver de filosofie niet.
Maar als ik beledigd word – zo zit in nu eenmaal
in elkaar – wil ik precies weten hoe de vork in de
steel zit en hoeveel spaghetti erop past. Daarom
nam ik de lichtblauwe belediging mee naar huis,
schortte mijn oordeel op en las.
Het boek zelf bleek aanzienlijk minder
aanstootgevend dan de omslag. “Het filosofisch
denken belooft je niets en je kunt er geen
rechten aan ontlenen. […] De filosofieleraar is
geen ingewijde die je het heil predikt of een
godswonder belooft. Als hij dat wél doet, moet
je hem wantrouwen!” Tot zover de eerste les.
Om niet ten prooi te vallen aan goeroes
hebben wij een kritische geest nodig. Sowieso is
die voor ons van fundamenteel belang. Maar het
is niet filosofisch om te denken dat wij superieur
zijn aan volkeren of beschavingen waarbij het
ontwikkelen van een kritische geest algemeen als
ongepast zou worden afgekeurd, als het zich
voor zou doen. En, zo besluit les drie, met alleen
een kritische geest ben je nog geen filosoof.
Bij les zes, die verhaalt over het filosofische
gehalte van een cafédiscussie over de
schoonheid van Marilyn Monroe, begin ik te
twijfelen aan de titel van het boekje. Stel dat je
een boek moet schrijven waar alles in staat wat je
moet weten over filosofie, en je hebt 30
hoofdstukjes tot je beschikking. Lijkt het je dan
wijs om een hele les te besteden aan de mening
van je vriendin Judie? Misschien uit
baldadigheid, omdat het een onhaalbare
opdracht is, maar dat lijkt me hier niet de reden.
Ik blader – nu pas – naar de copyrights voorin
en staar ongelovig naar de oorspronkelijke titel:
Les bonheurs de sophie. Une initiation à la philosophie
[20] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
en 30 mini-leçons. ‘Leer alles wat je moet weten
over filosofie’, als vertaling van ‘une initiation à la
philosophie’? Ik zou hier graag nadrukken
aanbrengen, maar kan niet kiezen waar. Het is
helemaal, hélemaal verkeerd! Dat de vertaler,
Théo Buckinx, of de uitgeverij, Bert Bakker, de
lezer wijsmaakt dat de 30 minilessen binnen een
maand geconsumeerd dienen te worden lijkt
nauwelijks een misdrijf, zo schrijlings geplaatst
naast deze totale misvatting van het hele boek.
Wat denkt die Buckinx wel? Hij ‘vertaalde’
de tekst niet alleen, maar voorzag het ook van
een woord vooraf. Een citaatje van Kant, een
citaatje van Plato en een belachelijke
samenvatting: “Dat is wat Filosofie in dertig dagen
ons leert: ons te verwonderen, na te denken,
vragen te stellen, te argumenteren, te filosoferen.
Van moraal tot politiek, van esthetiek tot religie,
van wetenschap tot technologie blijft Filosofie in
dertig dagen verwondering wekken en vragen
stellen. Vragen die je niet kunt beantwoorden
door in een multiplechoicetoets hokjes aan te
kruisen.” Is dit plagiaat uit een studiegids of
verbeeld ik me dat maar?
En alsof hij niet al genoeg schade heeft
gedaan gaat Buckinx vrolijk verder door
Janicaud in verband te brengen met “de door de
Nederlandse minister van Onderwijs op gang
gebrachte discussie tussen aanhangers van het
scheppingsverhaal en voorstanders van de
evolutietheorie”.
De vork blijkt los aan de steel te hangen en
de spaghetti glijdt op mijn boekje. Voor ik het
dichtvouw en in de vuilnisbak laat vallen lees ik
nog net de laatste zin van het voorwoord: “Het
zal dan ook zeker zijn weg naar tal van lezers
weten te vinden.” De Franse tekst, ja, al is het
maar omdat ik benieuwd ben wat er schuil gaat
achter de strontsluiers van Buckinx.
Titel: Filosofie in 30 dagen, Leer binnen een
maand alles wat je moet weten over filosofie
Auteur: Dominique Janicaud
Uitgeverij: Bert Bakker
Gedrukt: 2005
Isbn: 9035128966

MARTHA NUSSBAUM
Judith van Werkhoven
Veel filosofen, waaronder Plato, Epicurus,
Locke en Kant, zagen emoties als oordelen die
rationeel inzicht verhinderen. Hierdoor zouden
emoties het bereiken van het goede leven in de
weg staan. Kant zag emoties als blinde krachten.
Het ondergaan van emoties impliceerde volgens
Kant passiviteit, en hierdoor ontbreekt het de
mens aan controle. De Stoïcijnen meenden dat
emoties nauw verbonden zijn met oordelen over
de waarde van een object. Maar ook door hen
werden emoties als irrationeel afgedaan. Door
emoties hechten mensen zich aan externe
objecten waar zij geen enkele vat op hebben.
Hierdoor is het leven onvoorspelbaar. Terwijl
het goede leven volgens de Stoïcijnen een
gelijkmatig leven was.
De laatste decennia wordt vaker een
cognitieve opvatting van emoties aangehangen.
Steeds meer filosofen en psychologen
verdedigen deze positie. De cognitieve theorieën
proberen een verband te leggen tussen emoties
en cognitief inzicht. Hiermee wordt er gebroken
met de traditionele tegenstelling tussen emotie
en ratio. Martha Nussbaum is een vertegenwoordiger
van de cognitieve opvatting van
emoties.
Martha Nussbaum is geboren in 1947.
Momenteel is zij hoogleraar recht en ethiek aan
de Universiteit van Chicago. Ze studeerde
klassieke talen aan de Universiteit van New York
en filosofie aan Harvard. In 1975 behaalde
Nussbaum aan Harvard haar Ph.D. met een
studie over De motu animalium van Aristoteles.
Van 1975 tot 1983 gaf zij aan Harvard les in
filosofie en klassieke talen. In 1984 verliet ze
Harvard en ging ze werken aan de Brown
Universiteit in Boston. Ze werd daar na enige
jaren benoemd tot hoogleraar filosofie, klassieke
talen en vergelijkende literatuurwetenschappen.
Martha Nussbaum werd vooral bekend toen
haar boek The fragility of goodness. Luck and ethics in
Greek tragedy and philosophy verscheen. In dit boek
staat de rol van emoties centraal. Er worden ook
veel andere thema’s behandeld. Tal van deze
thema’s komen in latere werken terug.
Cognitieve emotietheoretici, zoals Martha
Nussbaum, maken een onderscheid tussen
driften, zoals honger en dorst, en emoties zoals
angst of liefde. Alleen de emoties zijn op een
specifiek (extern) object
gericht. Ook zijn
emoties over het object nauw verbonden met de
cognitieve opvatting die de waarnemer van het
object heeft. Sommige emotietheorieën stellen
dat een noodzakelijke voorwaarde voor het
ervaren van emotie deze cognitieve opvattingen
zijn. Emoties zijn indicatoren voor de waarde die
we hechten aan mensen, zaken en dingen die
buiten ons liggen. Emoties maken ook duidelijk
hoe wij van deze externe dingen afhankelijk zijn.
Deze opvatting lijkt op de Stoïcijnse opvatting.
Martha Nussbaum vindt echter dat we deze
indicatoren juist niet moeten verwerpen, maar
dat deze noodzakelijk zijn voor ons oordelen.
Martha Nussbaum brengt de cognitieve
theorieën over emotie in verband met de vraag
“hoe moeten wij goed leven?” Volgens haar is
zonder emotie het menselijke leven niet meer
mogelijk. Afhankelijkheid en kwetsbaarheid zijn
volgens haar belangrijk om goed te kunnen
leven. Martha Nussbaum maakt echter wel een
onderscheid tussen verschillende emoties, zij ziet
niet alle emoties als even waardig. Bovendien
acht zij het noodzakelijk dat er gereflecteerd
wordt op de achtergrond en houdbaarheid van
emoties. Emoties dragen niet automatisch bij aan
het goede leven.
Het thema emotie is slechts een van de
velen thema’s die Martha Nussbaum in haar
werk behandelt. Toch lijkt dit thema altijd
overheersend te zijn in haar werk. Nussbaum
heeft ook geschreven over het tragische karakter
van het goede leven, het praktische karakter van
de filosofie, de rol die filosofie samen met
literatuur speelt in de opvoeding van een kind en
het belang van stijl binnen de filosofie waarbij
gekeken wordt naar de literatuurwetenschappen.
Ze is erg geïnteresseerd in recht en politiek. In
later werk zoals "Poetic Justice. The literary
imagination and the public life" (1995) brengt zij
haar interesses voor emotie, literatuur en recht
samen.
Bron: Nussbaum, M., Wat liefde weet,
(vertaald uit het Engels door Frans van
Zetten; Muntinga Amsterdam, 2002.)
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [21]

ERLÄUTERUNG VAN DE PUSSYCAT
DOLLS – ‘BEEP’
Sam Krelage
De vorige editie van de Thauma stond vol met
erläuterungen, en het zijn altijd weer gedichten van
Hölderlin die er aan moeten geloven. In mijn
erläuterung van Muse claimde ik dat je door deze
oude meuk te bestuderen geen zier wijzer wordt
aangaande wat er in onze tijd speelt. Daarvoor
moet je juist niet de hoge cultuur bestuderen,
maar popmuziek.
Heel Gallië? Nee, niet alle popmuziek achtte
ik geschikt om de toestand van onze cultuur aan
af te lezen. “De meeste popliedjes laten zich
maar al te makkelijk uitleggen in termen van het
hedonisme,” zei ik toen. Nu zie ik in dat dat een
enorme fout was. Want als de tendens tot
genotszoekerij zo overheersend is, is dat dan niet
precies datgene wat er nu gebeurt? Daarom
moeten we ons niet ingraven in alternatieve
rock, dat is nog veel te elitaristisch. We moeten
opklimmen in de hitlijsten om uit te komen bij
de lichtste muziek die daar boven komt drijven.
Om mijn zonden uit het verleden recht te zetten
presenteer ik u dus vandaag: the Pussycat Dolls met
Beep, een wereldwijde hit. Ze maakten deze in
samenwerking met Will.I.Am van de Black Eyed
Peas, die de plaat ook produceerde.
Muziek
Will.I.Am mag dan ook de reden zijn waarom dit
nummer toch zo verbazend goed ik elkaar zit.
De sample van strijkers waar de plaat mee begint
en die ook in de rest van de track regelmatig
terug komt, is afkomstig van Evil Woman, een
single van ELO. Dat is, voor de niet-ingewijden,
the Electric Light Orchestra, een vroege en
uiterst invloedrijke electroband die synthesizermuziek
mengde met de klanken van klassieke
instrumenten. Will heeft de sample aangekleed in
een hip-pop jasje zodat het melodietje snel in je
kop blijft hangen. Hij voegde nog een gimmick
toe aan de plaat: aan het eind van elke regel uit
het refrein is een woord ‘weggepiept’. Bij deze
muziek is echter vooral de clip belangrijk. De
Pussycat Dolls zijn immers bedoeld om naar te
kijken, toch? Dus doe even lekker plat, zet je TV
op the Box en vraag hem aan. Kijk dan vooral
goed naar wat de Dolls doen op het moment dat
je zo’n ‘piepje’ hoort. In de tekst heb ik ze
aangegeven met sterretjes.
[22] THAUMA 2006-2007 NUMMER 1
De single ‘Beep’ van The Pussycat Dolls
Will.I.Am
It's funny how a man only thinks about the ***
You got a real big heart, but I'm looking your ***
You got real big brains, but I'm looking at your ***
Girl, there ain't no pain in me looking at your ***
De Pussycat Doll
I don't give a ***
Keep looking at my ***
'Cause it don't mean a thing if you're looking at my ***
I'm a do my thing while you're playing with your ***
Ha, ha-ha, ha-ha, ha-ha
Refrein
Het refrein is een duetje tussen Will.I.Am en een
Pussycat, die beiden iets anders te vertellen
hebben. Laten we ze dus goed onderscheiden,
te beginnen bij Will. Een man, zegt hij
generaliserend, denkt alleen aan ***. Het woord
waarvan we daarbij direct het gewicht moeten
voelen is only. Dat is in zekere zin ook een
generalisatie, want het sluit al het andere dan ***
uit. Wat ‘***’ is kan pas duidelijk worden als we
de rest van de tekst hebben gelezen. In de
tweede regel wordt de *** in contrast gezet met
een ‘groot hart’, in de derde met een ‘groot
brein’. Bovendien komen we er achter dat je de
*** kunt zien. Hart en hersenen zijn organen die
traditioneel symbool staan voor iets dat je juist
niet kunt zien, namelijk de gevoelens en

gedachten. De Pussycat Doll heeft, zegt hij, vast
wel een diep gevoelsleven en een interessante
persoonlijkheid. In het geval van de Pussycat
Dolls kun je het oneens zijn met Will, maar denk
er aan: hij spreekt generaliserend. Onder
vrouwen in het algemeen zijn er zat gevoelig en
slim. Maar “it’s funny”, begint Will. Hart en
hersens zijn eigenschappen van een vrouw waar
je op kunt vallen, maar er is iets raars aan de
hand: Will heeft alleen maar oog voor haar
lichaam, het zichtbare aan een vrouw.
Uit de vorige erläuterung herinneren we ons
nog dat Muse kampte met een zelfde gevoel: het
onvermogen liefde te voelen en te blijven steken
in lust. Will.I.Am laat die pijn echter niet toch
zich toe. Want net als hij zich deze tekortkoming
bijna beseft, probeert hij zijn meisje ervan te
overtuigen dat het helemaal niet erg is dat hij
alleen oog heeft voor haar lijf.
Nu komt de Pussycat Doll aan het woord,
maar het blijkt dat ze helemaal niet overtuigd
hoeft te worden. Ze geeft er geen fluit om of hij
naar haar lichaam kijkt, maar ze maakt ook
duidelijk dat ze niet op zijn avances in zal gaan.
Want zij gaat haar gang terwijl hij met zichzelf
mag blijven spelen. Onder welke voorwaarden
ze zijn ‘romantische’ verzoek wel in zou willigen,
laat ze verder niet los. Waarschijnlijk speelt ze
The Pussycat Dolls
gewoon hard-to-get, en maakt zich zo nog
begerenswaardiger.
Conclusie
Het is ondertussen wel duidelijk wat er steeds op
de plaats van de *** moet staan. Als er op radio
of TV iets weggepiept wordt, is dat steevast een
obscene term. En die kan ook steeds op de ***
worden ingevuld. Wij hebben gevonden dat ze
hier staan voor het lichamelijke aan de liefde. Ik
stel het nu wel tot mijn conclusie uit om dit te
zeggen, maar het is voor de beluisteraar van de
Pussycat Dolls al na één keer horen al duidelijk.
De tekst is ongeveer even weinig verhullend als
de stoeipakjes van de dames. En niet alleen de
tekst, ook de muziek is opzwepend, evenals de
dansjes en natuurlijk de Dolls zelf. Heel dit
nummer gaat over seks, maar het mag niet
gezegd worden!
Zo hoeft er net geen sticker ‘parental advisory:
explicit content’ op de cd-hoes, maar het uiterste
van impliciteit is hier wel bereikt. Will kan het
hoofd of hart van zijn Doll niet beminnen. Toch
moet Will, zelfs als hij zijn Pussycat er van wil
overtuigen dat dat helemaal niet erg is, spreken
in een omfloerste taal. Seks heeft die minimale
verhulling dus nog nodig. Liefde tot hoofd en
hart verwisselen voor puur lichamelijk verlangen
is dus toch niet geheel pijnloos.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [23]