2006-2007 nummer 1 - Thauma

maken. Dat kennis deze rol kan spelen lijkt
duidelijk: iemand die in een afgezonderd
bergdorp leeft en geen weet heeft van de
gedachten en gebruiken buiten zijn directe
omgeving zal niet in een positie verkeren waarin
hij kritisch tegenover zijn omgeving kan staan,
en het valt dus niet te verwachten dat hij deze
ooit aan de kant zal zetten om zijn eigen wetten
te ontdekken of te scheppen.
Nu valt het niet te ontkennen dat de
filosofie mensen in contact brengt met
denkbeelden die zij nog niet kenden en zo hun
keuze aan levensbeschouwingen vergroot, maar
hier kan toch niet de essentie van haar
autonomiserende taak liggen. Is het, in deze
geglobaliseerde wereld, werkelijk nodig om
filosofie te bestuderen om een groot scala aan
mogelijke denkbeelden te leren kennen? En
vallen de voorwaarden voor autonomie te
reduceren tot het consumentistische ideaalbeeld
van een grote hoeveelheid keuzemogelijkheden?
Op beide vragen is het antwoord ontkennend.
Ten tweede zou het zo kunnen zijn dat het
bestuderen van oude teksten ons mentale
procedures leert die nodig zijn om autonoom te
worden. Dit lijkt de opvatting te zijn van hen die
de studie filosofie roemen omdat zij haar
studenten 'logisch redeneren' bijbrengt. Maar
ook dit kan geen afdoende antwoord zijn, want
ook al is logisch redeneren wellicht een handige
vaardigheid wanneer het erom gaat de
consequenties van ons denken in te zien, het
leidt niet tot iets dat we zelf gemaakt hebben:
uiteindelijk is het logische denken niet meer dan
het volgen van een vast, voor iedereen gelijk
schema, en daarmee weliswaar nog niet in
tegenspraak met, maar zeker ook niet voldoende
voor, autonomie.
Ten derde – en hier keren wij terug naar de
tekst van Nietzsche – zou het zo kunnen zijn dat
het bestuderen van oude teksten ons toegang
verleent tot een persoonlijke kern, die relatief
onafhankelijk is van de dikke lagen culturele
conditionering waarin zij gevangen wordt
gehouden. De filosofie zou dan kunnen
optreden als bevrijder. Nietzsche verbindt deze
bevrijding met het thema opvoeding, en
formuleert zijn these aldus:
“Je ware opvoeders, zij die je vormen,
maken je duidelijk wat de ware,
oorspronkelijke betekenis en grondstof van
je wezen is, iets dat volstrekt niet opgevoed
of gevormd kan worden, maar hoe dan ook
moeilijk toegankelijk, gebonden, verlamd is:
je opvoeders kunnen niets anders zijn dan je
bevrijders.” (p. 180)
Hoe zou een filosoof je kunnen bevrijden? Niet
door de leerstellingen die hij heeft geformuleerd;
wanneer wij simpelweg een leer overnemen
hebben wij de autonomie in het geheel niet
bereikt, maar lopen wij slechts blindelings achter
een oude man aan. Ook niet door ons zijn
denkmethode aan te meten en op exact dezelfde
wijze te filosoferen als hij dat deed; hiervoor
geldt dezelfde tegenwerping. Nee, Nietzsche ziet
de opvoedende taak van de filosoof in de eerste
plaats in het voorbeeld dat zijn leven biedt, en
dan met name in de deugden die uit zijn koene
schrijven en handelen spreken, en uit de gevaren
die hij in zijn leven heeft overwonnen. Door een
filosoof te bestuderen kunnen wij ons dezelfde
deugden eigen maken en ons wapenen tegen de
gevaren die op de loer liggen.
Maar waarom nu die oude teksten? Waarom
zouden we ons laten opvoeden door de doden,
in plaats van door de levenden? In de eerste
plaats: omdat er slechts weinig genieën zijn,
waarin de deugden en gevaren het helderst
worden, en wij dus meer kans hebben opgevoed
te worden wanneer we de genieën uit het
verleden bestuderen dan wanneer we in het
heden naar hen gaan zoeken. In de tweede
plaats, aangezien autonomie slechts formeel voor
allen hetzelfde is, maar in de invulling en de weg
erheen van persoon tot persoon sterk verschilt,
verschillen ook de deugden en gevaren sterk van
persoon tot persoon. Zelfs als men in het heden
een genie zou kunnen ontdekken, is het nog
maar de vraag of deze van hetzelfde hout is
gesneden als men zelf is. De kans om tussen alle
grote filosofen uit het verleden een geschikte
opvoeder te vinden is veel groter.
Het is daarvoor niet eens zo belangrijk dat
de filosoof daadwerkelijk de deugden heeft en
door de gevaren werd geteisterd die wij in zijn
leven en werk menen waar te nemen. Tussen de
regels door wordt dit geïllustreerd in Nietzsches
tekst, die voor een groot deel bestaat uit een
analyse van de deugden en gevaren van
Schopenhauer – waarbij de oplettende lezer al
snel het idee krijgt dat hier veel meer een
ideaalbeeld wordt ontworpen waar Nietzsche
naar wil streven dan dat er nu werkelijk een juist
beeld van Schopenhauer wordt geschetst.
Welke deugden ziet Nietzsche in zijn
opvoeder? Dat zijn eerlijkheid, monterheid en
bestendigheid.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [5]