2006-2007 nummer 1 - Thauma

gespeeld moet worden door een oude, in teksten
sprekende denker?
“Maar, zal men tegenwerpen, [de docent]
hoeft ook helemaal geen denker te zijn,
hoogstens een na- en overdenker, en vooral
een erudiete kenner van alle vroegere
denkers; over hen zal hij altijd wel iets
kunnen vertellen dat zijn leerlingen niet
weten. [Maar dit is nu juist het grootste
gevaar voor de filosofie:] wanneer zij zich
verplicht zich in de eerste plaats en
voornamelijk als geleerdheid voor te doen.”
(p. 252-253)
Waarom is dit een gevaar? Welnu, precies omdat
de filosofie dan een wetenschap dreigt te worden
en dezelfde vampirische uitwerking op haar
leerlingen zal hebben als deze. In plaats van een
opvoeding wordt het filosofie-onderwijs een
leren van feiten en procedures dat de geest
uitdroogt en de heel eigen kern onbereikbaarder
maakt dan ooit. Nietzsche illustreert dit aan de
hand van het onderwijs in de geschiedenis van
de filosofie, een illustratie die ik in dit laatste
lange citaat zal presenteren:
“En ten slotte, voor de drommel: wat voor
belang heeft de geschiedenis van de filosofie
voor onze jongeren? Moet de chaos van
meningen hun de moed benemen er zelf
meningen op na te houden? [...] Moeten zij
misschien zelfs de filosofie leren haten of
verachten? Bijna zou je het laatste gaan
denken, als je weet hoe de studenten zich
voor hun filosofische examens moeten
afpijnigen om de krankzinnigste en puntigste
invallen van de menselijke geest, benevens
de meest grandioze en gecompliceerde, in
hun arme brein te persen. De enige kritiek
van een filosofie die mogelijk is en ook iets
bewijst, namelijk te onderzoeken of men
volgens die filosofie zou kunnen leven, is
nooit op een universiteit gedoceerd [...]. En
nu stelle men zich een jeugdig brein voor,
zonder veel levenservaring, waarin vijftig
stelsels in verbale vorm en vijftig kritieken
daarvan naast en door elkaar liggen
opgeslagen – wat een woestenij, wat een
verwildering, wat een aanfluiting van de
opvoeding tot filosofie!” (p. 253-254)
Victor Gijsbers leest, © Deborah Klaassen
Het zal niet verbazen dat Nietzsche later in het
essay de conclusie trekt dat het maar beter zou
zijn voor de filosofie wanneer zijn van de
universiteiten verdween. Maar is het nu werkelijk
zo erg gesteld met het onderwijs als Nietzsche
zegt? Zal onze opleiding de studenten tot
beendermensen maken, of kan zij juist toegang
verlenen tot een autonomie die anders
onbereikbaar zou zijn? Enige redenen om, pace
Nietzsche, dit laatste te denken zijn er wel.
Om in een filosoof een opvoeder te vinden
die ons via zijn voorbeeld tot autonomie kan
voeren is het nodig dat wij (1) die filosoof leren
kennen, en (2) die filosoof vruchtbaar leren
lezen. Deze twee voorwaarden zijn nog niet
voldoende voor het bereiken van autonomie via
de filosofie, maar ze zijn er wel noodzakelijk
voor. En het zijn voorwaarden die de studie
wijsbegeerte kan scheppen: juist door haar
studenten met een breed scala aan filosofen te
laten kennis maken; door hen op verschillende
manieren filosofisch te leren nadenken; door hen
te leren teksten scherp, met analytische blik en
invoelingsvermogen te lezen; door hen te leren
het gelezene te verwerken en met andere
denkbeelden te verbinden – juist door al die
zaken bij te brengen schept de studie
wijsbegeerte de mogelijkheidsvoorwaarden van
het bereiken van filosofische autonomie.
De studie wijsbegeerte is niet voldoende. Je
kan al je tentamens halen en cum laude afstuderen
zonder ooit een stap in de richting van de
autonomie te hebben gezet – en Nietzsche heeft
gelijk wanneer hij erop wijst dat dit in de
structuur van het academische onderwijs ligt
besloten. Maar het volgt niet dat de studie het
streven naar autonomie belemmert: integendeel.
Voor hen die via de filosofie tot zichzelf willen
komen kan zij buitengewoon nuttig zijn; maar
daar moet de student dan wel zelf iets extra's
voor doen, iets dat boven het gewone leren voor
tentamens uitstijgt. Om het met Nietzsche te
zeggen: de studente zal zelf een filosofie moeten
ontdekken volgens welke zij kan leven.
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [7]