2006-2007 nummer 1 - Thauma

omtrent de manier waarop mensen in
werkelijkheid muziek maken en beluisteren. Tijd
voor ons om u te verlichten.
Wetenschappelijke en filosofische
onderbouwing
De muziekrelativist, die wij hierboven
aanvoerden, heeft het over verschillende, al dan
niet verenigbare notenstelsels. Het toonsysteem
waarin muziek gecomponeerd is geeft niet veel
meer dan de bouwstenen voor het stuk. De
patronen en structuren die in het bouwwerk naar
voren treden zijn echter veel belangrijker voor
de appreciatie van muziek. Laten we beginnen
met enkele opmerkelijke eigenschappen van die
patronen.
In 1993 onderzocht men of het luisteren
naar bepaalde soorten muziek invloed heeft op
onze intelligentie. Tijdens het luisteren naar
Mozart bleek er bij de proefpersonen een
significante stijging op te treden van het
ruimtelijk IQ, en deze verhoogde intelligentie
hield nog geruime tijd daarna aan. Dit fenomeen
gaat sindsdien door het leven als het Mozart-effect.
Later onderzoek bracht aan het licht dat als
muziek in ons een bepaalde cognitieve of
emotionele reactie teweeg brengt, de patronen in
die muziek overeenstemmen met patronen in
onze hersenactiviteit. Die hersenactiviteit heeft
daarbij niet specifiek iets met het luisteren naar
muziek te maken, het zijn de patronen van
normale cognitieve handelingen en emotionele
responsen.
Deze resultaten zijn in harmonie met
verschillende muziekfilosofische theorieën die in
de loop van de afgelopen honderd jaar zijn
ontwikkeld. Ernest Ansermet bedacht op basis
van het wijsgerig bewustzijnsonderzoek van
Husserl de muziekfenomenologie. Zijn ingang
verschilt weliswaar radicaal met die van het
neurologisch onderzoek dat we eerder
aanhaalden, toch is er een interessante
overeenkomst in hun resultaten. Ansermet zegt
dat de basisfenomenen van het muzikale
bewustzijn identiek zijn met de basisfenomenen
van ons bewustzijn überhaupt. Of,
fenomenologisch gezegd, muzikale fenomenen
zijn identiek met de verschijnselen “die am
Ursprung aller Grundstimmungen des Menschen in
seiner Bezeihung zur Welt und zur menschlichen
Gesellschaft stehen.” Het muzikale bewustzijn
berust volgens Ansermet volledig op onze
rationele en emotionele activiteit.
Voor wie dit te vaag is, is er de op de vroege
Wittgenstein gebaseerde muziekfilosofie van
Suzanne Langer. Voor de Wittgenstein van de
Tractatus werkt taal als een beeld van de
werkelijkheid, omdat beiden formeel en
structureel overeenkomen. Langer zegt, in het
verlengde hiervan, dat de structuren die we in de
muziek horen ‘isomorf’ zijn met
gevoelspatronen: “Music can only reflect the
morphology of feeling”. Deze overeenkonst in vorm
ligt aan de basis van het feit dat we betekenis aan
muziek toekennen. Iets vergelijkbaars is door
ene Carroll Pratt geformuleerd in een in de
muziekfilosofie befaamde frase: “Music sounds the
way moods feel.”
In onze respons op muziek worden wij dus
vooral geleid door de patronen ervan, omdat wij
daar de patronen van ons eigen denken en
voelen in herkennen. Of de muziek geschreven
is volgens een alternatieve toonladder, is op dat
vlak volstrekt irrelevant. Op het eerste gehoor
klinkt een Arabische elegie misschien vals,
omdat de instrumenten op een afwijkende
manier gestemd zijn, je kunt hem vanwege zijn
ritmische en melodische structuur wel degelijk
herkennen als klaagzang.
Tussen verschillende muziekculturen en
tussen verschillende genres binnen één cultuur,
vertonen deze structuren van ritme en wijze een
opmerkelijke overeenstemming. Zo vinden wij
in de Indiase muziek de zogenaamde ‘heroïsche
raga’, die moed en weerbaarheid in de luisteraar
moet aanwakkeren. In deze raga kunnen we
ritmische patronen aanwijzen die angstaanjagend
veel lijken op de ritmen in de polonaises van
Chopin. En die ‘poolse dansen’ zijn geen
carnavalsmuziek, het zijn oorlogswalsen, die
werden gecomponeerd in de tijd dat het Poolse
volk zich moest verzetten tegen een invasie van
de Russen.
Wij kunnen met dit materiaal in handen
misschien beter begrijpen waarom de fans van
Muse niet gillend wegliepen bij Wagner. Niet
alleen bracht die muziek hen, zoals Nietzsche
dat geformuleerd zou hebben, in dezelfde
dionysische vervoering. Meer concreet
herkenden zij in de opera waarschijnlijk dezelfde
muzikale gestes en gevoelspatronen als die hun
vertrouwd waren van Matthew Bellamy en de
zijnen.
Blootstelling en gewenning
Het is onmogelijk om in je latere leven een taal
even vloeiend te leren spreken als je moedertaal.
Daar staat tegenover dat zelfs het domste kind
de taal waarin hij geboren wordt cadeau krijgt.
Het hoeft geen moeite te doen om zijn
THAUMA 2006-2007 NUMMER 1 [17]