3 01 Slachtofferhulp en herstelbemiddeling - WODC
3 01 Slachtofferhulp en herstelbemiddeling - WODC
3 01 Slachtofferhulp en herstelbemiddeling - WODC
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
3<br />
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> jaargang 27 20<strong>01</strong> <strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong> <strong>herstelbemiddeling</strong><br />
W O<br />
3 <strong>01</strong><br />
JV<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>herstelbemiddeling</strong><br />
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
verschijnt 9 maal per jaar jaargang 27 april<br />
D C<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek- <strong>en</strong><br />
Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum<br />
Gouda Quint
3 <strong>01</strong><br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>herstelbemiddeling</strong><br />
jaargang 27 april
Colofon<br />
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijke<br />
uitgave van het Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum van<br />
het ministerie van Justitie <strong>en</strong> Kluwer. Het<br />
tijdschrift verschijnt neg<strong>en</strong> keer per jaar.<br />
Redactieraad<br />
drs. A.C. Berghuis<br />
prof. dr. W.L. Buitelaar<br />
prof. dr. H.G. van de Bunt<br />
mr. drs. J.M. Nel<strong>en</strong><br />
mr. dr. E. Niemeijer<br />
drs. I. Passchier<br />
mr. drs. P.J.J. van Voorst<br />
Redactie<br />
drs. M.A.V. Klein-Meijer<br />
dr. B.A.M. van Stokkom<br />
mr. P.B.A. ter Veer<br />
Redactieadres<br />
Ministerie van Justitie, <strong>WODC</strong><br />
Redactie Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
Postbus 203<strong>01</strong><br />
2500 EH ’s-Grav<strong>en</strong>hage<br />
fax: 070-370 79 48<br />
tel.: 070-370 71 47<br />
e-mail: pveer@best-dep.minjus.nl<br />
<strong>WODC</strong>-docum<strong>en</strong>tatie<br />
Voor inlichting<strong>en</strong>: Infodesk <strong>WODC</strong>,<br />
070-370 65 53 (09.00u.-15.00u.)<br />
e-mail: wodcinfo@wodc.minjust.nl<br />
Internet-adres: www.wodc.nl<br />
Abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> wordt gratis<br />
verspreid onder person<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong><br />
die beleidsmatig werkzaam zijn t<strong>en</strong><br />
behoeve van het ministerie van justitie.<br />
Deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die in aanmerking d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> te<br />
kom<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> gratis abonnem<strong>en</strong>t,<br />
kunn<strong>en</strong> zich uitsluit<strong>en</strong>d schriftelijk<br />
w<strong>en</strong>d<strong>en</strong> tot bov<strong>en</strong>staand redactieadres.<br />
Andere belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich<br />
teg<strong>en</strong> betaling abonner<strong>en</strong>. Zij di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
zich te w<strong>en</strong>d<strong>en</strong> tot:<br />
Libresso BV<br />
Postbus 23, 7400 GA Dev<strong>en</strong>ter<br />
tel.: 0570-63 31 55<br />
Administratie <strong>en</strong> adreswijziging<strong>en</strong><br />
De abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>administratie wordt<br />
verzorgd door:<br />
Libresso BV<br />
Postbus 23<br />
7400 GA Dev<strong>en</strong>ter<br />
tel: 0570-63 31 55<br />
Adreswijziging<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> doorgegev<strong>en</strong><br />
door het adresstrookje toe te<br />
z<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aan Libresso.<br />
Beëindiging abonnem<strong>en</strong>t<br />
Betaalde abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> tot<br />
uiterlijk 31 december van het lop<strong>en</strong>de<br />
abonnem<strong>en</strong>tsjaar word<strong>en</strong> opgezegd. Bij<br />
niet-tijdige opzegging wordt het abonnem<strong>en</strong>t<br />
automatisch voor e<strong>en</strong> jaar verl<strong>en</strong>gd.<br />
Gratis abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
desgevraagd te all<strong>en</strong> tijde beëindigd<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Abonnem<strong>en</strong>tsprijs<br />
De abonnem<strong>en</strong>tsprijs bedraagt ƒ 130,–<br />
(58,99 euro) per jaar; stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> AIO’s<br />
ƒ 100,– (45,38 euro) (gedur<strong>en</strong>de<br />
maximaal vijf jaar). Betaling geschiedt<br />
bij voorkeur met de te ontvang<strong>en</strong> acceptgirokaart<strong>en</strong>.<br />
Nabestelling<strong>en</strong><br />
Losse nummers kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nabesteld<br />
bij Libresso BV. De prijs van losse<br />
nummers bedraagt ƒ 20,– (9,08 euro)<br />
(exclusief verz<strong>en</strong>dkost<strong>en</strong>).<br />
Ontwerp<br />
Hans Meiboom, Amsterdam<br />
ISSN: <strong>01</strong>67-5850<br />
Opname van e<strong>en</strong> artikel in dit tijdschrift<br />
betek<strong>en</strong>t niet dat de inhoud ervan het<br />
standpunt van de minister van justitie<br />
weergeeft.
Inhoud<br />
Voorwoord 5<br />
Y.H. Heslinga<br />
De professionalisering van slachtofferhulp; activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ontwikkeling<strong>en</strong> 10<br />
J. van Erp <strong>en</strong> M. Verberk<br />
Evaluatie regelgeving Terwee; bevinding<strong>en</strong> van slachtoffers 20<br />
P. van Dijk<br />
Slachtoffers in de strafrechtspleging; <strong>en</strong>ige rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong><br />
31<br />
M.E.I. Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> E.H. Hoeg<strong>en</strong><br />
Het Nederlandse slachtofferbeleid; e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d<br />
perspectief 43<br />
E. Rassin<br />
Het getraumatiseerde slachtoffer; behandeling, verhoor <strong>en</strong><br />
hiat<strong>en</strong> in de herinnering 58<br />
A.C. Spap<strong>en</strong>s<br />
Bemiddeling in relatie tot het strafproces 70<br />
J. Frijns<br />
Herstelbemiddeling in de praktijk; uitzicht door inzicht 81<br />
L. Walgrave<br />
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht; duet of duel? 97<br />
I. Wijers<br />
Family group confer<strong>en</strong>cing; kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij herstelrecht voor<br />
jeugdige delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 110<br />
C.P.M. Cleir<strong>en</strong><br />
De andere kant van het gelijk; strafgeding of mediation? 122<br />
Bijlage<br />
www.victimology.nl; de International Victimology Website 143<br />
3
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 4<br />
Summaries 148<br />
Journaal 152<br />
Literatuuroverzicht 157<br />
Algeme<strong>en</strong> 157<br />
Strafrecht <strong>en</strong> strafrechtspleging 157<br />
Criminologie 158<br />
Gevang<strong>en</strong>iswez<strong>en</strong>/tbs 162<br />
Jeugdbescherming <strong>en</strong> -delinqu<strong>en</strong>tie 164<br />
Slachtofferstudies 167<br />
Prev<strong>en</strong>tie van criminaliteit 167<br />
Boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> 169
Voorwoord<br />
Lange tijd werd<strong>en</strong> de positie <strong>en</strong> belang<strong>en</strong> van slachtoffers in het strafproces<br />
regelrecht ontk<strong>en</strong>d. Slachtoffers werd<strong>en</strong> gereduceerd tot ‘irrelevante<br />
aanleiding tot de misdaad’. De laatste dec<strong>en</strong>nia is deze uitsluiting steeds<br />
meer aangevocht<strong>en</strong>. Slachtoffers zijn meer <strong>en</strong> meer geëmancipeerd <strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> zich niet meer behandel<strong>en</strong> alsof zij redeloos zoud<strong>en</strong> zijn. Steeds<br />
meer organisaties zijn betrokk<strong>en</strong> geraakt bij slachtofferzorg, waaronder<br />
het buro slachtofferhulp. Ook politie <strong>en</strong> justitie hebb<strong>en</strong> de laatste ti<strong>en</strong><br />
jaar steeds meer aandacht gekreg<strong>en</strong> voor slachtoffers. In 1995 werd de<br />
wet <strong>en</strong> regelgeving Terwee ingevoerd waardoor slachtoffers gedur<strong>en</strong>de<br />
het strafproces de geled<strong>en</strong> schade kunn<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong> op de dader <strong>en</strong> eerder<br />
de relevante informatie krijg<strong>en</strong>.<br />
Vel<strong>en</strong> acht<strong>en</strong> deze verandering<strong>en</strong> niet toereik<strong>en</strong>d. Slachtoffers zoud<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> volwaardige positie in het strafproces di<strong>en</strong><strong>en</strong> in te nem<strong>en</strong>. Zo zou<br />
e<strong>en</strong> spreekrecht voor slachtoffers <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingevoerd,<br />
waardoor alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> in het strafproces geïnformeerd kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> over <strong>en</strong> confronteerd word<strong>en</strong> met de gevolg<strong>en</strong> van het strafbare<br />
feit. Deze problematiek roept echter ook vele vrag<strong>en</strong> op: in hoeverre<br />
zijn politie <strong>en</strong> justitie er op berek<strong>en</strong>d verder tegemoet te kom<strong>en</strong> aan<br />
slachtofferbelang<strong>en</strong>? En hoe verhoudt de opwaardering van de rol van<br />
het slachtoffer in het strafproces zich tot de beginsel<strong>en</strong> van het strafrecht?<br />
Wordt de objectieve waarheidsvinding erdoor belast?<br />
De ontwikkeling<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> slachtofferzorg <strong>en</strong> -recht<strong>en</strong> staan c<strong>en</strong>traal<br />
in het eerste gedeelte van dit nummer. In het tweede gedeelte wordt ingezoemd<br />
op e<strong>en</strong> andere maatschappelijk tr<strong>en</strong>d die nadrukkelijk tegemoet<br />
komt aan slachtofferbelang<strong>en</strong>: <strong>herstelbemiddeling</strong>. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d<br />
voor bemiddeling – anders dan rechtspraak – is dat de deelnemers zelf<br />
geacht word<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> oplossing te kom<strong>en</strong> (zie het themanummer over<br />
mediation van december 2000). Herstelbemiddeling (ook wel herstelrecht<br />
of restorative justice g<strong>en</strong>oemd) beoogt de strafrechtspleging te heroriënter<strong>en</strong><br />
op restitutie, herstel <strong>en</strong> probleemoplossing door de betrokk<strong>en</strong><br />
partij<strong>en</strong> op hun pot<strong>en</strong>tiële bijdrage daartoe aan te sprek<strong>en</strong>. Slachtoffers<br />
word<strong>en</strong> in staat gesteld hun leed te verwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> invloed op de<br />
afloop van het conflict (schaderegeling; gedragsafsprak<strong>en</strong>; excuses, <strong>en</strong>zovoort).<br />
Hoewel de vooralsnog schaarse experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in Nederland word<strong>en</strong><br />
toegejuicht, rester<strong>en</strong> er veel vrag<strong>en</strong>. In welke fase is <strong>herstelbemiddeling</strong><br />
het meest geëig<strong>en</strong>d: voor, tijd<strong>en</strong>s of na de zitting? Welke risico’s br<strong>en</strong>gt<br />
e<strong>en</strong> mislukte mediation voor slachtoffers <strong>en</strong> daders met zich mee? Is hun<br />
rechtszekerheid voldo<strong>en</strong>de gewaarborgd <strong>en</strong> in hoeverre is de herstelrechtelijke<br />
sanctie proportioneel?<br />
In het op<strong>en</strong>ingsartikel maakt Y.H. Heslinga de balans op van wat er de<br />
laatste ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> slachtofferzorg is gerealiseerd. Ze constateert<br />
dat met name slachtoffers van geweld <strong>en</strong> verkeersincid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beter<br />
wettelijk beschermd word<strong>en</strong>. Het verkeersrecht heeft zich zelfs ontwikkeld<br />
tot ‘slachtofferrecht’. Ook de rechter kiest steeds meer de kant van<br />
het slachtoffer, gezi<strong>en</strong> het ruimer toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van schadevergoeding<strong>en</strong>;<br />
5
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 6<br />
de verjaringstermijn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> steeds verder opgerekt. Nochtans is er in<br />
Nederland ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> claimcultuur: slechts in twintig tot dertig<br />
proc<strong>en</strong>t van de schadegevall<strong>en</strong> word<strong>en</strong> claims ingedi<strong>en</strong>d. De to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
vraag naar professionele opvang <strong>en</strong> begeleiding (90.000 hulpvragers<br />
in 2000) dwingt <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland ertoe de taakstelling<br />
te verbred<strong>en</strong>: onder andere meer nadruk op prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> bevordering<br />
van zelfredzaamheid. Volg<strong>en</strong>s de auteur zal in de toekomst de meeste<br />
aandacht uitgaan naar slachtoffer-empowerm<strong>en</strong>t. T<strong>en</strong>slotte plaatst Heslinga<br />
<strong>en</strong>ige kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij de commercialisering van de slachtofferzorg<br />
<strong>en</strong> pleit zij ervoor duidelijke kwaliteitswaarborg<strong>en</strong> voor de zorg vast<br />
te stell<strong>en</strong>.<br />
J. van Erp <strong>en</strong> M. Verberk do<strong>en</strong> in hun artikel verslag van e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>quête onder slachtoffers, in het kader van de evaluatie wet Terwee. Ze<br />
gaan in op de vraag in hoeverre slachtoffers tevred<strong>en</strong> zijn over de bejeg<strong>en</strong>ing,<br />
informatieverstrekking <strong>en</strong> (poging<strong>en</strong> tot) schadebemiddeling door<br />
respectievelijk het buro slachtofferhulp, politie <strong>en</strong> O.M. E<strong>en</strong> grote meerderheid<br />
van de slachtoffers blijkt tevred<strong>en</strong> over het werk van de betrokk<strong>en</strong><br />
functionariss<strong>en</strong>, zij het dat de medewerkers van het O.M. naar verhouding<br />
negatiever beoordeeld word<strong>en</strong>. Ongeveer twintig proc<strong>en</strong>t van<br />
de slachtoffers is op diverse front<strong>en</strong> ontevred<strong>en</strong>: zij gev<strong>en</strong> aan dat het<br />
vertrouw<strong>en</strong> in politie <strong>en</strong> justitie is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> sinds m<strong>en</strong> aangifte deed.<br />
De auteurs stell<strong>en</strong> vast dat de tevred<strong>en</strong>heid die slachtoffers ontl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan<br />
bejeg<strong>en</strong>ing, informatieverstrekking <strong>en</strong> (poging<strong>en</strong> tot) schadevergoeding<br />
e<strong>en</strong> groot effect sorter<strong>en</strong> op het vertrouw<strong>en</strong> in de politie <strong>en</strong> het O.M. Het<br />
rechtssysteem wordt er geloofwaardiger door.<br />
In de volg<strong>en</strong>de twee bijdrag<strong>en</strong> wordt het slachtofferbeleid kritisch besprok<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wordt nagegaan in welke richting dat beleid zich zou kunn<strong>en</strong><br />
ontwikkel<strong>en</strong>. P. van Dijk geeft e<strong>en</strong> overzicht van <strong>en</strong>ige rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong><br />
in wetgeving <strong>en</strong> beleid die van belang zijn voor de positie van<br />
slachtoffers <strong>en</strong> stelt vast dat justitie op bepaalde punt<strong>en</strong> niet ‘slachtoffervri<strong>en</strong>delijker’<br />
is geword<strong>en</strong>. Voor wat betreft de inwerkingtreding van de<br />
nieuwe richtlijn<strong>en</strong> slachtofferzorg constateert de auteur dat er meer druk<br />
op het slachtoffer wordt uitgeoef<strong>en</strong>d om daders te kunn<strong>en</strong> opspor<strong>en</strong>.<br />
Ook de rec<strong>en</strong>t in de Kamer bediscussieerde ‘waarborg<strong>en</strong> rondom de vervolging<br />
voor slachtoffers’ houdt de auteur kritisch teg<strong>en</strong> het licht. Hij verwacht<br />
dat deze regeling die de beklagmogelijkhed<strong>en</strong> van slachtoffers vergroot,<br />
in de praktijk weinig soelaas zal bied<strong>en</strong>, met name omdat<br />
slachtoffers langer in onzekerheid blijv<strong>en</strong>. Wat schadevergoedingsregeling<strong>en</strong><br />
betreft valt het de auteur op dat justitie er de voorkeur aan<br />
geeft de coördinatie in eig<strong>en</strong> hand<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. Als slachtoffers zelfstandig<br />
hun schade op daders zoud<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>, vreest m<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> claimcultuur.<br />
De auteur concludeert dat het justitiebeleid weliswaar in het<br />
tek<strong>en</strong> staat van slachtofferzorg maar tegelijk terugschrikt voor het verstevig<strong>en</strong><br />
van recht<strong>en</strong> voor slachtoffers.<br />
M.E.I. Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> E.H. Hoeg<strong>en</strong> schets<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veel gunstiger beeld van<br />
het Nederlandse beleid dat zij hebb<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met het beleid van an-
Voorwoord 7<br />
dere Europese land<strong>en</strong>. In vele opzicht<strong>en</strong> loopt het Nederlandse beleid<br />
voorop: beduid<strong>en</strong>d meer slachtoffers ontvang<strong>en</strong> daadwerkelijk e<strong>en</strong> schadevergoeding,<br />
zij kunn<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> relatief e<strong>en</strong>voudige manier aangev<strong>en</strong><br />
welke schade zij geled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> de slachtoffergerichte activiteit<strong>en</strong><br />
van politie <strong>en</strong> justitie zijn beter geïntegreerd in hun dagelijkse werkzaamhed<strong>en</strong>.<br />
Dit succesverhaal betek<strong>en</strong>t volg<strong>en</strong>s de auteurs niet dat er<br />
ge<strong>en</strong> verbetering<strong>en</strong> meer mogelijk zoud<strong>en</strong> zijn. Integ<strong>en</strong>deel, de Nederlandse<br />
wetgeving loopt in e<strong>en</strong> aantal opzicht<strong>en</strong> achter. De auteurs noem<strong>en</strong><br />
drie buit<strong>en</strong>landse rechtspraktijk<strong>en</strong> waaruit Nederland lering zou<br />
kunn<strong>en</strong> trekk<strong>en</strong>: de introductie van slachtofferadvocat<strong>en</strong>, het spreekrecht<br />
voor slachtoffers <strong>en</strong> de herwaardering van de rol van het slachtoffer<br />
tot ‘secundair aanklager’. De auteurs zi<strong>en</strong> het meest in deze laatste oplossing<br />
waarbij het slachtoffer niet actief hoeft te participer<strong>en</strong> maar wel e<strong>en</strong><br />
volwaardige positie in het rechtsproces heeft aan de zijde van de officier<br />
van justitie. Het slachtoffer hoeft zich niet meer te schikk<strong>en</strong> in de inferieure<br />
rol van getuige <strong>en</strong> b<strong>en</strong>adeelde partij.<br />
E. Rassin sluit het eerste gedeelte af met e<strong>en</strong> studie over getraumatiseerde<br />
getuig<strong>en</strong>. Slachtoffers van gewelddadige misdad<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> de kans<br />
op het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> posttraumatische stress-stoornis. Deze aando<strong>en</strong>ing<br />
heeft niet alle<strong>en</strong> negatieve gevolg<strong>en</strong> voor het slachtoffer waarvoor<br />
zorgvuldige behandeling is geïndiceerd, maar wellicht ook voor zijn<br />
ev<strong>en</strong>tuele getuigeverklaring. Traumatische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> word<strong>en</strong> namelijk<br />
herinnerd in de vorm van losstaande, vaak intrusieve beeld<strong>en</strong>,<br />
terwijl er tev<strong>en</strong>s vrij uitgebreide hiat<strong>en</strong> in de herinnering optred<strong>en</strong>. Verhoorders<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> zich bewust te zijn dat dergelijke hiat<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>t voorkom<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat deze niet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> aan onwil tot medewerking<br />
van de verhoorde. ‘De stelligheid waarmee slachtoffers hun<br />
verhaal do<strong>en</strong>, de lev<strong>en</strong>digheid van hun traumatische herinnering<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de emotionele manier van vertell<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> door de verhoorder niet word<strong>en</strong><br />
opgevat als indicatie voor de waarheidsgetrouwheid van e<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>verklaring.’<br />
Hoewel het verhoor ge<strong>en</strong> therapeutisch gesprek is, zo<br />
concludeert de auteur, di<strong>en</strong><strong>en</strong> verhoorders zich correct <strong>en</strong> empathisch<br />
op te stell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> te zakelijke b<strong>en</strong>adering zou kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot verergering<br />
van klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> afname van vertrouw<strong>en</strong> in de politie.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> vijf artikel<strong>en</strong> aan bod over <strong>herstelbemiddeling</strong>. De<br />
bijdrage van A.C. Spap<strong>en</strong>s biedt e<strong>en</strong> kort overzicht van vorm<strong>en</strong> van bemiddeling<br />
die in Nederland voor, tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na het strafproces word<strong>en</strong><br />
toegepast. Hij onderscheidt drie hoofdvorm<strong>en</strong> van bemiddeling: schaderegeling,<br />
conflictregeling <strong>en</strong> <strong>herstelbemiddeling</strong>. Met uitzondering van<br />
de schaderegeling op basis van de Aanwijzing Slachtofferzorg zijn deze<br />
bemiddelingsvorm<strong>en</strong> het projectmatige stadium nog niet voorbij.<br />
Conflictregeling is vooral e<strong>en</strong> aangeleg<strong>en</strong>heid van de politie, met name<br />
wanneer het gaat om minder ernstige strafbare feit<strong>en</strong>. Veel incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
waarvan ge<strong>en</strong> aangifte is gedaan, zijn geschikt om in de context van<br />
buurtbemiddeling te behandel<strong>en</strong>. Verdere escalatie van problem<strong>en</strong> kan<br />
erdoor word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. Wat betreft <strong>herstelbemiddeling</strong> wijst Spa-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 8<br />
p<strong>en</strong>s op <strong>en</strong>kele risico’s zoals het aanstur<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> lagere straf na e<strong>en</strong> geslaagde<br />
bemiddeling. E<strong>en</strong> ander probleem is of de politiefunctionaris wel<br />
kan funger<strong>en</strong> als neutrale bemiddelaar. De auteur pleit ervoor dat de<br />
randvoorwaard<strong>en</strong> waaronder <strong>herstelbemiddeling</strong> kan plaatsvind<strong>en</strong>, duidelijker<br />
word<strong>en</strong> uitgewerkt. Er moet zijns inzi<strong>en</strong>s toegewerkt word<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> toegankelijk, landelijk gestructureerd aanbod.<br />
J. Frijns beschrijft vanuit haar Haagse bemiddelingspraktijk hoe slachtoffers<br />
van zware misdrijv<strong>en</strong> met de dader in contact word<strong>en</strong> gebracht. Ze<br />
geeft eerst aan welke motiev<strong>en</strong>, belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong> beide partij<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> om deel te nem<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> bemiddelingsgesprek, <strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukt<br />
dat intakegesprekk<strong>en</strong> van groot belang zijn om e<strong>en</strong> ontmoeting te<br />
arranger<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s die voorgesprekk<strong>en</strong> wordt in veel gevall<strong>en</strong> duidelijk<br />
dat ge<strong>en</strong> confrontatie moet word<strong>en</strong> aangegaan. Om e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong><br />
hoe de daadwerkelijke ontmoeting verloopt, gaat ze vervolg<strong>en</strong>s in op<br />
twee casuss<strong>en</strong> waaruit blijkt dat slachtoffers heel uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong><br />
reager<strong>en</strong> op de confrontatie met de dader: de e<strong>en</strong> verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>d <strong>en</strong> vergev<strong>en</strong>d,<br />
de ander zonder begrip maar met het verlang<strong>en</strong> meer te wet<strong>en</strong> te<br />
kom<strong>en</strong> over het delict <strong>en</strong> de beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong> van de dader.<br />
T<strong>en</strong>slotte kom<strong>en</strong> drie normatief-theoretische artikel<strong>en</strong> aan bod waarin<br />
wordt nagegaan wat de plus- <strong>en</strong> minpunt<strong>en</strong> zijn van de herstelrechtelijke<br />
<strong>en</strong> strafrechtelijke b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s L. Walgrave heeft herstelrecht<br />
e<strong>en</strong> sociaal-ethische meerwaarde vergelek<strong>en</strong> met het strafrecht. Hij acht<br />
het strafrecht e<strong>en</strong> gebrekkig middel voor normbevestiging, terwijl de<br />
straf e<strong>en</strong> nefaste invloed heeft op de dader. Tev<strong>en</strong>s acht hij het doelbewust<br />
toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van leed aan e<strong>en</strong> medem<strong>en</strong>s ethisch verwerpelijk. In<br />
het herstelrecht staat niet de straf voorop maar de herstelverplichting;<br />
leed kan e<strong>en</strong> secundair gevolg zijn van deze verplichting. Wat de toepasbaarheid<br />
betreft lat<strong>en</strong> vergelijking<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> strafrechtelijke procedure<br />
zi<strong>en</strong> dat slachtoffers die e<strong>en</strong> bemiddeling mee hebb<strong>en</strong> gemaakt, hoger<br />
scor<strong>en</strong> inzake tevred<strong>en</strong>heid over de kans<strong>en</strong> om hun emoties te uit<strong>en</strong>, respect<br />
voor slachtofferschap <strong>en</strong> billijkheid van de herstelafsprak<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s<br />
bleek het communicatieve aspect voor h<strong>en</strong> belangrijker dan de gebod<strong>en</strong><br />
materiële comp<strong>en</strong>satie. Walgrave concludeert dat de optie van<br />
herstelrecht prioriteit heeft bov<strong>en</strong> de optie van strafrecht, hoewel in veel<br />
gevall<strong>en</strong> de hersteldoelstelling ondergeschikt blijft aan bekommernis om<br />
de op<strong>en</strong>bare veiligheid.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s onderwerpt I. Weijers de family group confer<strong>en</strong>ces aan e<strong>en</strong><br />
kritische beschouwing. Tijd<strong>en</strong>s deze confer<strong>en</strong>ties die met name in<br />
Australië <strong>en</strong> Nieuw Zeeland justitie-breed word<strong>en</strong> toegepast, is e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol weggelegd voor de ouders, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van de<br />
jonge dader <strong>en</strong> de slachtoffers. Het is de bedoeling dat zij actief participer<strong>en</strong><br />
in de herstelrechtelijke dialoog. Volg<strong>en</strong>s Weijers heeft de confer<strong>en</strong>tie<br />
het voordeel dat de morele dim<strong>en</strong>sie van het wangedrag uitgebreid<br />
aan de orde kan kom<strong>en</strong>. Maar tegelijk legt de confer<strong>en</strong>tie e<strong>en</strong> zware emotionele<br />
<strong>en</strong> morele last op de schouders van zowel de jongere als het<br />
slachtoffer. Er wordt onvoldo<strong>en</strong>de ruimte gegev<strong>en</strong> voor zelfstandige mo-
Voorwoord 9<br />
rele reflectie <strong>en</strong> daarmee de autonomie van de jeugdige delinqu<strong>en</strong>t. Met<br />
name lijkt de aanpak op gespann<strong>en</strong> voet te staan met de pedagogische<br />
taak dat de dader zelf de verantwoordelijkheid voor zijn daad op zich<br />
leert nem<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong>slotte maakt C.P.M. Cleir<strong>en</strong> – in het verl<strong>en</strong>gde van haar Leidse oratie<br />
– e<strong>en</strong> vergelijking tuss<strong>en</strong> het strafgeding <strong>en</strong> <strong>herstelbemiddeling</strong> (mediation)<br />
waarbij ze in veel opzicht<strong>en</strong> diametraal teg<strong>en</strong>over Walgrave<br />
komt te staan. Ze vraagt zich af of m<strong>en</strong> zonder rechterlijke instantie<br />
überhaupt wel recht kan do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> plaatst vele kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij mediation.<br />
Zo stelt ze vast dat tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> bemiddeling de publieke controle <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing aan publieke gevoel<strong>en</strong>s van wraak niet aanwezig zijn.<br />
Ook de mediation-oplossing wordt niet publiek gemaakt, zodat deze ook<br />
ge<strong>en</strong> publiek effect kan hebb<strong>en</strong>. Wat het bemiddelingsgesprek zelf betreft,<br />
kunn<strong>en</strong> de partij<strong>en</strong> zich moeilijk van elkaar afscherm<strong>en</strong>. Zoals<br />
Weijers ook al opmerkte: de <strong>en</strong>e partij kan zich vergaand bemoei<strong>en</strong> met<br />
de lev<strong>en</strong>swijze van de ander: ‘de m<strong>en</strong>s wordt volledig transparant gemaakt’.<br />
Daar komt bij dat verschill<strong>en</strong> in macht niet adequaat kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd of gecorrigeerd. Niettemin kan mediation volg<strong>en</strong>s<br />
Cleir<strong>en</strong> e<strong>en</strong> legitieme zelfstandige functie naast het strafgeding vervull<strong>en</strong>.<br />
Met name wanneer de betrokk<strong>en</strong> deelnemers dezelfde waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> del<strong>en</strong>, heeft mediation goede kans<strong>en</strong> op succes. De auteur<br />
concludeert dat beide vorm<strong>en</strong> van geschilbeslechting hun eig<strong>en</strong> domein<br />
<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. ‘Misk<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> de ‘eig<strong>en</strong>heid’ van de<br />
vorm, dan kunn<strong>en</strong> de juridische effect<strong>en</strong> <strong>en</strong> complicaties daarvan nadel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wellicht zelfs risico’s oplever<strong>en</strong> voor zowel verdachte als slachtoffer.’
De professionalisering van<br />
slachtofferhulp<br />
Activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong><br />
Y.H. Heslinga *<br />
‘Slachtoffers war<strong>en</strong> er altijd g<strong>en</strong>oeg, misdaad is nu e<strong>en</strong>maal zo oud als de<br />
m<strong>en</strong>sheid, maar in onze rechtspraak speeld<strong>en</strong> ze tot voor kort ge<strong>en</strong> rol<br />
van betek<strong>en</strong>is’, aldus prof. dr. J. van Dijk, in 1984 mede-oprichter <strong>en</strong> eerste<br />
voorzitter van de Landelijke Organisatie <strong>Slachtofferhulp</strong>, het huidige<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland, ter geleg<strong>en</strong>heid van het 200-jarig bestaan van<br />
het ministerie van Justitie in 1998. Het huidige Nederlandse strafrecht is<br />
anderhalve eeuw oud, maar het slachtoffer wordt in deze wetgeving pas<br />
sinds kort met naam g<strong>en</strong>oemd. Sterker nog, het slachtoffer is lange tijd<br />
bewust geweerd uit het strafrecht, omdat overheid <strong>en</strong> rechtsgeleerd<strong>en</strong><br />
bang war<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> wraakzoek<strong>en</strong>d slachtoffer <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergeld<strong>en</strong>d strafrecht,<br />
waardoor e<strong>en</strong> humane bejeg<strong>en</strong>ing van de dader gevaar zou lop<strong>en</strong>.<br />
Twintig jaar geled<strong>en</strong> werd het slachtoffer nog gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> zielig persoon,<br />
vooral aangewez<strong>en</strong> op hulp vanuit de directe omgeving, zoals familie.<br />
Hem of haar was iets ernstigs overkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat werd weliswaar in<br />
brede kring betreurd, maar het slachtoffer moest daar op eig<strong>en</strong> kracht<br />
overhe<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. De overheid <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving werd<strong>en</strong> nauwelijks<br />
e<strong>en</strong> taak toebedacht bij het help<strong>en</strong> van slachtoffers <strong>en</strong> de aandacht<br />
bleef vooral uitgaan naar het bestraff<strong>en</strong> van de daders van strafbare feit<strong>en</strong>.<br />
De laatste ti<strong>en</strong> jaar is er op verscheid<strong>en</strong>e terrein<strong>en</strong> sprake geweest<br />
van e<strong>en</strong> inhaalslag, waarbij de positie van slachtoffers is verbeterd.<br />
De belangrijkste verandering van de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is echter door de<br />
slachtoffers zelf in gang gezet, die zich niet langer w<strong>en</strong>st<strong>en</strong> neer te legg<strong>en</strong><br />
bij hun verdriet, maar het lot in eig<strong>en</strong> hand nam<strong>en</strong>. Jan Klopp<strong>en</strong>burg, de<br />
familie Schuitmaker <strong>en</strong> Paul Marchal (de vader van één van de slachtoffers<br />
van Dutroux, Eefje) <strong>en</strong> talloze ander<strong>en</strong>, trad<strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong> <strong>en</strong> eist<strong>en</strong><br />
maatregel<strong>en</strong> om te voorkom<strong>en</strong> dat er nog meer slachtoffers zoud<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>;<br />
tegelijkertijd verlangd<strong>en</strong> zij van de overheid <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving e<strong>en</strong><br />
betere rol voor slachtoffers <strong>en</strong> hun nabestaand<strong>en</strong>. Hun eis<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>, in<br />
de vorm van Witte Mars<strong>en</strong>, stille tocht<strong>en</strong> of andere protestbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>,<br />
massaal gesteund.<br />
De emancipatie van het slachtoffer begon al eerder to<strong>en</strong> slachtoffers<br />
<strong>en</strong> hun nabestaand<strong>en</strong> zich ver<strong>en</strong>igd<strong>en</strong> in organisaties <strong>en</strong> ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong>,<br />
de zogehet<strong>en</strong> ‘lotg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>’, niet in de laatste plaats als gevolg van<br />
* De auteur is juridisch stafmedewerkster bij <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland <strong>en</strong> advocaat te<br />
Amsterdam.<br />
10
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 11<br />
e<strong>en</strong> afnem<strong>en</strong>d vertrouw<strong>en</strong> in het optred<strong>en</strong> van de overheid. Deze groep<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aanvankelijk alle<strong>en</strong> als plek waar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die soortgelijke<br />
voorvall<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> meegemaakt hun ervaring<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> uitwissel<strong>en</strong>. De<br />
lotg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich inmiddels geprofessionaliseerd <strong>en</strong> funger<strong>en</strong><br />
als serieuze belang<strong>en</strong>behartigers. Zij wet<strong>en</strong> goed de weg naar de<br />
media <strong>en</strong> de politiek te vind<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> zijn de Whiplash Stichting<br />
Nederland, de Ver<strong>en</strong>iging Verkeersslachtoffers, de Ver<strong>en</strong>iging ‘Ouders<br />
met e<strong>en</strong> vermoord kind’ <strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>iging Achterblijvers van Vermissing.<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland organiseert op ad-hoc basis regelmatig (tijdelijke)<br />
lotg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> op uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de terrein<strong>en</strong>, zoals bij zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong><br />
met meerdere slachtoffers of bij grootschalige verkeersongevall<strong>en</strong>.<br />
In dit artikel wordt achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s aandacht besteed aan de ontwikkeling<br />
van recht<strong>en</strong> van slachtoffers van misdrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> verkeersongevall<strong>en</strong>,<br />
verhaalsmogelijkhed<strong>en</strong>, schadevergoeding aan groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong>,<br />
de zelfredzaamheid van slachtoffers <strong>en</strong> de toekomst van<br />
slachtofferzorg.<br />
Slachtofferbescherming<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland was de afgelop<strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong> jaar nauw betrokk<strong>en</strong><br />
bij belangrijke ontwikkeling<strong>en</strong> die de slachtofferbescherming in het Nederlandse<br />
rechtssysteem hebb<strong>en</strong> bevorderd. De organisatie behartigt de<br />
belang<strong>en</strong> van slachtoffers van misdrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> verkeersslachtoffers <strong>en</strong> was,<br />
ev<strong>en</strong>als andere groep<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving, van m<strong>en</strong>ing dat slachtoffers<br />
te weinig recht<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, te weinig bescherming g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de<br />
gecomp<strong>en</strong>seerd werd<strong>en</strong> voor geled<strong>en</strong> schade. Veel slachtoffers<br />
voeld<strong>en</strong> zich door het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> goede wettelijke bescherming<br />
opnieuw gevictimiseerd bij het verwerk<strong>en</strong> van hun persoonlijk leed.<br />
Drie factor<strong>en</strong> zijn aan het einde van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig verantwoordelijk<br />
geweest voor e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>tering die de positie van slachtoffers aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
heeft verbeterd. Nederland was na de Tweede Wereldoorlog vooral bezig<br />
met de wederopbouw <strong>en</strong> de criminaliteitscijfers war<strong>en</strong> aanvankelijk laag.<br />
De stijging van de welvaart zorgde echter ook voor e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van het<br />
aantal misdrijv<strong>en</strong>, vooral het aantal beroving<strong>en</strong> <strong>en</strong> inbrak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het aantal<br />
burgers dat slachtoffer werd nam hierdoor fors toe.<br />
Diezelfde burgers werd<strong>en</strong> tegelijkertijd steeds mondiger <strong>en</strong> eist<strong>en</strong> dat<br />
de overheid haar verantwoordelijkheid nam op het gebied van de op<strong>en</strong>bare<br />
veiligheid. Anderzijds ontstond<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> burgers die het nodig<br />
vond<strong>en</strong> zelf initiatiev<strong>en</strong> te nem<strong>en</strong> ter verbetering van de opvang van<br />
slachtoffers. Feministische organisaties war<strong>en</strong> hierbij voorloper met de<br />
blijf-van-mijn-lijfhuiz<strong>en</strong> voor vrouw<strong>en</strong> die het slachtoffer war<strong>en</strong> van huiselijk<br />
geweld. Deze groep vrouw<strong>en</strong> stond in 1983 aan de basis van het<br />
eerste, door de overheid gesteunde, experim<strong>en</strong>t met slachtofferhulp in<br />
Rotterdam.<br />
De behoefte aan e<strong>en</strong> betere slachtofferbescherming vond ook gehoor<br />
bij de Nederlandse politiek, bij justitie <strong>en</strong> bij de rechtbank<strong>en</strong>. Bij de in-
De professionalisering van slachtofferhulp 12<br />
werkingtreding van het nieuwe Burgerlijk Wetboek per 1 januari 1992 is<br />
de gedachte van verdere slachtofferbescherming onder andere tot uiting<br />
gebracht in e<strong>en</strong> overgang van schuld- naar risico-aansprakelijkheid<br />
(Luyt, 1993, p. 162). E<strong>en</strong> voorbeeld is de betere bescherming van<br />
(zwakke) verkeersdeelnemers, zoals automobilist<strong>en</strong> <strong>en</strong> fietsers. Het verkeersrecht<br />
heeft zich in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia steeds meer tot<br />
slachtofferrecht ontwikkeld. E<strong>en</strong> ontwikkeling die verband hield met de<br />
voortschrijd<strong>en</strong>de techniek, de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de welvaart <strong>en</strong> de veranderde<br />
maatschappelijke opvatting<strong>en</strong>. Het aantal autobezitters was door de welvaart<br />
fors toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> de snelle voertuig<strong>en</strong> richtt<strong>en</strong> steeds meer<br />
schade aan onder zwakke verkeersdeelnemers. De automobilist is in het<br />
nieuwe verkeersrecht slechts dan niet aansprakelijk als hij kan bewijz<strong>en</strong><br />
dat er sprake is van overmacht.<br />
Ook de Nederlandse rechter kiest de laatste jar<strong>en</strong> in meerdere mate de<br />
kant van het ‘zwakke’ slachtoffer, zoals bij de toek<strong>en</strong>ning van schadevergoeding<strong>en</strong><br />
aan de zogehet<strong>en</strong> Des-dochters, het oprekk<strong>en</strong> van verjaringstermijn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in het consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>recht. De Des-procedure had betrekking<br />
op medische klacht<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> van vrouw<strong>en</strong> die voor hun<br />
zwangerschap het door verscheid<strong>en</strong>e bedrijv<strong>en</strong> gefabriceerde hormoonpreparaat<br />
Des hadd<strong>en</strong> geslikt. De rechter kon niet meer vaststell<strong>en</strong> welke<br />
produc<strong>en</strong>t welk middel op de markt had gebracht <strong>en</strong> welke schade hij<br />
had veroorzaakt, maar de claims werd<strong>en</strong> toch toegewez<strong>en</strong> (HR 9 oktober<br />
1992, NJ 1994, 535).<br />
De discussie over verjaringstermijn<strong>en</strong> heeft inmiddels geleid tot e<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijke hoeveelheid jurisprud<strong>en</strong>tie, waarbij steeds de vraag is geweest<br />
of de wettelijke verjaringstermijn<strong>en</strong> wel ‘redelijk <strong>en</strong> billijk’ war<strong>en</strong>.<br />
De minister heeft onlangs e<strong>en</strong> wetsvoorstel ingedi<strong>en</strong>d waarbij in<br />
person<strong>en</strong>schadezak<strong>en</strong> de absolute verjaringstermijn komt te vervall<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatieve verjaringstermijn gaat lop<strong>en</strong>, vanaf het mom<strong>en</strong>t van bek<strong>en</strong>dheid<br />
met de schade <strong>en</strong> de daarvoor aansprakelijke persoon. 1 In e<strong>en</strong><br />
eerdere rechtszaak had de rechter deze ‘onbillijkheid’ al vastgesteld. De<br />
rechter oordeelde in die zed<strong>en</strong>zaak dat het slachtoffer haar vordering<br />
jeg<strong>en</strong>s de schadeveroorzaker wel geld<strong>en</strong>d kon mak<strong>en</strong> ondanks de wettelijke<br />
verjaring (HR 23 oktober 1998, RVDW 1998, 190 Seksueel misbruik).<br />
Zij had haar vordering teg<strong>en</strong> de man, die haar jar<strong>en</strong>lang seksueel had<br />
misbruikt, niet ingedi<strong>en</strong>d, omdat zij psychisch niet in staat was hem aan<br />
te sprek<strong>en</strong>.<br />
Schadevergoeding<br />
De belangrijkste verbetering voor slachtoffers op strafrechtelijk gebied<br />
kwam bij de invoering van de Wet Terwee op 1 april 1995. Slachtoffers<br />
kunn<strong>en</strong> op grond van die wet hun vordering tot schadevergoeding indi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in het strafproces zonder e<strong>en</strong> maximum aan de hoogte van de vor-<br />
1 Wetsvoorstel 26824 Memorie van toelichting, p. 2.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 13<br />
dering, zoals voor die tijd ƒ 1500. Die vordering<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> schriftelijk<br />
word<strong>en</strong> ingebracht op e<strong>en</strong> speciaal voegingformulier <strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> niet<br />
meer mondeling op de zitting te word<strong>en</strong> ingedi<strong>en</strong>d. Slachtoffers kunn<strong>en</strong><br />
op die manier, zonder met de dader geconfronteerd te hoev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>,<br />
hun schade vergoed krijg<strong>en</strong>. In het oude systeem moest het slachtoffer<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het indi<strong>en</strong><strong>en</strong> van de vordering bij de straf- òf de<br />
civiele rechter. De nieuwe wet biedt de mogelijkheid de vordering te<br />
splits<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ingewikkeld deel, waarbij hij met het<br />
e<strong>en</strong>voudig deel bij de strafrechter terecht kan.<br />
De rechter kan op grond van de Wet Terwee de dader tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong><br />
schadevergoedingsmaatregel oplegg<strong>en</strong>. Dit houdt in dat de toewijzing<br />
van de schade van het slachtoffer in de vorm van e<strong>en</strong> maatregel wordt<br />
opgelegd. De dader krijgt e<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong>de hecht<strong>en</strong>is als hij het slachtoffer<br />
de schade niet vergoedt. De officier van justitie di<strong>en</strong>t zorg te drag<strong>en</strong><br />
voor de inning van de door de rechter vastgestelde schadevergoeding.<br />
Het C<strong>en</strong>traal Justitieel Incassobureau (CJIB) is inmiddels door het O.M.<br />
belast met de incasso van de schadevergoeding<strong>en</strong>, waarbij in 80 tot 90<br />
proc<strong>en</strong>t het slachtoffer daadwerkelijk zijn geld krijgt. 2<br />
In de richtlijn<strong>en</strong> bij deze wet staan verder de verplichting van politie<br />
<strong>en</strong> justitie om slachtoffers correct te behandel<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonodig door te verwijz<strong>en</strong><br />
naar <strong>Slachtofferhulp</strong>; informatie te gev<strong>en</strong> over het verloop van het<br />
strafrechtelijk onderzoek <strong>en</strong> de behartiging van belang<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
bij schaderegeling<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t besloot justitie tot het invoer<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong><br />
aantal parkett<strong>en</strong> van voegingspreekur<strong>en</strong>, waarop justitie <strong>en</strong> slachtoffer<br />
sam<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> of de vordering goed is opgesteld. Slachtoffers kunn<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
sinds kort in vrijwel alle parkett<strong>en</strong> telefonisch of mondeling informatie<br />
krijg<strong>en</strong> over de voortgang van de strafzaak.<br />
De Tweede Kamer stelde op 12 juli 2000 de Belagingswet vast, die het<br />
‘stalk<strong>en</strong>’, het stelselmatig volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> lastigvall<strong>en</strong>, strafbaar stelt. Deze<br />
nieuw wet is van belang voor vrouw<strong>en</strong>, die telefonisch of anderszins word<strong>en</strong><br />
lastiggevall<strong>en</strong> door ex-echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> of geobsedeerde fans van popsterr<strong>en</strong><br />
of andere bek<strong>en</strong>de persoonlijkhed<strong>en</strong>.<br />
Intuss<strong>en</strong> is de eerste uitspraak over ‘internetbelaging’ gepubliceerd. 3<br />
De Kamer discussieert daarnaast met de minister van justitie over de verruiming<br />
van de mogelijkheid tot het afnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebruik van DNAmateriaal<br />
.<br />
E<strong>en</strong> veelbesprok<strong>en</strong> onderwerp is de zogehet<strong>en</strong> ‘claimcultuur’ in Nederland,<br />
waarbij zich ‘Amerikaanse toestand<strong>en</strong>’ zoud<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>. Grote<br />
aantall<strong>en</strong> ‘slachtoffers’ die bij de geringste schade met veel tamtam naar<br />
de rechter lop<strong>en</strong> <strong>en</strong> excessief hoge bedrag<strong>en</strong> aan schadevergoeding<strong>en</strong><br />
claim<strong>en</strong>. Dat beeld wordt vooral gevoed door rechtszak<strong>en</strong> in de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong>, zoals die over het beroemde kopje koffie van McDonalds.<br />
Volg<strong>en</strong>s <strong>Slachtofferhulp</strong> blijkt uit de praktijk dat er helemaal ge<strong>en</strong> wan-<br />
2 Jaarverslag CJIB 1999.<br />
3 Rechtbank Alkmaar 26 oktober 2000, Rechtspraakoverzicht p. 11, Nemesis, nr. 1, 20<strong>01</strong>.
De professionalisering van slachtofferhulp 14<br />
toestand<strong>en</strong> zijn op het gebied van de schadevergoedingscultuur <strong>en</strong> biedt<br />
het Burgerlijk Wetboek nadrukkelijk de mogelijkheid aan slachtoffers<br />
hun schade op de veroorzaker te verhal<strong>en</strong> (Faure <strong>en</strong> Hartlief, 1999).<br />
Die stelling over de Nederlandse claimcultuur wordt door ander<strong>en</strong> gedeeld.<br />
In het kader van e<strong>en</strong> door het Schoordijk Instituut gefinancierd<br />
promotie-onderzoek naar ‘Transactiekost<strong>en</strong> in het aansprakelijkheidstraject’<br />
stelde W.C.T. Weterings in 1999 vast, na onderzoek bij onder andere<br />
verzekeringsmaatschappij<strong>en</strong>, dat in werkelijkheid slechts in twintig<br />
tot dertig proc<strong>en</strong>t van de schadegevall<strong>en</strong> claims word<strong>en</strong> ingedi<strong>en</strong>d (Weterings,<br />
1999). Er hebb<strong>en</strong> zich wel verandering<strong>en</strong> voorgedaan in de soort<br />
<strong>en</strong> hoogte van schadevergoeding<strong>en</strong>, als gevolg van onder meer de afbraak<br />
van het stelsel van sociale verzekering<strong>en</strong>. Slachtoffers claimd<strong>en</strong> in<br />
het verled<strong>en</strong> zeld<strong>en</strong> hun inkom<strong>en</strong>sschade, omdat die werd gedekt via de<br />
Ziektewet <strong>en</strong> de WAO. De WAO betaalt inmiddels slechts zev<strong>en</strong>tig proc<strong>en</strong>t<br />
van het laatstverdi<strong>en</strong>de loon, zodat het slachtoffer wel gedwong<strong>en</strong><br />
wordt e<strong>en</strong> deel van zijn inkom<strong>en</strong>sschade op de veroorzaker te verhal<strong>en</strong>.<br />
Het Burgerlijk Wetboek biedt slachtoffers ook e<strong>en</strong> betere bescherming<br />
als het gaat om het verhal<strong>en</strong> van materiële schade. Bij de vaak langlop<strong>en</strong>de<br />
schadeprocedures is het niet meer noodzakelijk om de wettelijke<br />
r<strong>en</strong>te, vaak e<strong>en</strong> niet onaanzi<strong>en</strong>lijk bedrag, aan te zegg<strong>en</strong>. Vanaf de dag<br />
van het ongeval of misdrijf is automatisch, zonder dat ingebrekestelling<br />
nodig is, r<strong>en</strong>te over de schadevergoeding verschuldigd (BW 6: 119) (zie<br />
ook Lind<strong>en</strong>bergh, 2000). Verder is er e<strong>en</strong> wettelijke regeling getroff<strong>en</strong> die<br />
de veroorzaker verplicht de kost<strong>en</strong> van begraf<strong>en</strong>is of lijkbezorging te betal<strong>en</strong><br />
(BW 6: 108 lid 2).<br />
Schadevergoeding aan groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong><br />
Voor slachtoffers is het sinds 1 juli 1994 mogelijk e<strong>en</strong> zogehet<strong>en</strong> ‘classactionsuit’,<br />
e<strong>en</strong> ‘collectieve actie’, in te stell<strong>en</strong> om als groep, zoals bijvoorbeeld<br />
bij de vuurwerkramp in Enschede <strong>en</strong> de brand in ‘t Hemeltje in<br />
Vol<strong>en</strong>dam, de rechter in te schakel<strong>en</strong>. De voorwaarde is dat de actie van<br />
de ver<strong>en</strong>iging of stichting strekt tot bescherming van gelijksoortige belang<strong>en</strong><br />
van andere person<strong>en</strong> voor zover zij deze belang<strong>en</strong> in gevolge haar<br />
statut<strong>en</strong> behartigt (BW 3: 305a). D<strong>en</strong>kbaar is e<strong>en</strong> stichting die in haar<br />
doelstelling heeft opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> de belang<strong>en</strong>behartiging van slachtoffers<br />
van de vuurwerkramp in Enschede.<br />
Deze rechtsperson<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> van de rechter vrijwel iedere vordering<br />
vrag<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld e<strong>en</strong> ‘gerechtelijk verbod’, maar kunn<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
vordering tot schadevergoeding instell<strong>en</strong>. De wetgever had bij de invoering<br />
van deze wet die voorzi<strong>en</strong>ing wel gecreëerd, maar bij am<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t<br />
van de kamerled<strong>en</strong> Sout<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> Korthals werd deze verhaalsmogelijkheid<br />
uit de wet gehaald. Het tweetal was, ev<strong>en</strong>als e<strong>en</strong> meerderheid<br />
van de Tweede Kamer, van m<strong>en</strong>ing dat de vraag of iemand schade<br />
heeft geled<strong>en</strong> slechts individueel kan word<strong>en</strong> beoordeeld <strong>en</strong> zou zich
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 15<br />
daarmee in algem<strong>en</strong>e zin niet l<strong>en</strong><strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> collectieve vordering. 4<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> pleit voor e<strong>en</strong> uitbreiding van het huidige wetsartikel<br />
zodat de rechtspersoon nam<strong>en</strong>s de slachtoffers wél collectief voor schadevergoeding<strong>en</strong><br />
kan proceder<strong>en</strong> <strong>en</strong> er zodo<strong>en</strong>de sneller duidelijkheid<br />
over de uitkomst van de procedure is.<br />
De wet k<strong>en</strong>t verder e<strong>en</strong> systematiek om b<strong>en</strong>adeeld<strong>en</strong> immateriële<br />
schadevergoeding toe te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> (BW 6:106). De vergoeding kan word<strong>en</strong><br />
toegek<strong>en</strong>d in het geval van lichamelijk letsel, aantasting in eer <strong>en</strong> goede<br />
naam of op andere wijze aantasting in de persoon. E<strong>en</strong> ongevalslachtoffer<br />
krijgt bijvoorbeeld alle medische kost<strong>en</strong> vergoed, maar ook<br />
e<strong>en</strong> immateriële vergoeding, smart<strong>en</strong>geld, voor gederfde lev<strong>en</strong>svreugde<br />
<strong>en</strong> pijn. Nabestaand<strong>en</strong> of direct betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> recht op<br />
smart<strong>en</strong>geld, omdat deg<strong>en</strong>e die de immateriële schade vordert zelf letsel<br />
moet hebb<strong>en</strong> opgelop<strong>en</strong> of zelf in zijn persoon moet zijn aangetast. Wel<br />
d<strong>en</strong>kbaar is dat schade optreedt door e<strong>en</strong> ‘shock’ die het gevolg is van<br />
het waarnem<strong>en</strong> van of het geconfronteerd word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dodelijk ongeval.<br />
Onder omstandighed<strong>en</strong> kan dit tot letsel of e<strong>en</strong> andere aantasting<br />
in de persoon leid<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> de b<strong>en</strong>adeelde of nabestaande mede aanspraak<br />
geeft op vergoeding van immateriële schade. De rechtbank Zwolle<br />
oordeelde op 6 januari 1999 (NJ 1999, 424) dat e<strong>en</strong> vrouw wier man voor<br />
haar og<strong>en</strong> was mishandeld recht had op e<strong>en</strong> smart<strong>en</strong>geldvergoeding van<br />
ƒ 2000. Het Hof ‘s Hertog<strong>en</strong>bosch wees op 3 februari 1998 (Kort Gedingkort<br />
1998, 1477) e<strong>en</strong> moeder ƒ 70.000 smart<strong>en</strong>geld toe weg<strong>en</strong>s het dod<strong>en</strong><br />
van haar kind door de vader, die met zijn daad het oogmerk had de moeder<br />
te kwets<strong>en</strong>. In teg<strong>en</strong>stelling tot omligg<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t Nederland<br />
ge<strong>en</strong> vergoeding voor de aantasting van zak<strong>en</strong> waarvoor de b<strong>en</strong>adeelde<br />
e<strong>en</strong> bijzondere affectie voelt. Ev<strong>en</strong>min kan het <strong>en</strong>kele feit van verwonding<br />
of overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dierbaar iemand e<strong>en</strong> aantasting in de persoon<br />
oplever<strong>en</strong>. De Nederlandse wet k<strong>en</strong>t daarom ge<strong>en</strong> smart<strong>en</strong>geld voor nabestaand<strong>en</strong>.<br />
Victim empowerm<strong>en</strong>t<br />
Voor <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland is victim empowerm<strong>en</strong>t, bij slachtoffers<br />
de bewustwording stimuler<strong>en</strong> om voor zichzelf op te kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> hiervoor<br />
de juiste middel<strong>en</strong> <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bezorg<strong>en</strong>, steeds belangrijker<br />
geword<strong>en</strong>. De organisatie hield zich de eerste ti<strong>en</strong> jaar van haar bestaan<br />
vooral bezig met de directe opvang van slachtoffers; eerst alle<strong>en</strong> van misdrijv<strong>en</strong>,<br />
later ook van verkeersongevall<strong>en</strong>. De vrijwilligers verle<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
luister<strong>en</strong>d oor <strong>en</strong> gav<strong>en</strong> praktische adviez<strong>en</strong> voor het verwerkingsproces,<br />
het verhal<strong>en</strong> van de schade <strong>en</strong> verwez<strong>en</strong> zonodig door naar andere<br />
hulpverl<strong>en</strong>ingsinstanties.<br />
Met de stijging van het aantal slachtoffers dat om hulp vroeg, van circa<br />
60.000 in 1995 naar rond 90.000 in 2000, nam ook de vraag toe naar meer<br />
4 Burgerlijk Wetboek; tekst <strong>en</strong> comm<strong>en</strong>taar, Nieuw<strong>en</strong>huis/ Stolker (red.), p. 1371.
De professionalisering van slachtofferhulp 16<br />
professionele opvang <strong>en</strong> begeleiding. Het grote aantal hulpvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
hoge kwalitatieve eis<strong>en</strong> dwong<strong>en</strong> de organisatie de taakstelling uit te<br />
breid<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong>. De doelstelling van slachtofferzorg in Nederland<br />
is nu ruwweg in drie gebied<strong>en</strong> onder te verdel<strong>en</strong>: het voorkom<strong>en</strong><br />
van slachtofferschap (prev<strong>en</strong>tie), het strafrechtelijk reager<strong>en</strong> op<br />
slachtofferschap (repressie) <strong>en</strong> het bied<strong>en</strong> van zorg <strong>en</strong> opvang (curatie).<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland onderscheidt daarbij op het individu gerichte<br />
prev<strong>en</strong>tie, zoals het gev<strong>en</strong> van voorlichting over het voorkom<strong>en</strong><br />
van slachtofferschap aan schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong>, aan specifieke groep<strong>en</strong><br />
slachtoffers, zoals ouder<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorlichting aan daders. Daarnaast word<strong>en</strong><br />
initiatiev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op het gebied van prev<strong>en</strong>tie gericht op de algehele<br />
veiligheid <strong>en</strong> praat de organisatie mee over grote sted<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
veiligheidsbeleid. Ook wordt deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aan diverse project<strong>en</strong>, zoals<br />
Justitie in de Buurt (JIB), waarbij het op<strong>en</strong>baar ministerie in e<strong>en</strong> wijk e<strong>en</strong><br />
‘bijkantoor’ houdt. Elders in de veiligheidsket<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> politie, justitie<br />
<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar bestuur gebruik van de expertise van <strong>Slachtofferhulp</strong>. E<strong>en</strong><br />
belangrijke taak is verder het bevorder<strong>en</strong> van wetgeving om slachtofferschap<br />
te voorkom<strong>en</strong> of de rechtspositie van slachtoffers te verbeter<strong>en</strong>.<br />
De overheid heeft het primaat op het gebied van repressief toezicht op<br />
strafrechtelijk handel<strong>en</strong>, waarbij het beleid tev<strong>en</strong>s gericht moet zijn op<br />
het voorkom<strong>en</strong> van slachtofferschap. Bij het mak<strong>en</strong> van nieuwe wetgeving<br />
moet ook nadrukkelijk word<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong> naar (verbetering van) de<br />
positie van het slachtoffer. Zo pleit <strong>Slachtofferhulp</strong> voor e<strong>en</strong> wettelijke<br />
regeling die het slachtoffers van minderjarige verdacht<strong>en</strong> mogelijk maakt<br />
om aanwezig te zijn bij de strafzitting. Op dit mom<strong>en</strong>t zijn zitting<strong>en</strong> met<br />
minderjarige verdacht<strong>en</strong> altijd beslot<strong>en</strong>, maar voor het verwerkingsproces<br />
van slachtoffers kan het van belang zijn om de zitting bij te won<strong>en</strong>.<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> overlegt verder regelmatig met netwerkpartners,<br />
politie, justitie, Buro’s Rechtshulp, de reclassering, de advocatuur <strong>en</strong> verzekeringsmaatschappij<strong>en</strong>.<br />
De hulpverl<strong>en</strong>ing is praktisch, emotioneel <strong>en</strong> juridisch van aard.<br />
Slachtoffers word<strong>en</strong> geholp<strong>en</strong> met het invull<strong>en</strong> van formulier<strong>en</strong>, het indi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van claims of met verwijzing<strong>en</strong> naar de huisarts of andere hulpverl<strong>en</strong>ers,<br />
zoals het Riagg. De 1500 vrijwilligers zorg<strong>en</strong> voor de eerste opvang<br />
van slachtoffers <strong>en</strong> bied<strong>en</strong> hulp bij de emotionele verwerking van<br />
het misdrijf of ongeval. Op juridisch terrein wordt informatie verschaft<br />
over het schadeverhaal, het verloop van het (ev<strong>en</strong>tuele) strafproces <strong>en</strong><br />
wordt contact gelegd met justitie, e<strong>en</strong> advocaat of schaderegelaar.<br />
Mede op initiatief van <strong>Slachtofferhulp</strong> kunn<strong>en</strong> slachtoffers van misdrijv<strong>en</strong><br />
nu voor e<strong>en</strong> gratis juridisch advies terecht bij de Buro’s Rechtshulp.<br />
Minister Korthals van Justitie heeft toegezegd te onderzoek<strong>en</strong> of verdergaande<br />
door de overheid gefinancierde rechtskundige bijstand aan<br />
slachtoffers van ernstige gewelds- <strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong> mogelijk is.<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> is voorstander van gratis rechtsbijstand voor deze groep<br />
b<strong>en</strong>adeeld<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 17<br />
Toekomst<br />
E<strong>en</strong> duidelijk beeld van hoe e<strong>en</strong> slachtoffer in het jaar 2<strong>01</strong>0 er uit ziet<br />
blijft giswerk, maar e<strong>en</strong> aantal belangrijke op de toekomst gerichte ontwikkeling<strong>en</strong><br />
zijn wel duidelijk. De vraag naar slachtofferhulpverl<strong>en</strong>ing zal<br />
naar verwachting blijv<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als de complexiteit van de hulpvraag.<br />
W<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> behoeft<strong>en</strong> van doelgroep<strong>en</strong> word<strong>en</strong> steeds gediffer<strong>en</strong>tieerder,<br />
waardoor ook de vraag naar gediffer<strong>en</strong>tieerde hulpverl<strong>en</strong>ing zal<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Debet hieraan zijn de doorzett<strong>en</strong>de individualisering <strong>en</strong> juridisering,<br />
de complexiteit van de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>dheid<br />
met het begrip slachtofferschap <strong>en</strong> de hulpverl<strong>en</strong>ingsmogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
De concurr<strong>en</strong>tie op de ‘slachtofferzorgmarkt’ zal door e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame<br />
van het aantal aanbieders van e<strong>en</strong> vergelijkbaar di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>pakket to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
Bij e<strong>en</strong> vercommercialisering van de zorg bestaat het risico dat<br />
marktpartij<strong>en</strong> zich alle<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> op de winstgev<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong><br />
van de hulpverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> staat niet het belang van het slachtoffer voorop.<br />
Het is daarom noodzakelijk dat er duidelijke kwaliteitswaarborg<strong>en</strong> voor<br />
de zorg word<strong>en</strong> vastgesteld. <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland zal op deze<br />
nieuwe situatie moet<strong>en</strong> inspel<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verdere professionalisering<br />
moet<strong>en</strong> overgaan. De vraag dringt zich hierbij op wat de rol van de (geldschiet<strong>en</strong>de)<br />
overheid is. Uitgangspunt bij het werk van de vrijwilligersorganisatie<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland is dat ‘burgers burgers help<strong>en</strong>’ <strong>en</strong><br />
dat slachtofferzorg e<strong>en</strong> maatschappelijke taak is, zoals vluchteling<strong>en</strong>werk,<br />
het Rode Kruis <strong>en</strong> andere organisaties. E<strong>en</strong> volledige privatisering<br />
van de slachtofferzorg is in strijd met dit principe, nog los van het gevaar<br />
van kwaliteitsverlies. De overheid <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving moet<strong>en</strong> daarom bereid<br />
zijn de ev<strong>en</strong>tuele (meer)kost<strong>en</strong> van de toekomstige slachtofferzorg<br />
voor hun rek<strong>en</strong>ing te nem<strong>en</strong>. Zo zal ook de bemoei<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de financiële<br />
inspanning van het op<strong>en</strong>baar ministerie, politie <strong>en</strong> andere netwerkpartners<br />
met slachtofferzorg altijd nodig blijv<strong>en</strong>.<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland anticipeert op deze nieuwe markt met initiatiev<strong>en</strong><br />
als ‘mediation’, bemiddeling tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader, hulpverl<strong>en</strong>ing<br />
aan specifieke doelgroep<strong>en</strong>, zoals slachtoffers van huiselijk geweld,<br />
allochton<strong>en</strong>, minderjarig<strong>en</strong> <strong>en</strong> slachtoffers van vrouw<strong>en</strong>handel. De<br />
organisatie ontkomt ev<strong>en</strong>min aan de effect<strong>en</strong> van de Europese éénwording<br />
<strong>en</strong> globalisering van slachtofferzorg. De Europese slachtofferorganisaties<br />
zijn inmiddels ver<strong>en</strong>igd in het ‘Europees Forum’ <strong>en</strong> houd<strong>en</strong><br />
elkaar op de hoogte van de lokale ontwikkeling<strong>en</strong>, éénmaal per jaar vindt<br />
e<strong>en</strong> confer<strong>en</strong>tie plaats <strong>en</strong> organisaties overlegg<strong>en</strong> regelmatig op bilateraal<br />
niveau. Eén keer in de drie jaar kom<strong>en</strong> deskundig<strong>en</strong> op het gebied<br />
van victimologie vanuit de hele wereld bije<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> wereldconfer<strong>en</strong>tie.<br />
Ook in praktische zin wordt al sam<strong>en</strong>gewerkt over de landsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
he<strong>en</strong>. De organisatie trad in de laatste jar<strong>en</strong> op als belang<strong>en</strong>behartiger<br />
van Nederlandse slachtoffers van busongelukk<strong>en</strong> in het buit<strong>en</strong>land.<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland heeft hierover al vergaande contact<strong>en</strong> met
De professionalisering van slachtofferhulp 18<br />
Duitse, Franse, Belgische <strong>en</strong> Engelse zusterorganisaties; ev<strong>en</strong>als met<br />
zorginstelling<strong>en</strong> in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Zuid-Afrika. Jar<strong>en</strong>lange ervaring<strong>en</strong><br />
in Nederland word<strong>en</strong> gebruikt bij het opzett<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
slachtofferhulporganisatie in Estland.<br />
Voor e<strong>en</strong> goede rechtspositie van het slachtoffer, nu <strong>en</strong> in de toekomst,<br />
is e<strong>en</strong> degelijk maatschappelijk <strong>en</strong> juridisch fundam<strong>en</strong>t onder de zorg<br />
nodig. <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland besteedt steeds meer aandacht aan<br />
haar rol als belang<strong>en</strong>behartiger in de contact<strong>en</strong> met netwerkpartners <strong>en</strong><br />
de politieke organisaties in Nederland. Resultat<strong>en</strong> hiervan zijn de start<br />
van pilotproject<strong>en</strong> in de arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Utrecht, Maastricht <strong>en</strong> Zwolle<br />
met schriftelijke slachtofferverklaring<strong>en</strong>, het experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met<br />
informatieverschaffing over de vrijlating van daders, het pleit<strong>en</strong> voor het<br />
invoer<strong>en</strong> van smart<strong>en</strong>geld voor nabestaand<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verbeter<strong>en</strong> van het<br />
schaderegelingproces in verkeerszak<strong>en</strong>.<br />
Vooral aan de invoering van spreekrecht voor slachtoffers <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong><br />
(Heslinga, 1999) in het strafproces wordt veel waarde toegek<strong>en</strong>d.<br />
E<strong>en</strong> slachtofferverklaring is e<strong>en</strong> verklaring van e<strong>en</strong> slachtoffer van<br />
e<strong>en</strong> strafbaar feit of zijn nabestaande(n) over de aard <strong>en</strong> toedracht van<br />
het delict <strong>en</strong> de materiële <strong>en</strong> immateriële gevolg<strong>en</strong> voor hem, zijn omgeving<br />
<strong>en</strong> derd<strong>en</strong>, afgelegd voor of tijd<strong>en</strong>s de zitting. Voor het slachtoffer is<br />
het voor de verwerking van het leed van groot belang dat hij alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in het strafproces informeert over <strong>en</strong> confronteert met de gevolg<strong>en</strong><br />
van het strafbare feit.<br />
De effect<strong>en</strong> van de voortschrijd<strong>en</strong>de technologie zull<strong>en</strong> ook hun weerslag<br />
hebb<strong>en</strong> op de omgang met slachtoffers. Onder invloed van nieuwe<br />
verworv<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> op het gebied van de informatietechnologie zal de<br />
wijze waarop hulpverl<strong>en</strong>ingsinstanties zijn georganiseerd <strong>en</strong> hoe zij met<br />
andere instanties sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> gaan verander<strong>en</strong>. Steeds meer zal er<br />
sprake zijn van elektronische uitwisseling van informatie in e<strong>en</strong> hoog<br />
tempo. Verder zull<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> op het gebied van telewerk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wellicht op het gebied van telehulpverl<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gaan to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. 5 De<br />
slachtofferzorg in Nederland zal vanwege het grote belang voor de sam<strong>en</strong>leving<br />
snel op dergelijke ontwikkeling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> inspel<strong>en</strong>.<br />
5 Strategi<strong>en</strong>otitie <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland 2000-2003, Utrecht, 10 november 2000.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 19<br />
Literatuur<br />
Faure, M., T. Hartlief<br />
Het Kabinet <strong>en</strong> de claimcultuur<br />
Nederlands jurist<strong>en</strong>blad, afl. 43, 1999,<br />
p. 2<strong>01</strong>0<br />
Heslinga, Y.<br />
Het slachtoffer heeft recht op eig<strong>en</strong><br />
verhaal<br />
Proces, nr. 9/10, 1999<br />
Lind<strong>en</strong>bergh, S.D.<br />
In: Aansprakelijkheid <strong>en</strong> verzekering,<br />
2000, pp. 134-137<br />
Weterings, W.C.T.<br />
Vergoeding van letselschade <strong>en</strong><br />
transactiekost<strong>en</strong>
Evaluatie regelgeving Terwee<br />
De bevinding<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
J. van Erp <strong>en</strong> M. Verberk *<br />
In 1995 is de regelgeving Slachtofferzorg ingevoerd. Deze regelgeving<br />
heeft tot doel de positie van het slachtoffer in het strafproces te versterk<strong>en</strong>.<br />
De wet Terwee vergroot <strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudigt de mogelijkhed<strong>en</strong> voor<br />
het slachtoffer om geled<strong>en</strong> schade te verhal<strong>en</strong> op de dader. De Aanwijzing<br />
Slachtofferzorg draagt de politie <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie op<br />
slachtoffers correct te bejeg<strong>en</strong><strong>en</strong>, vroegtijdig duidelijke <strong>en</strong> relevante informatie<br />
te verstrekk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> zo vroeg mogelijk stadium schadevergoeding<br />
te bevorder<strong>en</strong>.<br />
Sinds de invoering van de regelgeving Slachtofferzorg in 1995 is er door<br />
politie <strong>en</strong> door het O.M. stevig geïnvesteerd in slachtofferzorg. Er zijn<br />
bijvoorbeeld slachtoffernetwerk<strong>en</strong> ingericht waarin politie <strong>en</strong> het O.M.<br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> met andere organisaties, zoals Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>, Bureau<br />
Rechtshulp, Bureau Halt <strong>en</strong> de Reclassering. Er zijn cursuss<strong>en</strong><br />
slachtofferzorg aangebod<strong>en</strong>, schadebemiddelaars aangesteld, de<br />
voegingsprocedure is verbeterd, <strong>en</strong> in alle arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is één loket<br />
voor slachtofferzorg opgericht. Zes jaar na invoering van de regelgeving<br />
Slachtofferzorg is het nu tijd om het oordeel te met<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
zelf over de slachtofferzorg. Hoe oordel<strong>en</strong> slachtoffers over hun positie in<br />
het strafproces? Hoe beoordel<strong>en</strong> slachtoffers de zorg verle<strong>en</strong>d door politie,<br />
Justitie <strong>en</strong> Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>?<br />
In opdracht van het ministerie van justitie heeft B&A Groep de tevred<strong>en</strong>heid<br />
van slachtoffers over slachtofferzorg onderzocht door middel<br />
van e<strong>en</strong> grootschalige <strong>en</strong>quête onder slachtoffers. Het is de bedoeling dat<br />
dit onderzoek periodiek wordt herhaald. Dit onderzoek maakt deel uit<br />
van de eindevaluatie van de regelgeving Terwee. De eindevaluatie omvat<br />
tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> onderzoek naar de wijze waarop uitvoering wordt gegev<strong>en</strong><br />
aan de regelgeving Terwee door de betrokk<strong>en</strong> instanties, de prestaties die<br />
door deze instanties word<strong>en</strong> geleverd, <strong>en</strong> de opvatting<strong>en</strong> van de direct<br />
betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> over de uitvoerbaarheid <strong>en</strong> de effectiviteit van Terwee. In dit<br />
artikel do<strong>en</strong> wij verslag van het onderzoek onder slachtoffers. Hierin<br />
stond de volg<strong>en</strong>de vraag c<strong>en</strong>traal: In hoeverre zijn slachtoffers tevred<strong>en</strong><br />
over de bejeg<strong>en</strong>ing, informatieverstrekking <strong>en</strong> schadebemiddeling(spoging<strong>en</strong>)<br />
door de betrokk<strong>en</strong> instanties afzonderlijk, <strong>en</strong> in gezam<strong>en</strong>lijkheid?<br />
* De auteurs zijn beid<strong>en</strong> werkzaam bij B&A Groep Beleidsonderzoek & -Advies BV te D<strong>en</strong><br />
Haag.<br />
20
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 21<br />
Tabel 1: Oordel<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
(zeer) tevred<strong>en</strong> (zeer) ontevred<strong>en</strong><br />
Bejeg<strong>en</strong>ing Politie 81% 11%<br />
BSH 79% 12%<br />
O.M. 53% 21%<br />
Rapportcijfers van slachtoffers over het contact met:<br />
Politie 7.3<br />
BSH 7,4<br />
O.M. 5,7<br />
De <strong>en</strong>quête onder slachtoffers is uitgevoerd in 2000. De steekproef is getrokk<strong>en</strong><br />
uit de bestand<strong>en</strong> van politie, Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie in elk arrondissem<strong>en</strong>t. In totaal zijn 10.807 <strong>en</strong>quêteformulier<strong>en</strong><br />
verstuurd. De respons is 19% 1 . In de vrag<strong>en</strong>lijst zijn vrag<strong>en</strong><br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over politie, Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>, het O.M. <strong>en</strong> de rechter. De<br />
slachtoffers hebb<strong>en</strong> aan het eind van de vrag<strong>en</strong>lijst de mogelijkheid gekreg<strong>en</strong><br />
om nog aanvull<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>.<br />
In dit artikel gev<strong>en</strong> we de oordel<strong>en</strong> van slachtoffers weer over de bejeg<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> informatieverstrekking door politie, justitie <strong>en</strong> Buro<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong>. Tev<strong>en</strong>s gaan we nader in op het belang dat slachtoffers<br />
hecht<strong>en</strong> aan schadevergoeding, <strong>en</strong> reflecter<strong>en</strong> we op de impact van ervaring<strong>en</strong><br />
van slachtoffers op hun vertrouw<strong>en</strong> in de rechtsstaat <strong>en</strong> in politie<br />
<strong>en</strong> justitie.<br />
Bejeg<strong>en</strong>ing<br />
In tabel 1 gev<strong>en</strong> we de oordel<strong>en</strong> weer van slachtoffers over de bejeg<strong>en</strong>ing<br />
door de politie, door Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> (BSH) <strong>en</strong> Justitie.<br />
1 In vergelijking met de Nederlandse bevolking zijn de mann<strong>en</strong> iets oververteg<strong>en</strong>woordigd in<br />
de steekproef. De categorie allochton<strong>en</strong> is onderverteg<strong>en</strong>woordigd. In vergelijking met<br />
CBS-gegev<strong>en</strong>s over de bevolkingsopbouw van Nederland is de categorie jonger dan 26<br />
onderverteg<strong>en</strong>woordigd; hetge<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verbazing wekt omdat kleine kinder<strong>en</strong> minder snel<br />
aangifte zull<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Slachtoffers van zwaardere delict<strong>en</strong> zijn in de steekproef oververteg<strong>en</strong>woordigd.<br />
De red<strong>en</strong> is dat we aparte steekproev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> bij het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie <strong>en</strong> Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>. Vooral met het O.M. kom<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> slachtoffers<br />
van zwaardere delict<strong>en</strong> in aanraking. Het is daarnaast mogelijk dat juist slachtoffers van<br />
zware delict<strong>en</strong> de <strong>en</strong>quête hebb<strong>en</strong> ingevuld, <strong>en</strong> dat slachtoffers van lichtere delict<strong>en</strong> niet de<br />
moeite hebb<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong>lijst in te vull<strong>en</strong>. Hiervoor hebb<strong>en</strong> we echter ge<strong>en</strong><br />
aanwijzing<strong>en</strong>.
Evaluatie regelgeving Terwee 22<br />
Figuur 1: Stelling<strong>en</strong> bejeg<strong>en</strong>ing door politie 2<br />
De medewerkers van de politie hebb<strong>en</strong><br />
goed naar mijn verhaal geluisterd<br />
De medewerkers van de politie hadd<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong>de tijd voor mij<br />
De medewerkers van de politie stond<strong>en</strong><br />
mij vri<strong>en</strong>delijk te woord<br />
De medewerkers van de politie<br />
behandeld<strong>en</strong> mij met respect<br />
Politie<br />
0% 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
% % % % % % % % % %<br />
(zeer) mee e<strong>en</strong>s Neutraal (zeer) mee one<strong>en</strong>s<br />
Slachtoffers oordel<strong>en</strong> zeer positief over de bejeg<strong>en</strong>ing door de politie.<br />
Van h<strong>en</strong> is 81% (zeer) tevred<strong>en</strong> over de bejeg<strong>en</strong>igng. De overgrote meerderheid<br />
van de slachtoffers is van m<strong>en</strong>ing dat de politie h<strong>en</strong> met respect<br />
heeft behandeld, vri<strong>en</strong>delijk te woord stond, voldo<strong>en</strong>de tijd had, goed<br />
heeft geluisterd, <strong>en</strong> de privacy voldo<strong>en</strong>de heeft gerespecteerd (zie<br />
figuur 1).<br />
Enkele factor<strong>en</strong> zijn bepal<strong>en</strong>d voor de tevred<strong>en</strong>heid over de bejeg<strong>en</strong>ing<br />
door de politie. De tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers neemt toe wanneer<br />
het slachtoffer vindt dat er sprake is van:<br />
– respectvolle behandeling;<br />
– goed luister<strong>en</strong>;<br />
– voldo<strong>en</strong>de tijd voor het slachtoffer;<br />
– korte wachttijd bij het do<strong>en</strong> van aangifte.<br />
De opmerking<strong>en</strong> die slachtoffers naar aanleiding van de <strong>en</strong>quête hebb<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, ondersteun<strong>en</strong> dit. Vri<strong>en</strong>delijke behandeling is niet voldo<strong>en</strong>de<br />
voor tevred<strong>en</strong>heid: slachtoffers vind<strong>en</strong> het belangrijk om serieus<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> slachtoffer: ‘Zelfs kleine, onbelangrijke zak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> voor slachtoffers grote gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>!’<br />
2 N= respectievelijk 1958, 1954, 1956, 1974
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 23<br />
Figuur 2: Stelling<strong>en</strong> bejeg<strong>en</strong>ing Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> 3<br />
Ze hebb<strong>en</strong> goed naar mijn verhaal<br />
geluisterd<br />
Ze hadd<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de tijd voor mij<br />
Ze stond<strong>en</strong> mij vri<strong>en</strong>delijk te woord<br />
Ze behandeld<strong>en</strong> mij met respect<br />
0% 20% 40% 60% 80% 100%<br />
(zeer) mee e<strong>en</strong>s Neutraal (zeer) mee one<strong>en</strong>s<br />
(Doorverwijzing <strong>en</strong> contact met) Buro <strong>Slachtofferhulp</strong><br />
Uit de <strong>en</strong>quête blijkt, dat het mer<strong>en</strong>deel van de slachtoffers (69%) bij het<br />
do<strong>en</strong> van aangifte door de politie wordt gewez<strong>en</strong> op de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor slachtofferhulp. 4 Vandegeënquêteerd<strong>en</strong> geeft 39% aan contact te<br />
hebb<strong>en</strong> gehad met Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>. Ongeveer e<strong>en</strong> derde (32%) van<br />
de slachtoffers die hulp hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> van Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>, had<br />
e<strong>en</strong>maal contact met het Buro. Ongeveer de helft (52%) heeft twee tot vijf<br />
keer contact gehad met medewerkers van Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>. 16%<br />
heeft meer dan zes maal contact gehad. De hulpverl<strong>en</strong>ing betrof met<br />
name emotionele ondersteuning, maar ook juridische begeleiding <strong>en</strong><br />
praktische di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing.<br />
Ook over bejeg<strong>en</strong>ing door medewerkers van Buro <strong>Slachtofferhulp</strong><br />
oordel<strong>en</strong> slachtoffers overweg<strong>en</strong>d positief: 79% van de slachtoffers is<br />
hierover (zeer) tevred<strong>en</strong>. Zij zijn van m<strong>en</strong>ing dat medewerkers van Buro<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> h<strong>en</strong> met respect hebb<strong>en</strong> behandeld, vri<strong>en</strong>delijk te woord<br />
hebb<strong>en</strong> gestaan, voldo<strong>en</strong>de tijd hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> goed hebb<strong>en</strong> geluisterd (zie<br />
figuur 2).<br />
De tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers neemt toe naarmate ze sterker van<br />
oordeel zijn dat de medewerkers van Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> voldo<strong>en</strong>de tijd<br />
voor h<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> goed luister<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> lange wachttijd doet de tevred<strong>en</strong>heid<br />
over de bejeg<strong>en</strong>ing afnem<strong>en</strong>.<br />
3 N= 683, 685, 690, 688<br />
4 Als dit met cijfers uit de politiemonitor vergelek<strong>en</strong> wordt, dan kan geconstateerd word<strong>en</strong><br />
dat de slachtoffers van de <strong>en</strong>quête uit dit onderzoek bijna twee maal zo vaak op de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> voor slachtofferhulp gewez<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> mogelijke verklaring hiervoor is<br />
de oververteg<strong>en</strong>woordiging van slachtoffers van ‘zwaardere’ misdrijv<strong>en</strong> in de populatie van<br />
het voorligg<strong>en</strong>de onderzoek.
Evaluatie regelgeving Terwee 24<br />
Figuur 3: Stelling<strong>en</strong> bejeg<strong>en</strong>ing medewerkers arrondissem<strong>en</strong>tsparket<br />
De medewerkers van het<br />
arrondissem<strong>en</strong>tsparket hebb<strong>en</strong><br />
naar mijn verhaal geluisterd<br />
De medewerkers van het<br />
arrondissem<strong>en</strong>tsparket hadd<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong>de tijd voor mij<br />
De medewerkers van het<br />
arrondissem<strong>en</strong>tsparket stond<strong>en</strong><br />
mij vri<strong>en</strong>delijk te woord<br />
De medewerkers van het<br />
arrondissem<strong>en</strong>tsparket<br />
behandeld<strong>en</strong> mij met respect<br />
Op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
0% 20% 40% 60% 80% 100%<br />
(zeer) mee e<strong>en</strong>s Neutraal (zeer) mee one<strong>en</strong>s<br />
Over het op<strong>en</strong>baar ministerie wordt door slachtoffers veel minder positief<br />
geoordeeld dan over politie <strong>en</strong> Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>. 53% van de<br />
slachtoffers is (zeer) tevred<strong>en</strong> over de bejeg<strong>en</strong>ing door het O.M.; 21% is<br />
hierover ontevred<strong>en</strong>. Het O.M. krijgt van slachtoffers het rapportcijfer 5,7<br />
voor het contact met het slachtoffer, <strong>en</strong> krijgt hetzelfde cijfer voor de<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing aan slachtoffers. Het mer<strong>en</strong>deel van de slachtoffers is<br />
van m<strong>en</strong>ing dat de medewerkers van de diverse arrondissem<strong>en</strong>tsparkett<strong>en</strong><br />
de slachtoffers respectvol <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk te woord hebb<strong>en</strong> gestaan.<br />
In mindere mate vind<strong>en</strong> slachtoffers dat er voldo<strong>en</strong>de tijd voor het<br />
slachtoffer is ingeruimd <strong>en</strong> dat er goed naar het verhaal van het slachtoffer<br />
geluisterd is (zie figuur 3).<br />
Slachtoffers die e<strong>en</strong> persoonlijk gesprek hebb<strong>en</strong> gehad met de behandel<strong>en</strong>d<br />
officier van justitie, zijn over het algeme<strong>en</strong> zeer tevred<strong>en</strong> over de<br />
bejeg<strong>en</strong>ing door de officier.<br />
E<strong>en</strong> aantal slachtoffers is tijd<strong>en</strong>s de behandeling van de strafzaak aanwezig<br />
geweest in de rechtszaal. Deze slachtoffers zijn niet erg tevred<strong>en</strong><br />
over de wijze waarop zij tijd<strong>en</strong>s de zitting zijn behandeld door de rechter.<br />
Iets meer dan e<strong>en</strong> kwart is (zeer) ontevred<strong>en</strong>, <strong>en</strong> iets meer dan de helft is<br />
(zeer) tevred<strong>en</strong> over de wijze waarop m<strong>en</strong> is behandeld door de rechter<br />
tijd<strong>en</strong>s de zitting.<br />
Vergelijking van de oordel<strong>en</strong><br />
Als we de oordel<strong>en</strong> van slachtoffers over politie, Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong><br />
het O.M. vergelijk<strong>en</strong>, valt op dat slachtoffers negatiever oordel<strong>en</strong> over de<br />
bejeg<strong>en</strong>ing naarmate ze verder in de procedure kom<strong>en</strong>. Op basis van de<br />
op<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> die slachtoffers gegev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> op basis van e<strong>en</strong>
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 25<br />
Tabel 2: Oordel<strong>en</strong> slachtoffers over informatieverstrekking<br />
(zeer) tevred<strong>en</strong> (zeer) ontevred<strong>en</strong><br />
Informatieverstrekking Politie 72% 13%<br />
BSH 76% 14%<br />
O.M. 51% 27%<br />
nadere analyse van de <strong>en</strong>quête-resultat<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele mogelijke verklaring<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> voor de verschill<strong>en</strong> in beoordeling:<br />
– Het is waarschijnlijk dat slachtoffers hogere verwachting<strong>en</strong> koester<strong>en</strong><br />
naarmate het proces vordert. In de eerste opvang door de politie staat de<br />
bejeg<strong>en</strong>ing c<strong>en</strong>traal; als het komt tot e<strong>en</strong> strafproces is de dader bek<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> wordt schadevergoeding e<strong>en</strong> reële mogelijkheid. Het is mogelijk dat<br />
deze verwachting<strong>en</strong> de uiteindelijke beoordeling van het O.M. <strong>en</strong> de<br />
rechter negatief beïnvloed<strong>en</strong>;<br />
– Doordat slachtoffers met parketmedewerkers veelal telefonisch contact<br />
hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> met politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> medewerkers van Buro <strong>Slachtofferhulp</strong><br />
face-to-face, zou de beoordeling negatiever kunn<strong>en</strong> uitvall<strong>en</strong>;<br />
– Ontevred<strong>en</strong>heid over het tijdsverloop van de strafprocedure kan de beoordeling<br />
van het parket negatief kleur<strong>en</strong>;<br />
– Het is mogelijk dat ontevred<strong>en</strong>heid over de uiteindelijke strafmaat het<br />
oordeel over O.M. <strong>en</strong> rechter sterker negatief kleurt dan de beoordeling<br />
van politie <strong>en</strong> Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>.<br />
Informatieverstrekking<br />
In tabel 2 word<strong>en</strong> de oordel<strong>en</strong> van slachtoffers over de informatieverstrekking<br />
door de politie, Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong> Justitie weergegev<strong>en</strong>.<br />
Politie<br />
Het overgrote mer<strong>en</strong>deel van de slachtoffers is tevred<strong>en</strong> over de informatie<br />
die is verstrekt door de politie. Wel is m<strong>en</strong> over de informatieverstrekking<br />
iets minder tevred<strong>en</strong> dan over de bejeg<strong>en</strong>ing. Slachtoffers vind<strong>en</strong><br />
dat de van de politie ontvang<strong>en</strong> informatie als voldo<strong>en</strong>de, correct, tijdig,<br />
relevant voor de eig<strong>en</strong> situatie <strong>en</strong> als goed te begrijp<strong>en</strong> aangemerkt kan<br />
word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> slachtoffer stelt: ‘Verder vind ik dat de informatieverstrekking<br />
sterk verbeterd is. Vier jaar geled<strong>en</strong> was ik slachtoffer van e<strong>en</strong> groter<br />
misdrijf <strong>en</strong> to<strong>en</strong> heb ik echt moet<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> naar informatie als<br />
slachtofferhulp <strong>en</strong> het verloop van het proces. Deze info werd me de afgelop<strong>en</strong><br />
keer (gestol<strong>en</strong> fiets) mete<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>’.<br />
E<strong>en</strong> punt van zorg betreft ons inzi<strong>en</strong>s de informatieverstrekking over<br />
het verloop van de zaak. Twee op de drie slachtoffers gev<strong>en</strong> aan dat zij<br />
zijn geïnformeerd over het verloop van de zaak. Wat voorts opvalt, is dat<br />
deze informatie in vergelijking tot de andere informatie die de politie al
Evaluatie regelgeving Terwee 26<br />
dan niet verstrekt, juist uitzonderlijk gewaardeerd wordt. Bijna 100% van<br />
de slachtoffers die informatie hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> over het verloop van de<br />
zaak heeft dit op prijs gesteld. Illustratief is de volg<strong>en</strong>de opmerking van<br />
e<strong>en</strong> slachtoffer: ‘Na de aangifte gedaan te hebb<strong>en</strong> wordt het stil. Wat<br />
meer informatie of belangstelling kan het slachtoffer het gevoel gev<strong>en</strong><br />
dat zijn zaak nog de aandacht heeft’.<br />
Buro <strong>Slachtofferhulp</strong><br />
Net als bij de politie is het overgrote mer<strong>en</strong>deel van de slachtoffers tevred<strong>en</strong><br />
over de informatie die is ontvang<strong>en</strong> van Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>.<br />
Slachtoffers vind<strong>en</strong> dat ze voldo<strong>en</strong>de informatie krijg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat deze correct,<br />
tijdig, relevant voor de eig<strong>en</strong> situatie <strong>en</strong> goed te begrijp<strong>en</strong> is.<br />
Op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
Net iets meer dan de helft van de slachtoffers is (zeer) tevred<strong>en</strong> over de<br />
informatie die zij gekreg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> van het op<strong>en</strong>baar ministerie. In vergelijking<br />
met de politie <strong>en</strong> Buro <strong>Slachtofferhulp</strong> is dit ge<strong>en</strong> goede score.<br />
De volg<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> zijn van invloed op de tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers<br />
over de informatie van het O.M.:<br />
– tijdigheid van informatie;<br />
– voldo<strong>en</strong>de informatie;<br />
– correcte informatie;<br />
– begrijpelijke informatie.<br />
E<strong>en</strong> van de belangrijkste rec<strong>en</strong>te investering<strong>en</strong> die door politie <strong>en</strong> O.M. is<br />
gepleegd om de slachtofferzorg te verbeter<strong>en</strong>, is het opricht<strong>en</strong> van één<br />
loket waarin slachtoffers informatie kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> over hun zaak. Alle<br />
arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> inmiddels e<strong>en</strong> vorm van e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal loket. In<br />
de <strong>en</strong>quête is aan slachtoffers gevraagd of zij gebruik hebb<strong>en</strong> gemaakt<br />
van e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal informatiepunt voor slachtoffers <strong>en</strong> of zij hierover tevred<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong>. Deze vraag lijkt door slachtoffers niet goed te zijn begrep<strong>en</strong>. 5<br />
Of m<strong>en</strong> informatie verkreg<strong>en</strong> heeft via het één-loket is overig<strong>en</strong>s niet van<br />
invloed op de tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers over de informatieverstrekking.<br />
Wellicht is het bij herhaling van de <strong>en</strong>quête in de toekomst beter<br />
mogelijk om de invloed van het c<strong>en</strong>trale loket op de tevred<strong>en</strong>heid van<br />
slachtoffers vast te stell<strong>en</strong>.<br />
5 Ook slachtoffers in arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waar t<strong>en</strong> tijde van de <strong>en</strong>quête nog ge<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
loket was, hebb<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> dat ze van zo’n loket gebruik hebb<strong>en</strong> gemaakt. Waarschijnlijk<br />
hebb<strong>en</strong> slachtoffers gedacht dat bijvoorbeeld e<strong>en</strong> telefoonnummer van de politie e<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal informatiepunt is geweest.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 27<br />
Schadevergoeding<br />
Politie<br />
Bij het opnem<strong>en</strong> van aangift<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t de politie te informer<strong>en</strong> naar de<br />
geled<strong>en</strong> schade. Indi<strong>en</strong> schade is geled<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>t de politie te vrag<strong>en</strong> of<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schadevergoeding w<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, <strong>en</strong> di<strong>en</strong>t de politie informatie te verstrekk<strong>en</strong><br />
over de mogelijkhed<strong>en</strong> tot schadevergoeding. In e<strong>en</strong>voudige<br />
zak<strong>en</strong> kan de politie schadebemiddelingspoging<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>.<br />
De helft van de geënquêteerde slachtoffers heeft veel financiële schade<br />
geled<strong>en</strong> als gevolg van het delict. E<strong>en</strong> derde heeft veel emotionele schade<br />
opgelop<strong>en</strong>. Ongeveer e<strong>en</strong> derde van de slachtoffers geeft aan geïnformeerd<br />
te zijn door de politie over mogelijkhed<strong>en</strong> om de schade vergoed<br />
te krijg<strong>en</strong>. Slachtoffers die aangev<strong>en</strong> veel financiële schade te hebb<strong>en</strong><br />
geled<strong>en</strong>, krijg<strong>en</strong> deze informatie niet vaker dan slachtoffers die ge<strong>en</strong> of<br />
weinig schade hebb<strong>en</strong> geled<strong>en</strong>. Ongeveer e<strong>en</strong> vijfde van de slachtoffers<br />
geeft aan dat de politie moeite heeft gedaan om de schade vergoed te<br />
krijg<strong>en</strong>. Er zijn grote verschill<strong>en</strong> geconstateerd tuss<strong>en</strong> arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Buro <strong>Slachtofferhulp</strong><br />
Bijna één op de drie slachtoffers die e<strong>en</strong> beroep hebb<strong>en</strong> gedaan op Buro<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong>, heeft hulp gekreg<strong>en</strong> van het Buro bij het verkrijg<strong>en</strong> van<br />
schadevergoeding. Het overgrote mer<strong>en</strong>deel van deze slachtoffers is<br />
daarover zeer te sprek<strong>en</strong>.<br />
Op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
Ongeveer de helft van de slachtoffers wier zaak was doorgestuurd naar<br />
het O.M., <strong>en</strong> die voor schadevergoeding in aanmerking wild<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>,<br />
vindt dat het O.M. zich voldo<strong>en</strong>de heeft ingezet om schadevergoeding tot<br />
stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Iets meer dan e<strong>en</strong> kwart van de slachtoffers wier zaak is<br />
doorgestuurd naar het O.M., geeft aan informatie te hebb<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong><br />
van het O.M. over mogelijkhed<strong>en</strong> om de schade vergoed te krijg<strong>en</strong>.<br />
Waardering voor de schadevergoeding<br />
In totaal heeft 7% van de geënquêteerde slachtoffers schade uitbetaald<br />
gekreg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijk deel van de slachtoffers die uiteindelijk de<br />
schade vergoed heeft gekreg<strong>en</strong>, is niet tevred<strong>en</strong> met de hoogte van de<br />
schadevergoeding. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s is de uitbetaling volg<strong>en</strong>s het mer<strong>en</strong>deel van<br />
de slachtoffers niet naar w<strong>en</strong>s verlop<strong>en</strong>.<br />
Veelal wordt ervan uitgegaan dat slachtoffers het zeer waarder<strong>en</strong> dat er<br />
schadebemiddelingspoging<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong>, ongeacht of dit nu<br />
uiteindelijk tot het gew<strong>en</strong>ste resultaat leidt. In dit onderzoek wordt deze<br />
vooronderstelling bevestigd. Poging<strong>en</strong> tot schadevergoeding beïnvloe-
Evaluatie regelgeving Terwee 28<br />
d<strong>en</strong> de tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers over de politie, Buro <strong>Slachtofferhulp</strong><br />
<strong>en</strong> het O.M. in positieve zin. Slachtoffers die aangev<strong>en</strong> dat de politie<br />
poging<strong>en</strong> heeft ondernom<strong>en</strong> om de schade vergoed te krijg<strong>en</strong>, zijn tevred<strong>en</strong>er<br />
over de behandeling door de politie dan slachtoffers die aangev<strong>en</strong><br />
dat dat niet het geval is. Ook slachtoffers die aangev<strong>en</strong> dat het O.M. zich<br />
voldo<strong>en</strong>de heeft ingezet om de schade vergoed te krijg<strong>en</strong> zijn tevred<strong>en</strong>er<br />
over de behandeling door medewerkers van het parket.<br />
De impact van Terwee<br />
De wet <strong>en</strong> regelgeving Terwee heeft tot doel om de positie van het slachtoffer<br />
in het strafproces te versterk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> om het vertrouw<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
in de Nederlandse rechtsstaat <strong>en</strong> in politie <strong>en</strong> justitie te bewar<strong>en</strong> of<br />
te herstell<strong>en</strong>. Aan het einde van e<strong>en</strong> uitgebreide vrag<strong>en</strong>lijst hebb<strong>en</strong> we<br />
slachtoffers vrag<strong>en</strong> voorgelegd over hun vertrouw<strong>en</strong> in het Nederlandse<br />
rechtssysteem <strong>en</strong> over hun vertrouw<strong>en</strong> in politie <strong>en</strong> het O.M. Met de antwoord<strong>en</strong><br />
op deze vrag<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we de link legg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de tevred<strong>en</strong>heid<br />
over slachtofferzorg <strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> van slachtoffers in het Nederlandse<br />
rechtssysteem <strong>en</strong> in de politie <strong>en</strong> het O.M.<br />
E<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de geënquêteerd<strong>en</strong> vindt dat het Nederlandse<br />
rechtssysteem niet geloofwaardig <strong>en</strong> niet rechtvaardig is. Ouder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
meer geloof in het rechtssysteem dan jonger<strong>en</strong>. Eén op de vijf slachtoffers<br />
geeft aan dat het vertrouw<strong>en</strong> in politie <strong>en</strong> Justitie (sterk) is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
sinds m<strong>en</strong> aangifte heeft gedaan. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> op de vijf<br />
slachtoffers weet nog niet zeker of hij of zij weer aangifte zou do<strong>en</strong>. 7%<br />
zal dit (waarschijnlijk) niet do<strong>en</strong>.<br />
De volg<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> in politie <strong>en</strong> justitie:<br />
– tevred<strong>en</strong>heid over bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> informatieverstrekking door politie <strong>en</strong><br />
O.M.;<br />
– tevred<strong>en</strong>heid over de periode tuss<strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t dat aangifte is gedaan<br />
<strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t dat de zaak is afgehandeld;<br />
– tevred<strong>en</strong>heid over de strafmaat;<br />
– de hoogte van de ontvang<strong>en</strong> schadevergoeding.<br />
De tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers over bejeg<strong>en</strong>ing, informatieverstrekking<br />
<strong>en</strong> schadevergoeding hang<strong>en</strong> dus direct sam<strong>en</strong> met het vertrouw<strong>en</strong><br />
in politie <strong>en</strong> het O.M. Concluder<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> gesteld dat de regelgeving<br />
Terwee sam<strong>en</strong>hangt met e<strong>en</strong> grotere geloofwaardigheid <strong>en</strong> rechtvaardigheid<br />
van ons rechtssysteem voor slachtoffers, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groter vertrouw<strong>en</strong><br />
in politie <strong>en</strong> justitie. Uit het onderzoek is geblek<strong>en</strong> dat de<br />
bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> informatieverstrekking door politie <strong>en</strong> justitie nog sterk<br />
kan word<strong>en</strong> verbeterd <strong>en</strong> dat nog veel meer slachtoffers schade vergoed<br />
kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Deze inspanning<strong>en</strong> zull<strong>en</strong>, zo kan nu word<strong>en</strong> geconcludeerd,<br />
hun vrucht<strong>en</strong> afwerp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> van slachtoffers in het<br />
rechtssysteem bevorder<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 29<br />
Conclusies<br />
In het algeme<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> geconstateerd dat e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van<br />
de ge<strong>en</strong>quêteerde slachtoffers tevred<strong>en</strong> tot zeer tevred<strong>en</strong> is over de bejeg<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> informatieverstrekking door politie, Justitie <strong>en</strong> Buro<br />
Slachtofferzorg. Opvall<strong>en</strong>d is de naar verhouding negatieve beoordeling<br />
van de medewerkers van het O.M.<br />
Het is de vraag of deze resultat<strong>en</strong> tot tevred<strong>en</strong>heid moet<strong>en</strong> stemm<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> relatief groot deel van de slachtoffers – ongeveer 20% – is op diverse<br />
front<strong>en</strong> ontevred<strong>en</strong>. De ontevred<strong>en</strong>heid over de politie, het parket, de<br />
officier van justitie <strong>en</strong> de rechter hang<strong>en</strong> sterk met elkaar sam<strong>en</strong>. Daarbij<br />
is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang geconstateerd tuss<strong>en</strong> tevred<strong>en</strong>heid over de behandeling,<br />
bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> informatieverstrekking, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> afname van vertrouw<strong>en</strong><br />
in politie <strong>en</strong> het O.M. Deze minderheid is ons inzi<strong>en</strong>s veel te groot<br />
om aan voorbij te gaan. Uit de vele telefoontjes die de onderzoekers hebb<strong>en</strong><br />
gehad, blijkt dat de impact van e<strong>en</strong> – in de beleving van slachtoffers<br />
– incorrecte behandeling door politie <strong>en</strong> het O.M. op het lev<strong>en</strong> van de<br />
slachtoffers <strong>en</strong>orm is. Besef hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> houd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> goede<br />
slachtofferzorg moet derhalve uitgangspunt blijv<strong>en</strong>. Slachtofferzorg is<br />
e<strong>en</strong> kwestie van continue aandacht; ook voor de politie <strong>en</strong> Buro<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> geldt, dat – ondanks de positieve beoordeling – verdere<br />
investering<strong>en</strong> in slachtofferzorg nodig blijv<strong>en</strong>. Voor de parkett<strong>en</strong> is bijzondere<br />
aandacht nodig om de – vaak telefonische – di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
naar e<strong>en</strong> hoger plan till<strong>en</strong>.<br />
Uit het onderzoek kan tev<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> geconstateerd dat de ‘beleidstheorie’<br />
achter de regelgeving Terwee klopt. De achterligg<strong>en</strong>de gedachte<br />
achter de wet- <strong>en</strong> regelgeving Terwee is dat e<strong>en</strong> goede bejeg<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> informatieverstrekking,<br />
<strong>en</strong> (poging<strong>en</strong> om te kom<strong>en</strong> tot) schadevergoeding<strong>en</strong><br />
de tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers verhog<strong>en</strong> <strong>en</strong> de positie van het<br />
slachtoffer in het strafproces verbeter<strong>en</strong>. Deze veronderstelling<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
bevestigd door de onderzoeksresultat<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s veronderstelt de<br />
wet- <strong>en</strong> regelgeving Terwee dat tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers over de behandeling<br />
tijd<strong>en</strong>s het traject <strong>en</strong> het feit dat schadevergoeding wordt gerealiseerd<br />
<strong>en</strong>/of bemiddelingspoging<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong>, bijdrag<strong>en</strong><br />
aan het vertrouw<strong>en</strong> van slachtoffers in politie <strong>en</strong> justitie, <strong>en</strong> in de rechtsstaat.<br />
Ook hieromtr<strong>en</strong>t zijn correlaties aangetroff<strong>en</strong> in het onderzoek.<br />
Op basis van dit onderzoeksresultaat lijkt het verstandig om op de ingeslag<strong>en</strong><br />
weg voort te gaan, <strong>en</strong> verder te invester<strong>en</strong> in de bejeg<strong>en</strong>ing, informatieverstrekking<br />
<strong>en</strong> schadevergoeding. De eindevaluatie Terwee<br />
heeft naast de slachtoffer-<strong>en</strong>quête ook e<strong>en</strong> onderzoek onder instanties<br />
naar de uitvoering van de regelgeving Slachtofferzorg plaatsgevond<strong>en</strong>.<br />
Op basis van dat deelonderzoek kan word<strong>en</strong> geconstateerd dat de zorg<br />
voor slachtoffers op e<strong>en</strong> aantal punt<strong>en</strong> verder kan word<strong>en</strong> geprofessionaliseerd.<br />
Belangrijke aandachtspunt<strong>en</strong> daarbij zijn:<br />
– invester<strong>en</strong> in managem<strong>en</strong>tinformatie: ondanks vele poging<strong>en</strong> is het<br />
niet gelukt om e<strong>en</strong> betrouwbaar managem<strong>en</strong>tinformatiesysteem op te
Evaluatie regelgeving Terwee 30<br />
zett<strong>en</strong>. Managem<strong>en</strong>tinformatie is e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijke schakel in de professionalisering<br />
van de beleidsvorming rondom slachtofferzorg;<br />
– invester<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> optimaal e<strong>en</strong>-loket: vele arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn van<br />
start gegaan met e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal loket voor slachtoffers. Dit concept verdi<strong>en</strong>t<br />
nadere uitwerking;<br />
– landelijke coördinatie: om de slachtofferzorg landelijk op e<strong>en</strong> hoger<br />
niveau te krijg<strong>en</strong>, is behoefte aan e<strong>en</strong> verdergaande landelijke coördinatie.
Slachtoffers in de<br />
strafrechtspleging<br />
Enige rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong><br />
P. van Dijk *<br />
Wie zich verdiept in de positie van slachtoffers in de Nederlandse strafrechtspleging<br />
kan tot het oordeel kom<strong>en</strong> dat slachtoffers van delict<strong>en</strong> in<br />
de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> winst geboekt hebb<strong>en</strong>. Bestaande wettelijke<br />
schadevergoedingsvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zoals de voeging als b<strong>en</strong>adeelde partij<br />
zijn niet zo lang geled<strong>en</strong> gewijzigd om tegemoet te kom<strong>en</strong> aan de materiële<br />
<strong>en</strong> immateriële belang<strong>en</strong> van slachtoffers. Bij de afdo<strong>en</strong>ing van<br />
strafzak<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> strafrechtsfunctionariss<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> meer<br />
aandacht aan slachtoffers. Als we de beleidsstukk<strong>en</strong> van de politie, het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie <strong>en</strong> het ministerie van justitie mog<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong> is de<br />
invloed van slachtoffers op het verloop van strafzak<strong>en</strong> aanmerkelijk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Maar blijkbaar will<strong>en</strong> slachtoffers meer. Niet zo lang geled<strong>en</strong> pleitte<br />
e<strong>en</strong> ouder van e<strong>en</strong> vermoord kind voor de mogelijkheid om vastgelop<strong>en</strong><br />
opsporingsonderzoek<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> herbeoordel<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> tweede<br />
opsporingsteam. ‘E<strong>en</strong> frisse blik, dat helpt teg<strong>en</strong> tunneld<strong>en</strong>k<strong>en</strong>’, zobecomm<strong>en</strong>tarieerde<br />
e<strong>en</strong> justitiefunctionaris dit idee welwill<strong>en</strong>d. Ook<br />
spreekrecht voor slachtoffers tijd<strong>en</strong>s het onderzoek op de terechtzitting<br />
is weer bespreekbaar. ‘Drama op de terechtzitting, daar kom<strong>en</strong> problem<strong>en</strong><br />
van’, vond minister Korthals van Justitie. Slachtofferw<strong>en</strong>s<strong>en</strong> word<strong>en</strong>,<br />
ondanks de verme<strong>en</strong>de victimalisering van de strafrechtspleging<br />
(Buruma, 1994) <strong>en</strong> de moraal (Boutellier, 1993), nog steeds niet zonder<br />
slag of stoot klakkeloos ingevoerd.<br />
Slachtoffers die hun materiële <strong>en</strong> immateriële belang<strong>en</strong> in de loop van<br />
het strafgeding will<strong>en</strong> (lat<strong>en</strong>) behartig<strong>en</strong> staan onder regie van<br />
strafrechtsfunctionariss<strong>en</strong>. Functionariss<strong>en</strong> van politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
bepal<strong>en</strong> in belangrijke mate de aan slachtoffers toekom<strong>en</strong>de<br />
ruimte in strafzak<strong>en</strong>, waarin het niet langer gaat om de conflict<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
slachtoffers <strong>en</strong> daders, maar om conflict<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> strafrechtsfunctionariss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daders. De strafrechtelijke overheid ontneemt slachtoffers<br />
hun conflict<strong>en</strong>, zo steld<strong>en</strong> strafrechtscritici in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig van<br />
de vorige eeuw (Christie, 1977, p. 1; Hulsman, 1977, p. 583).<br />
Dit artikel is geschrev<strong>en</strong> vanuit de gedachte dat het paternalistische<br />
karakter van slachtoffervoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de strafrechtspleging verande-<br />
* De auteur is als onderzoeker verbond<strong>en</strong> aan Criminologisch Instituut Bonger (UvA), te<br />
Amsterdam.<br />
31
Slachtoffers in de strafrechtspleging 32<br />
ring behoeft. Het in Nederland viger<strong>en</strong>de systeem van strafrechtstoepassing<br />
geeft slachtoffers te weinig invloed op de uitkomst van strafprocedures.<br />
Er is niet voorzi<strong>en</strong> in regeling<strong>en</strong> voor slachtoffers om, als ze<br />
(óók in immateriële zin) g<strong>en</strong>oegzaam schadeloos gesteld zijn, op de<br />
noodrem van strafprocedures te trapp<strong>en</strong>. In gevall<strong>en</strong> van veelvoorkom<strong>en</strong>de<br />
vorm<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong> volstaat het daders te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> tot<br />
schadevergoeding in civielrechtelijke zin. Strafrechtsfunctionariss<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> daarin hoofdzakelijk e<strong>en</strong> faciliter<strong>en</strong>de functie. Bij ernstige vorm<strong>en</strong><br />
van criminaliteit, bijvoorbeeld de lev<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong><br />
strafrechtsfunctionariss<strong>en</strong> slachtoffers die dat w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer dan nu het<br />
geval is <strong>en</strong>, zoals we later zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, voordat opsporingsonderzoek<strong>en</strong><br />
vastlop<strong>en</strong>, betrekk<strong>en</strong> in de besluitvormingsprocess<strong>en</strong> in de strafrechtspleging.<br />
In dit artikel geef ik e<strong>en</strong> impressie van <strong>en</strong>ige rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong> in<br />
wetgeving <strong>en</strong> beleid die de positie van slachtoffers in de strafrechtspleging<br />
beïnvloed<strong>en</strong>. In mijn beschrijving volg ik de onderscheid<strong>en</strong><br />
fas<strong>en</strong> in het verloop van strafprocedures. Allereerst besteed ik voor<br />
de fase van het voorbereid<strong>en</strong>d onderzoek aandacht aan de inwerkingtreding<br />
van de nieuwe richtlijn<strong>en</strong> slachtofferzorg <strong>en</strong> de tweede beoordeling<br />
van vastgelop<strong>en</strong> opsporingsonderzoek<strong>en</strong>. Daarna bespreek ik de parlem<strong>en</strong>taire<br />
discussies over de waarborg<strong>en</strong> rond de vervolging. Voor het<br />
eindonderzoek in strafzak<strong>en</strong> bespreek ik de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de rechtsbijstand<br />
voor slachtoffers als ze zich als ‘b<strong>en</strong>adeelde partij’ will<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong> in het<br />
strafproces <strong>en</strong> ga ik in op de discussies rond het spreekrecht voor slachtoffers.<br />
Tot slot kom<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> afzonderlijke rechterlijke<br />
instantie voor (kleine) vordering<strong>en</strong> als alternatief voor strafprocedures<br />
aan bod.<br />
Slachtoffers in de fase van het voorbereid<strong>en</strong>d onderzoek<br />
De nieuwe richtlijn<strong>en</strong> slachtofferzorg<br />
Slachtoffers <strong>en</strong> strafrechtsfunctionariss<strong>en</strong> zijn in de strafrechtspleging in<br />
zekere zin van elkaar afhankelijk: slachtoffers die strafrechtelijke interv<strong>en</strong>tie<br />
verlang<strong>en</strong> in wat h<strong>en</strong> is overkom<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> aangifte bij de politie<br />
do<strong>en</strong>. In het geval functionariss<strong>en</strong> van de politie <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
niets zi<strong>en</strong> in opsporing <strong>en</strong> vervolging houd<strong>en</strong> strafzak<strong>en</strong>, bij het<br />
ontbrek<strong>en</strong> van eig<strong>en</strong> dagvaardingsmogelijkhed<strong>en</strong> voor slachtoffers, simpelweg<br />
op. Anderzijds zijn politiefunctionariss<strong>en</strong> afhankelijk van de<br />
aangiftebereidheid van burgers. De omvang van de zelfstandig door de<br />
politie opgespoorde delict<strong>en</strong> is in vergelijking met de aangiftes te verwaarloz<strong>en</strong>.<br />
Ook de strafrechtelijke bewijslevering is zonder slachtoffers<br />
vaak moeilijk d<strong>en</strong>kbaar.<br />
Deze wederzijdse afhankelijkheid drukt e<strong>en</strong> stempel op de discussies<br />
rond het slachtofferbeleid van politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie in de voorfase<br />
van strafprocedures. De c<strong>en</strong>trale vraag is steeds welke belang<strong>en</strong> het
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 33<br />
zwaarst weg<strong>en</strong>: algem<strong>en</strong>e overheidsbelang<strong>en</strong> bij de strafrechtelijke<br />
handhaving van de rechtsorde of de private belang<strong>en</strong> van slachtoffers bij<br />
(het uitblijv<strong>en</strong> van) vervolging of schadevergoeding.<br />
In de rec<strong>en</strong>t tot stand gekom<strong>en</strong> slachtofferrichtlijn<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> verschuiving<br />
waar te nem<strong>en</strong> in de waardering van de algem<strong>en</strong>e opsporings- <strong>en</strong><br />
vervolgingsbelang<strong>en</strong> <strong>en</strong> de belang<strong>en</strong> van slachtoffers. Het slachtofferbeleid<br />
van de politie <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie valt uite<strong>en</strong> in algem<strong>en</strong>e<br />
slachtofferzorg <strong>en</strong> zorg voor slachtoffers van zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong>. Tot voor<br />
kort, to<strong>en</strong> de door de werkgroep ‘aangifte seksuele geweldmisdrijv<strong>en</strong>’<br />
geformuleerde aanbeveling<strong>en</strong> nog gold<strong>en</strong>, speeld<strong>en</strong> concrete slachtofferbelang<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol. Aangiftes kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
slachtoffers hadd<strong>en</strong> invloed op de telastelegging van strafbare feit<strong>en</strong>: als<br />
slachtoffers bijvoorbeeld niet wild<strong>en</strong> meewerk<strong>en</strong> aan de bewijsvergaring<br />
voor verkrachting door medisch onderzoek, dan kon e<strong>en</strong> lichter misdrijf<br />
te laste word<strong>en</strong> gelegd.<br />
Het college van procureurs-g<strong>en</strong>eraal b<strong>en</strong>adrukt in de sinds 1 augustus<br />
1999 geld<strong>en</strong>de aanwijzing<strong>en</strong> Bejeg<strong>en</strong>ing slachtoffers zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong> <strong>en</strong> Opsporing<br />
seksueel misbruik in afhankelijkheidsrelaties het belang van de<br />
opsporing. Aangifte do<strong>en</strong> is volg<strong>en</strong>s het college ge<strong>en</strong> vrijblijv<strong>en</strong>de zaak<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong>maal gedane aangiftes kunn<strong>en</strong> niet zonder meer word<strong>en</strong> ingetrokk<strong>en</strong>.<br />
Aldus wordt het zed<strong>en</strong>slachtoffers moeilijker gemaakt invloed op de<br />
opsporing uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong> als gewijzigde omstandighed<strong>en</strong> h<strong>en</strong> daartoe<br />
nop<strong>en</strong>.<br />
In het slachtofferbeleid in zed<strong>en</strong>zak<strong>en</strong> staat professionalisering van<br />
justitieel optred<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal. Kwaliteitsverbetering van opsporingshandeling<strong>en</strong><br />
houdt volg<strong>en</strong>s de procureurs-g<strong>en</strong>eraal in dat de emoties die<br />
bijvoorbeeld incestzak<strong>en</strong> bij politie- <strong>en</strong> justitiefunctionariss<strong>en</strong> oproep<strong>en</strong><br />
niet in de weg staan aan e<strong>en</strong> objectieve blik. Juist daarom mak<strong>en</strong> de<br />
nieuwe richtlijn<strong>en</strong> het mogelijk slachtoffers van seksueel misbruik in<br />
afhankelijkheidsrelaties in e<strong>en</strong> informatief gesprek te wijz<strong>en</strong> op de voor<strong>en</strong><br />
nadel<strong>en</strong> van aangiftes. Niet t<strong>en</strong> onrechte constateerde Kool (1999) dan<br />
ook dat de naschokk<strong>en</strong> van de affaire Lancée voelbaar zijn in het nieuwe<br />
slachtofferbeleid.<br />
Slachtoffers van zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige invloed op het verloop<br />
van hun strafprocedures <strong>en</strong> dat in e<strong>en</strong> periode waarin slachtoffervri<strong>en</strong>delijkheid<br />
in politiële <strong>en</strong> justitiële beleidsstukk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te<br />
plaats inneemt. Ook de ‘creatieve’ opstelling van politiefunctionariss<strong>en</strong><br />
welk strafbaar feit toepasbaar was indi<strong>en</strong> slachtoffers zich niet wild<strong>en</strong><br />
onderwerp<strong>en</strong> aan medisch onderzoek lijkt te zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>: weiger<strong>en</strong>de<br />
slachtoffers word<strong>en</strong> nu op de mogelijke consequ<strong>en</strong>ties gewez<strong>en</strong>.<br />
De gekoz<strong>en</strong> bewoording<strong>en</strong> klink<strong>en</strong> slachtofferonvri<strong>en</strong>delijk in de or<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
schuiv<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid voor het vrij loslop<strong>en</strong> van zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
min of meer naar niet-coöperatieve slachtoffers. Het lijkt erop<br />
alsof slachtoffers toe moet<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan het morele justitiële appel <strong>en</strong><br />
hun rol als bewijsleveranciers niet mog<strong>en</strong> verzak<strong>en</strong>.
Slachtoffers in de strafrechtspleging 34<br />
Voor slachtoffers in het algeme<strong>en</strong> verandert er, in vergelijking met de<br />
circulaires Justitieel beleid <strong>en</strong> slachtoffers, de circulaire-Vaillant, <strong>en</strong> Wettelijke<br />
voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor slachtoffers in het strafproces, de richtlijn-<br />
Terwee, met de inwerkingtreding van de aanwijzing ‘slachtofferzorg’ nag<strong>en</strong>oeg<br />
niets in de politiële <strong>en</strong> justitiële gedragsvoorschrift<strong>en</strong> inzake<br />
schadebemiddeling voor <strong>en</strong> informatieverstrekking <strong>en</strong> bejeg<strong>en</strong>ing van<br />
slachtoffers. Nu moet<strong>en</strong> politiefunctionariss<strong>en</strong> in alle gevall<strong>en</strong> waarin dat<br />
mogelijk is kopieën van de op de schade betrekking hebb<strong>en</strong>de bewijsstukk<strong>en</strong><br />
aan het proces-verbaal toevoeg<strong>en</strong>. Onder de oude circulaire-<br />
Vaillant bestond er nog e<strong>en</strong> onderverdeling in strafzak<strong>en</strong> waarin verdacht<strong>en</strong><br />
reeds op het mom<strong>en</strong>t van aangifte bek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>, vermoedelijk<br />
spoedig bek<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> of naar verwachting niet bek<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Het verzamel<strong>en</strong> van bewijsmateriaal over de door slachtoffers<br />
geled<strong>en</strong> schade moest slechts in het eerste geval geschied<strong>en</strong> op de wijze<br />
die vandaag de dag voor alle strafzak<strong>en</strong> is voorgeschrev<strong>en</strong>.<br />
Waarvoor moet<strong>en</strong> politiefunctionariss<strong>en</strong> in daarvoor l<strong>en</strong><strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong><br />
bewijs vergar<strong>en</strong> over slachtofferschade? Het past niet in het overheidsstandpunt<br />
dat slachtoffers hun schade zelf op hun daders moet<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat de politie daarbij slechts e<strong>en</strong> marginale rol heeft, zoals in de<br />
circulaire-Vaillant tot uitdrukking kwam door het aan slachtoffers ter beschikking<br />
stell<strong>en</strong> van de persoonsgegev<strong>en</strong>s van de betrokk<strong>en</strong> verdacht<strong>en</strong>.<br />
Vermoedelijk moet het toevoeg<strong>en</strong> van kopieën van bonnetjes, reparati<strong>en</strong>ota’s<br />
<strong>en</strong> dergelijke bij slachtoffers de indruk wekk<strong>en</strong> dat de politie de<br />
schade wel verhaalt op de daders <strong>en</strong> de opsporing legitimer<strong>en</strong>. Het past<br />
wél in de door minister Korthals van justitie gehuldigde opvatting dat<br />
schadebemiddeling onder regie van politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie te<br />
verkiez<strong>en</strong> valt bov<strong>en</strong> oncontroleerbare particuliere dading- <strong>en</strong> <strong>herstelbemiddeling</strong>sproject<strong>en</strong>.<br />
Herbeoordeling van vastgelop<strong>en</strong> opsporingsonderzoek<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> andere in het oog spring<strong>en</strong>de ontwikkeling in de opsporingsfase is<br />
de inwerkingtreding van de aanwijzing Tweede beoordeling opsporingsonderzoek<strong>en</strong><br />
op 1 maart 2000. Opsporingsonderzoek<strong>en</strong> die nerg<strong>en</strong>s toe<br />
geleid hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong>, als de verantwoordelijke hoofdofficier van justitie<br />
daartoe besluit <strong>en</strong> het college van procureurs-g<strong>en</strong>eraal daarmee instemt,<br />
door niet bij de eerste opsporingshandeling<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> functionariss<strong>en</strong><br />
van politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie, opnieuw word<strong>en</strong> beoordeeld.<br />
Spor<strong>en</strong> waar niets mee is gedaan, nieuwe inzicht<strong>en</strong>, kortom alles wat<br />
aanknopingspunt kan bied<strong>en</strong> wordt opnieuw onderzocht.<br />
Met de invoering van de mogelijkheid van e<strong>en</strong> hernieuwd opsporingsonderzoek<br />
wordt tegemoet gekom<strong>en</strong> aan de nabestaand<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele<br />
rec<strong>en</strong>te geruchtmak<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong>. De minister van justitie ziet het<br />
als e<strong>en</strong> bijdrage aan de verdere verbetering van de positie van b<strong>en</strong>adeeld<strong>en</strong><br />
in het strafproces (Kamerstukk<strong>en</strong> II 1999-2000, 26800 VI nr. 61:2).<br />
Het is de vraag of er van e<strong>en</strong> werkelijke positieverbetering van slachtof-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 35<br />
fers in het opsporingsonderzoek sprake is. Het politiële slachtofferbeleid<br />
is erop gericht om slachtoffers te informer<strong>en</strong> over het verloop van hun<br />
zaak, ev<strong>en</strong>tueel te bemiddel<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> daders <strong>en</strong> slachtoffers over schadevergoeding,<br />
maar is er niet op gericht slachtoffers te betrekk<strong>en</strong> in het opsporingsonderzoek.<br />
Opsporing is werk voor de politie, maar het kan ge<strong>en</strong><br />
kwaad om slachtoffers inzicht te gev<strong>en</strong> waarom bij de opsporing gekoz<strong>en</strong><br />
wordt bepaalde spor<strong>en</strong> niet na te trekk<strong>en</strong>. Slachtoffers van ernstige delict<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, als ze daar prijs op stell<strong>en</strong>, meer baat bij het betrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
bij het eerste onderzoek dan achteraf nogmaals e<strong>en</strong> opsporingsonderzoek<br />
te <strong>en</strong>tamer<strong>en</strong> waarbij ze wederom niet betrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De slachtofferrichtlijn<strong>en</strong> in de praktijk<br />
De uitvoering van de slachtofferrichtlijn<strong>en</strong> is afhankelijk van de binn<strong>en</strong><br />
politiekorps<strong>en</strong> <strong>en</strong> arrondissem<strong>en</strong>tsparkett<strong>en</strong> heers<strong>en</strong>de cultuur. Lange<br />
tijd kon gezegd word<strong>en</strong> dat de uitvoering van de slachtofferrichtlijn<strong>en</strong><br />
veel te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> overliet, behalve in arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waar vanouds aan<br />
slachtofferzorg werd gedaan. Slachtoffers hoord<strong>en</strong> elders na de aangifte<br />
ondanks de fraaie gedragsvoorschrift<strong>en</strong> in veel gevall<strong>en</strong> nooit meer iets<br />
van de politie of het op<strong>en</strong>baar ministerie.<br />
Het ontstane beeld dat elk arrondissem<strong>en</strong>tsparket ‘maar wat aan doet’<br />
voor wat betreft slachtofferzorg wordt vanuit de leiding van het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie bestred<strong>en</strong>. Vanaf het jaarverslag van het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
over 1997 is het gebruikelijk streefcijfers voor de tevred<strong>en</strong>heid van slachtoffers<br />
over politie <strong>en</strong> justitie op te stell<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s procureur-g<strong>en</strong>eraal<br />
Ste<strong>en</strong>huis, binn<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie verantwoordelijk voor de uitvoering<br />
van het slachtofferbeleid, is daarmee de informatievoorzi<strong>en</strong>ing<br />
aan slachtoffers verbeterd.<br />
Elk arrondissem<strong>en</strong>tsparket heeft op dit mom<strong>en</strong>t één aanspreekpunt<br />
voor slachtoffers geop<strong>en</strong>d. Voor vrag<strong>en</strong> over slachtofferzorg, procedurele<br />
kwesties of concrete informatie van politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie hoev<strong>en</strong><br />
slachtoffers naar verluidt slechts contact op te nem<strong>en</strong> met de alles<br />
wet<strong>en</strong>de slachtofferfunctionariss<strong>en</strong>. Het risico van de zog<strong>en</strong>oemde ‘éénloket-gedachte’<br />
is dat slachtofferzorg niet meer tot de dagelijkse taakvervulling<br />
van alle functionariss<strong>en</strong> van het op<strong>en</strong>baar ministerie gaat behor<strong>en</strong>.<br />
In het verled<strong>en</strong> is er steeds op aangedrong<strong>en</strong> slachtofferzorg<br />
‘breed’ in de parketorganisaties te veranker<strong>en</strong>. Slachtofferzorg als specialisatie<br />
van e<strong>en</strong> beperkt aantal functionariss<strong>en</strong> kan de gevoeligheid voor<br />
slachtofferbelang<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie als geheel aantast<strong>en</strong>.<br />
Waarborg<strong>en</strong> rondom de vervolging voor slachtoffers<br />
In het Nederlandse systeem van strafvordering zijn het de functionariss<strong>en</strong><br />
van het op<strong>en</strong>baar ministerie die besliss<strong>en</strong> of strafzak<strong>en</strong> al dan niet<br />
aan de strafrechter word<strong>en</strong> voorgelegd. Officier<strong>en</strong> van justitie hebb<strong>en</strong>
Slachtoffers in de strafrechtspleging 36<br />
met andere woord<strong>en</strong> het vervolgingsmonopolie. In combinatie met de<br />
heers<strong>en</strong>de opvatting dat niet in alle strafzak<strong>en</strong> vervolging geïndiceerd is<br />
bekled<strong>en</strong> officier<strong>en</strong> van justitie e<strong>en</strong> sleutelpositie in het strafproces.<br />
Voor slachtoffers br<strong>en</strong>gt de combinatie van het vervolgingsmonopolie<br />
<strong>en</strong> het opportuniteitsbeginsel mee dat ze, als ze gebruik will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
van juridische mogelijkhed<strong>en</strong> in strafprocedures om g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing te<br />
bemachtig<strong>en</strong>, in grote mate afhankelijk zijn van de vervolgingsbeslissing<strong>en</strong><br />
van het op<strong>en</strong>baar ministerie: het niet (verder) vervolg<strong>en</strong> van<br />
‘hun’ daders door het op<strong>en</strong>baar ministerie sluit berechting door strafrechters<br />
uit. Anders dan in bijvoorbeeld Frankrijk <strong>en</strong> Duitsland bestaat er<br />
in het Nederlandse strafprocesrecht ge<strong>en</strong> mogelijkheid om als privaat<br />
persoon m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voor de strafrechter te dagvaard<strong>en</strong>.<br />
De <strong>en</strong>ige mogelijkheid voor slachtoffers om op te kom<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het uitblijv<strong>en</strong><br />
van vervolging is e<strong>en</strong> klacht in te di<strong>en</strong><strong>en</strong> bij het gerechtshof waaronder<br />
de desbetreff<strong>en</strong>de officier van justitie ressorteert. Artikel 12 Wetboek<br />
van Strafvordering, waarin het beklagrecht is geregeld, voorziet in<br />
e<strong>en</strong> procedure van rechterlijke controle: de raadsher<strong>en</strong> van de gerechtshov<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> of in het desbetreff<strong>en</strong>de geval het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie al dan niet terecht afgezi<strong>en</strong> heeft van vervolging. In zich daarvoor<br />
l<strong>en</strong><strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de raadsher<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
bevel gev<strong>en</strong> alsnog vervolging in strafzak<strong>en</strong> in te stell<strong>en</strong>.<br />
Lange tijd werd wel beweerd dat beklagprocedures eig<strong>en</strong>lijk helemaal<br />
niet in het Nederlandse stelsel van strafvervolging paste. De Commissie<br />
partiële herzi<strong>en</strong>ing strafvordering neigde nog in het begin van de jar<strong>en</strong><br />
tachtig van de vorige eeuw om de minister van justitie voor te stell<strong>en</strong> om<br />
artikel 12 Wetboek van Strafvordering te schrapp<strong>en</strong>. De mogelijkheid dat<br />
niet-vervolgingsbeslissing<strong>en</strong> van het op<strong>en</strong>baar ministerie alsnog ongedaan<br />
gemaakt kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tastt<strong>en</strong> de rechtszekerheid van verdacht<strong>en</strong><br />
aan. Verdacht<strong>en</strong> moest<strong>en</strong>, na ev<strong>en</strong>tuele transactie-, sepot- of nietvervolgingsbeslissing<strong>en</strong>,<br />
ervan op aan kunn<strong>en</strong> dat hun strafzak<strong>en</strong><br />
geëindigd war<strong>en</strong>. Dat de belang<strong>en</strong> van slachtoffers mogelijkerwijze gedi<strong>en</strong>d<br />
war<strong>en</strong> bij vervolging ging er, althans bij veel strafjurist<strong>en</strong>, niet in:<br />
verdacht<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> immers door het accepter<strong>en</strong> van transactie- of<br />
sepotvoorwaard<strong>en</strong> dat ze schuld aan het desbetreff<strong>en</strong>de strafbare feit<br />
hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d<strong>en</strong> daarmee de claims van slachtoffers. Slachtoffers<br />
moest<strong>en</strong> verdacht<strong>en</strong> maar in civilibus aansprakelijk stell<strong>en</strong>.<br />
Sinds de jar<strong>en</strong> tachtig nem<strong>en</strong> beklagmogelijkhed<strong>en</strong> voor slachtoffers<br />
aan belang toe. Wetswijziging<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> slachtoffers in staat zich te lat<strong>en</strong><br />
hor<strong>en</strong> in de beklagprocedures, k<strong>en</strong>nis te nem<strong>en</strong> van strafdossiers <strong>en</strong> zich<br />
te lat<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong>. De rechtszekerheid van verdacht<strong>en</strong> weegt<br />
teg<strong>en</strong>woordig, in vergelijking met voorgaande jar<strong>en</strong>, minder zwaar dan<br />
de aan slachtoffers toekom<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong> op te kom<strong>en</strong> voor hun<br />
belang<strong>en</strong> in de strafrechtspleging.<br />
Rec<strong>en</strong>t is het wetsvoorstel ‘waarborg<strong>en</strong> rond de vervolging’ in de<br />
Tweede Kamer aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In dit wetsvoorstel word<strong>en</strong> de beklagmogelijkhed<strong>en</strong><br />
van slachtoffers aanmerkelijk uitgebreid. K<strong>en</strong>nisgeving<strong>en</strong>
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 37<br />
van niet verdere vervolging aan verdacht<strong>en</strong> door het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
kunn<strong>en</strong>, anders dan nu het geval is, onder de nieuwe regeling ev<strong>en</strong>zeer<br />
als transactie- <strong>en</strong> sepotbeslissing<strong>en</strong> in beklagprocedures door de gerechtshov<strong>en</strong><br />
terzijde word<strong>en</strong> geschov<strong>en</strong>. Daarmee kunn<strong>en</strong> alle door het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong> inzake niet-vervolging aangetast<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Het wetsvoorstel ‘waarborg<strong>en</strong> rond de vervolging’ br<strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> tweede<br />
belangrijke wijziging met zich. In de strafzak<strong>en</strong> waarin het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
besluit niet verder te vervolg<strong>en</strong> wordt aan slachtoffers die belang<br />
hebb<strong>en</strong> bij die beslissing<strong>en</strong> e<strong>en</strong> termijn gesteld waarbinn<strong>en</strong> ze zich kunn<strong>en</strong><br />
beklag<strong>en</strong> over de niet verdere vervolging van verdacht<strong>en</strong>. Onder de<br />
huidige regeling gaat de beklagtermijn lop<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t dat de nietvervolgingsbeslissing<br />
is g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> of op het mom<strong>en</strong>t dat verdacht<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong><br />
aan de bij de transactie of sepot gestelde voorwaard<strong>en</strong>. De nu aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
wijziging<strong>en</strong> in de beklagprocedure laat de beklagtermijn<br />
aanvang<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t dat rechtstreeks belanghebb<strong>en</strong>de slachtoffers<br />
bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> met de niet-vervolgingsbeslissing<strong>en</strong> van het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie.<br />
De invoering van de wijziging<strong>en</strong> in de beklagregeling van artikel 12<br />
Wetboek van Strafvordering houdt voor verdacht<strong>en</strong> in dat ze langer in<br />
onzekerheid blijv<strong>en</strong> over de afloop van hun strafzaak. Tijd<strong>en</strong>s de behandeling<br />
van de voorstell<strong>en</strong> in de Tweede Kamer is, in navolging van de Nederlandse<br />
ver<strong>en</strong>iging voor rechtsspraak, er op gewez<strong>en</strong> dat de beklagtermijn<br />
wel e<strong>en</strong>s ontzett<strong>en</strong>d lang zou kunn<strong>en</strong> dur<strong>en</strong>. Wat te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van<br />
het geval waarin belanghebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij beklag zich voor langere tijd in het<br />
buit<strong>en</strong>land bevind<strong>en</strong>, zonder het op<strong>en</strong>baar ministerie op de hoogte te<br />
stell<strong>en</strong> van hun verblijfadres? Volg<strong>en</strong>s minister Korthals van Justitie moet<strong>en</strong><br />
daar de raadsher<strong>en</strong> van de gerechtshov<strong>en</strong> zich maar over uitsprek<strong>en</strong>.<br />
Slachtoffers die niets van zich lat<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>, nooit informer<strong>en</strong> bij het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie of anderszins blijk gev<strong>en</strong> van belangstelling voor<br />
hun strafzaak, lop<strong>en</strong> in beklagzak<strong>en</strong> het risico niet-ontvankelijk verklaard<br />
te word<strong>en</strong>.<br />
Het is de vraag of de vernieuwde beklagtermijn voor slachtoffers nu<br />
werkelijk zod<strong>en</strong> aan de dijk zet. Zeker is dat e<strong>en</strong> aanvang van de termijn<br />
op het mom<strong>en</strong>t dat slachtoffers bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> met de nietvervolgingsbeslissing<br />
bescherming biedt in de gevall<strong>en</strong> waarin justitiële<br />
informatievoorzi<strong>en</strong>ing aan slachtoffers faalt. Slachtoffers moet<strong>en</strong> na drie<br />
maand<strong>en</strong>, aldus minister Korthals van Justitie in de memorie van toelichting<br />
bij het wetsvoorstel, sterke argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aanvoer<strong>en</strong> waarom het<br />
zo lang duurde voordat ze zich beklaagd<strong>en</strong> over niet-vervolging. Er mag<br />
volg<strong>en</strong>s minister Korthals van slachtoffers verwacht word<strong>en</strong> dat ze de in<br />
het maatschappelijk verkeer gebruikelijke maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> om op de<br />
hoogte te blijv<strong>en</strong> van zak<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> aangaan. Naar mijn verwachting zal<br />
deze op papier slachtoffervri<strong>en</strong>delijke regeling in de praktijk ge<strong>en</strong> soelaas<br />
bied<strong>en</strong> aan slachtoffers.
Slachtoffers in de strafrechtspleging 38<br />
Slachtoffers in de fase van het eindonderzoek<br />
In het eindonderzoek in strafzak<strong>en</strong> vindt het onderzoek op de terechtzitting<br />
plaats, waarna sancties opgelegd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. C<strong>en</strong>traal staat<br />
daarbij het onderzoek naar de persoon van de verdachte <strong>en</strong> wat hem te<br />
verwijt<strong>en</strong> valt. Slachtoffers war<strong>en</strong> daarbij lange tijd niet veel meer dan<br />
bewijsleveranciers. De aan slachtoffers toekom<strong>en</strong>de schadevergoedingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
als b<strong>en</strong>adeelde partij blek<strong>en</strong> niet zeld<strong>en</strong>, bij gebrek aan<br />
verhaalmogelijkhed<strong>en</strong>, loze beloftes.<br />
De landelijke inwerkingtreding van de wet Terwee in 1995 bracht in de<br />
fase van het eindonderzoek wetswijziging<strong>en</strong> in de voegingsregeling als<br />
b<strong>en</strong>adeelde partij. Ook kreg<strong>en</strong> strafrechters de mogelijkheid schadevergoeding<br />
als maatregel op te legg<strong>en</strong>. In de praktijk preferer<strong>en</strong> strafrechters<br />
de oplegging van de schadevergoedingsmaatregel bov<strong>en</strong> toewijzing van<br />
de vordering van de b<strong>en</strong>adeelde partij. De executie van de veroordeling<br />
wordt dan verzorgd door het c<strong>en</strong>traal justitieel incassobureau. Binn<strong>en</strong>kort<br />
verschijnt de eindevaluatie van de wet Terwee waarin de werking<br />
van de herzi<strong>en</strong>e regels inzake de voeging als b<strong>en</strong>adeelde partij <strong>en</strong> de oplegging<br />
van de schadevergoedingsmaatregel onderzocht wordt.<br />
Rechtsbijstand voor slachtoffers<br />
Bij de uitvoering van de wet Terwee, die tot doel had het verkrijg<strong>en</strong> van<br />
schadevergoeding voor slachtoffers te vere<strong>en</strong>voudig<strong>en</strong>, is waar te nem<strong>en</strong><br />
dat de parkett<strong>en</strong> van het op<strong>en</strong>baar ministerie de expertise inschakel<strong>en</strong><br />
van de buro’s voor rechtshulp. In e<strong>en</strong> aantal arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn project<strong>en</strong><br />
opgestart waar de voegingsformulier<strong>en</strong> van slachtoffers die zich<br />
als b<strong>en</strong>adeelde partij will<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong> in het strafproces gecontroleerd <strong>en</strong><br />
besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door speciaal daarvoor aangetrokk<strong>en</strong> rechtshulpverl<strong>en</strong>ers.<br />
Ook in het algeme<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> slachtoffers, ev<strong>en</strong>als verdacht<strong>en</strong>, juridische<br />
bijstand krijg<strong>en</strong> in strafprocedures, zo luidt de strekking van e<strong>en</strong> op<br />
21 september 2000 ingedi<strong>en</strong>de motie van de Tweede-Kamerled<strong>en</strong> De<br />
Graaf, Melkert, De Hoop Scheffer <strong>en</strong> Ros<strong>en</strong>muller. Daarmee nam<strong>en</strong> ze de<br />
voorstell<strong>en</strong> over van de Nederlandse Orde van Advocat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Stichting<br />
Rechtsbijstand om slachtoffers vaker juridische rechtsbijstand te bied<strong>en</strong>.<br />
Jurist<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> beter de weg in voor slachtoffers op<strong>en</strong>staande<br />
wettelijke regeling<strong>en</strong>, ook onderscheid<strong>en</strong> jurist<strong>en</strong> beter dan lek<strong>en</strong> de<br />
recht<strong>en</strong>s relevante feit<strong>en</strong>, aldus voorstanders.<br />
Vanuit de overheid bleef rechtsbijstand voor slachtoffers onbespreekbaar.<br />
De voor slachtoffers op<strong>en</strong>staande regeling<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merkt<strong>en</strong> zich nu<br />
juist door op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> werkt<strong>en</strong> analoog aan bestuursrechtelijke procedures.<br />
Procedures zoud<strong>en</strong> zich k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> door e<strong>en</strong>voud <strong>en</strong> war<strong>en</strong>, aldus<br />
justitiële bewindslied<strong>en</strong>, er hoofdzakelijk op gericht om slachtoffers<br />
‘therapeutisch’ te hor<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 39<br />
Minister Korthals voegde daar rec<strong>en</strong>t het argum<strong>en</strong>t van e<strong>en</strong> verme<strong>en</strong>de<br />
claimcultuur in Nederland aan toe. De toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> omvang van<br />
de Nederlandse rechtshulp zou, in combinatie met de juridisering van de<br />
sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de ‘claimbewustheid’ van burgers leid<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> cultuur waarin burgers elkaar veelvuldig <strong>en</strong> voor hoge bedrag<strong>en</strong> aansprek<strong>en</strong><br />
ter vergoeding van geled<strong>en</strong> schade. De mate waarin burgers toegang<br />
hebb<strong>en</strong> tot rechtshulp moet zorgvuldig word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong>, aldus de<br />
minister.<br />
Slachtoffers kom<strong>en</strong> min of meer klem te zitt<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> twee zi<strong>en</strong>swijz<strong>en</strong><br />
van de overheid. Enerzijds wordt sinds minister Hirsch Ballin van Justitie<br />
van overheidswege gesteld dat slachtoffers hun schade zelfstandig op<br />
hun daders moet<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong>. Anderzijds wil de overheid de zelfstandigheid<br />
van slachtoffers beperk<strong>en</strong> door de coördinatie over schadevergoeding<strong>en</strong><br />
in hand<strong>en</strong> van de politie <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie te houd<strong>en</strong>.<br />
De angst voor hoge schadeclaims als punitive damages lijkt me overdrev<strong>en</strong>:<br />
toewijzing daarvan is nog altijd werk van de zitt<strong>en</strong>de magistratuur.<br />
Victim impact statem<strong>en</strong>t<br />
Het Nederlandse strafprocesrecht voorziet er niet expliciet in dat slachtoffers,<br />
anders dan als getuig<strong>en</strong>, tijd<strong>en</strong>s de fase van het eindonderzoek<br />
zich m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>spraak tuss<strong>en</strong> rechters, officier<strong>en</strong> van justitie <strong>en</strong><br />
raadslied<strong>en</strong> van verdacht<strong>en</strong>. Lange tijd werd wel gezegd dat de rationele<br />
orde van de terechtzitting niet verstoord mocht word<strong>en</strong> door, mogelijk<br />
op wraak beluste, slachtoffers.<br />
Slachtoffers lat<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> op de terechtzitting, dat is vrag<strong>en</strong> om<br />
drama, aldus minister Korthals tijd<strong>en</strong>s de behandeling van de justitiebegroting<br />
in de Tweede Kamer. Slachtoffers moet<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s minister<br />
Korthals op e<strong>en</strong> andere manier in strafzak<strong>en</strong> gehoord word<strong>en</strong>. In de<br />
strafdossiers zoud<strong>en</strong> wellicht schriftelijke verklaring<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over de materiële <strong>en</strong> immateriële gevolg<strong>en</strong><br />
van de delict<strong>en</strong> die op de terechtzitting besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dergelijke<br />
verslag<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij wijze van experim<strong>en</strong>t in de arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Almelo,<br />
Dordrecht, Leeuward<strong>en</strong> <strong>en</strong> Roermond door officier<strong>en</strong> van justitie<br />
opgesteld <strong>en</strong> aan de processtukk<strong>en</strong> toegevoegd.<br />
Voorstanders van slachtofferverklaring<strong>en</strong> op de terechtzitting wijz<strong>en</strong><br />
erop dat er zo e<strong>en</strong> bijdrage geleverd kan word<strong>en</strong> aan de kwaliteit <strong>en</strong> de<br />
rechtvaardige uitkomst van de strafrechtspleging. Rechterlijke uitsprak<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> eerder geaccepteerd als daders <strong>en</strong> slachtoffers zich betrokk<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong> bij de totstandkoming van het rechterlijk vonnis. In de gevall<strong>en</strong><br />
waarin verdacht<strong>en</strong> de t<strong>en</strong> laste gelegde feit<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staan<br />
voor overleg zoud<strong>en</strong> verdacht<strong>en</strong>, verteg<strong>en</strong>woordigd door hun raadslied<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> slachtoffers, verteg<strong>en</strong>woordigd door officier<strong>en</strong> van justitie, sam<strong>en</strong><br />
de op te legg<strong>en</strong> sanctie moet<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>, aldus Von Schmidt auf Alt<strong>en</strong>stadt<br />
(2000), oud-dek<strong>en</strong> van de Nederlandse Orde van Advocat<strong>en</strong>.
Slachtoffers in de strafrechtspleging 40<br />
Ook wordt er wel op gewez<strong>en</strong> dat in strafzak<strong>en</strong> verdacht<strong>en</strong> ook hun<br />
persoonlijke omstandighed<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Soms belemmert<br />
de beroepsuitoef<strong>en</strong>ing van verdacht<strong>en</strong> de inname van hun rijbewijs.<br />
Soms laat de draagkracht van verdacht<strong>en</strong> de oplegging van geldboetes<br />
niet toe. Slachtoffers hebb<strong>en</strong> dan toch ook recht op hun eig<strong>en</strong><br />
verhaal, aldus Heslinga (1999).<br />
Teg<strong>en</strong>standers van slachtofferverklaring<strong>en</strong> op de terechtzitting wijz<strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong>als minister Korthals op de dramatische effect<strong>en</strong> ervan. Uite<strong>en</strong>zetting<strong>en</strong><br />
van slachtoffers over de toedracht <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> de onafhankelijke strafrechter beïnvloed<strong>en</strong>. Emoties van slachtoffers<br />
hebb<strong>en</strong> niets van do<strong>en</strong> met de beoordeling van normovertreding<strong>en</strong><br />
waarover het in strafzak<strong>en</strong> zou moet<strong>en</strong> gaan.<br />
Slachtofferverklaring<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s als e<strong>en</strong><br />
boemerang werk<strong>en</strong>. Ligt de weg niet voor de verdediging op<strong>en</strong> om, naar<br />
aanleiding van hun verklaring<strong>en</strong>, slachtoffers kritische vrag<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong><br />
over het hoe <strong>en</strong> het wat van het gebeurde? Slachtoffers zoud<strong>en</strong> met andere<br />
woord<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> zichzelf in bescherming moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Ik betwist de houdbaarheid van dit argum<strong>en</strong>t. Mondige slachtoffers mog<strong>en</strong><br />
toch zelf wel uitmak<strong>en</strong> welke strategie ze in het strafproces kiez<strong>en</strong>.<br />
Ook de aanwezigheid van de rechter die het onderzoek op de terechtzitting<br />
leidt mag voldo<strong>en</strong>de garantie zijn voor griev<strong>en</strong>de toestand<strong>en</strong> voor<br />
slachtoffers.<br />
Afzonderlijke rechtsgang voor kleine vordering<strong>en</strong><br />
Er gaan steeds meer stemm<strong>en</strong> op om, in navolging van Canada, e<strong>en</strong> laagdrempelige<br />
rechtsgang voor kleine vordering<strong>en</strong> in te voer<strong>en</strong>. Slachtoffers<br />
moet<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de oud-dek<strong>en</strong> van de Nederlandse Orde van Advocat<strong>en</strong><br />
Von Schmidt auf Alt<strong>en</strong>stadt schadevergoeding van hun daders kunn<strong>en</strong><br />
eis<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> small claims tribunal, e<strong>en</strong> rechter in de buurt. In de informele<br />
ambiance van wijkpost<strong>en</strong> <strong>en</strong> buurthuiz<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> dergelijke rechters<br />
zich snel, e<strong>en</strong>voudig <strong>en</strong> goedkoop uitsprek<strong>en</strong> over relatief kleine vordering<strong>en</strong>.<br />
In het verled<strong>en</strong> is er ook al regelmatig voor e<strong>en</strong> dergelijke rechtsgang<br />
gepleit. De commissie vermog<strong>en</strong>sstraff<strong>en</strong> zag ook wel wat in e<strong>en</strong> zekere<br />
civilisering van kleine strafzak<strong>en</strong>. Daders <strong>en</strong> slachtoffers kond<strong>en</strong> op voet<br />
van gelijkwaardigheid sprek<strong>en</strong> over de voor slachtoffers, to<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adeeld<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemd, onfortuinlijke gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. De rol van professionele<br />
conflictoplossers zoals functionariss<strong>en</strong> van de politie, het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
<strong>en</strong> de rechterlijke macht bleef beperkt tot het aanlever<strong>en</strong> van<br />
bewijs.<br />
In vergelijking met strafprocedures is het verloop van procedures voor<br />
de rechter in de buurt e<strong>en</strong> omkering van functies. Slachtoffers word<strong>en</strong><br />
aanklagers <strong>en</strong> politie- <strong>en</strong> justitiefunctionariss<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bewijsleveranciers.<br />
Wellicht biedt de rechter in de buurt voor slachtoffers
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 41<br />
nieuwe, eig<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> om hun conflict<strong>en</strong> met daders, buit<strong>en</strong> de<br />
strafrechtspleging om, te regel<strong>en</strong>.<br />
Nazorg voor slachtoffers van gewez<strong>en</strong> pedoseksuele zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Het is alweer <strong>en</strong>ige tijd geled<strong>en</strong> dat sted<strong>en</strong> zoals Ocht<strong>en</strong>, Urk, ’s-<br />
Grav<strong>en</strong>hage <strong>en</strong> Amsterdam in de belangstelling stond<strong>en</strong> omdat <strong>en</strong>ige<br />
gewez<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> terugker<strong>en</strong> naar hun oude <strong>en</strong> vertrouwde<br />
woonomgeving. Buurtbewoners van deze afgestrafte delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
verzett<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong> terugkeer <strong>en</strong> herhuisvesting bleek in veel gevall<strong>en</strong><br />
op dezelfde weerstand<strong>en</strong> vanuit de buurt te stuit<strong>en</strong>. Burgemeesters<br />
vroeg<strong>en</strong> zich af of ze mogelijkhed<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> om dergelijke exdelinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> de stadsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>.<br />
In het overheidsbeleid inzake slachtoffers van seksueel misbruik stond<br />
voorop dat voorkom<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong> dat slachtoffers onverwacht in hun<br />
woonomgeving werd<strong>en</strong> geconfronteerd met hun zed<strong>en</strong>sch<strong>en</strong>ders. Het<br />
dilemma waarvoor justitiële bewindslied<strong>en</strong> zich gesteld zag<strong>en</strong> was hoe<br />
het mogelijk was om e<strong>en</strong> regeling te creër<strong>en</strong> waarbij recht werd gedaan<br />
aan slachtoffers én aan gewez<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Uitlekk<strong>en</strong>de informatie<br />
over waar zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> won<strong>en</strong> kan gemakkelijk leid<strong>en</strong> tot<br />
eig<strong>en</strong>richting, zo is de ervaring. Het ‘onder de pet houd<strong>en</strong>’ van informatie<br />
over gewez<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft de voorkeur van minister<br />
Korthals. Slechts politiefunctionariss<strong>en</strong>, burgemeesters <strong>en</strong> functionariss<strong>en</strong><br />
van het op<strong>en</strong>baar ministerie hor<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis te drag<strong>en</strong> van de persoonlijke<br />
gegev<strong>en</strong>s van gewez<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in hun territoir. Slechts<br />
in de gevall<strong>en</strong> waarin het op<strong>en</strong>baar ministerie dat nodig acht moet<strong>en</strong><br />
slachtoffers geïnformeerd word<strong>en</strong> over de terugkeer van hun zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<br />
in hun woonomgeving.<br />
Er is veel op deze regeling af te ding<strong>en</strong>. Wat garandeert de geclausuleerde<br />
geheimhouding van de persoonsgegev<strong>en</strong>s van gewez<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
door geme<strong>en</strong>telijke, politiële <strong>en</strong> justitiële instanties? Ook<br />
politie-ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, burgemeesters <strong>en</strong> officier<strong>en</strong> van justitie plant<strong>en</strong> zich<br />
gelijk vele ander<strong>en</strong> in deze sam<strong>en</strong>leving voort <strong>en</strong> lev<strong>en</strong> vast wel e<strong>en</strong>s in<br />
angst over het gevaar van pedofiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinderlokkers voor hun kinder<strong>en</strong>.<br />
‘Pedo-proof’ woont naar verwachting niemand. Niet zeld<strong>en</strong> zijn het<br />
juist de burgemeesters die alle belang hebb<strong>en</strong> bij het verhinder<strong>en</strong> van de<br />
terugkeer van zed<strong>en</strong>delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> omwille van de lieve vrede in hun geme<strong>en</strong>te.<br />
Of dat nu de recht<strong>en</strong> op persoonlijke lev<strong>en</strong>ssfeer van gewez<strong>en</strong><br />
delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>dt of niet.<br />
Concluder<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong><br />
De hier gebod<strong>en</strong> korte impressie van rec<strong>en</strong>te discussies over het<br />
slachtofferbeleid van strafrechtelijke overheidsorgan<strong>en</strong> levert e<strong>en</strong> tweeslachtig<br />
beeld op: (sommige) slachtoffers krijg<strong>en</strong> aan de <strong>en</strong>e kant op pa-
Slachtoffers in de strafrechtspleging 42<br />
pier meer invloed op het verloop van strafprocedures. Slachtoffers kunn<strong>en</strong><br />
nu mislukte opsporingsonderzoek<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> herbeoordel<strong>en</strong>. Ook<br />
kunn<strong>en</strong> ze klag<strong>en</strong> over het uitblijv<strong>en</strong> van vervolging in gevall<strong>en</strong> waarin<br />
het op<strong>en</strong>baar ministerie reeds e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisgeving van niet verdere vervolging<br />
aan verdacht<strong>en</strong> had betek<strong>en</strong>d.<br />
Aan de andere kant tracht<strong>en</strong> overheidsfunctionariss<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong><br />
dat slachtoffers e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> rechtspositie in de strafrechtspleging innem<strong>en</strong>:<br />
rechtsbijstand voor slachtoffers wordt teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar waar<br />
recht<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgebreid (d<strong>en</strong>k aan spreekrecht op de terechtzitting)<br />
dan zijn die slechts voor <strong>en</strong>kele groep<strong>en</strong> slachtoffers relevant. Als slachtoffers<br />
in het algeme<strong>en</strong> iets will<strong>en</strong>, of dat nu geld, aandacht of morele g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing<br />
is, moet<strong>en</strong> ze dat via de politie <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
spel<strong>en</strong>. Zorg prevaleert bov<strong>en</strong> recht<strong>en</strong> voor slachtoffers in het overheidsbeleid.<br />
Literatuur<br />
Boutellier, H.<br />
Solidariteit <strong>en</strong> slachtofferschap; de<br />
morele betek<strong>en</strong>is van criminaliteit in e<strong>en</strong><br />
postmoderne cultuur<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, SUN, 1993<br />
Buruma, Y.<br />
Victimalisering van het strafrecht<br />
In: Moerings, M. (red.), Hoe punitief is<br />
Nederland<br />
Arnhem, Gouda Quint, 1994, pp.<br />
211-233<br />
Christie, N.<br />
Conflicts as property<br />
The British journal of criminology,<br />
1977, pp. 1-15<br />
Heslinga, Y.<br />
Het slachtoffer heeft recht op eig<strong>en</strong><br />
verhaal<br />
Proces, 1999, pp. 131-133<br />
Hulsman, L.H.C.<br />
Slachtoffers van delict<strong>en</strong><br />
Delikt <strong>en</strong> delinkw<strong>en</strong>t, 1977, pp.<br />
577-585<br />
Kool, R.S.B.<br />
Het post-Lancée tijdperk; normering <strong>en</strong><br />
professionalisering van justitieel<br />
optred<strong>en</strong> bij seksueel misbruik<br />
Nederlands jurist<strong>en</strong>blad, 1999, pp.<br />
1379-1380<br />
Schmidt auf Alt<strong>en</strong>stadt, P.J.M. von<br />
Bij de gratie van de burger<br />
Advocat<strong>en</strong>blad, 2000, pp. 739-748
Het Nederlandse slachtofferbeleid<br />
E<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief<br />
M.E.I. Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> E.H. Hoeg<strong>en</strong> *<br />
Teg<strong>en</strong>woordig is er vrij veel aandacht voor slachtoffers van delict<strong>en</strong>, zowel<br />
van de kant van de wetgever als van politie <strong>en</strong> justitie. Maar nog niet<br />
zo lang geled<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> slachtoffers grot<strong>en</strong>deels g<strong>en</strong>egeerd door de autoriteit<strong>en</strong>.<br />
De rol van het slachtoffer was beperkt tot het do<strong>en</strong> van aangifte<br />
<strong>en</strong> het getuig<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de verdachte. Slachtoffers werd<strong>en</strong> gebruikt als instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
om e<strong>en</strong> veroordeling van de dader te bewerkstellig<strong>en</strong>. Zij<br />
war<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>staanders die niet werd<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> bij de juridische strijd<br />
tuss<strong>en</strong> de staat <strong>en</strong> de verdachte. Dit slachtofferbeeld werd mede veroorzaakt<br />
door de traditionele, dogmatische opvatting dat delict<strong>en</strong> primair<br />
inbreuk pleg<strong>en</strong> op de publieke orde. In deze optiek is het niet meer dan<br />
logisch dat alle<strong>en</strong> de officier van justitie, als verteg<strong>en</strong>woordiger van de<br />
staat <strong>en</strong> het publieke belang, g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing zoekt voor de aangerichte<br />
maatschappelijke schade. Langzaam maar zeker heeft de intrinsieke betek<strong>en</strong>is<br />
van overtreding<strong>en</strong> <strong>en</strong> misdrijv<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong> verandering ondergaan.<br />
Bij delict<strong>en</strong> is niet langer slechts de verhouding tuss<strong>en</strong> daders <strong>en</strong><br />
de geme<strong>en</strong>schap in het geding maar ook de verhouding tuss<strong>en</strong> daders <strong>en</strong><br />
slachtoffers. Het is nu algeme<strong>en</strong> geaccepteerd dat delict<strong>en</strong> in de eerste<br />
plaats inbreuk mak<strong>en</strong> op de individuele recht<strong>en</strong> van slachtoffers. Deze<br />
conceptuele verandering heeft vergaande gevolg<strong>en</strong>. Als e<strong>en</strong> delict wordt<br />
gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> daad van de <strong>en</strong>e burger teg<strong>en</strong> de ander heeft het slachtoffer<br />
het recht om betrokk<strong>en</strong> te zijn bij de afwikkeling van de publieke<br />
reactie teg<strong>en</strong> de dader. Deze conceptuele heroriëntatie van het straf(proces)recht<br />
biedt e<strong>en</strong> theoretische verantwoording voor e<strong>en</strong> niet louter instrum<strong>en</strong>tele<br />
positie van het slachtoffer in het strafproces.<br />
De vrag<strong>en</strong> die zich vervolg<strong>en</strong>s opdring<strong>en</strong> zijn welke recht<strong>en</strong> slachtoffers<br />
zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> <strong>en</strong> in welke vorm zij zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> participer<strong>en</strong><br />
in het strafproces. Bij het zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> antwoord op de eerste<br />
vraag zijn twee internationale docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>gewoon belang:<br />
de United Nations Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of<br />
Crime and Abuse of Power (1985) <strong>en</strong> de Recomm<strong>en</strong>dation on the Position<br />
of Victims in the Framework of Criminal Law and Procedure van de<br />
Raad van Europa (1985). Uit deze internationale regeling<strong>en</strong>, alsmede uit<br />
politieke <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke debatt<strong>en</strong> die hieraan t<strong>en</strong> grondslag lig-<br />
* De auteurs zijn respectievelijk s<strong>en</strong>ior onderzoeker bij het <strong>WODC</strong> te D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> Raio bij<br />
de arrondissem<strong>en</strong>tsrechtbank te Arnhem.<br />
43
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 44<br />
g<strong>en</strong>, kan e<strong>en</strong> wijdverbreide cons<strong>en</strong>sus gedestilleerd word<strong>en</strong> over welke<br />
recht<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel word<strong>en</strong> geacht om de belang<strong>en</strong> van slachtoffers in het<br />
strafproces te waarborg<strong>en</strong>. De volg<strong>en</strong>de recht<strong>en</strong> word<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d<br />
als basisrecht<strong>en</strong> voor slachtoffers:<br />
– Het recht op respect <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>ning gedur<strong>en</strong>de alle fas<strong>en</strong> van het strafproces;<br />
– Het recht om informatie te ontvang<strong>en</strong> over ontwikkeling<strong>en</strong> in zijn/haar<br />
zaak;<br />
– Het recht om informatie te gev<strong>en</strong> aan de strafrechtsautoriteit<strong>en</strong>;<br />
– Het recht op schadevergoeding (van de dader of de staat);<br />
– Het recht op rechtsbijstand <strong>en</strong> juridisch advies, zonodig betaald door<br />
de staat;<br />
– Het recht op bescherming van de privacy, zowel in de rechtszaal als in<br />
de media;<br />
– Het recht op bescherming teg<strong>en</strong> intimidatie <strong>en</strong> bedreiging<strong>en</strong> van de<br />
kant van de dader.<br />
In Europa zijn veel van deze recht<strong>en</strong> geïncorporeerd in wett<strong>en</strong>, richtlijn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> (interne) circulaires. Maar de vraag of <strong>en</strong> hoe deze recht<strong>en</strong> in de<br />
praktijk gewaarborgd word<strong>en</strong> is veelal onderbelicht geblev<strong>en</strong>. Ook is er<br />
e<strong>en</strong> verontrust<strong>en</strong>d gebrek aan empirische <strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis<br />
over effectieve implem<strong>en</strong>tatiestrategieën. Dit terwijl vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek,<br />
zeker als het gaat om nieuwe aandachtsgebied<strong>en</strong>, zeer waardevolle<br />
inzicht<strong>en</strong> kan bied<strong>en</strong> over wat werkt <strong>en</strong> wat niet, <strong>en</strong> waarom. Voor het<br />
beantwoord<strong>en</strong> van de vraag op welke manier slachtoffers zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
participer<strong>en</strong> in het strafproces kan rechtsvergelijk<strong>en</strong>d onderzoek<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s nieuwe inzicht<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>. Het is daarom prijz<strong>en</strong>swaardig dat<br />
de Katholieke Universiteit Brabant in sam<strong>en</strong>werking met het Nederlandse<br />
ministerie van justitie het initiatief heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>d<br />
onderzoek naar de positie van slachtoffers in het strafproces te<br />
start<strong>en</strong>. Het doel van het onderzoek was inzicht te krijg<strong>en</strong> in de mate <strong>en</strong><br />
wijze van implem<strong>en</strong>tatie van de Recomm<strong>en</strong>dation in 22 lidstat<strong>en</strong> van de<br />
Raad van Europa. 1 In alle 22 betrokk<strong>en</strong> land<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de onderzoekers<br />
niet alle<strong>en</strong> wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> richtlijn<strong>en</strong> bestudeerd <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van empirisch<br />
onderzoek, maar hebb<strong>en</strong> zij ter plaatse interviews afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
met sleutelfigur<strong>en</strong> in de strafrechtsket<strong>en</strong>. Verder hebb<strong>en</strong> zij in ieder land<br />
onder andere politiebureaus, parkett<strong>en</strong>, rechtbank<strong>en</strong>, buro’s voor<br />
slachtofferhulp <strong>en</strong> advocat<strong>en</strong>kantor<strong>en</strong> bezocht <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van<br />
de wijze waarop in de praktijk omgegaan wordt met slachtoffers van de-<br />
1 België, Cyprus, D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, Duitsland, Engeland <strong>en</strong> Wales, Frankrijk, Griek<strong>en</strong>land, Ierland,<br />
Italië, IJsland, Liecht<strong>en</strong>stein, Luxemburg, Malta, Nederland, Noorweg<strong>en</strong>, Oost<strong>en</strong>rijk,<br />
Portugal, Schotland, Spanje, Turkije, Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> Zwitserland (m.n. kanton Zürich). De keuze<br />
voor deze 22 lidstat<strong>en</strong> van de Raad van Europa is onder andere ingegev<strong>en</strong> door het feit dat<br />
deze land<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bij het opstell<strong>en</strong> <strong>en</strong> aannem<strong>en</strong> van de Recomm<strong>en</strong>dation.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 45<br />
lict<strong>en</strong>. De uitkomst<strong>en</strong> van dit onderzoek werd<strong>en</strong> in juni 2000 gepubliceerd<br />
(Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Hoeg<strong>en</strong>, 2000).<br />
E<strong>en</strong> van de uitkomst<strong>en</strong> van het onderzoek is dat het Nederlandse<br />
slachtofferbeleid zich in gunstige zin onderscheidt van dat van andere<br />
Europese land<strong>en</strong>. Op basis van het in de loop van ons onderzoek ontwikkelde<br />
implem<strong>en</strong>tatiemodel blijkt dat Nederland de richtlijn<strong>en</strong> van de<br />
Recomm<strong>en</strong>dation van de Raad van Europa het best heeft geïmplem<strong>en</strong>teerd,<br />
op de voet gevolgd door Engeland <strong>en</strong> Wales, Noorweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> België.<br />
E<strong>en</strong> interessante uitkomst van het onderzoek is dan ook dat effectieve<br />
implem<strong>en</strong>tatie van de basisrecht<strong>en</strong> van slachtoffers minder wordt beïnvloed<br />
door het type strafrechtsysteem dan tot nu toe werd aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Deze vier land<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong> immers alle in Europa voorkom<strong>en</strong>de<br />
rechtsstelsels: zowel de Romeinse, Germaanse <strong>en</strong> Scandinavische<br />
of noordelijke rechtsfamilies als ook de common law. E<strong>en</strong> verklaring voor<br />
succesvolle implem<strong>en</strong>tatie van slachtofferrecht<strong>en</strong> in deze land<strong>en</strong> moet<br />
daarom gezocht word<strong>en</strong> in andere factor<strong>en</strong>.<br />
Wij zull<strong>en</strong> hier vier factor<strong>en</strong> besprek<strong>en</strong> die het Nederlandse beleid t<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong> van slachtoffers in gunstige zin onderscheidt van dat van andere<br />
Europese land<strong>en</strong>. Het feit dat de basisrecht<strong>en</strong> van slachtoffers het best<br />
word<strong>en</strong> gewaarborgd in Nederland betek<strong>en</strong>t niet dat het slachtofferbeleid<br />
altijd perfect wordt uitgevoerd of dat het niet voor verdere ontwikkeling<br />
vatbaar zou zijn. Zo gaan er stemm<strong>en</strong> op om slachtoffers van<br />
zed<strong>en</strong>- <strong>en</strong> geweldsmisdrijv<strong>en</strong> bij te lat<strong>en</strong> staan door e<strong>en</strong> door de overheid<br />
betaalde advocaat alsmede om slachtoffers e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> spreekrecht<br />
in de rechtszaal te gev<strong>en</strong>. Deze mogelijkhed<strong>en</strong> bestaan al <strong>en</strong>ige tijd<br />
in e<strong>en</strong> aantal andere Europese land<strong>en</strong> <strong>en</strong> het is daarom zinvol om de buit<strong>en</strong>landse<br />
ervaring<strong>en</strong> in de afweging<strong>en</strong> te betrekk<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong> ingaan op<br />
de rol van slachtofferadvocat<strong>en</strong> in D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, IJsland, Noorweg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Zwed<strong>en</strong> alsmede op het spreekrecht zoals dit onlangs in Ierland <strong>en</strong> in<br />
mindere mate in Engeland is ingevoerd. Ook valt op dat slachtoffers in<br />
sommige Europese jurisdicties veel actiever mog<strong>en</strong> participer<strong>en</strong> in het<br />
strafproces dan hier in Nederland. Ook hieraan zull<strong>en</strong> wij aandacht bested<strong>en</strong>.<br />
In de conclusie staan we stil bij de vraag hoe het Nederlandse<br />
slachtofferbeleid zich verder zou moet<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Succesfactor<strong>en</strong> van het Nederlandse slachtofferbeleid<br />
De grootste verdi<strong>en</strong>ste van het Nederlandse beleid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
slachtoffers is dat m<strong>en</strong> zich niet tevred<strong>en</strong> heeft will<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> met het<br />
slechts op papier vastlegg<strong>en</strong> van slachtofferrecht<strong>en</strong>. Het beleid is er<br />
steeds op gericht geweest om het strafrechtssysteem in brede zin, dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> de ket<strong>en</strong> van aangifte tot uitvoering van rechterlijke vonniss<strong>en</strong>,<br />
zodanig aan te pass<strong>en</strong> dat de recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> belang<strong>en</strong> van slachtoffers beter<br />
gewaarborgd zijn. Uit ons onderzoek blijkt dat vier factor<strong>en</strong> specifiek<br />
bijdrag<strong>en</strong> aan het relatieve succes van het Nederlandse slachtofferbeleid.
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 46<br />
Aandacht voor alle slachtofferrecht<strong>en</strong><br />
Nederland onderscheidt zich in de eerste plaats van andere Europese<br />
land<strong>en</strong> doordat de wetgever zich niet beperkt heeft tot het realiser<strong>en</strong> van<br />
slechts één of twee basisrecht<strong>en</strong> van slachtoffers. De meeste land<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong><br />
óf het recht van slachtoffers op informatie, met name op politie<br />
niveau, óf het recht op schadevergoeding. Frankrijk is e<strong>en</strong> goed voorbeeld<br />
van e<strong>en</strong> land dat tot twee jaar geled<strong>en</strong> vrijwel uitsluit<strong>en</strong>d aandacht<br />
had voor schadevergoeding betaald uit verschill<strong>en</strong>de staatsfonds<strong>en</strong>. De<br />
Nederlandse wetgever heeft echter van meet af aan ingezi<strong>en</strong> dat het van<br />
ess<strong>en</strong>tieel belang is om aandacht te hebb<strong>en</strong> voor het hele spectrum van<br />
slachtofferrecht<strong>en</strong> – van e<strong>en</strong> respectvolle bejeg<strong>en</strong>ing tot bescherming –<br />
in alle fas<strong>en</strong> van het strafproces. Reeds in de richtlijn<strong>en</strong> uit 1986 (Beaufort)<br />
<strong>en</strong> 1987 (Vaillant) werd<strong>en</strong> de politie <strong>en</strong> het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
geïnstrueerd om slachtoffers respectvol te bejeg<strong>en</strong><strong>en</strong>. In deze <strong>en</strong> latere<br />
richtlijn<strong>en</strong> is tev<strong>en</strong>s steeds b<strong>en</strong>adrukt dat de autoriteit<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun dagelijkse<br />
werkzaamhed<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> met de recht<strong>en</strong> van<br />
slachtoffers t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van informatie <strong>en</strong> schadevergoeding. Het recht<br />
op bescherming van de persoonlijke lev<strong>en</strong>ssfeer is gewaarborgd middels<br />
bijvoorbeeld de richtlijn inzake informatieverstrekking door politie <strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>baar ministerie aan de media over strafzak<strong>en</strong>.<br />
Het b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> van aanwezige k<strong>en</strong>nis<br />
E<strong>en</strong> tweede kritische succesfactor van het Nederlandse slachtofferbeleid<br />
is dat beleidsambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> wetgevingsjurist<strong>en</strong> gebruik mak<strong>en</strong> van bestaande<br />
victimologische k<strong>en</strong>nis. De uitkomst<strong>en</strong> van internationaal <strong>en</strong><br />
nationaal victimologisch onderzoek hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanwijsbare invloed op<br />
wetsvoorstell<strong>en</strong>, wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> richtlijn<strong>en</strong>. De Wet Terwee (1995) introduceerde<br />
bijvoorbeeld de schadevergoedingsmaatregel in het Nederlandse<br />
strafrecht, gestoeld op de Engelse comp<strong>en</strong>sation order, naast de traditionele<br />
civiele vordering tot schadevergoeding. Uit Frans <strong>en</strong> Nederlands<br />
onderzoek bleek dat de traditionele manier van schadevergoeding toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
aan het slachtoffer ineffectief is (Piffaut, 1989; d’Hauteville, 1989;<br />
Junger <strong>en</strong> Van Hecke, 1988). Dit komt onder meer doordat slachtoffers<br />
zelf hun schade moet<strong>en</strong> aanton<strong>en</strong> in de rechtszaal <strong>en</strong>, als de rechter h<strong>en</strong><br />
schadevergoeding toek<strong>en</strong>t, zij ook nog verantwoordelijk zijn voor het<br />
inn<strong>en</strong> van het geld bij de dader. Brits onderzoek toonde aan dat de comp<strong>en</strong>sation<br />
order niet alle<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d vaker wordt opgelegd – de rechter<br />
kan het ambtshalve oplegg<strong>en</strong> <strong>en</strong> moet het niet oplegg<strong>en</strong> van schadevergoeding<br />
motiver<strong>en</strong> in het vonnis – maar ook dat het opgelegde bedrag<br />
door de overgrote meerderheid van de slachtoffers daadwerkelijk wordt<br />
ontvang<strong>en</strong> (Home Office Criminal Statistics; Greer, 1996). Dit laatste succes<br />
wordt bewerkstelligd door de verantwoordelijkheid voor het inn<strong>en</strong><br />
van de schadevergoeding bij de staat te legg<strong>en</strong>. Na de invoering van de<br />
schadevergoedingsmaatregel is daarom de staat (i.c. het C<strong>en</strong>traal Justiti-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 47<br />
eel Incassobureau) verantwoordelijk gesteld voor de executie van de<br />
schadevergoedingsmaatregel t<strong>en</strong> behoeve van het slachtoffer. 2 Net als in<br />
Engeland heeft deze wetswijziging in Nederland geleid tot e<strong>en</strong> significant<br />
hoger perc<strong>en</strong>tage slachtoffers dat de door de strafrechter toegek<strong>en</strong>de<br />
schadevergoeding ontvangt. 3<br />
E<strong>en</strong> ander, meer rec<strong>en</strong>t voorbeeld betreft het op<strong>en</strong><strong>en</strong> van informatie<br />
lokett<strong>en</strong> voor slachtoffers door het op<strong>en</strong>baar ministerie. In België war<strong>en</strong><br />
al eerder c<strong>en</strong>trale informatiepunt<strong>en</strong> voor slachtoffers geop<strong>en</strong>d die, zo<br />
bleek uit onderzoek, aan e<strong>en</strong> grote vraag blek<strong>en</strong> te voldo<strong>en</strong> (Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Hoeg<strong>en</strong>, 2000, pp. 122-124). In navolging van België kunn<strong>en</strong> slachtoffers<br />
sinds kort ook in Nederland slachtoffers in gerechtsgebouw<strong>en</strong> op één<br />
c<strong>en</strong>traal punt terecht met vrag<strong>en</strong> over de stand van het onderzoek, schadevergoeding<br />
<strong>en</strong> de gang van zak<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> proces.<br />
Daarnaast maakt de Nederlandse wetgever <strong>en</strong> beleidsambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> ook<br />
veelvuldig gebruik van de k<strong>en</strong>nis van praktijkdeskundig<strong>en</strong>. Zo betrekt<br />
m<strong>en</strong> bijvoorbeeld <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland bij het verbeter<strong>en</strong> van regelgeving<br />
of het ontwikkel<strong>en</strong> van slachtoffergerichte maatregel<strong>en</strong>.<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> is immers als ge<strong>en</strong> ander op de hoogte van ev<strong>en</strong>tuele<br />
tekortkoming<strong>en</strong> <strong>en</strong> knelpunt<strong>en</strong>. Door het consulter<strong>en</strong> van experts voorkomt<br />
m<strong>en</strong> op betrekkelijk e<strong>en</strong>voudige wijze dat regelgeving <strong>en</strong> beleid uit<br />
de pas lop<strong>en</strong> met de dagelijkse realiteit.<br />
Netwerkvorming<br />
De aandacht voor communicatie <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> politie, justitie<br />
<strong>en</strong> andere instanties die betrokk<strong>en</strong> zijn bij de uitvoering van het<br />
slachtofferbeleid is e<strong>en</strong> derde kritische succesfactor. Van meet af aan is<br />
2 Vervolg<strong>en</strong>s heeft zich de wat wonderlijke constructie voorgedaan dat behalve de<br />
schadevergoedingsmaatregel ook de traditionele civiele vordering de facto door het<br />
C<strong>en</strong>traal Justitieel Incassobureau (CJIB) wordt geïnd via het zog<strong>en</strong>aamde ‘Bossche model.’<br />
Indi<strong>en</strong> de strafrechter van m<strong>en</strong>ing is dat het slachtoffer schadevergoeding di<strong>en</strong>t te<br />
ontvang<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t hij volg<strong>en</strong>s dit model de civiele vordering toe <strong>en</strong> legt tev<strong>en</strong>s voor hetzelfde<br />
bedrag e<strong>en</strong> schadevergoedingsmaatregel op. Het vonnis vermeldt vervolg<strong>en</strong>s dat betaling<br />
van de maatregel de verplichting opheft om de civiele vordering te betal<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vice versa.<br />
Het zou de wetgever sier<strong>en</strong> als zij e<strong>en</strong> eind zou mak<strong>en</strong> aan deze weinig heldere constructie.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is de huidige praktijk onw<strong>en</strong>selijk omdat de schadevergoedingsmaatregel<br />
zich in de praktijk nauwelijks meer onderscheidt van de civiele vordering (zie verder<br />
Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Hoeg<strong>en</strong>, 2000, pp. 691-693). De ondoorzichtige constructie van het Bossche<br />
model zou niet meer nodig zijn indi<strong>en</strong> de wetgever het CJIB, naar Zweeds voorbeeld,<br />
bevoegd zou mak<strong>en</strong> om tev<strong>en</strong>s civiele vordering<strong>en</strong> te executer<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van het<br />
slachtoffer. De (theoretische) mogelijkheid dat <strong>en</strong>kele slachtoffers liever zelf het geld<br />
zoud<strong>en</strong> inn<strong>en</strong> mag niet als argum<strong>en</strong>t teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijke wetswijziging gebruikt word<strong>en</strong>.<br />
Strafrechtshervorming<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> niet beoordeeld te word<strong>en</strong> aan de hand van de meetlat<br />
van het uitzonderingsgeval. Zij moet<strong>en</strong> beoordeeld word<strong>en</strong> op basis van de positieve of<br />
negatieve gevolg<strong>en</strong> voor de overgrote meerderheid van slachtoffers.<br />
3 Zie de Rapportages Vordering<strong>en</strong> <strong>en</strong> Afdo<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van het C<strong>en</strong>traal Justitieel Incassobureau<br />
(CJIB) <strong>en</strong> de rapportages op basis van de meetmethode slachtofferzorg.
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 48<br />
ingezi<strong>en</strong> dat voor e<strong>en</strong> effectieve implem<strong>en</strong>tatie van de Wet Terwee <strong>en</strong> de<br />
Aanwijzing Slachtofferzorg (voorhe<strong>en</strong> de Richtlijn Terwee) lokale netwerk<strong>en</strong><br />
gecreëerd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> waarin partners, zoals verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van politie, Op<strong>en</strong>baar Ministerie, Buro <strong>Slachtofferhulp</strong>, Reclassering,<br />
de Raad voor de Kinderbescherming, Bureau Halt <strong>en</strong> het Buro voor<br />
Rechtshulp, op geregelde tijd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>. Het opzett<strong>en</strong> van deze<br />
arrondissem<strong>en</strong>tale stuurgroep<strong>en</strong> slachtofferzorg heeft dan ook in hoge<br />
mate bijgedrag<strong>en</strong> aan de continuering van de inzet van alle partners om<br />
de positie van slachtoffers in de praktijk te verbeter<strong>en</strong>. Dergelijke netwerk<strong>en</strong><br />
vergemakkelijk<strong>en</strong> de onderlinge sam<strong>en</strong>werking <strong>en</strong> het afstemm<strong>en</strong><br />
van beleid, wat gestimuleerd wordt door het werk<strong>en</strong> met streefdoel<strong>en</strong>.<br />
Hierbij moet wel word<strong>en</strong> opgemerkt dat de partners elkaar nog onvoldo<strong>en</strong>de<br />
aansprek<strong>en</strong> op het niet bereik<strong>en</strong> van de doelstelling<strong>en</strong> (B&A<br />
Groep, 1998, p. 37). Van de netwerkpartners wordt verder verwacht dat<br />
zij knelpunt<strong>en</strong> signaler<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk zoek<strong>en</strong> naar werkbare oplossing<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> goed voorbeeld is de oplossing die gevond<strong>en</strong> is voor het probleem<br />
van de schadeclaims. In de meeste Europese land<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
slachtoffers de grootste moeite om schadevergoeding te vrag<strong>en</strong> aan de<br />
strafrechter. In Nederland stuurt het op<strong>en</strong>baar ministerie slachtoffers<br />
e<strong>en</strong> voegingsformulier waar zij op e<strong>en</strong> relatief e<strong>en</strong>voudige manier kunn<strong>en</strong><br />
aangev<strong>en</strong> welke schade zij geled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoeveel schadevergoeding<br />
zij vrag<strong>en</strong> van de dader. Dit is naar Europese maatstav<strong>en</strong> al e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>orme verbetering. Toch blijk<strong>en</strong> nog veel slachtoffers moeite te hebb<strong>en</strong><br />
met het invull<strong>en</strong> van het formulier. Binn<strong>en</strong> de netwerk<strong>en</strong> is vervolg<strong>en</strong>s<br />
afgesprok<strong>en</strong> dat deze groep slachtoffers verwez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> Buro<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> of e<strong>en</strong> Buro voor Rechtshulp waar zij assist<strong>en</strong>tie krijg<strong>en</strong><br />
bij het invull<strong>en</strong> van het formulier.<br />
Het standaardiser<strong>en</strong> van werkprocess<strong>en</strong> <strong>en</strong> het met<strong>en</strong> van prestaties<br />
De standaardisering van werkprocess<strong>en</strong> <strong>en</strong> het met<strong>en</strong> van prestaties is<br />
e<strong>en</strong> vierde succesfactor van het Nederlandse slachtofferbeleid. Binn<strong>en</strong><br />
Europa loopt Nederland voorop in het strev<strong>en</strong> om slachtoffergerichte<br />
activiteit<strong>en</strong> te integrer<strong>en</strong> in de dagelijkse werkzaamhed<strong>en</strong> van politie <strong>en</strong><br />
justitie. Alle richtlijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanwijzing<strong>en</strong> van het college van procureursg<strong>en</strong>eraal<br />
sprek<strong>en</strong> dan ook van basistak<strong>en</strong> slachtofferzorg. Als waarborg<br />
voor e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige <strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>te uitvoering van deze basistak<strong>en</strong><br />
heeft m<strong>en</strong> geprobeerd te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> zo groot mogelijke standaardisering<br />
van werkprocess<strong>en</strong>. Zo zijn in de meeste politie regio’s dwing<strong>en</strong>de<br />
procedures ingebouwd in het geautomatiseerde systeem waarmee aangiftes<br />
word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> politieag<strong>en</strong>t moet e<strong>en</strong> antwoord invoer<strong>en</strong><br />
op de vrag<strong>en</strong> of het slachtoffer schade heeft geled<strong>en</strong>, slachtofferhulp<br />
w<strong>en</strong>st, <strong>en</strong> zich zou will<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong> in het strafproces in het geval de dader<br />
zal word<strong>en</strong> vervolgd. Zonder deze antwoord<strong>en</strong> kan de ag<strong>en</strong>t niet doorgaan<br />
met het opnem<strong>en</strong> van de aangifte (B&A Groep, 1998, p. 46). Andere<br />
voorbeeld<strong>en</strong> van standaardisering betreff<strong>en</strong> het systematisch verwijz<strong>en</strong>
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 49<br />
naar slachtofferhulp 4 <strong>en</strong> het verstur<strong>en</strong> van informatiebriev<strong>en</strong> over relevante<br />
beslissing<strong>en</strong> in de strafzaak, zoals de vervolgingsbeslissing.<br />
Behalve het besluit om slachtoffertak<strong>en</strong> te beschouw<strong>en</strong> als basistak<strong>en</strong><br />
van politie <strong>en</strong> justitie is het uniek dat er e<strong>en</strong> geautomatiseerd registratie<strong>en</strong><br />
monitoringsysteem is opgezet om de prestaties per politieregio <strong>en</strong><br />
gerechtelijk district inzichtelijk te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de voortgang te kunn<strong>en</strong> met<strong>en</strong>.<br />
De politie moet bijvoorbeeld invoer<strong>en</strong> hoeveel slachtoffers aangifte<br />
hebb<strong>en</strong> gedaan <strong>en</strong> hoeveel slachtoffers informatie <strong>en</strong>/of schadevergoeding<br />
wild<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>. Het op<strong>en</strong>baar ministerie moet onder andere registrer<strong>en</strong><br />
hoeveel slachtoffers werd<strong>en</strong> geïnformeerd over het besluit de<br />
verdachte niet te vervolg<strong>en</strong>; hoeveel slachtoffers zich respectievelijk b<strong>en</strong>adeelde<br />
partij steld<strong>en</strong>, schadevergoeding claimd<strong>en</strong> <strong>en</strong> toegewez<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>;<br />
<strong>en</strong> hoe vaak e<strong>en</strong> schadevergoedingsmaatregel is opgelegd. Ieder<br />
kwartaal word<strong>en</strong> de geregistreerde slachtoffergegev<strong>en</strong>s uitgedraaid <strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> de prestaties per arrondissem<strong>en</strong>t beoordeeld aan de hand van de<br />
meetmethode slachtofferzorg. Omdat kwaliteitsverbetering e<strong>en</strong> continu<br />
proces is kan de meetmethode gemakkelijk aangepast word<strong>en</strong> aan verander<strong>en</strong>de<br />
doelstelling<strong>en</strong> of informatiebehoeft<strong>en</strong> door het toevoeg<strong>en</strong> of<br />
eliminer<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>getall<strong>en</strong> <strong>en</strong> meetpunt<strong>en</strong>. Op basis van e<strong>en</strong> rapportage<br />
word<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> teruggekoppeld naar de netwerk<strong>en</strong>.<br />
Op deze wijze krijgt m<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> inzicht in de werkprocess<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
prestaties van politie <strong>en</strong> justitie, maar kan m<strong>en</strong> ook knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds<br />
zichtbaar mak<strong>en</strong>. Daarnaast zoud<strong>en</strong> politie <strong>en</strong> justitie het kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> vorm van tijdschrijv<strong>en</strong>. Immers, dit systeem laat indirect zi<strong>en</strong><br />
hoeveel inspanning<strong>en</strong>, tijd <strong>en</strong> dus geld er gemoeid is met (e<strong>en</strong> betere)<br />
implem<strong>en</strong>tatie van de Wet Terwee <strong>en</strong> de Aanwijzing Slachtofferzorg.<br />
Toch blijkt het in de praktijk moeilijk om alle gegev<strong>en</strong>s consequ<strong>en</strong>t bij te<br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> in te voer<strong>en</strong>. 5 Desondanks is de basis gelegd voor e<strong>en</strong> cyclisch<br />
4 Helaas betek<strong>en</strong>t dit nog altijd niet dat politieag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> alle slachtoffers doorverwijz<strong>en</strong> naar<br />
slachtofferhulp. Uit de Politiemonitor 1999 blijkt dat bij 29% van alle aangift<strong>en</strong> wordt<br />
gewez<strong>en</strong> op de mogelijkheid van slachtofferhulp (p. 64). Volg<strong>en</strong>s <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland<br />
wordt dit veroorzaakt door het feit dat nog te veel ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zelf de inschatting mak<strong>en</strong> of<br />
slachtofferhulp nodig is (zie www.slachtofferhulp.nl). Volg<strong>en</strong>s het zojuist gepubliceerde<br />
rapport Criminal victimisation in sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong> industrialised countries; key findings from the 2000<br />
international crime victims survey ontvang<strong>en</strong> slachtoffers in Nederland, op Noord Ierland <strong>en</strong><br />
Engeland na, het vaakst daadwerkelijk hulp. Al moet wel gezegd word<strong>en</strong> dat de cijfers in<br />
dit opzicht zeer teleurstell<strong>en</strong>: in Noord Ierland werd<strong>en</strong> 21% van de ondervraagde<br />
slachtoffers bijgestaan door medewerkers van slachtofferhulp, in Engeland 18% <strong>en</strong> in<br />
Nederland 13%. Maar wellicht belangrijker is de bevinding dat Nederland het laagste<br />
perc<strong>en</strong>tages slachtoffers k<strong>en</strong>t die, ondanks de behoefte aan hulp, ge<strong>en</strong> hulp hebb<strong>en</strong><br />
ontvang<strong>en</strong> (18%). In Frankrijk is dit perc<strong>en</strong>tage 19%, in België 28%, in Engeland 34,5%, in<br />
de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> 36% <strong>en</strong> in Spanje 54% (tabel 15, p. 73).<br />
5 In bepaalde arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lijkt m<strong>en</strong> het meetinstrum<strong>en</strong>t vooralsnog te beschouw<strong>en</strong> als<br />
de zoveelste bureaucratische horde die g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>. In 1998 oordeelde de B&A<br />
Groep in haar eindrapportage Slachtofferzorg in Nederland dat de invoer van de gegev<strong>en</strong>s<br />
te vrijblijv<strong>en</strong>d is <strong>en</strong> te afhankelijk van de discipline <strong>en</strong> motivatie van individuele medewerkers.<br />
Het ministerie van justitie heeft vervolg<strong>en</strong>s in 1999 de meetmethode grondig herzi<strong>en</strong>
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 50<br />
bewakingsinstrum<strong>en</strong>t dat uniek is in Europa: er word<strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong><br />
geformuleerd, er wordt veel aandacht besteed aan betere registratie van<br />
slachtofferactiviteit<strong>en</strong>, er is e<strong>en</strong> meetinstrum<strong>en</strong>t ontwikkeld <strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> teruggekoppeld. Als m<strong>en</strong> er in zou slag<strong>en</strong> de meetmethode<br />
optimaal te lat<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> zou m<strong>en</strong> voor het eerst in e<strong>en</strong> Europees<br />
land op basis van betrouwbaar empirisch materiaal ondubbelzinnig antwoord<br />
kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> op de vraag of <strong>en</strong> hoe slachtofferrecht<strong>en</strong> in de praktijk<br />
gewaarborgd zijn.<br />
Buit<strong>en</strong>landse ervaring<strong>en</strong><br />
Na deze bespreking van de vier factor<strong>en</strong> die bijgedrag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aan het<br />
succes van het Nederlandse slachtofferbeleid, kom<strong>en</strong> we nu toe aan de<br />
vraag uit welke buit<strong>en</strong>landse ervaring<strong>en</strong> Nederland met betrekking tot de<br />
verdere ontwikkeling van het slachtofferbeleid wellicht lering zou kunn<strong>en</strong><br />
trekk<strong>en</strong>.<br />
Slachtofferadvocat<strong>en</strong><br />
In november 2000 kondigde de minister van justitie in e<strong>en</strong> brief aan de<br />
Tweede Kamer aan dat slachtoffers van zed<strong>en</strong>- <strong>en</strong> geweldsmisdrijv<strong>en</strong> in<br />
de toekomst mogelijk door de overheid gefinancierde rechtsbijstand krijg<strong>en</strong>.<br />
Daarmee stuit<strong>en</strong> wij op e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d verschil tuss<strong>en</strong> Nederland <strong>en</strong><br />
onder meer de noordelijke jurisdicties van D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, IJsland, Noorweg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong>. In Scandinavië hebb<strong>en</strong> slachtoffers van zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ernstige geweldsmisdrijv<strong>en</strong> al langer recht op e<strong>en</strong> door de staat betaalde<br />
advocaat die hun belang<strong>en</strong> behartigt gedur<strong>en</strong>de het gehele strafproces.<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> introduceerde dit recht al in 1980, gevolgd door<br />
Noorweg<strong>en</strong> (1981) <strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong> (1988). IJsland fungeerde in deze als<br />
hekk<strong>en</strong>sluiter: het recht op e<strong>en</strong> slachtofferadvocaat werd daar pas in<br />
1999 in de wet verankerd. In de praktijk word<strong>en</strong> slachtoffers van zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong><br />
in IJsland echter al sinds 1993 bijgestaan door e<strong>en</strong> van staatswege<br />
betaalde advocaat.<br />
Het is de taak van de slachtofferadvocaat om de recht<strong>en</strong> van het slachtoffer<br />
te bewak<strong>en</strong> <strong>en</strong> hem te begeleid<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de het strafproces. Daartoe<br />
mag hij – als het slachtoffer dat wil – alle verhor<strong>en</strong> van het slachtoffer<br />
bijwon<strong>en</strong>, zowel in het onderzoekstraject als in de rechtszaal. Het is daarbij<br />
niet de bedoeling dat het slachtoffer vóór het beantwoord<strong>en</strong> van bepaalde<br />
vrag<strong>en</strong> eerst overleg pleegt met zijn advocaat. Wel mag de advocaat<br />
ev<strong>en</strong>tueel aanvull<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>. Verder mag de<br />
slachtofferadvocaat het strafdossier inzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> moet hij er voor zorg<strong>en</strong> dat<br />
<strong>en</strong> training<strong>en</strong> georganiseerd voor het personeel dat belast is met het verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
invoer<strong>en</strong> van gegev<strong>en</strong>s. Op dit mom<strong>en</strong>t verricht de B&A Groep opnieuw onderzoek naar de<br />
meetmethode slachtofferzorg. De uitkomst<strong>en</strong> van het onderzoek zull<strong>en</strong> in het tweede<br />
kwartaal van 20<strong>01</strong> word<strong>en</strong> gepubliceerd.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 51<br />
het slachtoffer op de hoogte blijft van de ontwikkeling<strong>en</strong> in zijn zaak.<br />
Ook helpt hij het slachtoffer bij het voorbereid<strong>en</strong> van zijn ev<strong>en</strong>tuele<br />
schadevergoedingsclaim. In D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, IJsland <strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>teert<br />
de advocaat vervolg<strong>en</strong>s nam<strong>en</strong>s het slachtoffer de<br />
schadevergoedingsclaim in de rechtszaal. In Noorweg<strong>en</strong> is deze taak in<br />
beginsel nog voorbehoud<strong>en</strong> aan de officier van justitie maar in de praktijk<br />
wordt dit wel regelmatig aan de slachtofferadvocaat overgelat<strong>en</strong>. In<br />
de rechtszaal kan de advocaat over de belang<strong>en</strong> van het slachtoffer wak<strong>en</strong><br />
door bijvoorbeeld de rechtbank te verzoek<strong>en</strong> de zaak achter geslot<strong>en</strong><br />
deur<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong> of het slachtoffer buit<strong>en</strong> de fysieke aanwezigheid van de<br />
verdachte zijn verklaring af te lat<strong>en</strong> legg<strong>en</strong>. De begeleid<strong>en</strong>de taak van de<br />
advocaat behelst overig<strong>en</strong>s méér dan alle<strong>en</strong> juridische werkzaamhed<strong>en</strong>.<br />
Van hem wordt tev<strong>en</strong>s verwacht dat hij het slachtoffer moreel bijstaat <strong>en</strong><br />
dat hij hem adviseert met betrekking tot hulpverl<strong>en</strong><strong>en</strong>de instanties waartoe<br />
hij zich kan w<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Voor dit deel van de begeleiding kan er echter<br />
ook e<strong>en</strong> (onbezoldigde) ‘steunpersoon’ aan het slachtoffer word<strong>en</strong> toegewez<strong>en</strong>.<br />
Meestal is dit dan iemand van slachtofferhulp of e<strong>en</strong> andere<br />
hulpverl<strong>en</strong><strong>en</strong>de instantie.<br />
Alhoewel er in g<strong>en</strong>oemde noordelijke land<strong>en</strong> lang <strong>en</strong> hard gestred<strong>en</strong> is<br />
voor invoering van het recht van het slachtoffer op e<strong>en</strong> advocaat die<br />
méér dan e<strong>en</strong> strikt passieve rol mag vervull<strong>en</strong>, is er op het functioner<strong>en</strong><br />
van de slachtofferadvocat<strong>en</strong> in de praktijk wel het één <strong>en</strong> ander aan te<br />
merk<strong>en</strong>. Zo heeft De<strong>en</strong>s onderzoek aangetoond dat slachtofferadvocat<strong>en</strong><br />
hun taak vaak minimalistisch opvatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich bij voorkeur beperk<strong>en</strong> tot<br />
het in de rechtszaal toelicht<strong>en</strong> van de schadevergoedingsclaim van het<br />
slachtoffer (Hans<strong>en</strong>, 1994). Ook in Noorweg<strong>en</strong> bestaat er kritiek op het<br />
functioner<strong>en</strong> van de slachtofferadvocat<strong>en</strong>. Uitzondering<strong>en</strong> daargelat<strong>en</strong><br />
wordt de rol van slachtofferadvocaat vaak vervuld door de jongste stagiaire<br />
van e<strong>en</strong> advocat<strong>en</strong>kantoor omdat het e<strong>en</strong> tijdrov<strong>en</strong>de <strong>en</strong> financieel<br />
onaantrekkelijke taak is waar voor e<strong>en</strong> commercieel ingesteld kantoor<br />
weinig eer aan valt te behal<strong>en</strong>.<br />
Met betrekking tot de toegevoegde waarde die de slachtofferadvocaat<br />
voor het Nederlandse strafproces zou kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> is ons in de loop<br />
van het onderzoek e<strong>en</strong> aantal zak<strong>en</strong> opgevall<strong>en</strong>. Allereerst lijkt de aanwezigheid<br />
van advocat<strong>en</strong> voor slachtoffers van zed<strong>en</strong>- <strong>en</strong> geweldsdelict<strong>en</strong><br />
in de noordelijke land<strong>en</strong> e<strong>en</strong> negatief effect te hebb<strong>en</strong> op de informatieverstrekking<br />
aan overige slachtoffers. Politie <strong>en</strong> justitie gaan ervan uit dat<br />
de recht<strong>en</strong> van slachtoffers door toedo<strong>en</strong> van de slachtofferadvocat<strong>en</strong><br />
gewaarborgd word<strong>en</strong>, maar er is daarbij ge<strong>en</strong> speciale aandacht meer<br />
voor dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die het zonder advocaat moet<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus <strong>en</strong>kel op<br />
de persoonlijke inzet van de strafrechtsautoriteit<strong>en</strong> zijn aangewez<strong>en</strong>. In<br />
de discussie over het invoer<strong>en</strong> van advocat<strong>en</strong> voor slachtoffers van ernstige<br />
misdrijv<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong> zich dan ook bewust zijn van het gevaar dat<br />
dit t<strong>en</strong> koste kan gaan van de zorg voor slachtoffers in het algeme<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast is het ook van belang te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat veel van de tak<strong>en</strong>
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 52<br />
die de Scandinavische slachtofferadvocat<strong>en</strong> op zich nem<strong>en</strong> in Nederland<br />
al grot<strong>en</strong>deels door de netwerkpartners zelf word<strong>en</strong> uitgevoerd.<br />
Spreekrecht<br />
Tijd<strong>en</strong>s de behandeling bij het Haagse gerechtshof van de zaak-Van Cotthem<br />
in januari 20<strong>01</strong> stelde de Haagse advocaat-g<strong>en</strong>eraal voor om<br />
slachtoffers <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong> van ernstige verkeersdelict<strong>en</strong>, zed<strong>en</strong>misdrijv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> geweldsdelict<strong>en</strong> e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> spreekrecht in de<br />
rechtszaal te gev<strong>en</strong>. Op dit mom<strong>en</strong>t mag het slachtoffer <strong>en</strong>kel zijn<br />
schadevergoedingsclaim toelicht<strong>en</strong>. Het wordt in de praktijk nog maar<br />
zeld<strong>en</strong> toegestaan dat het slachtoffer zich buit<strong>en</strong> dat kader begeeft. Wel<br />
bestaat er op experim<strong>en</strong>tele basis in de arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Roermond,<br />
Leeuward<strong>en</strong>, Almelo, Dordrecht <strong>en</strong> meer rec<strong>en</strong>telijk Maastricht e<strong>en</strong> vorm<br />
van ‘schriftelijk spreekrecht’. In deze arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> slachtoffers<br />
e<strong>en</strong> schriftelijk verslag bij justitie indi<strong>en</strong><strong>en</strong> waarin zij hun beleving<br />
van het misdrijf beschrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> de invloed die het misdrijf op hun lev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> welbevind<strong>en</strong> heeft gehad. Dit verslag wordt dan aan het strafdossier<br />
toegevoegd.<br />
Elders in Europa zijn de mogelijkhed<strong>en</strong> voor het slachtoffer om zich<br />
persoonlijk tot het gerecht te richt<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s doorgaans beperkt. In<br />
land<strong>en</strong> die (e<strong>en</strong> variatie op) het voegingsmodel k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> (onder meer België,<br />
Frankrijk, Griek<strong>en</strong>land, Luxemburg, Nederland, Spanje, Turkije <strong>en</strong><br />
Zwitserland) di<strong>en</strong>t het slachtoffer zich in dit verband te beperk<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
toelichting op zijn schadeclaim. De Europese common law jurisdicties<br />
(Engeland, Ierland, Schotland, Malta <strong>en</strong> Cyprus) k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van oudsher<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele vorm van spreekrecht voor slachtoffers, zelfs niet met betrekking<br />
tot e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel aan h<strong>en</strong> toe te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> schadevergoeding. In<br />
deze situatie is voor wat betreft Ierland <strong>en</strong> – in mindere mate – Engeland<br />
in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig echter <strong>en</strong>ige verandering gekom<strong>en</strong>. Sinds 1993 moet<br />
de Ierse strafrechter in zed<strong>en</strong>- <strong>en</strong> overige geweldszak<strong>en</strong> bij het bepal<strong>en</strong><br />
van de straf rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de gevolg<strong>en</strong> van het misdrijf voor het<br />
slachtoffer. Indi<strong>en</strong> nodig mag het gerecht k<strong>en</strong>nis nem<strong>en</strong> van bewijsstukk<strong>en</strong><br />
over deze gevolg<strong>en</strong>. Het slachtoffer heeft daarbij het recht om, als hij<br />
dat wil, persoonlijk zijn verhaal te kom<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Maar het bewijs mag ook<br />
schriftelijk geleverd word<strong>en</strong> in de vorm van e<strong>en</strong> Victim Impact Statem<strong>en</strong>t<br />
of Victim Impact Report. Dit verslag wordt door de politie of soms door<br />
e<strong>en</strong> psychiater of psycholoog in overleg met het slachtoffer opgesteld. In<br />
de praktijk ontvang<strong>en</strong> de gerecht<strong>en</strong> nu met <strong>en</strong>ige regelmaat dergelijke<br />
schriftelijke verslag<strong>en</strong>. Van het persoonlijke spreekrecht wordt echter<br />
maar mondjesmaat gebruik gemaakt. Verder is het interessant dat de<br />
Ierse Victim Impact Statem<strong>en</strong>t lang niet altijd t<strong>en</strong> nadele van de verdachte<br />
werkt. We hebb<strong>en</strong> ook verslag<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> waarin het slachtoffer<br />
vertelde lichamelijk <strong>en</strong>/of geestelijk goed hersteld te zijn na het misdrijf.<br />
Aangezi<strong>en</strong> de Ierse rechter de gevolg<strong>en</strong> voor het slachtoffer moet meewe-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 53<br />
g<strong>en</strong> bij het bepal<strong>en</strong> van de strafmaat kan dit leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> minder hoge<br />
straf voor de dader.<br />
In Engeland <strong>en</strong> Wales is m<strong>en</strong> eind 1996 in zes district<strong>en</strong> op experim<strong>en</strong>tele<br />
basis begonn<strong>en</strong> met het gebruik van e<strong>en</strong> Victim Statem<strong>en</strong>t. De Engelse<br />
variant verschilt wez<strong>en</strong>lijk van de Ierse Victim Impact Statem<strong>en</strong>t. In<br />
Engeland <strong>en</strong> Wales gaat het niet zozeer om e<strong>en</strong> allesomvatt<strong>en</strong>d verslag<br />
van de (materiële <strong>en</strong> immateriële) gevolg<strong>en</strong> van het misdrijf voor het<br />
slachtoffer, maar veeleer om e<strong>en</strong> min of meer op het toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van<br />
schadevergoeding gerichte inv<strong>en</strong>tarisatie van de concrete schade die e<strong>en</strong><br />
slachtoffer heeft geled<strong>en</strong> <strong>en</strong> de behandeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> therapieën die hij of zij<br />
heeft ondergaan of nog moet ondergaan. Slachtoffers mog<strong>en</strong> zelf e<strong>en</strong><br />
formulier invull<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> politieag<strong>en</strong>t verzoek<strong>en</strong> dit nam<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>.<br />
Ze mog<strong>en</strong> echter niet persoonlijk in de rechtszaal hun verhaal kom<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>. Onderzoek heeft uitgewez<strong>en</strong> dat slechts 30% van de slachtoffers<br />
gebruik maakt van de mogelijkheid om het formulier in te (lat<strong>en</strong>) vull<strong>en</strong>.<br />
Rechters staan weliswaar doorgaans positief teg<strong>en</strong>over de Victim Statem<strong>en</strong>ts<br />
maar ze zijn van weinig invloed op hun beslissing<strong>en</strong> (Morgan <strong>en</strong><br />
Sanders, 1999).<br />
Voordat e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> spreekrecht voor slachtoffers in Nederland<br />
wordt geïntroduceerd moet e<strong>en</strong> discussie gevoerd word<strong>en</strong> over het doel<br />
<strong>en</strong> de beoogde effect<strong>en</strong> van het spreekrecht. Als het spreekrecht <strong>en</strong>kel<br />
e<strong>en</strong> therapeutisch doel di<strong>en</strong>t, dat wil zegg<strong>en</strong> als uitlaatklep voor het<br />
slachtoffer, dan moet dit aan ieder slachtoffer duidelijk word<strong>en</strong> gemaakt.<br />
Dit voorkomt ev<strong>en</strong>tuele teleurstelling<strong>en</strong> over de gevolg<strong>en</strong> van het relaas<br />
op de afloop van het proces. Wordt de bijdrage van het slachtoffer daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> onderdeel van de materiële waarheidsvinding beschouwd<br />
dan moet m<strong>en</strong> ervoor wak<strong>en</strong> dat het spreekrecht niet gaandeweg<br />
overgaat in e<strong>en</strong> spreekplicht. Slachtoffers moet<strong>en</strong> zich niet min of<br />
meer gedwong<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> tot sprek<strong>en</strong> uit angst dat de verdachte anders<br />
wellicht vrijuit gaat of dat de rechter misschi<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt dat de gevolg<strong>en</strong><br />
van het misdrijf wel meevall<strong>en</strong>. Immers, lang niet alle slachtoffers hebb<strong>en</strong><br />
behoefte aan e<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> in de rechtszaal, zoals blijkt uit de Ierse<br />
ervaring<strong>en</strong>. Ook moet het slachtoffer kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> mondelinge<br />
of e<strong>en</strong> schriftelijke bijdrage. E<strong>en</strong> andere kanttek<strong>en</strong>ing bij het invoer<strong>en</strong><br />
van spreekrecht is dat het slachtoffers wellicht niet zozeer gaat om<br />
het recht om hun verhaal te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> als wel om erk<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong><br />
in hun specifieke rol als slachtoffer. Daarbij kan m<strong>en</strong> zich afvrag<strong>en</strong> of het<br />
invoer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zuiver op therapeutische motiev<strong>en</strong> gefundeerd spreekrecht<br />
niet opgevat moet word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> cosmetische ingreep die aan de<br />
fundam<strong>en</strong>tele vraag voorbij gaat of de (beperkte) procedurele positie van<br />
het slachtoffer in Nederland nog wel toereik<strong>en</strong>d is.<br />
Het recht op participatie<br />
In Nederland is de actieve rol van het slachtoffer beperkt tot het optred<strong>en</strong><br />
als getuige, het zich voeg<strong>en</strong> in het kader van de schadevergoeding <strong>en</strong> het
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 54<br />
indi<strong>en</strong><strong>en</strong> van e<strong>en</strong> klacht teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele beslissing om de dader niet<br />
te vervolg<strong>en</strong>. In veel jurisdicties mag het slachtoffer daarnaast de rol van<br />
‘particuliere vervolger’ of private prosecutor op zich nem<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal<br />
land<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t het slachtoffer verder nog het recht toe op te tred<strong>en</strong> als ‘secondant<br />
van de officier van justitie’ (in het Duits: Neb<strong>en</strong>kläger, naar het<br />
Engels te vertal<strong>en</strong> als auxiliary prosecutor). De meerwaarde van de rol als<br />
particuliere vervolger, waarbij de vervolging van de verdachte aan het<br />
slachtoffer is voorbehoud<strong>en</strong> of na e<strong>en</strong> beslissing van de officier van justitie<br />
om niet te vervolg<strong>en</strong> aan het slachtoffer toekomt, heeft in de praktijk<br />
slechts minimale waarde <strong>en</strong> wordt hier verder buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong>.<br />
Veel interessanter is de rol die het slachtoffer als secondant kan vervull<strong>en</strong><br />
in onder meer Duitsland, Portugal, Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> Turkije. 6 In deze<br />
land<strong>en</strong> mag het slachtoffer zich in beginsel solidair verklar<strong>en</strong> met de officier<br />
van justitie in di<strong>en</strong>s vervolging van de verdachte <strong>en</strong> wordt als zodanig<br />
als procespartij erk<strong>en</strong>d, zonder dat de verantwoordelijkheid voor de<br />
vervolging daarmee op zijn schouders komt te rust<strong>en</strong>. De officier van<br />
justitie blijft deze onverminderd behoud<strong>en</strong>. De secondant heeft wel het<br />
recht om actief te participer<strong>en</strong> in het proces: hij mag bij elke zitting aanwezig<br />
zijn, de rechter of e<strong>en</strong> deskundige wrak<strong>en</strong>, aanvull<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong><br />
stell<strong>en</strong> aan getuig<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>tueel bewijs aandrag<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> verklaring aflegg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schadevergoedingsclaim indi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Daarnaast br<strong>en</strong>gt zijn<br />
procespositie met zich mee dat hij – net als de officier van justitie – automatisch<br />
geïnformeerd wordt over belangrijke procesrechtelijke beslissing<strong>en</strong><br />
alsmede de data van verhor<strong>en</strong> <strong>en</strong> zitting<strong>en</strong>.<br />
Tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde land<strong>en</strong> bestaan wel verschill<strong>en</strong> in de uitwerking van<br />
de rol van de secondant. In Duitsland <strong>en</strong> Turkije kan m<strong>en</strong> zich alle<strong>en</strong><br />
schriftelijk als secondant stell<strong>en</strong> terwijl dit in Zwed<strong>en</strong> ook mondeling in<br />
de rechtszaal mag geschied<strong>en</strong>. Verder is in Duitsland de positie van secondant<br />
voorbehoud<strong>en</strong> aan slachtoffers van zed<strong>en</strong>misdrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geweldsdelict<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de nabestaand<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> slachtoffer van moord<br />
of doodslag. In Portugal mog<strong>en</strong> behalve deze slachtoffers ook bepaalde<br />
belang<strong>en</strong>groepering<strong>en</strong> zich secondant stell<strong>en</strong> <strong>en</strong>, in geval van corruptie<br />
<strong>en</strong> bepaalde vorm<strong>en</strong> van fraude, zelfs iedere burger. Wel k<strong>en</strong>t Portugal<br />
e<strong>en</strong> aantal andere beperking<strong>en</strong> die in de overige land<strong>en</strong> weer niet geld<strong>en</strong>.<br />
Zo geldt er voor de secondant in Portugal verplichte procesverteg<strong>en</strong>woordiging<br />
<strong>en</strong> is hij verplicht om in de rechtszaal te verschijn<strong>en</strong>. Wel<br />
hebb<strong>en</strong> alle land<strong>en</strong> geme<strong>en</strong> dat het niet (tijdig) inlicht<strong>en</strong> van het slachtoffer<br />
dat hij zich secondant mag stell<strong>en</strong>, of het niet op de hoogte stell<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> secondant van de zittingsdata ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> is om de zaak te schors<strong>en</strong>.<br />
Portugese cijfers gev<strong>en</strong> aan dat in 1992 8% van alle slachtoffers die<br />
aangifte hebb<strong>en</strong> gedaan zich secondant steld<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het strafproces.<br />
In 1994 was dit perc<strong>en</strong>tage gesteg<strong>en</strong> tot 11% <strong>en</strong> in 1999 tot 12,6%. Bij<br />
6 Ook in Oost<strong>en</strong>rijk, D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> <strong>en</strong> Noorweg<strong>en</strong> bestaat deze mogelijkheid maar dan alle<strong>en</strong><br />
met betrekking tot klachtdelict<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 55<br />
deze cijfers moet opgemerkt word<strong>en</strong> dat niet wordt aangegev<strong>en</strong> hoeveel<br />
aangiftes tot strafvervolging hebb<strong>en</strong> geleid. Het aantal slachtoffers dat,<br />
indi<strong>en</strong> de verdachte vervolgd wordt, gebruik maakt van het recht om als<br />
secondant actief te participer<strong>en</strong> in het strafproces is mogelijk dus groter<br />
dan deze cijfers aangegev<strong>en</strong>. Wel kan uit de statistiek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeleid<br />
dat vooral slachtoffers van delict<strong>en</strong> gericht teg<strong>en</strong> de persoon actief betrokk<strong>en</strong><br />
will<strong>en</strong> zijn bij het strafproces. In 1999 was 70,6% van alle secondant<strong>en</strong><br />
slachtoffer van e<strong>en</strong> delict gericht teg<strong>en</strong> de persoon <strong>en</strong> slechts<br />
12,4% van de secondant<strong>en</strong> was slachtoffer van e<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong>sdelict. 7<br />
Van de overige land<strong>en</strong> zijn ons ge<strong>en</strong> cijfers bek<strong>en</strong>d.<br />
Wellicht is het invoer<strong>en</strong> van de positie van secondant in Nederland het<br />
overweg<strong>en</strong> waard. Praktisch gezi<strong>en</strong> mag het slachtoffer in Nederland e<strong>en</strong><br />
aantal van de recht<strong>en</strong> die de secondant heeft al uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het zou dan<br />
vooral gaan om de bijkom<strong>en</strong>de bevoegdheid om e<strong>en</strong> rechter of e<strong>en</strong> deskundige<br />
te kunn<strong>en</strong> wrak<strong>en</strong>, om aanvull<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> aan getuig<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> om het plaatsnem<strong>en</strong> in de rechtszaal in plaats van op de publieke<br />
tribune. E<strong>en</strong> onpartijdig sam<strong>en</strong>gestelde rechtbank – dit is al e<strong>en</strong> vereiste<br />
– zal e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel wrakingsverzoek e<strong>en</strong>voudig van de hand kunn<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>. Ook het toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> stoel aan het slachtoffer zou justitie<br />
niet in verleg<strong>en</strong>heid moet<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Resteert nog het recht van het<br />
slachtoffer om aanvull<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> aan getuig<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. Wie vreest<br />
voor niet ter zake do<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>t zich te realiser<strong>en</strong> dat voor het<br />
slachtoffer, net als voor alle overige procesdeelnemers, geldt dat de rechter<br />
iedere niet relevante vraag van de hand kan wijz<strong>en</strong>. De regie van het<br />
strafproces ligt nog altijd bij de rechter. Uit ervaring<strong>en</strong> in het buit<strong>en</strong>land<br />
blijkt dat slachtoffers zich bij de uitoef<strong>en</strong>ing van dit recht vaak beperk<strong>en</strong><br />
tot het att<strong>en</strong>der<strong>en</strong> van de officier van justitie op mogelijke aanvull<strong>en</strong>de<br />
vrag<strong>en</strong>. Ze zull<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong> doorgaans niet zelf stell<strong>en</strong>. De ‘nadel<strong>en</strong>’ van<br />
het toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van de rol van secondant zijn dan ook in de praktijk verwaarloosbaar,<br />
terwijl de betek<strong>en</strong>is voor het slachtoffer groot is: hij heeft<br />
e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>de <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> plaats in de rechtszaal naast de officier van justitie.<br />
Wellicht teg<strong>en</strong> de verwachting<strong>en</strong> in leert de praktijk, zoals door ons<br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de loop van ons onderzoek, dat slachtoffers die als secondant<br />
optred<strong>en</strong>, alsmede hun advocat<strong>en</strong>, zich doorgaans bescheid<strong>en</strong><br />
opstell<strong>en</strong>. Het belang voor het slachtoffer is vooral geleg<strong>en</strong> in de mogelijkheid<br />
om actief te participer<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het feit dat hij e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>de, specifiek<br />
aan het slachtoffer voorbehoud<strong>en</strong> positie heeft, anders dan als getuige<br />
of b<strong>en</strong>adeelde partij. Het slachtoffer hoeft dan ook niet op de<br />
publieke tribune plaats te nem<strong>en</strong> maar krijgt e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> plek in de rechtszaal,<br />
vaak naast de officier van justitie.<br />
7 GEMPJ, Inquérito de Victimação 1992 <strong>en</strong> 1994; Estatísticas de Justiça 1999: vítimas,<br />
constituição de assist<strong>en</strong>te e pedidos civeis (p. 169).
Nederlandse slachtofferbeleid in e<strong>en</strong> rechtsvergelijk<strong>en</strong>d perspectief 56<br />
Conclusie<br />
Het Nederlandse slachtofferbeleid onderscheidt zich in gunstige zin van<br />
dat van veel andere Europese jurisdicties voor wat betreft het waarborg<strong>en</strong><br />
van algeme<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>de basisrecht<strong>en</strong> voor slachtoffers. Het gaat daarbij<br />
met name om het recht op het gev<strong>en</strong> of ontvang<strong>en</strong> van informatie,<br />
het recht op schadevergoeding van de dader <strong>en</strong>/of de staat, het recht fatso<strong>en</strong>lijke<br />
bejeg<strong>en</strong><strong>en</strong>d te word<strong>en</strong> door politie <strong>en</strong> justitie <strong>en</strong> het recht op<br />
bescherming teg<strong>en</strong> ongew<strong>en</strong>ste publiciteit <strong>en</strong> bedreiging door de verdachte.<br />
Echter het Nederlandse strafproces gunt het slachtoffer ge<strong>en</strong><br />
recht op actieve participatie in teg<strong>en</strong>stelling tot e<strong>en</strong> aantal andere Europese<br />
jurisdicties. Het slachtoffer mag zich alle<strong>en</strong> in het strafproces voeg<strong>en</strong><br />
als b<strong>en</strong>adeelde partij met het oog op zijn recht op schadevergoeding.<br />
Nu het algeme<strong>en</strong> geaccepteerd is dat e<strong>en</strong> misdrijf niet alle<strong>en</strong> inbreuk<br />
maakt op het publieke belang maar juist ook op de individuele recht<strong>en</strong><br />
van het slachtoffer rijst de vraag of de beperkte rol van het slachtoffer<br />
zoals wij dat in Nederland k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> nog wel toereik<strong>en</strong>d is. Ons antwoord<br />
op deze vraag is e<strong>en</strong> voorzichtig ‘nee’. Ook het groei<strong>en</strong>de koor van stemm<strong>en</strong><br />
dat pleit voor e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> spreekrecht voor slachtoffers <strong>en</strong> het<br />
recht van slachtoffers van zed<strong>en</strong>- <strong>en</strong> geweldsmisdrijv<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> door de<br />
staat betaalde advocaat geeft aan dat de tijd rijp is voor e<strong>en</strong> publiek debat<br />
over de rol van slachtoffers in e<strong>en</strong> modern strafproces. Naar goed Nederlands<br />
gebruik kan daarbij inspiratie uit het buit<strong>en</strong>land word<strong>en</strong> geput.<br />
Het invoer<strong>en</strong> van het recht voor slachtoffers van zed<strong>en</strong>- <strong>en</strong> geweldsmisdrijv<strong>en</strong><br />
op door de overheid gefinancierde rechtsbijstand verdi<strong>en</strong>t<br />
navolging mits rek<strong>en</strong>ing wordt gehoud<strong>en</strong> met mogelijke ongew<strong>en</strong>ste nev<strong>en</strong>effect<strong>en</strong>.<br />
Het mag niet t<strong>en</strong> koste gaan van de uitvoering van de basistak<strong>en</strong><br />
slachtofferzorg door politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie, met name<br />
waar het slachtoffers betreft die ge<strong>en</strong> recht hebb<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> slachtofferadvocaat.<br />
T<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het spreekrecht voor slachtoffers ler<strong>en</strong> de ervaring<strong>en</strong><br />
in Ierland <strong>en</strong> Engeland ons dat m<strong>en</strong> er voor moet wak<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> (schriftelijk) spreekrecht niet slechts e<strong>en</strong> therapeutisch doel di<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
ook niet verwordt tot e<strong>en</strong> spreekplicht. Over de in het buit<strong>en</strong>land beproefde<br />
<strong>en</strong> gewaardeerde rol voor het slachtoffer als secondant van de<br />
officier van justitie zijn wij <strong>en</strong>thousiast. Het eerste verschil tuss<strong>en</strong> de rol<br />
van b<strong>en</strong>adeelde partij <strong>en</strong> de rol van secondant is dat het participatierecht<br />
van de secondant niet strikt beperkt is tot het toelicht<strong>en</strong> van de schadeclaim.<br />
Het tweede verschil is dat slachtoffers die zich secondant stell<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> plaats in de rechtszaal hebb<strong>en</strong> naast de officier van justitie.<br />
E<strong>en</strong> dergelijke hervorming van het strafprocesrecht zou recht do<strong>en</strong> aan<br />
het feit dat in de strafrechtelijke reactie op e<strong>en</strong> delict niet langer slechts<br />
de verhouding tuss<strong>en</strong> de staat <strong>en</strong> de dader in het geding is maar ook de<br />
verhouding tuss<strong>en</strong> de dader <strong>en</strong> het slachtoffer. Met de invoering van de<br />
rol van secondant zou het Nederlands strafproces zich werkelijk modern<br />
mog<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 57<br />
Literatuur<br />
Bri<strong>en</strong><strong>en</strong>, M.E.I., E.H. Hoeg<strong>en</strong><br />
Victims of crime in 22 European<br />
criminal justice systems<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, Wolf Legal Productions,<br />
2000<br />
B&A Groep<br />
Slachtofferzorg in Nederland;<br />
eindrapportage<br />
D<strong>en</strong> Haag, B&A Groep, 1998<br />
Greer, D.<br />
Comp<strong>en</strong>sating victims of crime; a<br />
European survey<br />
Freiburg im Breisgau, Max Planck-<br />
Institut für Ausländisches und<br />
Internationales Strafrecht, 1996<br />
Hans<strong>en</strong>, J.F.<br />
Bør retskrav pa˚ beskikkelse af<br />
bistandsadvokat udvides til at omfatte<br />
voldsofre m.fl.<br />
Ugeskrift for Retsvæs<strong>en</strong> UfR 24 1994,<br />
pp. 257-260<br />
Hauteville, A. d’<br />
Victimes mieux aidées, mieux<br />
indemnisées; des perspectives nouvelles<br />
Revue de sci<strong>en</strong>ce criminelle, nr. 1,<br />
1989, pp. 172-181<br />
Junger, M., T. van Hecke<br />
Schadevergoeding binn<strong>en</strong> het<br />
strafrecht; daders <strong>en</strong> slachtoffers van<br />
misdrijv<strong>en</strong><br />
<strong>WODC</strong>, D<strong>en</strong> Haag, 1988<br />
Kester<strong>en</strong>, J. van, P. Mayhew e.a.<br />
Criminal victimisation in sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong><br />
industrialised countries; key findings<br />
from the 2000 International Crime<br />
Victims Survey<br />
Leid<strong>en</strong>/D<strong>en</strong> Haag, NSCR & <strong>WODC</strong>,<br />
2000<br />
Morgan, R., A. Sanders<br />
The uses of victim statem<strong>en</strong>ts<br />
University of Bristol, 1999<br />
Piffaut, G.<br />
Concrete achievem<strong>en</strong>ts towards the<br />
implem<strong>en</strong>tation of the fundam<strong>en</strong>tal<br />
principles of justice for victims<br />
HEUNI Publication Series no. 16,<br />
Helsinki, 1989<br />
Projectbureau Politiemonitor (B&A<br />
Groep <strong>en</strong> Intomart)<br />
Politiemonitor bevolking 1999; landelijke<br />
rapportage<br />
D<strong>en</strong> Haag/Hilversum, juni 1999
Het getraumatiseerde<br />
slachtoffer<br />
Behandeling, verhoor <strong>en</strong> hiat<strong>en</strong> in de herinnering<br />
E. Rassin *<br />
Wie het slachtoffer wordt van e<strong>en</strong> misdrijf, krijgt nogal iets te verwerk<strong>en</strong>.<br />
In veel gevall<strong>en</strong> gaat het niet alle<strong>en</strong> om materiële schade, maar ook om<br />
e<strong>en</strong> aantasting van het psychisch welbevind<strong>en</strong>. Daar komt dan nog bij<br />
dat het slachtoffer verschill<strong>en</strong>de mal<strong>en</strong> als getuige door de politie kan<br />
word<strong>en</strong> gehoord, <strong>en</strong> zelfs als getuige e<strong>en</strong> verklaring ter terechtzitting<br />
moet aflegg<strong>en</strong>. Voor sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt het slachtofferschap echter<br />
verdergaande ongemakk<strong>en</strong> mee. Hierbij kan met name word<strong>en</strong> gedacht<br />
aan de angststoornis die bek<strong>en</strong>d is onder de naam posttraumatische<br />
stressstoornis (PTSS). Wie e<strong>en</strong> PTSS ontwikkelt kan terechtkom<strong>en</strong> in het<br />
hulpverl<strong>en</strong>ingscircuit. Misdadigers berokk<strong>en</strong><strong>en</strong> hun slachtoffers, kortom,<br />
e<strong>en</strong> hoop ell<strong>en</strong>de.<br />
Naast het bov<strong>en</strong>geschetste sc<strong>en</strong>ario waarin slachtofferschap resulteert<br />
in e<strong>en</strong> psychopathologische aando<strong>en</strong>ing, is er ook red<strong>en</strong> om te veronderstell<strong>en</strong><br />
dat psychopathologische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op hun beurt van invloed<br />
zijn op de opsporing <strong>en</strong> vervolging van de pleger van de misdaad. Zo zou<br />
e<strong>en</strong> PTSS tot vertek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de herinnering<strong>en</strong> aan het misdrijf kunn<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> aldus de kwaliteit van de getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong> van het slachtoffer<br />
aantast<strong>en</strong>.<br />
In deze bijdrage wordt ingegaan op de PTSS <strong>en</strong> verwante aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
die het gevolg kunn<strong>en</strong> zijn van slachtofferschap. Waardoor wordt<br />
PTSS gek<strong>en</strong>merkt <strong>en</strong> hoe kan deze stoornis word<strong>en</strong> behandeld? Vervolg<strong>en</strong>s<br />
wordt iets dieper ingegaan op bepaalde k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van PTSS die<br />
het geheug<strong>en</strong> van het slachtoffer kunn<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong>. Daarbij staat c<strong>en</strong>traal<br />
welke waarde mag word<strong>en</strong> toegek<strong>en</strong>d aan getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong> van<br />
getraumatiseerde slachtoffers.<br />
Posttraumatische stressstoornis (PTSS)<br />
Hoewel PTSS de meest bek<strong>en</strong>de angststoornis is die slachtoffers van misdrijv<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>, is het niet de <strong>en</strong>ige. E<strong>en</strong> verwante aando<strong>en</strong>ing<br />
is de acute stressstoornis (ASS). Om tot de diagnose ASS te kom<strong>en</strong>,<br />
di<strong>en</strong>t aan de volg<strong>en</strong>de criteria te word<strong>en</strong> voldaan (American Psychiatric<br />
Association [APA], 1994):<br />
* De auteur is als universitair doc<strong>en</strong>t rechtspsychologie verbond<strong>en</strong> aan de Faculteit der<br />
Rechtsgeleerdheid (vakgroep Metajuridica) van de Universiteit Maastricht.<br />
58
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 59<br />
– De betrokk<strong>en</strong>e heeft e<strong>en</strong> traumatische gebeurt<strong>en</strong>is meegemaakt (als<br />
getuige of slachtoffer), waarbij valt te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan feitelijke of dreig<strong>en</strong>de<br />
dood, ernstige verwonding, of sch<strong>en</strong>ding van de fysieke integriteit.<br />
– Er is sprake van dissociatieve verschijnsel<strong>en</strong> zoals: emotionele verdoving,<br />
verminderde interactie met de omgeving, derealisatie (dat wil zegg<strong>en</strong><br />
verlies van tijds- of plaatsbesef), depersonalisatie (dat wil zegg<strong>en</strong> het<br />
gevoel hebb<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> uit het eig<strong>en</strong> lichaam stapt), of dissociatieve amnesie<br />
(dat wil zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geheug<strong>en</strong>verlies voor de betreff<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>is<br />
dat de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van normaal verget<strong>en</strong> overschrijdt).<br />
– Er is sprake van voortdur<strong>en</strong>de herbeleving<strong>en</strong>, zoals illusies, intrusieve<br />
herinnering<strong>en</strong>, of nachtmerries.<br />
– De betrokk<strong>en</strong>e vermijdt prikkels (gedacht<strong>en</strong>, activiteit<strong>en</strong>) die herinner<strong>en</strong><br />
aan de gebeurt<strong>en</strong>is.<br />
– Er is sprake van angst of verhoogde prikkelbaarheid (schrikachtigheid,<br />
slapeloosheid, slechte conc<strong>en</strong>tratie <strong>en</strong> dergelijke).<br />
– De symptom<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> subjectief lijd<strong>en</strong> of verstoring van het sociaal<br />
of beroepsmatig functioner<strong>en</strong>.<br />
ASS is verwant met PTSS, omdat de criteria voor beide aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
sterk op elkaar lijk<strong>en</strong>. De voorwaard<strong>en</strong> voor PTSS zijn namelijk als volgt<br />
sam<strong>en</strong> te vatt<strong>en</strong> (APA, 1994):<br />
– De betrokk<strong>en</strong>e heeft e<strong>en</strong> traumatische gebeurt<strong>en</strong>is meegemaakt (als<br />
getuige of slachtoffer), waarbij valt te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan feitelijke of dreig<strong>en</strong>de<br />
dood, ernstige verwonding, of sch<strong>en</strong>ding van de fysieke integriteit.<br />
– Er is sprake van voortdur<strong>en</strong>de herbeleving<strong>en</strong>, zoals intrusieve herinnering<strong>en</strong>,<br />
of nachtmerries.<br />
– De betrokk<strong>en</strong>e vermijdt prikkels (gedacht<strong>en</strong>, activiteit<strong>en</strong>) die herinner<strong>en</strong><br />
aan de gebeurt<strong>en</strong>is, of vertoont emotionele verdoving.<br />
– Er is sprake van verhoogde prikkelbaarheid (schrikachtigheid, slapeloosheid,<br />
slechte conc<strong>en</strong>tratie <strong>en</strong> dergelijke).<br />
– De symptom<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> subjectief lijd<strong>en</strong> of verstoring van het sociaal<br />
of beroepsmatig functioner<strong>en</strong>.<br />
Welbeschouwd kom<strong>en</strong> ASS <strong>en</strong> PTSS, ondanks kleine verschill<strong>en</strong> in de<br />
criteria, grot<strong>en</strong>deels overe<strong>en</strong>. Het belangrijkste verschil tuss<strong>en</strong> beide<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> is dat de ASS per definitie snel (binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> maand) na de<br />
traumatische gebeurt<strong>en</strong>is optreedt <strong>en</strong> maximaal e<strong>en</strong> maand duurt, terwijl<br />
PTSS per definitie pas optreedt indi<strong>en</strong> de klacht<strong>en</strong> langer dan e<strong>en</strong><br />
maand aanhoud<strong>en</strong>. Daarnaast kan PTSS ook optred<strong>en</strong> na verloop van<br />
<strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> (<strong>en</strong> soms zelfs pas na jar<strong>en</strong>). Kort sam<strong>en</strong>gevat is PTSS<br />
e<strong>en</strong> langduriger uitloopsel van ASS.<br />
Naast ASS <strong>en</strong> PTSS zou ook depressie kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd als<br />
pot<strong>en</strong>tieel gevolg van slachtofferschap. Geweldsmisdrijv<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> namelijk<br />
gevoel<strong>en</strong>s van verlies opwekk<strong>en</strong> (bijvoorbeeld wanneer e<strong>en</strong> geliefd<br />
medeslachtoffer overlijdt). Zo’n verlieservaring roept normaliter e<strong>en</strong><br />
rouwreactie op, die onder bepaalde omstandighed<strong>en</strong> kan uitgroei<strong>en</strong> tot
Het getraumatiseerde slachtoffer 60<br />
e<strong>en</strong> depressie. E<strong>en</strong> rouwreactie verwordt tot e<strong>en</strong> depressie indi<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de<br />
criteria van toepassing zijn:<br />
– De rouwreactie duurt langer dan twee maand<strong>en</strong>.<br />
– De betrokk<strong>en</strong>e ontwikkelt schuldgevoel<strong>en</strong>s op andere terrein<strong>en</strong> dan het<br />
overlijd<strong>en</strong> van de geliefd persoon.<br />
– Er tred<strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong> aan de dood op, anders dan het idee dat betrokk<strong>en</strong>e<br />
‘beter met de overled<strong>en</strong>e sam<strong>en</strong> had kunn<strong>en</strong> sterv<strong>en</strong>’.<br />
– Er is sprake van e<strong>en</strong> preoccupatie met waardeloosheid.<br />
– Er is sprake van psychomotorische vertraging (dat wil zegg<strong>en</strong> langzaam<br />
beweg<strong>en</strong>).<br />
– Er is sprake van langdurig <strong>en</strong> duidelijk verminderd functioner<strong>en</strong>.<br />
– Er tred<strong>en</strong> hallucinatoire beleving<strong>en</strong> op anders dan de stem van de overled<strong>en</strong>e<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong> of di<strong>en</strong>s gestalte te zi<strong>en</strong>.<br />
In het navolg<strong>en</strong>de wordt de relatie tuss<strong>en</strong> slachtofferschap <strong>en</strong> psychopathologische<br />
symptom<strong>en</strong> verder besprok<strong>en</strong>. Die bespreking zal zich beperk<strong>en</strong><br />
tot PTSS, omdat ASS kan word<strong>en</strong> beschouwd als e<strong>en</strong> kortdur<strong>en</strong>de<br />
variant van PTSS <strong>en</strong> omdat pathologische rouwreacties uitsluit<strong>en</strong>d mogelijk<br />
zijn in e<strong>en</strong> beperkter aantal gevall<strong>en</strong>, namelijk slechts dan wanneer<br />
e<strong>en</strong> geliefd persoon medeslachtoffer is <strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge daarvan overlijdt.<br />
Slachtofferschap <strong>en</strong> PTSS<br />
De preval<strong>en</strong>tie van PTSS is goeddeels onbek<strong>en</strong>d. Ev<strong>en</strong>min is bek<strong>en</strong>d of<br />
bepaalde algem<strong>en</strong>e persoonlijkheidsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> predisponer<strong>en</strong> tot het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van PTSS. K<strong>en</strong>nis daarvan vereist dat alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (of t<strong>en</strong>minste<br />
e<strong>en</strong> omvangrijk cohort) op <strong>en</strong>ig mom<strong>en</strong>t in hun lev<strong>en</strong> psychologisch<br />
word<strong>en</strong> gescre<strong>en</strong>d, waarna onderzocht kan word<strong>en</strong> wie e<strong>en</strong> traumatische<br />
gebeurt<strong>en</strong>is meemaakt én vervolg<strong>en</strong>s PTSS ontwikkelt. E<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> dergelijke manier opgezet onderzoek is echter om praktische red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
zo goed als onmogelijk. Wél onderzocht is of de ontwikkeling van<br />
PTSS kan word<strong>en</strong> voorspeld met behulp van (persoonlijkheids)k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
gemet<strong>en</strong> na het meemak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> trauma. Dunmore, Clark<br />
e.a. (1999) nodigd<strong>en</strong> via advert<strong>en</strong>ties proefperson<strong>en</strong> uit om deel te nem<strong>en</strong><br />
aan hun onderzoek. Voorwaarde voor deelname was dat de proefpersoon<br />
drie maand<strong>en</strong> of langer van tevor<strong>en</strong> het slachtoffer was geword<strong>en</strong><br />
van mishandeling. Uiteindelijk werd<strong>en</strong> 92 proefperson<strong>en</strong> in het<br />
onderzoek betrokk<strong>en</strong>. Nagegaan werd of de proefperson<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t<br />
van deelname volded<strong>en</strong> aan de Diagnostic and Statistical Manual<br />
of M<strong>en</strong>tal Disorders (DSM-IV; APA, 1994) criteria voor PTSS <strong>en</strong> of ze<br />
daaraan hadd<strong>en</strong> voldaan één maand na de mishandeling. Aldus vormd<strong>en</strong><br />
de onderzoekers drie groep<strong>en</strong> proefperson<strong>en</strong>: slachtoffers die nooit<br />
volded<strong>en</strong> aan de PTSS criteria (n = 28), slachtoffers die e<strong>en</strong> maand na de<br />
mishandeling PTSS hadd<strong>en</strong>, maar nu niet meer (de ‘herstelde’ groep; n =<br />
20) <strong>en</strong> slachtoffers die voorhe<strong>en</strong> PTSS hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t van<br />
onderzoek nog steeds (de ‘chronische’ groep; n = 44). Dunmore e.a. on-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 61<br />
derzocht<strong>en</strong> met behulp van vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> <strong>en</strong> interviews in hoeverre deze<br />
drie groep<strong>en</strong> slachtoffers onderling verschild<strong>en</strong>. Uit de resultat<strong>en</strong> volgde<br />
dat proefperson<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> maand na de mishandeling volded<strong>en</strong> aan de<br />
PTSS criteria vaker rapporteerd<strong>en</strong> in hun jeugd te zijn misbruikt, meer<br />
traumatische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> meegemaakt <strong>en</strong> meer psychologische<br />
problem<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong>. De objectieve ernst<br />
van de mishandeling bleek ge<strong>en</strong> voorspell<strong>en</strong>de waarde te bezitt<strong>en</strong>, ofschoon<br />
de door de slachtoffers ervar<strong>en</strong> ernst dat wel deed: proefperson<strong>en</strong><br />
die zich sterker bedreigd voeld<strong>en</strong> t<strong>en</strong> tijde van de mishandeling war<strong>en</strong><br />
meer verteg<strong>en</strong>woordigd in de PTSS groep. Vergelek<strong>en</strong> bij de<br />
proefperson<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> PTSS ontwikkeld<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> meer PTSS-patiënt<strong>en</strong><br />
verwikkeld in e<strong>en</strong> juridische procedure teg<strong>en</strong> hun mishandelaar. Met<br />
PTSS geassocieerd blek<strong>en</strong> verder m<strong>en</strong>tale overgave, verwarring <strong>en</strong> emotionele<br />
verdoving t<strong>en</strong> tijde van de mishandeling, alsook vermijd<strong>en</strong>d gedrag<br />
na de mishandeling, overdrijv<strong>en</strong> van de gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> negatieve<br />
interpretatie van de justitiële afwikkeling van de mishandeling <strong>en</strong> van de<br />
sociale steun van ander<strong>en</strong>. Deze verschill<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> ook op te tred<strong>en</strong><br />
wanneer herstelde <strong>en</strong> chronische slachtoffers met elkaar werd<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bleek dat meer herstelde slachtoffers dan chronische<br />
gehuwd war<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t van de mishandeling.<br />
Freedman, Brandes e.a. (1999) onderzocht<strong>en</strong> 236 ziek<strong>en</strong>huispatiënt<strong>en</strong><br />
die het slachtoffer war<strong>en</strong> geword<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> traumatische gebeurt<strong>en</strong>is<br />
zoals bedoeld in de DSM-IV. Zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t van deze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bleek<br />
te voldo<strong>en</strong> aan de PTSS criteria. Na e<strong>en</strong> jaar werd e<strong>en</strong> aantal slachtoffers<br />
opnieuw b<strong>en</strong>aderd door de onderzoekers. Ook in dit onderzoek werd<br />
onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> proefperson<strong>en</strong> die nooit aan de PTSS criteria<br />
hadd<strong>en</strong> voldaan, proefperson<strong>en</strong> die dat vier maand<strong>en</strong> na het trauma<br />
wel ded<strong>en</strong>, maar na e<strong>en</strong> jaar niet meer, <strong>en</strong> chronische PTSS-patiënt<strong>en</strong>.<br />
Freedman e.a. vond<strong>en</strong> dat depressieve symptom<strong>en</strong> de beste voorspellers<br />
war<strong>en</strong> van PTSS, zowel op korte als lange termijn.<br />
De bov<strong>en</strong>staande resultat<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> gerepliceerd,<br />
hoewel soms <strong>en</strong>igszins afwijk<strong>en</strong>de bevinding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gerapporteerd<br />
(Jeavons, 2000). Zo vond<strong>en</strong> Ehlers, Mayou e.a. (1998) dat ook<br />
geslacht e<strong>en</strong> voorspell<strong>en</strong>de waarde bezit, in de zin dat vrouw<strong>en</strong> bevattelijker<br />
zijn voor PTSS dan mann<strong>en</strong>.<br />
Uit het bov<strong>en</strong>staande kan word<strong>en</strong> geconcludeerd dat niet elk slachtoffer<br />
van e<strong>en</strong> (gewelds)misdrijf PTSS ontwikkelt. Het omgekeerde geldt<br />
echter ev<strong>en</strong>zeer: uit onderzoek blijkt dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> aan<br />
alle PTSS criteria met uitzondering van de voorwaarde dat er e<strong>en</strong> acute<br />
traumatische gebeurt<strong>en</strong>is heeft plaatsgehad. Volg<strong>en</strong>s Scott <strong>en</strong> Stradling<br />
(1994) kan chronische stress PTSS symptom<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> die niet te<br />
onderscheid<strong>en</strong> zijn van ‘echte’ PTSS symptom<strong>en</strong>. Het hebb<strong>en</strong> van PTSS<br />
is, kortom, ge<strong>en</strong> selectieve indicatie voor het optred<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> traumatische<br />
gebeurt<strong>en</strong>is: niet iedere<strong>en</strong> die slachtoffer werd van e<strong>en</strong> misdaad<br />
ontwikkelt PTSS <strong>en</strong> niet iedere<strong>en</strong> die PTSS heeft werd slachtoffer van e<strong>en</strong><br />
bepaald misdrijf. Hoewel de imperfectie van de relatie tuss<strong>en</strong> slachtoffer-
Het getraumatiseerde slachtoffer 62<br />
schap <strong>en</strong> PTSS op het eerste gezicht duidelijk lijkt, zijn er toch tal van<br />
therapeut<strong>en</strong> die ter terechtzitting beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> dat de verdachte<br />
daadwerkelijk e<strong>en</strong> verkrachter is, omdat hun cliënte beweert zijn slachtoffer<br />
te zijn geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s duidelijke PTSS symptom<strong>en</strong> vertoont<br />
(Boesch<strong>en</strong>, Sales e.a., 1998; Rassin, 1999).<br />
Het verwerk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> trauma<br />
Wie het slachtoffer wordt van e<strong>en</strong> misdaad moet deze traumatische gebeurt<strong>en</strong>is<br />
verwerk<strong>en</strong>, ongeacht of er sprake is van PTSS. Dit verwerkingsproces<br />
kan op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vormgegev<strong>en</strong>. Eig<strong>en</strong>lijk<br />
kunn<strong>en</strong> bepaalde symptom<strong>en</strong> die k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d zijn voor PTSS word<strong>en</strong><br />
geïnterpreteerd als verwerkingsmechanism<strong>en</strong>. Zo zijn de herbeleving<strong>en</strong><br />
imaginaire blootstelling<strong>en</strong> aan de angstaanjag<strong>en</strong>de stimulus met het oog<br />
op uitdoving van de angstrespons. Het vermijdingsgedrag is bij tijd <strong>en</strong><br />
wijle nodig omdat bij het ontbrek<strong>en</strong> daarvan de continue blootstelling<br />
tot uitputting zou leid<strong>en</strong>. Aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> omvangrijk perc<strong>en</strong>tage van alle<br />
PTSS-s<strong>en</strong> niet vanzelf overgaat, mag word<strong>en</strong> verondersteld dat de bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde<br />
symptom<strong>en</strong> niet tot voldo<strong>en</strong>de verwerking van het trauma<br />
aanzett<strong>en</strong> (Van der Burg, 1997).<br />
E<strong>en</strong> manier om het trauma te verwerk<strong>en</strong> is er veel over te prat<strong>en</strong>. Vandaar<br />
dat sociale steun (lees: het luister<strong>en</strong>de <strong>en</strong> begripvolle oor van e<strong>en</strong><br />
vertrouwd persoon) e<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>de werking teg<strong>en</strong> PTSS heeft (Van<br />
der Burg, 1997). Toch is prat<strong>en</strong> zonder meer niet voldo<strong>en</strong>de <strong>en</strong> zelfs ge<strong>en</strong><br />
noodzakelijke compon<strong>en</strong>t in het verwerkingsproces. Het is daarom onverstandig<br />
om slachtoffers van e<strong>en</strong> misdrijf categorisch te verplicht<strong>en</strong> tot<br />
het voer<strong>en</strong> van ‘heilzame’ gesprekk<strong>en</strong>. Van der Burg (1997) ontdekte zelfs<br />
dat spontaan veel prat<strong>en</strong> vlak na e<strong>en</strong> traumatische gebeurt<strong>en</strong>is ge<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>de<br />
factor is, maar eerder e<strong>en</strong> voorspeller van het optred<strong>en</strong> van<br />
langdurige PTSS klacht<strong>en</strong>. Er zijn nu e<strong>en</strong>maal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die gemakkelijk<br />
over e<strong>en</strong> trauma he<strong>en</strong> stapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> behoefte ervar<strong>en</strong> om erover te<br />
prat<strong>en</strong>. ‘Wie het eerst lacht, lacht het langst, het laatst <strong>en</strong> het best’, concludeert<br />
Van der Burg (1997, p. 132) di<strong>en</strong>aangaande.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die wél behoefte hebb<strong>en</strong> hun verhaal te vertell<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> dat<br />
onder bepaalde omstandighed<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, wil er <strong>en</strong>ige therapeutische werking<br />
optred<strong>en</strong>. Om te beginn<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t het besprek<strong>en</strong> van het trauma gestructureerd<br />
te geschied<strong>en</strong>. Er moet voldo<strong>en</strong>de tijd voor word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het slachtoffer moet ongestoord kunn<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede<br />
moet<strong>en</strong> niet slechts feit<strong>en</strong>, maar ook de gevoel<strong>en</strong>s van het slachtoffer<br />
word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>. Ess<strong>en</strong>tieel is verder dat het slachtoffer gedur<strong>en</strong>de de<br />
gesprekk<strong>en</strong> wordt geleerd om het trauma anders te interpreter<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
traumatische gebeurt<strong>en</strong>is is uiteraard zeer onaang<strong>en</strong>aam, maar niet<br />
meer dan dat. Veel PTSS-patiënt<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> er allerlei irrationele gedacht<strong>en</strong><br />
op na te houd<strong>en</strong>. Zo overdrijv<strong>en</strong> ze, in gedacht<strong>en</strong>, de ernst van het<br />
trauma, voel<strong>en</strong> ze onnodig drukk<strong>en</strong>de emoties zoals schaamte <strong>en</strong><br />
schuld, of d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze te negatief over zichzelf, de (onveilige) wereld <strong>en</strong> de
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 63<br />
gevolg<strong>en</strong> van het trauma. Dergelijke subjectieve gedacht<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
omgebog<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> meer realistische visie op het meegemaakte<br />
trauma. Het trauma moet in de juiste context word<strong>en</strong> geplaatst. Dat laatste<br />
is het doel van e<strong>en</strong> vrij rec<strong>en</strong>te behandelvorm, die cognitieve gedragstherapie<br />
wordt g<strong>en</strong>oemd (Ehlers <strong>en</strong> Clark, 2000). Het moge duidelijk zijn<br />
dat de bov<strong>en</strong>staande doel<strong>en</strong> niet altijd word<strong>en</strong> bereikt in alledaagse gesprekk<strong>en</strong><br />
met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die goedbedoeld informer<strong>en</strong> hoe het nu met het<br />
slachtoffer is. Opgemerkt moet word<strong>en</strong> dat dergelijke onvoldo<strong>en</strong>de gestructureerde<br />
gesprekk<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> therapeutische werking ontber<strong>en</strong>,<br />
maar dat ze zelfs kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verergering van aanwezige klacht<strong>en</strong><br />
(Littrell, 1998).<br />
E<strong>en</strong> andere rec<strong>en</strong>telijk geïntroduceerde therapie voor PTSS vult het<br />
verwerk<strong>en</strong> van het trauma op e<strong>en</strong> mysterieuze manier in. Bij dit ‘Eye-<br />
Movem<strong>en</strong>t Des<strong>en</strong>sitisation and Reprocessing’ (EMDR) di<strong>en</strong>t de patiënt<br />
zich de traumatische gebeurt<strong>en</strong>is voor de geest te hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondertuss<strong>en</strong><br />
de horizontaal op <strong>en</strong> neer gaande hand van de therapeut te volg<strong>en</strong> met<br />
zijn og<strong>en</strong>. Dit proces wordt zolang herhaald dat de patiënt ge<strong>en</strong> angstreacties<br />
meer ervaart wanneer hij aan het trauma d<strong>en</strong>kt. Vervolg<strong>en</strong>s word<strong>en</strong><br />
positieve interpretaties door de therapeut aangebod<strong>en</strong> terwijl de<br />
patiënt weer de ritmische beweging<strong>en</strong> van de therapeut’s hand visueel<br />
volgt. Deze behandeling lijkt te stoel<strong>en</strong> op allerlei obscure biologische<br />
mechanism<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> veronderstelling die wordt gevoed door Shapiro, de<br />
bed<strong>en</strong>kster van de techniek. De therapeutische werking van EMDR kan<br />
echter ook word<strong>en</strong> verklaard met behulp van bek<strong>en</strong>de mechanism<strong>en</strong>,<br />
zoals uitdoving van angst door herhaalde imaginaire confrontatie (Arntz,<br />
1995). Ongeacht de discussie over de wet<strong>en</strong>schappelijke status van <strong>en</strong><br />
het gebrek aan inzicht in het werkingsmechanisme achter EMDR, blijkt<br />
deze interv<strong>en</strong>tie vrij succesvol in het bestrijd<strong>en</strong> van PTSS symptom<strong>en</strong><br />
(Van Ett<strong>en</strong> <strong>en</strong> Taylor, 1998).<br />
Sam<strong>en</strong>gevat, de meest duurzame interv<strong>en</strong>tie bij PTSS is het (alsnog)<br />
verwerk<strong>en</strong> van het trauma. Dit houdt in dat de angstreactie naar aanleiding<br />
van herinnering<strong>en</strong> moet verdwijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat al te negatieve <strong>en</strong> irrationele<br />
gedacht<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> wegg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Prat<strong>en</strong> over het trauma<br />
is e<strong>en</strong> uiterst geschikte manier om deze beoogde verandering<strong>en</strong> te bewerkstellig<strong>en</strong>.<br />
B<strong>en</strong>adrukt moet echter word<strong>en</strong> dat prat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> middel is<br />
<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> doel: prat<strong>en</strong> per se is niet therapeutisch <strong>en</strong> kan soms zelfs leid<strong>en</strong><br />
tot meer klacht<strong>en</strong>.<br />
Het verhor<strong>en</strong> van getraumatiseerde getuig<strong>en</strong><br />
Getuig<strong>en</strong> zijn belangrijk bij het oploss<strong>en</strong> van misdad<strong>en</strong>. Van oudsher<br />
word<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong> (waaronder ook slachtoffers kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d)<br />
gezi<strong>en</strong> als ‘instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>’ die bijdrag<strong>en</strong> tot het opspor<strong>en</strong> van de dader <strong>en</strong><br />
het sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> van bewijsmiddel<strong>en</strong>. De zakelijke attitude die het gevolg<br />
is van deze visie wordt echter niet geapprecieerd door getraumatiseerde<br />
getuig<strong>en</strong>. Dergelijke getuig<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het belangrijk dat ze hun
Het getraumatiseerde slachtoffer 64<br />
hele verhaal kunn<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat ze serieus word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Verhoorders<br />
kunn<strong>en</strong> echter slechts t<strong>en</strong> dele rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
van getuig<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>verhoor is ge<strong>en</strong> therapeutisch gesprek <strong>en</strong><br />
mag dat ook niet zijn, omdat in e<strong>en</strong> therapeutisch gesprek waarheidsvinding<br />
niet c<strong>en</strong>traal staat (Rassin, 1999). Toch is het, om minst<strong>en</strong>s twee<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong>, van belang dat verhoorders e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>weg wet<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zakelijke b<strong>en</strong>adering <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> e<strong>en</strong> slachtoffervri<strong>en</strong>delijke<br />
aanpak anderzijds. Op de eerste plaats kan e<strong>en</strong> te zakelijke b<strong>en</strong>adering<br />
leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verergering van klacht<strong>en</strong>, omdat het voor het slachtoffer<br />
pijnlijk is om de hele traumatische herinnering (weer) op te rakel<strong>en</strong> zonder<br />
dat daar empathisch op wordt gereageerd. In dit verband kan zelfs<br />
word<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> secundaire traumatisering (Leij, Malsch e.a.,<br />
1997). T<strong>en</strong> tweede wordt e<strong>en</strong> empathische b<strong>en</strong>adering uiterst belangrijk<br />
gevond<strong>en</strong> door getraumatiseerde getuig<strong>en</strong>, belangrijker zelfs dan het<br />
oploss<strong>en</strong> van de zaak. Gebrek aan correcte bejeg<strong>en</strong>ing door de verhoorders<br />
leidt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> tot afname van het vertrouw<strong>en</strong> in politie <strong>en</strong> justitie,<br />
tot minder medewerkingsbereidheid in de toekomst <strong>en</strong> zelfs tot e<strong>en</strong><br />
versterkte neiging om zelf crimineel gedrag te verton<strong>en</strong> (Wemmers <strong>en</strong><br />
Winkel, 1997).<br />
E<strong>en</strong> correcte bejeg<strong>en</strong>ing houdt in geval van getraumatiseerde getuig<strong>en</strong><br />
onder meer in dat de getuige extra voorzichtig moet word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd.<br />
De getuige heeft meer dan gemiddeld behoefte aan uitleg over de inhoud<br />
<strong>en</strong> duur van het verhoor, over de verdere procedure <strong>en</strong> over de motivering<br />
van beslissing<strong>en</strong> die de verhoorder neemt (Leij e.a., 1997). Slachtoffers<br />
vind<strong>en</strong> het verder belangrijk om op de mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />
slachtofferhulp <strong>en</strong> schadevergoeding te word<strong>en</strong> geatt<strong>en</strong>deerd. Ook will<strong>en</strong><br />
ze op de hoogte word<strong>en</strong> gebracht van de ontwikkeling<strong>en</strong> in hun zaak.<br />
Hoewel deze aspect<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk vanzelfsprek<strong>en</strong>d zijn <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in officiële richtlijn<strong>en</strong>, blijkt er in de praktijk nog niet altijd<br />
ev<strong>en</strong> veel van terecht te kom<strong>en</strong>. Uit onderzoek blijkt zelfs dat veel verhoorders<br />
hun gevoel<strong>en</strong>s van afkeur (‘Als je ’s avonds laat zo gekleed gaat,<br />
vraag je om problem<strong>en</strong>’) niet verberg<strong>en</strong> (Wemmers <strong>en</strong> Winkel, 1997).<br />
E<strong>en</strong> opsporingsambt<strong>en</strong>aar die overweegt om e<strong>en</strong> getraumatiseerd<br />
slachtoffer als getuige te verhor<strong>en</strong>, doet er kortom verstandig aan vooraf<br />
<strong>en</strong>kele belang<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar af te weg<strong>en</strong>. Enerzijds kan die getuige relevante<br />
informatie verschaff<strong>en</strong>. Daar staat echter teg<strong>en</strong>over dat het getraumatiseerde<br />
slachtoffer zelf ge<strong>en</strong> of nauwelijks baat heeft bij het verhoor.<br />
Zoals gezegd kan zelfs sprake zijn van verheviging van klacht<strong>en</strong>, alsook<br />
van ontevred<strong>en</strong>heidsgevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> afkeer van justitie, indi<strong>en</strong> de verhoorder<br />
niet goed is voorbereid. Deze overweging<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> aanleiding<br />
kunn<strong>en</strong> zijn om het getuig<strong>en</strong>verhoor uit of af te stell<strong>en</strong>, voor zover dat<br />
recherchetechnisch mogelijk is. Overig<strong>en</strong>s moet word<strong>en</strong> opgemerkt dat<br />
er, twee kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> daargelat<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn om te veronderstell<strong>en</strong><br />
dat getraumatiseerde slachtoffers minder bruikbaar zijn als getuig<strong>en</strong>.<br />
De kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> op de eerste plaats de hierna te besprek<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van traumatische herinnering<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de tweede plaats
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 65<br />
de toestand van onaanspreekbaarheid <strong>en</strong> vergaande verwarring waarin<br />
sommige slachtoffers vlak na het delict verker<strong>en</strong>.<br />
Behalve dat verhoorders extra voorzichtig moet<strong>en</strong> zijn wanneer ze<br />
word<strong>en</strong> geconfronteerd met slachtoffers, is het van belang dat ze tracht<strong>en</strong><br />
te voorkom<strong>en</strong> e<strong>en</strong> oordeel te vorm<strong>en</strong> over de geloofwaardigheid van<br />
de getuig<strong>en</strong>verklaring op basis van misleid<strong>en</strong>de parameters. Onderzoek<br />
toont bijvoorbeeld aan dat verhoorders blanke aangeefsters van verkrachting<br />
eerder gelov<strong>en</strong> dan zwarte vrouw<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> dergelijke aangifte<br />
do<strong>en</strong>. Slachtoffers die huil<strong>en</strong> word<strong>en</strong> eerder geloofd dan ingehoud<strong>en</strong><br />
slachtoffers, t<strong>en</strong>minste indi<strong>en</strong> ze word<strong>en</strong> verhoord binn<strong>en</strong> zes maand<strong>en</strong><br />
na de verme<strong>en</strong>de misdaad. Wie beweert langer dan zes maand<strong>en</strong> geled<strong>en</strong><br />
te zijn overvall<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij (‘nog steeds’) huilt, wordt minder snel<br />
geloofd dan iemand die dit zonder te huil<strong>en</strong> beweert (Wemmers <strong>en</strong> Winkel,<br />
1997). Dergelijke indicator<strong>en</strong> van geloofwaardigheid zijn weliswaar<br />
ingeburgerd, maar absoluut niet diagnostisch (Veraart, 1997; Vrij, 1998).<br />
Traumatische herinnering<strong>en</strong><br />
Herinnering<strong>en</strong> aan traumatische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> van neutrale<br />
<strong>en</strong> prettige herinnering<strong>en</strong>. Traumatische herinnering<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
zich door e<strong>en</strong> combinatie van twee uiterst<strong>en</strong>. Aan de <strong>en</strong>e kant rapporter<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> trauma beleefd<strong>en</strong> vaak dat ze regelmatig last hebb<strong>en</strong><br />
van intrusieve herinnering<strong>en</strong> (flashbacks) die als extreem realistisch <strong>en</strong><br />
int<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> beleefd. Deze flashbacks veroorzak<strong>en</strong> vaak ook weer dezelfde<br />
emoties <strong>en</strong> fysiologische reactie als t<strong>en</strong> tijde van het trauma (bijvoorbeeld<br />
hevige angst, woede, hartklopping<strong>en</strong> <strong>en</strong> zwet<strong>en</strong>). Daar staat<br />
teg<strong>en</strong>over dat voor andere aspect<strong>en</strong> van het trauma sprake is van omvangrijke<br />
amnesie. Traumatische herinnering<strong>en</strong> zijn dus deels beter<br />
(lees: lev<strong>en</strong>diger) dan normale herinnering<strong>en</strong> <strong>en</strong> deels slechter (lees: gefragm<strong>en</strong>teerd,<br />
minder holistisch <strong>en</strong> minder toegankelijk). Deze paradox<br />
heeft in de literatuur aanleiding gegev<strong>en</strong> voor de theorie dat verschill<strong>en</strong>de<br />
indrukk<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het trauma in verschill<strong>en</strong>de, los van elkaar operer<strong>en</strong>de<br />
geheug<strong>en</strong>system<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong> (Brewin, Dalgleish e.a.,<br />
1996). De meest traumatische beeld<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
deel van het geheug<strong>en</strong> dat niet onder bewuste controle staat, hetge<strong>en</strong><br />
het optred<strong>en</strong> van intrusieve herinnering<strong>en</strong> <strong>en</strong> het uitblijv<strong>en</strong> van integratie<br />
in het ‘normale’ geheug<strong>en</strong> verklaart (Brewin, 20<strong>01</strong>).<br />
E<strong>en</strong> andere, meer voor de hand ligg<strong>en</strong>de hypothese is dat de aandacht<br />
van het slachtoffer door de extreme emoties sterk wordt geconc<strong>en</strong>treerd<br />
op het meest bedreig<strong>en</strong>de object in de omgeving (bijvoorbeeld het pistool<br />
van de overvaller). Deze versterkte alertheid heeft echter als keerzijde<br />
dat e<strong>en</strong> heleboel andere omgevingsdetails niet word<strong>en</strong> waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dus ook niet in het geheug<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong>. Deze<br />
att<strong>en</strong>tional narrowing hypothese verklaart waarom getuig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
overval soms wel het wap<strong>en</strong> <strong>en</strong> de hand<strong>en</strong> van de overvaller kunn<strong>en</strong> om-
Het getraumatiseerde slachtoffer 66<br />
schrijv<strong>en</strong>, maar niet wet<strong>en</strong> welk hoofddeksel de dader droeg (Wessel,<br />
1997).<br />
E<strong>en</strong> derde verklaring voor de inconsist<strong>en</strong>tie van traumatische herinnering<strong>en</strong><br />
is verdringing. Volg<strong>en</strong>s de psychodynamische theorie zijn m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eigd om traumatische herinnering<strong>en</strong> te verbann<strong>en</strong> naar het onbewuste,<br />
met als gevolg dat ze totale amnesie voor het trauma ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Deze visie wordt door veel therapeut<strong>en</strong> (zie Terr, 1993) nog steeds aangehang<strong>en</strong>,<br />
maar ligt onder wet<strong>en</strong>schappelijk vuur (Crombag <strong>en</strong> Merckelbach,<br />
1996). Los van wet<strong>en</strong>schappelijke bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> verdringing als<br />
verklaring voor de fragm<strong>en</strong>tatie van traumatische herinnering<strong>en</strong>, mag<br />
niet uit het oog word<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> dat PTSS niet wordt gekarakteriseerd<br />
door totale, maar door partiële amnesie. Daarbij moet dan nog word<strong>en</strong><br />
opgemerkt dat het de perifere <strong>en</strong> relatief neutrale details zijn die word<strong>en</strong><br />
verget<strong>en</strong>, terwijl de meest traumatische elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de herinnering<strong>en</strong><br />
niet verget<strong>en</strong> word<strong>en</strong> maar veeleer meestal als flashbacks het bewustzijn<br />
blijv<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>dring<strong>en</strong>. Hoewel verdringing daarmee als verklaring voor<br />
de karakteristiek<strong>en</strong> van traumatische herinnering<strong>en</strong> lijkt uitgeslot<strong>en</strong>,<br />
wist<strong>en</strong> Wegner, Quillian e.a. (1996) er toch nog e<strong>en</strong> mouw aan te pass<strong>en</strong>.<br />
Deze onderzoekers opperd<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de hypothese. Verdring<strong>en</strong> werkt<br />
niet, wie probeert om erg<strong>en</strong>s niet aan te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, is gedoemd er juist<br />
meer aan te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. In geval van e<strong>en</strong> traumatische herinnering zijn het<br />
vooral de meest emotionele aspect<strong>en</strong> van de gebeurt<strong>en</strong>is die het doelwit<br />
word<strong>en</strong> van verdringingspoging<strong>en</strong>, met als gevolg dat juist die specifieke<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vaker in het bewustzijn opduik<strong>en</strong>. Deze onbedoelde ‘bevoordeling’<br />
van bepaalde geïsoleerde beeld<strong>en</strong> geschiedt t<strong>en</strong> koste van de herinnering<br />
aan de totale gebeurt<strong>en</strong>is. Daarom word<strong>en</strong> traumatische herinnering<strong>en</strong><br />
ervar<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> compilatie van losstaande schokk<strong>en</strong>de beeld<strong>en</strong><br />
in plaats van als e<strong>en</strong> vloei<strong>en</strong>de ‘film’. Met die verklaring kom<strong>en</strong> Wegner<br />
e.a. aardig in de buurt van het idee dat verdringing de oorzaak is van de<br />
specifieke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van traumatische herinnering<strong>en</strong>.<br />
De int<strong>en</strong>siteit <strong>en</strong> intrusieve aard van e<strong>en</strong> beperkt deel van traumatische<br />
herinnering<strong>en</strong> doet sommig<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat deze uitzonderlijk<br />
betrouwbaar zijn. Normale herinnering<strong>en</strong> zijn onderhevig aan allerlei<br />
vervorming<strong>en</strong> die zowel spontaan als onder invloed van post-ev<strong>en</strong>t<br />
(mis)information kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> (Crombag <strong>en</strong> Merckelbach, 1996).<br />
Traumatische herinnering<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> niet beïnvloedbaar<br />
zijn, omdat ze in e<strong>en</strong> geïsoleerd gebied van het geheug<strong>en</strong>, als e<strong>en</strong> soort<br />
foto word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong> (Brewin, 20<strong>01</strong>). Er zijn echter aanwijzing<strong>en</strong> dat<br />
ook traumatische herinnering<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beïnvloed door latere informatie<br />
<strong>en</strong> interpretatie, ondanks dat ze fotografisch echt <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dig lijk<strong>en</strong>.<br />
Bryant <strong>en</strong> Harvey (1998) onderzocht<strong>en</strong> het geheug<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
e<strong>en</strong> auto-ongeval hadd<strong>en</strong> meegemaakt. Vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> rapporteerd<strong>en</strong><br />
last te hebb<strong>en</strong> van intrusieve int<strong>en</strong>se flashbacks. E<strong>en</strong> deel van deze<br />
proefperson<strong>en</strong> bleek echter lev<strong>en</strong>dige flashbacks te hebb<strong>en</strong> die in strijd<br />
war<strong>en</strong> met de objectieve toedracht van het ongeval. Sommig<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
zelfs flashback terwijl ze bij het ongeval buit<strong>en</strong> bewustzijn war<strong>en</strong> geraakt.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 67<br />
Waarheidsgetrouwe <strong>en</strong> foute flashbacks werd<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> als ev<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dig<br />
<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> alle proefperson<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel zekerheid <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong><br />
te koester<strong>en</strong> als het ging om de accuraatheid van hun flashbacks.<br />
Lipinski <strong>en</strong> Pope (1994) beschrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele gevall<strong>en</strong> waarin<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> behandeld vanwege PTSS. Die diagnose was mede gesteld<br />
op grond van de zeer lev<strong>en</strong>dige <strong>en</strong> int<strong>en</strong>se herinnering<strong>en</strong> aan de<br />
meegemaakte gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> (waaronder het afbrand<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> woning<br />
<strong>en</strong> het meemak<strong>en</strong> van oorlogsgeweld). Achteraf kwam echter onomstotelijk<br />
vast te staan dat de traumatische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> nooit hadd<strong>en</strong><br />
plaatsgevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de ‘herinnering<strong>en</strong>’ eraan in werkelijkheid ziekelijke<br />
fantasieën war<strong>en</strong>. De diagnose werd dan ook veranderd van PTSS in<br />
obsessief-compulsieve stoornis.<br />
Kortom, traumatische herinnering<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> van normale herinnering<strong>en</strong><br />
in de zin dat ze minder consist<strong>en</strong>t <strong>en</strong> vloei<strong>en</strong>d zijn. Traumatische<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> word<strong>en</strong> herinnerd in de vorm van losstaande (vaak intrusieve)<br />
beeld<strong>en</strong>, terwijl er tev<strong>en</strong>s vrij uitgebreide hiat<strong>en</strong> in de herinnering<br />
optred<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die getuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> slachtoffers van traumatische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
verhor<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> zich ervan bewust te zijn dat dergelijke hiat<strong>en</strong><br />
normale f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn die niet moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> aan onwil<br />
tot medewerking van de verhoorde. Anderzijds mag aan de uiterst<br />
lev<strong>en</strong>digheid van traumatische herinnering<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> extra auth<strong>en</strong>ticiteitwaarde<br />
word<strong>en</strong> toegek<strong>en</strong>d.<br />
Conclusie<br />
Slachtoffers, maar ook andere getuig<strong>en</strong> van ernstige (gewelds)misdrijv<strong>en</strong><br />
rak<strong>en</strong> getraumatiseerd. Veel slachtoffers verwerk<strong>en</strong> het trauma snel <strong>en</strong><br />
zelfstandig. E<strong>en</strong> deel van de slachtoffers ontwikkelt echter langdurigere<br />
angstklacht<strong>en</strong> die vaak voldo<strong>en</strong> aan de criteria voor PTSS. Politiefunctionariss<strong>en</strong><br />
die slachtoffers als getuig<strong>en</strong> verhor<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> erop te lett<strong>en</strong><br />
dat ze zich correct <strong>en</strong> empathisch opstell<strong>en</strong>. Dit is van belang omdat<br />
slachtoffers daar, meer dan niet-getraumatiseerde getuig<strong>en</strong>, prijs op stell<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> leidt e<strong>en</strong> correcte behandeling tot meer vertrouw<strong>en</strong> in<br />
politie <strong>en</strong> justitie. Verhoorders di<strong>en</strong><strong>en</strong> zich er verder van bewust te zijn<br />
dat hiat<strong>en</strong> in de herinnering aan het trauma frequ<strong>en</strong>t voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
die niet te wijt<strong>en</strong> zijn aan de persoon van het slachtoffer, maar aan de<br />
aard van traumatische herinnering<strong>en</strong>. De stelligheid waarmee slachtoffers<br />
hun verhaal do<strong>en</strong>, de lev<strong>en</strong>digheid van hun traumatische herinnering<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de emotionele manier van vertell<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> door de verhoorder<br />
niet word<strong>en</strong> opgevat als indicatie voor de waarheidsgetrouwheid van e<strong>en</strong><br />
getuig<strong>en</strong>verklaring. Tot slot is het van belang dat verhoorders, slachtoffers<br />
<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun omgeving zich realiser<strong>en</strong> dat getuig<strong>en</strong>verhor<strong>en</strong>,<br />
maar ook alledaagse korte gesprekjes over het trauma niet bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
de verwerking van het trauma. Daarvoor zijn meer gestructureerde gesprekk<strong>en</strong><br />
nodig, waarin c<strong>en</strong>traal staat dat het slachtoffer het trauma in<br />
het juiste perspectief leert te plaats<strong>en</strong>. Ofschoon in e<strong>en</strong> deel van de ge-
Het getraumatiseerde slachtoffer 68<br />
vall<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de omgeving van het slachtoffer dergelijke diepgaande<br />
gesprekk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> will<strong>en</strong> voer<strong>en</strong>, kan m<strong>en</strong> dat soort gesprekk<strong>en</strong> vaak<br />
het best toevertrouw<strong>en</strong> aan professionele hulpverl<strong>en</strong>ers.<br />
Literatuur<br />
American Psychiatric Association<br />
Diagnostic and statistical manual of<br />
m<strong>en</strong>tal disorders (4 th edition)<br />
Washington, American Psychiatric<br />
Association, 1994<br />
Arntz, A.<br />
Psychologische behandeling<strong>en</strong> van de<br />
posttraumatische stressstoornis<br />
De psycholoog, 30 e jrg., 1995, pp.<br />
177-180<br />
Boesch<strong>en</strong>, L.E., B.D. Sales e.a.<br />
Rape trauma experts in the courtroom<br />
Psychology, public policy and law, 4 e<br />
jrg., 1998, pp. 414-432<br />
Brewin, C.R.<br />
A cognitive neurosci<strong>en</strong>ce account of<br />
posttraumatic stress disorder and its<br />
treatm<strong>en</strong>t<br />
Behaviour research and therapy, 39 e<br />
jrg., 20<strong>01</strong>, pp. 373-393<br />
Brewin, C.R., T. Dalgleish e.a.<br />
A dual repres<strong>en</strong>tation theory of<br />
posttraumatic stress disorder<br />
Psychological review, 103 e jrg., 1996,<br />
pp. 670-686<br />
Bryant, R.A., A.G. Harvey<br />
Traumatic memories and pseudomemories<br />
in posttraumatic stress disorder<br />
Applied cognitive psychology, 12 e jrg.,<br />
1998, pp. 81-88<br />
Burg, S. van der<br />
Na de overval; het verloop van de<br />
psychische gevolg<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de het<br />
eerste halfjaar na e<strong>en</strong> overval bij<br />
medewerkers van spaarbank<strong>en</strong><br />
Veldhov<strong>en</strong>, AK print, 1997<br />
Crombag, H.F.M., H.L.G.J. Merckelbach<br />
Hervond<strong>en</strong> herinnering<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
misverstand<strong>en</strong><br />
Amsterdam, Contact, 1996<br />
Dunmore, E., D.M. Clark e.a.<br />
Cognitive factors involved in the onset<br />
and maintainance of posttraumatic<br />
stress disorder (PTSD) after physical or<br />
sexual assault<br />
Behaviour research and therapy, 37 e<br />
jrg., 1999, pp. 809-829<br />
Ehlers, A., D.M. Clark<br />
A cognitive model of posttraumatic<br />
stress disorder<br />
Behaviour research and therapy, 38 e<br />
jrg., 2000, pp. 319-345<br />
Ehlers, A., R.A. Mayou e.a.<br />
Psychological predictors of chronic<br />
posttraumatic stress disorder after<br />
motor vehicle accid<strong>en</strong>ts<br />
Journal of abnormal psychology, 107 e<br />
jrg., 1998, pp. 508-519<br />
Ett<strong>en</strong>, M.L. van, S. Taylor<br />
Comparative efficacy of treatm<strong>en</strong>ts for<br />
post-traumatic stress disorder; a<br />
meta-analysis<br />
Clinical psychology and psychotherapy,<br />
5 e jrg., 1998, pp. 126-144<br />
Freedman, S.A., D. Brandes e.a.<br />
Predictors of chronic post-traumatic<br />
stress disorder; a prospective study<br />
British journal of psychiatry, 174 e jrg.,<br />
1999, pp. 353-359<br />
Jeavons, S.<br />
Predicting who suffers psychological<br />
trauma in the first year after a road<br />
accid<strong>en</strong>t<br />
Behaviour research and therapy, 38 e<br />
jrg., 2000, pp. 499-508
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 69<br />
Leij, J.B.J., M. Malsch e.a.<br />
De ontwikkeling van vuistregels voor de<br />
bejeg<strong>en</strong>ing van getraumatiseerde<br />
getuig<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s verhoorsituaties in<br />
strafrechtelijke context<br />
Leid<strong>en</strong>, Nederlands Studiec<strong>en</strong>trum<br />
voor Criminaliteit <strong>en</strong> Rechtshandhaving,<br />
1997<br />
Lipinski, J.F., H.G. Pope<br />
Do ‘flashbacks’ repres<strong>en</strong>t obsessional<br />
imagery?<br />
Compreh<strong>en</strong>sive psychiatry, 35 e jrg.,<br />
1994, pp. 245-247<br />
Littrell, J.<br />
Is the reexperi<strong>en</strong>ce of painful emotion<br />
therapeutic?<br />
Clinical psychology review, 18 e jrg.,<br />
1998, pp. 71-102<br />
Rassin, E.<br />
De rechter <strong>en</strong> de psycholoog;<br />
betrouwbaarheidsbeoordeling<strong>en</strong> van<br />
getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong> door gedragswet<strong>en</strong>schappers<br />
Trema, 1999, pp. 302-306<br />
Scott, M.J., S.G. Stradling<br />
Post-traumatic stress disorder without<br />
the trauma<br />
British journal of clinical psychology,<br />
33 e jrg., 1994, pp. 71-74<br />
Terr, L.<br />
Unchained memories; true stories of<br />
traumatic memories lost and found<br />
New York, Basic books, 1993<br />
Veraart, C.<br />
Valse zed<strong>en</strong>; valse aangift<strong>en</strong> in<br />
zed<strong>en</strong>zak<strong>en</strong><br />
Amsterdam, Balans, 1997<br />
Vrij, A.<br />
De psychologie van de leug<strong>en</strong>aar;<br />
lieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorgelog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op het<br />
werk, in de rechtszaal <strong>en</strong> thuis<br />
Lisse, Swets & Zeitlinger, 1998<br />
Wegner, D.M., F. Quillian e.a.<br />
Memories out of order; thought<br />
suppression and the disassembly of<br />
remembered experi<strong>en</strong>ce<br />
Journal of personality and social<br />
psychology, 71 e jrg., 1996, pp. 680-691<br />
Wemmers, J.M., F.W. Winkel<br />
Hulp aan slachtoffers<br />
In: Kopp<strong>en</strong>, P.J. van, D.J. Hessing e.a.<br />
(red.), Het hart van de zaak; psychologie<br />
van het recht, Dev<strong>en</strong>ter, Gouda<br />
Quint, 1997, pp. 622-638<br />
Wessel, I.<br />
Att<strong>en</strong>tional narrowing as a model for<br />
partial amnesia<br />
Maastricht, Datawyse, 1997
Bemiddeling in relatie tot het<br />
strafproces<br />
A.C. Spap<strong>en</strong>s *<br />
Bemiddeling in civiele of arbeidsrechtelijke geschill<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> lange<br />
traditie <strong>en</strong> vindt ook in zeer vele <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de hoedanighed<strong>en</strong> plaats.<br />
Bemiddeling in sam<strong>en</strong>hang met e<strong>en</strong> strafrechtelijk vervolgbaar feit is<br />
echter e<strong>en</strong> veel rec<strong>en</strong>ter f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>, althans voor zover het de wettelijke<br />
inbedding daarvan betreft. Tegelijkertijd staan bemiddelingsvorm<strong>en</strong><br />
rondom het strafproces volop in de belangstelling, word<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d<br />
nieuwe initiatiev<strong>en</strong> ontplooid <strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> ook de reeds bestaande mogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor bemiddeling nog verre van uitgeput.<br />
Schade- <strong>en</strong> conflictregeling door de politie <strong>en</strong> door justitiële instanties<br />
vindt in Nederland voor e<strong>en</strong> belangrijk deel plaats op basis van de Aanwijzing<br />
Slachtofferzorg. De politie <strong>en</strong> justitiële instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook de<br />
Halt-bureaus kunn<strong>en</strong> op basis van de Aanwijzing Slachtofferzorg schade<strong>en</strong><br />
conflictregeling toepass<strong>en</strong>. Op alle arrondissem<strong>en</strong>tsparkett<strong>en</strong> zijn<br />
inmiddels één ofmeer‘schaderegelaars’ aangesteld. Daarnaast wordt op<br />
diverse plaats<strong>en</strong> in Nederland geëxperim<strong>en</strong>teerd met andere vorm<strong>en</strong> van<br />
bemiddeling tuss<strong>en</strong> daders <strong>en</strong> slachtoffers van strafbare feit<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong><br />
aantal geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is ervaring opgedaan met buurtbemiddeling. In deze<br />
project<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> onafhankelijke bemiddelaars alledaagse conflict<strong>en</strong><br />
op te loss<strong>en</strong>. Ook lop<strong>en</strong> op sommige plaats<strong>en</strong> project<strong>en</strong> <strong>herstelbemiddeling</strong>.<br />
Het uitgangspunt daarvan is het verwerkingsproces van<br />
het slachtoffer te bevorder<strong>en</strong> door contact te legg<strong>en</strong> met de dader. Tot<br />
slot heeft <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>t plaatsgevond<strong>en</strong> met<br />
strafrechtelijke dading.<br />
Afbak<strong>en</strong>ing van het onderwerp<br />
Deze bijdrage biedt e<strong>en</strong> kort overzicht van vorm<strong>en</strong> van bemiddeling die<br />
in Nederland voor, tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na het strafproces word<strong>en</strong> toegepast. Andere<br />
bemiddelingsvorm<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld geschill<strong>en</strong>behandeling in<br />
het arbeidsrecht of bemiddeling rondom echtscheiding<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> daar<br />
derhalve niet onder. Tev<strong>en</strong>s voert het te ver om in het bestek van dit artikel<br />
e<strong>en</strong> uitputt<strong>en</strong>d overzicht te gev<strong>en</strong> van alle initiatiev<strong>en</strong> die in Nederland<br />
zijn g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> waarbij e<strong>en</strong> vorm van bemiddeling tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong><br />
slachtoffer wordt toegepast. Navolg<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> drie hoofdvorm<strong>en</strong> van<br />
* De auteur is als s<strong>en</strong>ior-onderzoeker op het terrein van criminaliteit <strong>en</strong> veiligheid verbond<strong>en</strong><br />
aan IVA Tilburg, instituut voor sociaal-wet<strong>en</strong>schappelijk beleidsonderzoek gelieerd aan de<br />
Katholieke Universiteit Brabant.<br />
70
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 71<br />
bemiddeling in relatie tot het strafproces onderscheid<strong>en</strong>, namelijk:<br />
schaderegeling, conflictregeling <strong>en</strong> <strong>herstelbemiddeling</strong>.<br />
– Schaderegeling heeft tot doel e<strong>en</strong> financiële of materiële vergoeding te<br />
bewerkstellig<strong>en</strong> van schade die is ontstaan als gevolg van e<strong>en</strong> strafbaar<br />
feit, waarbij de dader aan het slachtoffer betaalt. Schaderegeling vindt<br />
plaats door de politie <strong>en</strong> door justitiële instanties.<br />
– Conflictregeling of -bemiddeling heeft tot doel e<strong>en</strong> (duurzame) oplossing<br />
van e<strong>en</strong> conflict tuss<strong>en</strong> twee partij<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> strafbaar feit<br />
kan reeds hebb<strong>en</strong> plaatsgevond<strong>en</strong>, maar het is ook mogelijk dat door<br />
bemiddeling juist voorkom<strong>en</strong> wordt dat (ernstiger) delict<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>.<br />
Conflictregeling of -bemiddeling kan zowel door politie, justitiële instanties<br />
als door onafhankelijke partij<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegepast.<br />
– Herstelbemiddeling heeft primair het bevorder<strong>en</strong> van het verwerkingsproces<br />
van het slachtoffer, of het wegnem<strong>en</strong> van angstgevoel<strong>en</strong>s tot doel.<br />
Ook voor de dader kan <strong>herstelbemiddeling</strong> positief werk<strong>en</strong>. Door te ler<strong>en</strong><br />
om te gaan met schuldproblematiek kan di<strong>en</strong>s reïntegratie in de sam<strong>en</strong>leving<br />
mogelijk word<strong>en</strong> bevorderd. Herstelbemiddeling vindt plaats door<br />
de politie <strong>en</strong> onafhankelijke partij<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijke vraag is wat precies onder bemiddeling moet word<strong>en</strong><br />
verstaan. De begripp<strong>en</strong> schaderegeling, conflictregeling <strong>en</strong> bemiddeling<br />
word<strong>en</strong> in de Nederlandse context vaak in één adem gehanteerd. Internationaal<br />
wordt bemiddeling, ofwel mediation echter vooral in verband<br />
gebracht met conflictbemiddeling, waarbij de bemiddelaar of mediator<br />
onafhankelijk di<strong>en</strong>t te zijn. Schade- <strong>en</strong> conflictregeling op basis van de<br />
Aanwijzing Slachtofferzorg wordt door buit<strong>en</strong>landse strafrechtsdeskundig<strong>en</strong><br />
derhalve vaak niet beschouwd als e<strong>en</strong> vorm van bemiddeling,<br />
omdat de politie of het op<strong>en</strong>baar ministerie hierin immers nadrukkelijk<br />
het belang van het slachtoffer verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong>. De laatste jar<strong>en</strong><br />
wordt door het ministerie van justitie het begrip ‘regeling’, gehanteerd<br />
om dit verschil aan te gev<strong>en</strong>. In dit overzicht wordt dan ook bewust gebruik<br />
gemaakt van het onderscheid tuss<strong>en</strong> ‘regeling’ <strong>en</strong> ‘bemiddeling’.<br />
Maatschappelijke <strong>en</strong> strafrechtelijke ontwikkeling<strong>en</strong> in relatie<br />
tot bemiddeling<br />
De toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aandacht voor de positie van het slachtoffer in het strafproces<br />
<strong>en</strong> allerlei vorm<strong>en</strong> van bemiddeling heeft diverse achtergrond<strong>en</strong>.<br />
In het strafrecht heeft zich t<strong>en</strong> eerste in de laatste dec<strong>en</strong>nia steeds meer<br />
e<strong>en</strong> integrale b<strong>en</strong>adering van delict, dader <strong>en</strong> slachtoffer ontwikkeld. In<br />
de naoorlogse periode heeft e<strong>en</strong> rehabilitatief <strong>en</strong> meer dadergericht systeem<br />
ingang gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd de tot dan toe dominante repressieve<br />
b<strong>en</strong>adering vervang<strong>en</strong>. Straf staat in dit model niet meer op zichzelf<br />
maar di<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> functie te hebb<strong>en</strong> bij de maatschappelijke herintegratie<br />
van de dader. Criminaliteit wordt (niet in de laatste plaats) gezi<strong>en</strong> als onderdeel<br />
van e<strong>en</strong> bredere sociale problematiek. Vrijheidsstraff<strong>en</strong> word<strong>en</strong>
Bemiddeling in relatie tot het strafproces 72<br />
het str<strong>en</strong>gst toegepast op recidivist<strong>en</strong>. De dader of verdachte is deg<strong>en</strong>e<br />
waarop de autoriteit<strong>en</strong> zich richt<strong>en</strong>, als teg<strong>en</strong>strever van het justitieel<br />
systeem <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving (Aerts<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Garsse, 1996).<br />
Sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig verandert dit beeld echter <strong>en</strong> krijgt het slachtoffer<br />
e<strong>en</strong> belangrijker rol binn<strong>en</strong> het strafproces. Met name de emancipatiebeweging<br />
heeft hierop e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke invloed gehad. In veel land<strong>en</strong>,<br />
waaronder Nederland, vorm<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>misdrijv<strong>en</strong> dan ook het<br />
startpunt van de aandacht voor e<strong>en</strong> goede bejeg<strong>en</strong>ing van het slachtoffer<br />
<strong>en</strong> adequate informatievoorzi<strong>en</strong>ing. Later zijn deze eis<strong>en</strong> verbreed naar<br />
in principe alle delict<strong>en</strong>. De toepassing van verschill<strong>en</strong>de bemiddelingsvorm<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>t, b<strong>en</strong>adeelde <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s omgeving is van deze<br />
integrale b<strong>en</strong>adering ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> onderdeel gaan vorm<strong>en</strong>. Het slachtoffer<br />
profiteert immers directer van vergoeding van de schade dan van<br />
e<strong>en</strong> veroordeling van de dader.<br />
In de tweede plaats is het beleidsmatige d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ook verschov<strong>en</strong> van<br />
vooral repressief naar meer prev<strong>en</strong>tief <strong>en</strong> pro-actief. Het uitgangspunt<br />
van de politie <strong>en</strong> voor justitiële instelling<strong>en</strong> is sinds begin jar<strong>en</strong> tachtig<br />
dat criminaliteit in de eerste plaats voorkom<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s<br />
di<strong>en</strong>t zo vroegtijdig mogelijk te word<strong>en</strong> ingegrep<strong>en</strong> als problem<strong>en</strong> toch<br />
ontstaan. Deze ontwikkeling vloeit voort uit de sterke groei van het<br />
criminaliteitsprobleem vanaf begin jar<strong>en</strong> tachtig, e<strong>en</strong> groei die grote<br />
werkdruk voor politie <strong>en</strong> Justitie tot gevolg had. De aanpak van criminaliteit<br />
wordt e<strong>en</strong> bredere verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld ook de geme<strong>en</strong>te,<br />
hulpverl<strong>en</strong>ingsinstelling<strong>en</strong>, schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet in de laatste plaats<br />
de burger zelf spel<strong>en</strong> daarbij e<strong>en</strong> rol.<br />
Deze uitgangspunt<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> parallel met e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de focus op<br />
zelfredzaamheid <strong>en</strong> zelfregulering. Dit gebeurt <strong>en</strong>erzijds uit<br />
bezuinigingsoverweging<strong>en</strong>, maar ook vanuit het groei<strong>en</strong>de besef dat de<br />
overheid steeds minder e<strong>en</strong> beroep op wet- <strong>en</strong> regelgeving kan do<strong>en</strong> om<br />
zak<strong>en</strong> te realiser<strong>en</strong>. Duurzamere oplossing<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vooral bereikt als<br />
de betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> er zelf uitkom<strong>en</strong>, overig<strong>en</strong>s binn<strong>en</strong> de (procedurele)<br />
kaders die de overheid vaststelt. Op allerlei beleidsterrein<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
met wissel<strong>en</strong>d succes conv<strong>en</strong>ant<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> waarin de betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong><br />
hun afsprak<strong>en</strong> vastlegg<strong>en</strong>. Conflict- <strong>en</strong> schaderegeling pass<strong>en</strong> hier<br />
uitstek<strong>en</strong>d binn<strong>en</strong>, zowel door de pro-actieve werking als vanuit het oogpunt<br />
van het vergrot<strong>en</strong> van de zelfredzaamheid van de burger (Spap<strong>en</strong>s,<br />
2000).<br />
Tot slot is rouw- <strong>en</strong> verwerkingsproblematiek e<strong>en</strong> onderwerp waarover<br />
in de loop der tijd meer op<strong>en</strong>heid is ontstaan. Dit heeft echter e<strong>en</strong> tweeledig<br />
karakter: aan de <strong>en</strong>e kant is rouw uit de taboesfeer gehaald, hetge<strong>en</strong><br />
zich bijvoorbeeld uit in het steeds persoonlijker karakter van uitvaart<strong>en</strong>.<br />
Dit betek<strong>en</strong>t echter nog niet dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ook beter de<br />
confrontatie aandurv<strong>en</strong> met verlies, lijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> rouw (Van d<strong>en</strong> Akker,<br />
2000). Hoe dat ook zij, er lijkt e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de behoefte te zijn aan initiatiev<strong>en</strong><br />
die het verwerkingsproces van slachtoffers ondersteun<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 73<br />
Schaderegeling<br />
De mogelijkhed<strong>en</strong> tot schaderegeling tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer binn<strong>en</strong><br />
het strafproces zijn sinds 1995 geformaliseerd <strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> vast in de Aanwijzing<br />
Slachtofferzorg. Voorhe<strong>en</strong> had het slachtoffer in de meeste gevall<strong>en</strong><br />
slechts de mogelijkheid via e<strong>en</strong> civiele procedure schadevergoeding<br />
te krijg<strong>en</strong>. Deze optie bestaat nog steeds, maar ook de mogelijkhed<strong>en</strong> tot<br />
schaderegeling als onderdeel van het strafproces zijn sindsdi<strong>en</strong> sterk uitgebreid.<br />
De Aanwijzing Slachtofferzorg betreft zowel de politie als de justitiële<br />
instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij kan tev<strong>en</strong>s betrekking hebb<strong>en</strong> op de Haltafdo<strong>en</strong>ing.<br />
Op basis van de Aanwijzing Slachtofferzorg kan de politie directe<br />
schaderegeling toepass<strong>en</strong> bij de afhandeling van problem<strong>en</strong> die zij in de<br />
dagelijkse praktijk teg<strong>en</strong>komt. Soms kan, wanneer op straat e<strong>en</strong> feit is<br />
geconstateerd, onmiddellijk e<strong>en</strong> financiële regeling word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer. Dit word<strong>en</strong> de ‘boter-bij-de-vis’-zak<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />
Dit type zak<strong>en</strong> krijgt ge<strong>en</strong> verder vervolg, maar daarvoor moet<br />
uiteraard wel word<strong>en</strong> voldaan aan bepaalde criteria. Het schadebedrag<br />
kan relatief fors zijn (tot <strong>en</strong>kele duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> guld<strong>en</strong>s), maar het mag uiteraard<br />
niet gaan om in strafrechtelijke zin zwaardere feit<strong>en</strong>. Het is onbek<strong>en</strong>d<br />
hoeveel zak<strong>en</strong> de politie jaarlijks op deze wijze bemiddelt, aangezi<strong>en</strong><br />
daarvan ge<strong>en</strong> registratie wordt bijgehoud<strong>en</strong>.<br />
Wanneer sprake is van e<strong>en</strong> zwaarder strafbaar feit <strong>en</strong> het Op<strong>en</strong>baar<br />
Ministerie wordt ingeschakeld, kom<strong>en</strong> diverse andere mogelijkhed<strong>en</strong><br />
aan de orde. Als het feit relatief licht is kan schaderegeling ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s volstaan<br />
om de zaak volledig af te handel<strong>en</strong>. Anders gezegd: wanneer de<br />
dader de schade op tijd vergoedt volgt ge<strong>en</strong> verdere strafrechtelijke actie.<br />
Wanneer hij in gebreke blijft kan de zaak echter alsnog e<strong>en</strong> vervolg krijg<strong>en</strong><br />
(de zog<strong>en</strong>aamde ‘stok-achter-de-deur’). De parkett<strong>en</strong> gaan hiermee<br />
op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> om. In sommige arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wordt de<br />
dader in alle gevall<strong>en</strong> gedagvaard, maar deze dagvaarding wordt ingetrokk<strong>en</strong><br />
wanneer tijdig de schade is vergoed. Dit gebeurt om extra druk<br />
op de dader uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong>. In andere arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wacht m<strong>en</strong> echter<br />
eerst de reactie van de dader af, voordat ev<strong>en</strong>tueel nadere actie volgt.<br />
Met schaderegeling is vanaf 1993 in experim<strong>en</strong>tele vorm gestart op<br />
<strong>en</strong>kele parkett<strong>en</strong>. Het bereik<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zeker automatisme binn<strong>en</strong> het<br />
justitiële apparaat om de dader schadevergoeding te lat<strong>en</strong> betal<strong>en</strong><br />
vergde de nodige tijd. Ook nu nog kan op dat vlak verbetering word<strong>en</strong><br />
bereikt. Het heeft tev<strong>en</strong>s tot begin 1999 geduurd voordat de laatste arrondissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> schaderegelaar aansteld<strong>en</strong>. Per jaar word<strong>en</strong> per arrondissem<strong>en</strong>t<br />
gemiddeld <strong>en</strong>kele honderd<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> volledig via schaderegeling<br />
afgehandeld. Dit heeft echter meer te mak<strong>en</strong> met de<br />
beschikbare uitvoeringscapaciteit (1 à 2 FTE per arrondissem<strong>en</strong>t) dan<br />
met het pot<strong>en</strong>tiële aanbod van geschikte zak<strong>en</strong>. Incid<strong>en</strong>teel wordt ook<br />
via de project<strong>en</strong> Justitie in de Buurt (JIB), die in <strong>en</strong>kele grotere sted<strong>en</strong>
Bemiddeling in relatie tot het strafproces 74<br />
lop<strong>en</strong>, schaderegeling toegepast (voor de evaluatie van de schadevergoeding<br />
zie de bijdrage van Van Erp <strong>en</strong> Verberk in dit nummer).<br />
Wanneer sprake is van e<strong>en</strong> zwaarder strafbaar feit, waarbij het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie wel strafvervolging instelt is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s schaderegeling<br />
mogelijk. Het slachtoffer kan zich dan voeg<strong>en</strong> in het strafproces. De rechter<br />
legt dan naast e<strong>en</strong> andere straf (bijvoorbeeld det<strong>en</strong>tie) ev<strong>en</strong>tueel ook<br />
e<strong>en</strong> schadevergoedingsmaatregel op. Bij sommige parkett<strong>en</strong> is de afwikkeling<br />
daarvan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de taak van de schaderegelaar, soms wordt deze<br />
maatregel echter uitgevoerd door het C<strong>en</strong>traal Justitieel Incassobureau<br />
(CJIB).<br />
Buit<strong>en</strong> de politie <strong>en</strong> het O.M. zijn er nog <strong>en</strong>kele situaties waarin<br />
schaderegeling op basis van de Aanwijzing Slachtofferzorg kan plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
In de eerste plaats k<strong>en</strong>t ook de Halt-afdo<strong>en</strong>ing (gericht op jeugdig<strong>en</strong>)<br />
e<strong>en</strong> beperkte mogelijkheid om schade te regel<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong><br />
slachtoffer. Deze wordt doorgaans toegepast als onderdeel van het opvoedkundige<br />
<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieve elem<strong>en</strong>t dat met de Halt-afdo<strong>en</strong>ing wordt<br />
beoogd. Het vergoed<strong>en</strong> van de schade staat derhalve vrijwel nooit op<br />
zichzelf, maar vindt plaats naast e<strong>en</strong> (taak-)straf of e<strong>en</strong> correctief gesprek.<br />
Het lat<strong>en</strong> vergoed<strong>en</strong> van de schade door de jeugdige dader kan<br />
bijvoorbeeld zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> beter besef van de waarde van bepaalde<br />
goeder<strong>en</strong>. Eén <strong>en</strong> ander moet dan wel realistisch blijv<strong>en</strong> in relatie tot de<br />
leeftijd <strong>en</strong> draagkracht van de dader. Het is tev<strong>en</strong>s nadrukkelijk de bedoeling<br />
dat de dader zelf de schade betaalt <strong>en</strong> bijvoorbeeld niet di<strong>en</strong>s<br />
ouders.<br />
Tot slot vond schaderegeling plaats binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> inmiddels beëindigd<br />
experim<strong>en</strong>t met strafrechtelijke dading. Het uitgangspunt van dading<br />
was dat dader <strong>en</strong> slachtoffer, begeleid door e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde dadingsfunctionaris<br />
(in di<strong>en</strong>st van het parket), e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst slot<strong>en</strong> om tot<br />
g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing te kom<strong>en</strong>. De afsprak<strong>en</strong> hoefd<strong>en</strong> niet beperkt te blijv<strong>en</strong><br />
tot schadevergoeding: ook schriftelijke excuses, reparatie van aangerichte<br />
schade of andere afsprak<strong>en</strong> behoord<strong>en</strong> tot de mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Hoewel de methodiek van strafrechtelijke dading op zichzelf lev<strong>en</strong>svatbaar<br />
bleek heeft deze ge<strong>en</strong> zelfstandig vervolg gekreg<strong>en</strong>. De belangrijkste<br />
red<strong>en</strong> was dat het verschil met de reeds bestaande schade- <strong>en</strong> conflictregelingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
te klein was. Uitgebreidere afsprak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> dader<br />
<strong>en</strong> slachtoffer zijn ook binn<strong>en</strong> de Aanwijzing Slachtofferzorg mogelijk,<br />
hoewel daarvan in de praktijk (nog) weinig gebruik wordt gemaakt.<br />
Op de achtergrond speelt daarbij de discussie of Justitie zich zo vergaand<br />
moet, of op zinvolle wijze kan, bemoei<strong>en</strong> met de oplossing van geschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> daders <strong>en</strong> slachtoffers, buit<strong>en</strong> het strafproces om (Spap<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
Rebel, 1999). Deze vraag komt overig<strong>en</strong>s ook verderop in dit artikel nog<br />
aan de orde als het gaat om conflictregeling op de parkett<strong>en</strong>.<br />
Schaderegeling binn<strong>en</strong> het strafproces beperkt zich uiteraard tot die<br />
gevall<strong>en</strong> waarbij e<strong>en</strong> dader bek<strong>en</strong>d is. Wanneer dat niet het geval is di<strong>en</strong>t<br />
het slachtoffer terug te vall<strong>en</strong> op zijn of haar normale verzekering<strong>en</strong>. In<br />
het specifieke geval van slachtofferschap van e<strong>en</strong> geweldsmisdrijf met
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 75<br />
ernstig psychisch of fysiek letsel tot gevolg, kan echter ook nog e<strong>en</strong> aanvraag<br />
bij het Schadefonds Geweldsmisdrijv<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingedi<strong>en</strong>d. Dit is<br />
onafhankelijk van de vraag of de dader bek<strong>en</strong>d is of niet. Strikt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
gaat het daarbij echter niet om e<strong>en</strong> zo volledig mogelijke vergoeding,<br />
maar om e<strong>en</strong> tegemoetkoming. Dit fonds kan e<strong>en</strong> uitkering toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
wanneer de zaak aan e<strong>en</strong> aantal wettelijk vastgestelde criteria voldoet.<br />
De gevolg<strong>en</strong> van het misdrijf moet<strong>en</strong> bijvoorbeeld ernstig zijn. Ook mag<br />
het slachtoffer niet reeds op andere wijze vergoeding voor dezelfde<br />
schade hebb<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong> (Werg<strong>en</strong>s, 1999).<br />
Conflictregeling<br />
Conflictregeling is e<strong>en</strong> tweede bemiddelingsvorm die voor, tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na<br />
het strafproces wordt toegepast. De Aanwijzing Slachtofferzorg biedt<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de ruimte aan politie <strong>en</strong> justitie om in conflict<strong>en</strong> te bemiddel<strong>en</strong><br />
waarbij e<strong>en</strong> strafbaar feit is gepleegd. Uiteraard geldt daarbij wel dat<br />
het niet mag gaan om ernstige delict<strong>en</strong> in strafrechtelijke zin, of wanneer<br />
de gevolg<strong>en</strong> ernstig zijn. In de praktijk is de politie de instantie die het<br />
meest te mak<strong>en</strong> krijgt met conflictsituaties waarbij bemiddeling kan<br />
word<strong>en</strong> toegepast. Het op<strong>en</strong>baar ministerie bemiddelt meer incid<strong>en</strong>teel<br />
in conflict<strong>en</strong>. Daarnaast vindt in sommige geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> buurtbemiddeling<br />
plaats.<br />
De politie bemiddelt in tal van hoedanighed<strong>en</strong> in conflict<strong>en</strong>. Conflictregeling<br />
vormt in de eerste plaats natuurlijk e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel<br />
van het dagelijkse assist<strong>en</strong>tiewerk. Politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> zich echter ook<br />
daarbuit<strong>en</strong> vaak in wanneer er conflict<strong>en</strong> aan de orde zijn. Het kan dus<br />
zowel gaan om het oploss<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>t als om poging<strong>en</strong> duurzamere<br />
oplossing<strong>en</strong> van problem<strong>en</strong> te bewerkstellig<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> van de veronderstelling<strong>en</strong> die geld<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van conflictregeling<br />
is dat wanneer e<strong>en</strong> probleem ontstaat bij voorkeur zo snel mogelijk<br />
moet word<strong>en</strong> geprobeerd daarin te bemiddel<strong>en</strong>. De politie heeft als<br />
voordeel dat zij vaak als eerste ter plaatse is wanneer e<strong>en</strong> conflict zich<br />
voordoet. Het leeuw<strong>en</strong>deel van de conflict<strong>en</strong> waarmee de politie geconfronteerd<br />
wordt betreft bur<strong>en</strong>ruzies of relatieproblem<strong>en</strong>. In veel gevall<strong>en</strong><br />
kan de politie de gemoeder<strong>en</strong> suss<strong>en</strong>. Het bereik<strong>en</strong> van duurzamere oplossing<strong>en</strong><br />
in dit type conflict<strong>en</strong> is voor de politie echter doorgaans moeilijk<br />
vanwege de onmogelijkheid daarin de nodige tijd te invester<strong>en</strong>. De<br />
oplossing daarvoor wordt gezocht door de invoering van protocoll<strong>en</strong> die<br />
de inschakeling van andere instanties, bijvoorbeeld justitie, hulpverl<strong>en</strong>ing<br />
of de reclassering garandeert. De politie tracht met name relatieconflict<strong>en</strong><br />
of ‘huiselijk geweld’ op deze wijze aan te pakk<strong>en</strong>.<br />
Conflictregeling hoeft zich niet te beperk<strong>en</strong> tot person<strong>en</strong>, maar het kan<br />
ook gaan om problem<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is e<strong>en</strong> geval van<br />
overlast veroorzaakt door e<strong>en</strong> groep jonger<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> politieman was aanwezig<br />
bij e<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>komst van buurtbewoners over deze kwestie.<br />
Toevalligerwijs liep de betrokk<strong>en</strong>e, die de vergadering eerder verliet, nog
Bemiddeling in relatie tot het strafproces 76<br />
diezelfde avond teg<strong>en</strong> deze groep jonger<strong>en</strong> aan. Hij besloot ter plekke<br />
aan h<strong>en</strong> te vrag<strong>en</strong> of zij naar de buurtvergadering wild<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> om met<br />
de buurtbewoners te prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> wist dit contact ook tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Soms moet de politie echter noodgedwong<strong>en</strong> conflict<strong>en</strong> door bemiddeling<br />
prober<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong>, ook wanneer dit vanuit juridisch oogpunt<br />
niet gew<strong>en</strong>st is. In plattelandsgeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vechtpartij<strong>en</strong> in het<br />
uitgaanscircuit vaak alle<strong>en</strong> door conflictmanagem<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> gesust. De<br />
opgeroep<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid staat er meestal alle<strong>en</strong> voor omdat assist<strong>en</strong>tie vanwege<br />
aanrijtijd<strong>en</strong> of beperkte beschikbaarheid pas na lange tijd ter<br />
plaatse kan kom<strong>en</strong>. De betrokk<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> rest weinig anders dan<br />
de partij<strong>en</strong> ‘plat te prat<strong>en</strong>’ omdat repressief optred<strong>en</strong> vaak het risico inhoudt<br />
dat het aanwezige publiek zich massaal teg<strong>en</strong> de politie keert. Het<br />
netto resultaat is dat in dit soort gevall<strong>en</strong> de daders vaak niet word<strong>en</strong><br />
aangehoud<strong>en</strong>.<br />
Wanneer sprake is geweest van e<strong>en</strong> strafbaar feit waarbij het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie is ingeschakeld, bestaat binn<strong>en</strong> de Aanwijzing Slachtofferzorg<br />
in principe de mogelijkheid om conflictregeling toe te pass<strong>en</strong>. Op de<br />
meeste parkett<strong>en</strong> vindt dit echter slechts incid<strong>en</strong>teel plaats. Uitzondering<br />
hierop is het arrondissem<strong>en</strong>t Almelo, waar deze bemiddelingsvorm<br />
reeds langere tijd ingeburgerd is.<br />
Op de parkett<strong>en</strong> wordt weinig aan conflictregeling gedaan omdat de<br />
daarvoor primair verantwoordelijke schaderegelaars de tijd ontbreekt.<br />
Zij hebb<strong>en</strong> het al druk g<strong>en</strong>oeg met schaderegeling <strong>en</strong> de meer bewerkelijke<br />
<strong>en</strong> tijdsint<strong>en</strong>sievere conflictregeling<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> hierdoor ligg<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong><br />
de parkett<strong>en</strong> is echter ook discussie over de vraag of m<strong>en</strong> conflictregeling<br />
moet toepass<strong>en</strong>. Voorstanders wijz<strong>en</strong> op de grotere prev<strong>en</strong>tieve<br />
werking die uitgaat van conflictregeling, zeker in kwesties waarbij dader<br />
<strong>en</strong> slachtoffer met elkaar bek<strong>en</strong>d zijn. Teg<strong>en</strong>standers zijn van m<strong>en</strong>ing dat<br />
deze conflict<strong>en</strong> juist door de politie of hulpverl<strong>en</strong>ers moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bemiddeld<br />
<strong>en</strong> zijn huiverig voor mogelijke gr<strong>en</strong>svervaging tuss<strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> Justitie.<br />
Buurtbemiddeling is in e<strong>en</strong> aantal geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in Nederland mogelijk<br />
wanneer sprake is van conflict<strong>en</strong> waarin politie of justitie niet kunn<strong>en</strong><br />
bemiddel<strong>en</strong>. Dit kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van de hiervoor geschetste<br />
problem<strong>en</strong>, maar het kan ook te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met het feit dat<br />
er ge<strong>en</strong> strafbaar feit is gepleegd. Ook zonder (ernstige) strafbare feit<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> partij<strong>en</strong>, bijvoorbeeld bur<strong>en</strong>, elkaar echter jar<strong>en</strong>lang het lev<strong>en</strong><br />
zuur mak<strong>en</strong>. Door bemiddeling kunn<strong>en</strong> deze problem<strong>en</strong> mogelijk word<strong>en</strong><br />
opgelost, of kan escalatie word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong>de gedachte<br />
is dat ook de kwaliteit van de buurt als geheel kan word<strong>en</strong> verbeterd<br />
door bur<strong>en</strong>problem<strong>en</strong> vroegtijdig aan te pakk<strong>en</strong>. In de eerste plaats<br />
beoogt de bemiddeling het herstel van de communicatie, maar uiteindelijk<br />
is het doel te kom<strong>en</strong> tot afsprak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>. De rol van<br />
de bemiddelaar is dit proces te begeleid<strong>en</strong>, niet de problem<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong>.<br />
De onafhankelijkheid van de bemiddelaar is derhalve van groot belang.<br />
E<strong>en</strong> evaluatie van het project buurtbemiddeling laat zi<strong>en</strong> dat in
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 77<br />
tweederde deel van de aangemelde gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve bijdrage aan<br />
de oplossing van het conflict kon word<strong>en</strong> bereikt. Cijfers lat<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s<br />
zi<strong>en</strong> dat verreweg het grootste deel van de bemiddeling<strong>en</strong> betrekking<br />
heeft op geluidsoverlast (Peper e.a., 1999).<br />
Herstelbemiddeling<br />
Herstelbemiddeling is e<strong>en</strong> wat afwijk<strong>en</strong>de vorm van bemiddeling, die<br />
echter sterk in belang lijkt toe te nem<strong>en</strong>. Het woord ‘bemiddeling’ is hier<br />
wellicht zelfs te zwaar. Doorgaans gaat het erom e<strong>en</strong> contact tuss<strong>en</strong> dader<br />
<strong>en</strong> slachtoffer tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het initiatief kan zowel van het<br />
slachtoffer als de dader uitgaan. Het slachtoffer of di<strong>en</strong>s nabestaand<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> hun vrag<strong>en</strong> kwijt, de dader kan bijvoorbeeld spijt will<strong>en</strong> betuig<strong>en</strong>.<br />
In de praktijk vindt deze bemiddelingsvorm echter niet plaats aan<br />
de hand van vaste procedures.<br />
E<strong>en</strong> onderscheid kan echter word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> naar verhouding<br />
lichtere delict<strong>en</strong> (in strafrechtelijke zin) <strong>en</strong> voorvall<strong>en</strong> waarbij de gevolg<strong>en</strong>,<br />
in term<strong>en</strong> van fysiek of psychisch letsel, ernstig zijn. Het gaat doorgaans<br />
om delict<strong>en</strong> die de integriteit van het slachtoffer ernstig hebb<strong>en</strong><br />
geraakt. Herstelbemiddeling vindt plaats door de politie, maar ook door<br />
onafhankelijke betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De politie is de eerste instantie die <strong>herstelbemiddeling</strong> toepast. Dit<br />
gebeurt zowel incid<strong>en</strong>teel als structureel. Dit type bemiddeling kan vaak<br />
voortkom<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> vraag van e<strong>en</strong> individuele dader of slachtoffer aan<br />
e<strong>en</strong> politiemedewerker die vervolg<strong>en</strong>s het initiatief neemt om beide partij<strong>en</strong><br />
met elkaar in contact te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Meer structureel is bijvoorbeeld in<br />
de politieregio Midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> West-Brabant (Tilburg) gestart met e<strong>en</strong><br />
bemiddelingsproject dat is gericht op jonger<strong>en</strong>.<br />
In de politieregio Groning<strong>en</strong> (Ter Apel) word<strong>en</strong> ‘slachtoffer-daderconfrontaties’<br />
georganiseerd. In groepsbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> slachtoffers<br />
de geleg<strong>en</strong>heid om van gedacht<strong>en</strong> te wissel<strong>en</strong> met de dader. Daarbij<br />
gaat het om specifieke delict<strong>en</strong> zoals serie-inbrak<strong>en</strong> (met één dader <strong>en</strong><br />
meerdere slachtoffers).<br />
Deze project<strong>en</strong> zijn vooral gericht op delict<strong>en</strong> die minder ernstig letsel<br />
tot gevolg hebb<strong>en</strong> gehad. Het doel is dan ook vaker het wegnem<strong>en</strong> van<br />
de angstgevoel<strong>en</strong>s die het slachtoffer voor de dader heeft, dan specifieke<br />
rouwverwerking. Slachtoffers van e<strong>en</strong> inbraak zijn bijvoorbeeld bang<br />
voor herhaling <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> zich af waarom de dader nu juist hun huis heeft<br />
uitgekoz<strong>en</strong>. In andere gevall<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> slachtoffers e<strong>en</strong> beeld van de dader<br />
dat tot ‘monsterachtige’ proporties is uitgegroeid. E<strong>en</strong> confrontatie<br />
kan dan tot gevolg hebb<strong>en</strong> dat dit beeld reëler wordt, de dader blijkt dan<br />
plotseling ook maar e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s. E<strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong>wisseling met de dader<br />
kan ook e<strong>en</strong> vorm van g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing oplever<strong>en</strong>, het slachtoffer heeft<br />
voor het eig<strong>en</strong> gevoel ‘iets terug te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>’. Sommige wet<strong>en</strong>schappers<br />
veronderstell<strong>en</strong> zelfs dat dit het slachtoffer meer oplevert dan bijvoorbeeld<br />
schadevergoeding door de dader (Davies e.a., 1995).
Bemiddeling in relatie tot het strafproces 78<br />
Wanneer er sprake is geweest van e<strong>en</strong> voorval met zeer ernstige gevolg<strong>en</strong><br />
is bevorder<strong>en</strong> van het verwerkingsproces van het slachtoffer het primaire<br />
doel. De dader kan echter ook het initiatief nem<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong> oprechte<br />
w<strong>en</strong>s tot spijtbetuiging. E<strong>en</strong> geslaagd contact met het slachtoffer<br />
kan dan e<strong>en</strong> bijdrage lever<strong>en</strong> aan de verwerking van schuldgevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> betere reïntegratie in de sam<strong>en</strong>leving. Vaak geschiedt dit type bemiddeling<br />
niet ‘zichtbaar’, omdat het buit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> officieel kader gebeurt.<br />
De politie krijgt vaak het eerste verzoek van e<strong>en</strong> slachtoffer of dader. Hoe<br />
daarmee vervolg<strong>en</strong>s wordt omgegaan is echter afhankelijk van de reactie<br />
van de betrokk<strong>en</strong> politiemedewerker of di<strong>en</strong>s leidinggev<strong>en</strong>de. Legt de<br />
politiemedewerker bijvoorbeeld alle<strong>en</strong> het contact of speelt hij of zij ook<br />
e<strong>en</strong> ‘bemiddelaarsrol’ wanneer dader <strong>en</strong> slachtoffer elkaar daadwerkelijk<br />
ontmoet<strong>en</strong>?<br />
Deze ongestructureerdheid houdt bepaalde risico’s in. E<strong>en</strong> contact tuss<strong>en</strong><br />
dader <strong>en</strong> slachtoffer kan ook averechts werk<strong>en</strong>, bijvoorbeeld wanneer<br />
de dader volstrekt ge<strong>en</strong> begrip kan opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voor het slachtoffer.<br />
Daders van e<strong>en</strong> verkeersongeluk die destijds onder invloed van alcohol<br />
war<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bijvoorbeeld blijv<strong>en</strong> volhoud<strong>en</strong> niets verkeerds te hebb<strong>en</strong><br />
gedaan. Wanneer het contact tot stand komt voordat het strafproces is<br />
afgerond <strong>en</strong> de dader spijt heeft betuigd, kan bijvoorbeeld ook e<strong>en</strong> advocaat<br />
daarvan prober<strong>en</strong> misbruik te mak<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> lagere straf te vrag<strong>en</strong>.<br />
Advocat<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hun cliënt<strong>en</strong> om die red<strong>en</strong> zelfs aanspor<strong>en</strong> dit<br />
contact te zoek<strong>en</strong>. Het zou dan ook w<strong>en</strong>selijk zijn dat de randvoorwaard<strong>en</strong><br />
waaronder <strong>herstelbemiddeling</strong> kan plaatsvind<strong>en</strong> duidelijker word<strong>en</strong><br />
uitgewerkt.<br />
In Nederland loopt slechts één project <strong>herstelbemiddeling</strong>, in het ressort<br />
D<strong>en</strong> Haag, waar de bemiddelaars getraind zijn in dit type bemiddeling<br />
<strong>en</strong> waar volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> specifieke methodiek wordt gewerkt (zie de bijdrage<br />
van Frijns in dit nummer). Dit project is vooral gericht op<br />
misdrijv<strong>en</strong> met ernstige gevolg<strong>en</strong>. In bijna e<strong>en</strong> kwart van de aangemelde<br />
gevall<strong>en</strong> is sprake geweest van e<strong>en</strong> misdrijf met dodelijke afloop. Het initiatief<br />
tot de bemiddeling ligt in meer dan de helft van de gevall<strong>en</strong> bij de<br />
dader, zo lat<strong>en</strong> cijfers zi<strong>en</strong> (Spap<strong>en</strong>s, 2000).<br />
De bemiddeling kan verschill<strong>en</strong>de uitkomst<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Er is sprake<br />
van bemiddeling wanneer bij één of meerdere geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> feitelijke<br />
ontmoeting tuss<strong>en</strong> de partij<strong>en</strong> tot stand is gebracht, met positief<br />
resultaat. Dit gebeurt wanneer de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> zelf de behoefte aan e<strong>en</strong><br />
gesprek hebb<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong>. De bemiddelaar praat eerst afzonderlijk<br />
met de partij<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de ontmoeting treedt de bemiddelaar op als<br />
gespreksleider. De tweede mogelijke uitkomst is e<strong>en</strong> indirecte bemiddeling<br />
(p<strong>en</strong>delmediation). In dit geval vind<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de gesprekk<strong>en</strong> met de<br />
partij<strong>en</strong> afzonderlijk plaats. Er komt dan ge<strong>en</strong> ontmoeting tot stand,<br />
maar via de bemiddelaar kan wel informatie-uitwisseling word<strong>en</strong> gerealiseerd.<br />
Tot slot is ook e<strong>en</strong> positieve ervaring mogelijk. In dat geval werkt<br />
de tweede partij niet mee, maar is de aanmelder wel de mogelijkheid ge-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 79<br />
bod<strong>en</strong> de gebeurt<strong>en</strong>is voor zichzelf op e<strong>en</strong> rij te zett<strong>en</strong> (Barling<strong>en</strong> e.a.,<br />
2000).<br />
De toekomst van bemiddeling voor, tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na het strafproces<br />
Bemiddeling in relatie tot het strafproces blijft ook de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
terrein dat sterk in ontwikkeling is. Zoals beschrev<strong>en</strong> zijn veel<br />
bemiddelingsvorm<strong>en</strong> het projectmatige stadium nog lang niet voorbij. In<br />
de Nederlandse praktijk is er, afgezi<strong>en</strong> van schaderegeling op basis van<br />
de Aanwijzing Slachtofferzorg, nog ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> structureel, landelijk<br />
dekk<strong>en</strong>d aanbod.<br />
Zowel organisatorisch als inhoudelijk ligt nog e<strong>en</strong> aantal fundam<strong>en</strong>tele<br />
vrag<strong>en</strong> voor. Organisatorisch moet bijvoorbeeld de vraag word<strong>en</strong> beantwoord<br />
hoe de betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> verantwoordelijkheid van politie, justitie<br />
<strong>en</strong> andere instanties bij verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van bemiddeling moet<br />
zijn. Is de politie bijvoorbeeld de eerst aangewez<strong>en</strong> instantie? Wat moet<br />
de rol van het op<strong>en</strong>baar ministerie zijn? Kunn<strong>en</strong> de nieuwe geïntegreerde<br />
lokett<strong>en</strong> slachtofferinformatie bijvoorbeeld op termijn ook e<strong>en</strong><br />
breed aanbod aan bemiddelingsvorm<strong>en</strong> gaan verzorg<strong>en</strong>? Of moet bemiddeling,<br />
zoals de Raad van Europa in e<strong>en</strong> richtlijn stelt, juist voorbehoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> onafhankelijk orgaan?<br />
Inhoudelijk is het bijvoorbeeld de vraag welke vorm van bemiddeling<br />
op termijn het meeste oplevert in term<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing voor of<br />
erk<strong>en</strong>ning van het slachtoffer. Kan word<strong>en</strong> volstaan met schaderegeling<br />
of levert juist e<strong>en</strong> confrontatie met de dader meer op? Moet de hoogte<br />
van e<strong>en</strong> schadevergoeding word<strong>en</strong> gemaximaliseerd of moet vooral de<br />
kans dat de dader deze ook daadwerkelijk kan betal<strong>en</strong> zo groot mogelijk<br />
zijn? In elk individueel geval zal de behoefte van het slachtoffer anders<br />
zijn <strong>en</strong> maatwerk gew<strong>en</strong>st. Elke bemiddelingsvorm kan in e<strong>en</strong> specifiek<br />
geval de meest adequate zijn. Om maatwerk te kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> is de realisatie<br />
van e<strong>en</strong> toegankelijk, helder <strong>en</strong> gestructureerd aanbod van<br />
bemiddelingsvorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> taakopdracht voor alle betrokk<strong>en</strong> instanties.<br />
Literatuur<br />
Aerts<strong>en</strong>, I., L van Garsse<br />
Tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer; bemiddeling<br />
in de praktijk<br />
Leuv<strong>en</strong>, Katholieke Universiteit Leuv<strong>en</strong>,<br />
1996<br />
Akker, P., van d<strong>en</strong><br />
Rouwgroep<strong>en</strong> in de Rooms-Katholieke<br />
geloofsgeme<strong>en</strong>schap<br />
Tilburg, IVA, 2000<br />
Barling<strong>en</strong>, M. van, G. Slump e.a.<br />
Tuss<strong>en</strong>evaluatie Herstelbemiddeling<br />
Amsterdam, DSP, 2000<br />
Davies M., H. Croall e.a.<br />
Criminal justice; an inv<strong>en</strong>tarisation to<br />
the criminal justice system in England<br />
and Wales<br />
London/New York, Longman, 1995
Bemiddeling in relatie tot het strafproces 80<br />
Peper, B., F. Spierings e.a.<br />
Bemiddel<strong>en</strong> bij conflict<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bur<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> sociaal-wet<strong>en</strong>schappelijke evaluatie<br />
van experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met buurtbemiddeling<br />
in Nederland<br />
Eburon, 1999<br />
Spap<strong>en</strong>s, A., J. Rebel<br />
Evaluatie experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dading<br />
Tilburg, IVA, 1999<br />
Spap<strong>en</strong>s, A.<br />
Bemiddeling tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer<br />
D<strong>en</strong> Haag, ministerie van Justitie,<br />
Directie Prev<strong>en</strong>tie, Jeugd <strong>en</strong><br />
Sanctiebeleid, 2000<br />
Werg<strong>en</strong>s, A.<br />
Crime victims in the European Union;<br />
The Crime Victim Comp<strong>en</strong>sation and<br />
Support Authority<br />
Umea˚ (Swed<strong>en</strong>), 1999
Herstelbemiddeling in de<br />
praktijk<br />
Uitzicht door inzicht<br />
J. Frijns *<br />
Herstelbemiddeling is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsproject van de Ver<strong>en</strong>iging<br />
<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland <strong>en</strong> de Stichting Reclassering Nederland met<br />
als doel slachtoffers <strong>en</strong> daders van e<strong>en</strong> delict op vrijwillige basis sam<strong>en</strong> te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> opdat zij ook met elkaar het delict <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> daarvan kunn<strong>en</strong><br />
besprek<strong>en</strong>. Op initiatief van de reclassering is dit project, dat volledig<br />
wordt gesubsidieerd door het ministerie van justitie, in augustus 1997<br />
gestart als pilot in het arrondissem<strong>en</strong>t D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> na e<strong>en</strong> jaar uitgebreid<br />
naar het arrondissem<strong>en</strong>t Rotterdam. De uitvoering geschiedt door<br />
daartoe opgeleide mediators aanvankelijk in één gedeelde formatieplaats<br />
van <strong>Slachtofferhulp</strong> <strong>en</strong> reclassering.<br />
Herstelbemiddeling vindt doorgaans plaats nà de veroordeling <strong>en</strong> is<br />
gericht op e<strong>en</strong> positieve stimulans in de verwerking van het delict voor<br />
het slachtoffer <strong>en</strong> de dader. In de visie van <strong>herstelbemiddeling</strong> wordt e<strong>en</strong><br />
delict gedefinieerd als e<strong>en</strong> conflict tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> waarbij bemiddeling<br />
voor beid<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve betek<strong>en</strong>is moet hebb<strong>en</strong>. Het gaat om ernstige<br />
tot zeer ernstige delict<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> min of meer onverwachte aanloop<br />
waarbij sprake is van e<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> persoonlijk slachtoffer.<br />
In het voorjaar van 2000 is e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>evaluatie uitgevoerd. Op basis<br />
van de resultat<strong>en</strong> is met ingang van 1 januari 20<strong>01</strong> e<strong>en</strong> tweede project<br />
gestart in het ressort D<strong>en</strong> Bosch <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de activiteit<strong>en</strong> in het eerste<br />
project uitgebreid tot het gehele ressort D<strong>en</strong> Haag.<br />
In de periode augustus 1997 tot augustus 2000 zijn er 146 aanvrag<strong>en</strong><br />
tot bemiddeling geweest. De helft van deze aanvrag<strong>en</strong> leverde e<strong>en</strong> positief<br />
resultaat op. Positief in de betek<strong>en</strong>is dat e<strong>en</strong> daadwerkelijke ontmoeting<br />
tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader heeft plaatsgevond<strong>en</strong> of dat de gesprekk<strong>en</strong><br />
met de partij<strong>en</strong> afzonderlijk hebb<strong>en</strong> plaatsgevond<strong>en</strong> (indirecte<br />
bemiddeling of p<strong>en</strong>delmediation). In dat laatste geval br<strong>en</strong>gt de bemiddelaar<br />
informatie <strong>en</strong> indrukk<strong>en</strong> naar de dader <strong>en</strong> het slachtoffer over.<br />
Van e<strong>en</strong> positief resultaat is ook sprake wanneer de tweede partij niet<br />
mee werkt – uit boosheid of omdat m<strong>en</strong> de gebeurt<strong>en</strong>is achter zich gelat<strong>en</strong><br />
heeft – maar de aanmelder wel de geleg<strong>en</strong>heid aangrijpt om de zak<strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> rij te zett<strong>en</strong>. Het slachtoffer of de dader heeft in dat geval de beslissing<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om stapp<strong>en</strong> te ondernem<strong>en</strong> om zelf verantwoordelijk-<br />
* De auteur is projectleider <strong>en</strong> bemiddelaar bij Herstelbemiddeling, ressort D<strong>en</strong> Haag.<br />
81
Herstelbemiddeling in de praktijk 82<br />
heid te nem<strong>en</strong> voor de verwerking van de gebeurt<strong>en</strong>is <strong>en</strong> daarmee voor<br />
e<strong>en</strong> meer betek<strong>en</strong>isvolle voortgang van zijn lev<strong>en</strong>.<br />
Bij de andere helft komt het niet tot e<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>swaardige positieve<br />
ervaring. Of de aanmelders word<strong>en</strong> in de intake-fase afgewez<strong>en</strong> omdat<br />
zij niet aan de criteria voldo<strong>en</strong> of zij trekk<strong>en</strong> zelf hun aanvraag in.<br />
In dit artikel geef ik eerst aan welke motiev<strong>en</strong>, belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong><br />
de daders <strong>en</strong> slachtoffers hebb<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> bemiddelingsgesprek<br />
aan te gaan. Tev<strong>en</strong>s geef ik aan dat de intakegesprekk<strong>en</strong> van groot belang<br />
zijn om e<strong>en</strong> geslaagde ontmoeting te arranger<strong>en</strong>. Om e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong><br />
hoe de daadwerkelijke ontmoeting verloopt, bespreek ik vervolg<strong>en</strong>s<br />
twee casuss<strong>en</strong> waaruit blijkt dat de slachtoffers heel uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong><br />
reager<strong>en</strong> op de confrontatie met de dader. Daarbij word<strong>en</strong> einige<br />
kernmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de dialoog letterlijk weergegev<strong>en</strong>.<br />
Waarom e<strong>en</strong> bemiddeling?<br />
De motiev<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, slachtoffer <strong>en</strong> dader, om elkaar te will<strong>en</strong> ontmoet<strong>en</strong>,<br />
zijn zeer divers. Ze verschill<strong>en</strong> per individu, delict <strong>en</strong> omstandigheid.<br />
In de praktijk betek<strong>en</strong>t dit dat e<strong>en</strong> goede afstemming van de individuele<br />
motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de betreff<strong>en</strong>de delict<strong>en</strong>/conflict<strong>en</strong> slechts in e<strong>en</strong><br />
betrekkelijk klein aantal van de aanvrag<strong>en</strong> haalbaar is. Het lijkt soms e<strong>en</strong><br />
toevalstreffer als slachtoffer <strong>en</strong> dader op één bepaald tijdstip op e<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong> wijze met elkaar in contact will<strong>en</strong> tred<strong>en</strong>. Maar hoe moeilijk de afstemming<br />
ook is, het gaat steeds om op de persoon gerichte delict<strong>en</strong> gepleegd<br />
door bek<strong>en</strong>de èn bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de daders.<br />
Verheldering van de motiev<strong>en</strong>, afstemming van de doeleind<strong>en</strong> op elkaar<br />
<strong>en</strong> communicatie hierover is het belangrijkste onderdeel van het<br />
intakeproces. Naast het gezam<strong>en</strong>lijke doeleind van de deelnemers: verwerking<br />
<strong>en</strong> loslat<strong>en</strong> van slachtofferschap of daderschap, heeft ieder één<br />
of meerdere verwachting<strong>en</strong> van het bemiddelingsgesprek. Deze zijn afhankelijk<br />
van de ernst van het delict, de mate van verwerking, de persoonlijkheid<br />
van ieder van de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, de maatschappelijk <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwelijke<br />
omstandighed<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de tijdsduur geleg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het<br />
delict <strong>en</strong> de ev<strong>en</strong>tuele ontmoeting.<br />
Of er e<strong>en</strong> bemiddeling aangegaan wordt hangt af van de afweging van<br />
de haalbaarheid, de juiste timing <strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> dat de bemiddelaar<br />
tijd<strong>en</strong>s de intake – als brugg<strong>en</strong>bouwer – met beide partij<strong>en</strong> heeft kunn<strong>en</strong><br />
opbouw<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong>de belang<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> belangrijk psychologisch verschil tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader betreft<br />
het proces van verwerking. E<strong>en</strong> slachtoffer ervaart meestal e<strong>en</strong> lijd<strong>en</strong>sdruk<br />
waarbij de emoties, de herinnering <strong>en</strong> herbeleving<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol spel<strong>en</strong>. Delict<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> grote emotionele impact word<strong>en</strong> door<br />
de herinnering aan die angstige beleving ingekleurd, zo ook het beeld
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 83<br />
over de veroorzaker daarvan. Teg<strong>en</strong> deze context ontstaan vrag<strong>en</strong> over de<br />
toedracht, of verwijt<strong>en</strong> naar aanleiding van de gevolg<strong>en</strong>. Per<br />
verwerkingsfase kunn<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> slachtoffer andere doeleind<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele ontmoeting gesteld word<strong>en</strong>. De lijd<strong>en</strong>sdruk<br />
is mede gebaseerd op de onomkeerbaarheid van het delict, het gevoel<br />
van onveiligheid dat moet slijt<strong>en</strong> of soms zelfs het blijv<strong>en</strong>de gemis<br />
van e<strong>en</strong> dierbare. E<strong>en</strong> ontmoeting kan daarbij e<strong>en</strong> belangrijke ondersteun<strong>en</strong>de<br />
gebeurt<strong>en</strong>is zijn die verwerking <strong>en</strong> zingeving bevordert zonder<br />
dat het delict <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> daarvan ongedaan gemaakt kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. De lijd<strong>en</strong>sdruk van het slachtoffer is geworteld in het verled<strong>en</strong>.<br />
Spijt, schuldgevoel <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele wroeging van de dader bestrijk<strong>en</strong><br />
doorgaans e<strong>en</strong> ander tijdsbestek <strong>en</strong> tred<strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong> als de dader opgepakt<br />
is, zich moet verantwoord<strong>en</strong> of veroordeeld is. Veel daders zegg<strong>en</strong>:<br />
‘To<strong>en</strong> ik in het huis van bewaring zat <strong>en</strong> bij mijn positiev<strong>en</strong> kwam,<br />
besefte ik dat ik als e<strong>en</strong> beest te keer gegaan was’, ‘Ik wil iets goed mak<strong>en</strong>’<br />
of ‘ik wil lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ik niet zo slecht b<strong>en</strong>’. Er zijn daders die in det<strong>en</strong>tie<br />
ook emotioneel <strong>en</strong> moreel schoon schip will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
opzichte van hun slachtoffers, maar ook als voornem<strong>en</strong> met betrekking<br />
tot hun eig<strong>en</strong> toekomst: ‘Ik wil mijn toekomst niet verknall<strong>en</strong>’. Als er dan<br />
e<strong>en</strong> ontmoeting met het slachtoffer heeft plaats gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> hij zijn spijt<br />
heeft betuigd, dan is het voor hem min of afgerond. Hij accepteert dat de<br />
zaak onomkeerbaar is <strong>en</strong> dat hij verder moet met zijn lev<strong>en</strong>. Zijn lijd<strong>en</strong>sdruk<br />
is dus meer op zijn toekomst gericht. ‘Ik moet nu verder.’<br />
Verschill<strong>en</strong>de motiev<strong>en</strong><br />
Zoals gezegd, er zijn vele motiev<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> bemiddeling aan te gaan. Zij<br />
zijn niet meestal niet e<strong>en</strong>duidig. Hieronder volgt e<strong>en</strong> globaal overzicht<br />
van de verschill<strong>en</strong>de motiev<strong>en</strong> die wij in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> bij slachtoffers<br />
<strong>en</strong> daders zijn teg<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong>.<br />
Bij slachtoffers is het sleutelwoord: erk<strong>en</strong>ning. Naast de ernst van het<br />
delict valt e<strong>en</strong> globaal onderscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>:<br />
Slachtoffers <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong> die vaak nog aan het begin van hun<br />
verwerking staan <strong>en</strong> hun emoties kwijt moet<strong>en</strong><br />
– Ik moet hem vertell<strong>en</strong> wat hij mij <strong>en</strong> ons gezin heeft aangedaan. Hij<br />
moet wet<strong>en</strong> wie onze zoon als m<strong>en</strong>s was <strong>en</strong> wat hij voor ons betek<strong>en</strong>d<br />
heeft, eerder kan ik niet rouw<strong>en</strong>. Die dader zit in mijn hoofd, die moet er<br />
uit; ik moet eindelijk aan het verdriet <strong>en</strong> mijn rouw toekom<strong>en</strong>.<br />
– Ik moet mijn boosheid kwijt. Hij moet wet<strong>en</strong> wie hij lev<strong>en</strong>slang gegev<strong>en</strong><br />
heeft…<br />
– Hij moet wet<strong>en</strong> welke gevolg<strong>en</strong> dit allemaal gehad heeft voor mijn familie,<br />
mijn carrière.
Herstelbemiddeling in de praktijk 84<br />
Slachtoffers <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong> die vanuit hun verwerking onbeantwoorde<br />
vrag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
– Zou hij er nog wel e<strong>en</strong>s aan gedacht hebb<strong>en</strong>?<br />
– Hoe gaat hij er mee om?<br />
– Wat heeft hij ervan geleerd?<br />
– Weet hij wel dat hij mijn vrijheid beknot heeft?<br />
– Waarom reageerde hij zo fel?<br />
– Zou hij nog met alcohol op deelnem<strong>en</strong> aan het verkeer?<br />
– Heeft hij er wat van geleerd? Dan heeft het zinloze misschi<strong>en</strong> nog <strong>en</strong>ige<br />
zin gehad!<br />
– Hij komt weer terug in de sam<strong>en</strong>leving. Ik moet het verlies van mijn<br />
kind e<strong>en</strong> plek gev<strong>en</strong> in mijn lev<strong>en</strong> nu hij nog vast zit, anders sta ik straks<br />
niet voor mezelf in.<br />
Slachtoffers <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong> die positief hun rouwproces door<br />
gekom<strong>en</strong> zijn<br />
– Wij will<strong>en</strong> deze episode afrond<strong>en</strong>. Daar hoort bij dat hij ook verder<br />
moet kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat hij weet dat wij dat ook will<strong>en</strong>.<br />
– Vooral bij nabestaand<strong>en</strong> van verkeersdelict<strong>en</strong> komt het nog wel e<strong>en</strong>s<br />
voor dat m<strong>en</strong> zich id<strong>en</strong>tificeert met de (schuldeloze)veroorzaker <strong>en</strong> hem<br />
na verloop van tijd wil vertell<strong>en</strong> <strong>en</strong> (van hem hor<strong>en</strong>) dat hij zijn lev<strong>en</strong><br />
weer zo normaal mogelijk moet oppakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> hem zijn daad niet<br />
blijft nadrag<strong>en</strong>. Wij will<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verder.<br />
Slachtoffers die zegg<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> bijzondere nadel<strong>en</strong> van ondervond<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong>, maar uit burgerzin ingaan op het verzoek van de dader<br />
– Het is e<strong>en</strong> goede zaak dat de dader op e<strong>en</strong> persoonlijke wijze geconfronteerd<br />
wordt met de gevolg<strong>en</strong> van zijn daad. Dat helpt mijns inzi<strong>en</strong>s<br />
beter dan e<strong>en</strong> onpersoonlijke institutionele straf.<br />
– M<strong>en</strong> wil e<strong>en</strong> voorbeeld gev<strong>en</strong> dat het anders kan.<br />
– Misschi<strong>en</strong> helpt dit wel om te voorkom<strong>en</strong> dat hij recidiveert.<br />
Bij daders is het sleutelwoord: spijt. Hierbij valt e<strong>en</strong> onderscheiding te<br />
mak<strong>en</strong> in de volg<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> spijtbetuiging<strong>en</strong>:<br />
Spijt op basis van inzicht<br />
– Het slachtoffer kan zo zijn angst kwijt rak<strong>en</strong> (normaliser<strong>en</strong> van het<br />
beeld).<br />
– Mijn tijd is straks om. Zijn de slachtoffers dan ook hun angst kwijt?<br />
– Ik merk, nu ik vast zit, dat ik mijn toekomst aan het verknall<strong>en</strong> was.<br />
– Ik heb voor mijzelf e<strong>en</strong> norm overschred<strong>en</strong>.<br />
– Ik wil lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> (g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing) dat ik mijn straf accepteer.<br />
– Ik wil straks weer in mijn oude buurt gaan won<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 85<br />
Spijt op basis van schuldgevoel <strong>en</strong> berouw<br />
– Ik heb het vertrouw<strong>en</strong> van bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> beschaamd.<br />
– Het lijkt mij niet leuk om overvall<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>.<br />
– Ik wil iets goed mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gebeurt<strong>en</strong>is voor h<strong>en</strong> lichter mak<strong>en</strong>.<br />
– Ik wil uitlegg<strong>en</strong> hoe het zo gekom<strong>en</strong> is, ik weet dat het ge<strong>en</strong> excuus is,<br />
maar toch?<br />
Spijt gericht op de ander:<br />
– Ik wil zegg<strong>en</strong> dat alle<strong>en</strong> ikzelf verantwoordelijke b<strong>en</strong> voor mijn daad.<br />
– Ik wil zegg<strong>en</strong> dat ze niet bang hoev<strong>en</strong> te zijn voor wraak, nu niet <strong>en</strong><br />
straks niet.<br />
– Ik wil zegg<strong>en</strong> dat ik aan het ler<strong>en</strong> b<strong>en</strong>, dat ze niet bang hoev<strong>en</strong> te zijn<br />
voor herhaling.<br />
De variaties in combinaties van motiev<strong>en</strong> zijn zeer divers. Uitgangspunt<br />
is dat beide partij<strong>en</strong> van tevor<strong>en</strong> (via de bemiddelaar) elkaars belangrijkste<br />
motiev<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Zo kan de w<strong>en</strong>s van de moeder van e<strong>en</strong> vermoorde<br />
zoon zijn: ‘ik moet mijn emoties kwijt anders kan ik niet rouw<strong>en</strong>’. Dedader<br />
zegt: ‘Als die mevrouw dat wil, dan wil ik, om haar te help<strong>en</strong> haar<br />
daarin tegemoet kom<strong>en</strong>. Ik wil daarmee ook lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ik niet zo<br />
slecht b<strong>en</strong> <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> voorkomt dat straks ook e<strong>en</strong> hoop ell<strong>en</strong>de als ik<br />
eruit kom … !’<br />
‘Ik zou hem wel will<strong>en</strong> slaan’, zei e<strong>en</strong> moeder die op het punt staat de<br />
moord<strong>en</strong>aar van haar dochter te ontmoet<strong>en</strong>. ‘Maar dat kan niet, zo bèn<br />
ik niet!’ De rouw<strong>en</strong>de èn schuldbewuste dader, de ex-vri<strong>en</strong>d van de<br />
dochter zei eerder al tijd<strong>en</strong>s de intake aan de bemiddelaar: ‘Ze mag me<br />
slaan!’ De bemiddelaar dacht: toch maar niet. De deelnemers aan e<strong>en</strong><br />
bemiddelingsgesprek zijn immers ge<strong>en</strong> gast<strong>en</strong> van de tv-show van Jerry<br />
Springer.<br />
Het intakeproces in dit soort zak<strong>en</strong> duurt vrij lang. De vraag van de<br />
deelnemer <strong>en</strong> de vorm waarin deze gesteld kan word<strong>en</strong>, evolueert in het<br />
verwerkingsproces dat de deelnemer ook tijd<strong>en</strong>s de intakefase doormaakt.<br />
In de intakefase bouwt de bemiddelaar vertrouw<strong>en</strong> op <strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt<br />
betrouwbare <strong>en</strong> doelgerichte, op de ontmoeting gerichte informatie over<br />
naar beide partij<strong>en</strong>. Hierbij komt de taak van de bemiddelaar als<br />
brugg<strong>en</strong>bouwer tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader het sterkst naar vor<strong>en</strong>. Pas<br />
als de deelnemers in staat zijn hun non-verbale emoties om te zett<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> verbale communicatie, ook al is de boosheid nog zo groot,<br />
wordt e<strong>en</strong> ontmoeting georganiseerd. Meestal wordt in zo’n situatie sam<strong>en</strong>gewerkt<br />
met de therapeut van betrokk<strong>en</strong>e. We vrag<strong>en</strong> ons echter wel<br />
e<strong>en</strong>s af of de lange voorbereiding de spontane ontlading van de emoties<br />
niet te véél weghaalt, waardoor de bemiddeling aan hel<strong>en</strong>de kracht inboet.<br />
Hieronder word<strong>en</strong> twee casuss<strong>en</strong> gedeeltelijk gereconstrueerd. Aan<br />
beide bemiddeling<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> roofovervall<strong>en</strong> vooraf, <strong>en</strong> kwam het verzoek<br />
tot e<strong>en</strong> gesprek van de dader. De twee casuss<strong>en</strong> zijn gekoz<strong>en</strong> omdat ze
Herstelbemiddeling in de praktijk 86<br />
e<strong>en</strong> goed beeld gev<strong>en</strong> van de spanning<strong>en</strong> <strong>en</strong> emoties tijd<strong>en</strong>s het gesprek,<br />
maar ook van de contraster<strong>en</strong>de reacties van slachtoffers: in het <strong>en</strong>e geval<br />
vergev<strong>en</strong>d <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>d, in het andere geval niet-vergev<strong>en</strong>d.<br />
Het bemiddelingsproces: casus 1<br />
Kees, gokverslaafd, heeft via zijn reclasseringswerker over <strong>herstelbemiddeling</strong><br />
gehoord. Hij schrijft e<strong>en</strong> brief aan <strong>herstelbemiddeling</strong>: ‘ ...<br />
ik zit e<strong>en</strong> straf uit van 40 maand<strong>en</strong> weg<strong>en</strong>s gewap<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong> waarbij<br />
ge<strong>en</strong> geweld (lichaamelijk) is gebruikt, ook ge<strong>en</strong> gewond<strong>en</strong> of dod<strong>en</strong> zijn<br />
gevall<strong>en</strong>, gelukkig. Het is voor het eerst van mijn lev<strong>en</strong> dat ik hiermee te<br />
mak<strong>en</strong> heb <strong>en</strong> achteraf heb ik hier <strong>en</strong>orm veel spijt van <strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel groot<br />
schuldgevoel van wat mij niet loslaat <strong>en</strong> ik niet ook los kan lat<strong>en</strong> vanwege<br />
de slachtoffers die hierbij betrokk<strong>en</strong> zijn door mijn schuld. Ik zou<br />
heel graag e<strong>en</strong> gesprek met jullie will<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om de hele zaak te beprat<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dan te kijk<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong> met jullie of er misschi<strong>en</strong> contact gelegd<br />
kan word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader ...’.<br />
Wij nam<strong>en</strong> contact met hem op. Zijn verhaal <strong>en</strong> zijn beleving van het<br />
delict stond<strong>en</strong> daarbij c<strong>en</strong>traal. Zijn delict<strong>en</strong> betroff<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal overvall<strong>en</strong><br />
op snackbars <strong>en</strong> e<strong>en</strong> avondwinkel. In e<strong>en</strong> van de snackbars was hij<br />
e<strong>en</strong> dagelijkse klant van de gokautomaat. Naast de andere snackbars had<br />
hij mevrouw B., die altijd zo vri<strong>en</strong>delijk was voor de verslaafd<strong>en</strong> <strong>en</strong> die<br />
hem altijd van e<strong>en</strong> bakkie koffie voorzag, onder bedreiging met e<strong>en</strong> pistool<br />
overvall<strong>en</strong>. Kees: ‘… Ik b<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s eerder veroordeeld voor e<strong>en</strong><br />
diefstalletje van e<strong>en</strong> auto, maar ik heb altijd principes gehad: respect bewar<strong>en</strong><br />
voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> geweld! Dat is e<strong>en</strong> gewet<strong>en</strong>skwestie. Het<br />
doet je wel wat als je m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van angst in hun broek ziet plass<strong>en</strong>. Niet op<br />
het mom<strong>en</strong>t zelf, maar na e<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong> huis van bewaring kwam ik<br />
bij mijn positiev<strong>en</strong>. Ik b<strong>en</strong> to<strong>en</strong> geflipt, want ik had nooit gedacht dat het<br />
mij zou gebeur<strong>en</strong>. Mijn gevoel voor de medem<strong>en</strong>s was weg. Je ziet de<br />
angst van de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wel, maar je voelt niets. Het ging ook zo gemakkelijk;<br />
e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong> geeft je macht. Je pakt het geld alsof je bij de supermarkt<br />
e<strong>en</strong> pak melk pakt.’<br />
Kees was inderdaad bij zijn positiev<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. Hij maakte ook e<strong>en</strong><br />
oprechte indruk. Opportunistische red<strong>en</strong><strong>en</strong> op strafrechtelijk gebied<br />
speeld<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rol. Hij was immers afgestraft. Via het parket kreg<strong>en</strong> wij<br />
inzage in het proces-verbaal. Daar toetst<strong>en</strong> wij de feit<strong>en</strong> naar aanleiding<br />
van de persoonlijke verhal<strong>en</strong> van Kees <strong>en</strong> steld<strong>en</strong> ons op de hoogte van<br />
de situatie van de slachtoffers destijds.<br />
Met deze informatie hebb<strong>en</strong> wij opnieuw e<strong>en</strong> gesprek gevoerd met<br />
Kees. Nu stond c<strong>en</strong>traal: Wat zijn de details die je je van elke overval kan<br />
herinner<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat betek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die voor jou? Wat wil je zegg<strong>en</strong> aan de<br />
slachtoffers? Wat heb je h<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong>? Wat d<strong>en</strong>k jij dat ze van jou will<strong>en</strong>?<br />
Wat verwacht jij van h<strong>en</strong>?<br />
Voorop stond uiteraard dat Kees bereid is zijn excuses aan te bied<strong>en</strong>.<br />
Daarbij werd ook duidelijk gemaakt dat hij op dat mom<strong>en</strong>t nog vrij was
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 87<br />
om op te houd<strong>en</strong> met zijn voornem<strong>en</strong>. Als de slachtoffers b<strong>en</strong>aderd zijn,<br />
zou hij moreel gezi<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk niet meer vrij zijn om zich terug te trekk<strong>en</strong>.<br />
Hij zou dan zijn slachtoffers nog e<strong>en</strong> keer schade toe kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Kees wilde doorzett<strong>en</strong>. Wij hebb<strong>en</strong> alle slachtoffers e<strong>en</strong> brief geschrev<strong>en</strong><br />
met de vraag om na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het verzoek van Kees <strong>en</strong> daar na<br />
e<strong>en</strong> paar dag<strong>en</strong>, geheel vrijblijv<strong>en</strong>d, e<strong>en</strong> gesprek met ons over te hebb<strong>en</strong>.<br />
Uiteraard hebb<strong>en</strong> wij eerst uitgelegd wat de doelstelling <strong>en</strong> positie van<br />
Herstelbemiddeling is.<br />
Twee snackbars war<strong>en</strong> inmiddels van eig<strong>en</strong>aar verwisseld <strong>en</strong> het personeel<br />
was niet te tracer<strong>en</strong>. Het personeel van de derde snackbar wilde<br />
niets te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met deze zaak. Mevrouw B. waar Kees het meest<br />
over in zat was inmiddels werkloos geword<strong>en</strong> omdat de eig<strong>en</strong>aar de zaak<br />
verkocht had. Ze zat thuis, depressief <strong>en</strong> vol opgekropt verdriet over hetge<strong>en</strong><br />
haar overkom<strong>en</strong> was, nota b<strong>en</strong>e door e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de, waar ze altijd<br />
goed voor geweest was. Ze wist wel dat e<strong>en</strong> aantal van haar gast<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
‘lekkere jong<strong>en</strong>s’ war<strong>en</strong>, maar toch koesterde zij moederlijke gevoel<strong>en</strong>s<br />
voor h<strong>en</strong>, stond h<strong>en</strong> met raad <strong>en</strong> daad bij. Ze had e<strong>en</strong> heilig vertrouw<strong>en</strong><br />
dat ze haar niets zoud<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Dat vertrouw<strong>en</strong> werd door Kees beschaamd.<br />
Zij wilde niet met hem prat<strong>en</strong>, daar was ze nog niet aan toe. Ze<br />
wilde wèl met ons prat<strong>en</strong> zodat wij hem kond<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> hoe het haar<br />
vergaan was.<br />
Alle gevolg<strong>en</strong> van het delict: de verkoop van de zaak, haar werkloosheid,<br />
haar verlor<strong>en</strong> illusies, daarna haar alcoholverslaving, haar angst,<br />
haar wantrouw<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoort <strong>en</strong>zovoort hebb<strong>en</strong> wij aan<br />
Kees verteld. Ook dat zij tijd<strong>en</strong>s het gesprek met ons veel huilde <strong>en</strong> dat ze<br />
aan hem haar tran<strong>en</strong> niet wil lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, maar dat wij het hem wel mocht<strong>en</strong><br />
vertell<strong>en</strong>.<br />
Kees was met stomheid geslag<strong>en</strong>. Ook hij raakte geëmotioneerd to<strong>en</strong><br />
hij vroeg: ‘Waarom heeft niemand mij dit verteld? Die mevrouw gaf mij<br />
altijd koffie, ze had natuurlijk nooit zoiets van mij verwacht. Dat jonge<br />
meisje stond in haar broek te plass<strong>en</strong>, ik zag het wel, maar ik voelde er<br />
niets bij. Ik begrijp dat die mevrouw haar vertrouw<strong>en</strong> in de toekomst<br />
kwijt is. Wat kan ik do<strong>en</strong>? Ik kan haar haar zelfvertrouw<strong>en</strong> niet teruggev<strong>en</strong>?’<br />
Wij hebb<strong>en</strong> Kees voorgesteld om sam<strong>en</strong> met zijn begeleider e<strong>en</strong> brief<br />
op te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> die, naar aanleiding van deze wet<strong>en</strong>schap nu, (middels<br />
onze tuss<strong>en</strong>komst) aan mevrouw B. te stur<strong>en</strong>. Dat is gebeurd. To<strong>en</strong> wij<br />
mevrouw B. later sprak<strong>en</strong> was zij e<strong>en</strong> stuk rustiger. Ze waardeerde de<br />
brief van Kees wel, maar wilde verder niet meer met hem prat<strong>en</strong>.<br />
Met de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de avondwinkel, de familie A. verliep het<br />
bemiddelingsproces anders. Ook deze zaak werd na de overval geslot<strong>en</strong>.<br />
Het was e<strong>en</strong> familiezaak van buit<strong>en</strong>landers, die na <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> in de diplomatieke<br />
di<strong>en</strong>st te hebb<strong>en</strong> gewerkt, in Nederland wild<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>. Zij<br />
wild<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> bestaan opbouw<strong>en</strong> zonder steun van de Nederlandse<br />
regering. De man kon het initiatief van Kees waarder<strong>en</strong> <strong>en</strong> wilde
Herstelbemiddeling in de praktijk 88<br />
daarom op zijn vraag ingaan. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kwam het hem voor dat e<strong>en</strong> verhaal<br />
uit zijn mond over de consequ<strong>en</strong>ties van de overval de dader sterk<br />
zou confronter<strong>en</strong> met het laakbare van zijn gedrag. Wellicht kon daardoor<br />
misschi<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> bijdrage geleverd word<strong>en</strong> aan het voorkom<strong>en</strong><br />
van recidive, zo was zijn vooronderstelling. Wij hadd<strong>en</strong> met Kees nog e<strong>en</strong><br />
voorgesprek over de opbouw van het bemiddelingsgesprek.<br />
De ontmoeting<br />
Kees, die inmiddels in e<strong>en</strong> half op<strong>en</strong> inrichting verbleef kwam met zijn<br />
begeleid<strong>en</strong>de reclasseringswerker naar het kantoor van <strong>herstelbemiddeling</strong>.<br />
De heer A. kwam alle<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> Kees binn<strong>en</strong>kwam gaf de heer A. hem e<strong>en</strong> hand. Kees was beduusd<br />
door dit gebaar. De bemiddelaar ging met beid<strong>en</strong> in gedacht<strong>en</strong>,<br />
terug naar de avond van de overval <strong>en</strong> vroeg h<strong>en</strong> om de beurt te vertell<strong>en</strong><br />
wat er gebeurd was. De beleving van de feit<strong>en</strong> werd voortdur<strong>en</strong>d aan elkaar<br />
getoetst.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s vroeg de bemiddelaar aan de heer A. iets over zijn specifieke<br />
situatie te vertell<strong>en</strong>. De heer A. vertelde dat hij jar<strong>en</strong> vanwege de<br />
diplomatieke di<strong>en</strong>st in Nederland woonde. Hij moest terug naar Iran,<br />
maar omwille van zijn kinder<strong>en</strong>, die inmiddels al vrij sterk in de Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving geïntegreerd war<strong>en</strong>, besloot hij hier te blijv<strong>en</strong>. In<br />
afwachting van e<strong>en</strong> officiële verblijfsstatus huurde hij e<strong>en</strong> avondwinkel<br />
om in zijn eig<strong>en</strong> onderhoud te voorzi<strong>en</strong>.<br />
Hij werkte wel zesti<strong>en</strong> uur per dag, zo vertelde hij aan Kees. Ook zijn<br />
vrouw <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> help<strong>en</strong>. Omdat de heer A. gebrok<strong>en</strong> Nederlands<br />
<strong>en</strong> Engels sprak vroeg de bemiddelaar aan Kees of deze met eig<strong>en</strong><br />
woord<strong>en</strong> wil herhal<strong>en</strong> wat hij van de heer A. begrep<strong>en</strong> had. Ook Kees<br />
kreeg de geleg<strong>en</strong>heid zijn verhaal te vertell<strong>en</strong>. Hierna volg<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uit het bemiddelingsgesprek.<br />
Kees:<br />
‘Ik begrijp dat de heer A heel hard gewerkt heeft om op eig<strong>en</strong> kracht iets<br />
op te bouw<strong>en</strong>, onafhankelijk te zijn van zijn regering of wat dan ook. Hij<br />
is heel trots op wat hij bereikt heeft. En…eh…ja, ik besef nu ook maar al<br />
te goed wat hij gedaan heeft voor zijn gezin <strong>en</strong> dat ik daar …eh…dat ik<br />
daar…ja, ik vind het echt heel erg <strong>en</strong> het spijt me dat ik dit gedaan heb.<br />
Nu vind ik het maar al te erg, zeker nu ik weet wat hij allemaal opgebouwd<br />
heeft voor zijn gezin. Zijn trots…eh…dat ik daar binn<strong>en</strong> kom <strong>en</strong><br />
dat gewoon maar afneem. Ja, dat vind ik erg. Wat me deed schrikk<strong>en</strong> was<br />
dat later bleek dat ook uw vrouw in de zaak was <strong>en</strong> uw dochtertje, die<br />
had ik helemaal niet gezi<strong>en</strong>.’<br />
Heer A:<br />
‘Zij was elf jaar. Zij was plotseling vrij van school <strong>en</strong> was met haar moeder<br />
meegekom<strong>en</strong>. Wij war<strong>en</strong> altijd in de winkel. Omdat de winst nog niet
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 89<br />
zo hoog was kond<strong>en</strong> wij ge<strong>en</strong> personeel aanstell<strong>en</strong>. Het was e<strong>en</strong> familieaangeleg<strong>en</strong>heid.<br />
Ook de oudste dochter kwam help<strong>en</strong>.’<br />
Daarna werd er verder gesprok<strong>en</strong> over het feit dat Kees de heer A. gesommeerd<br />
had de kassa te op<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Kees:<br />
‘Het leek wel of er ge<strong>en</strong> rem meer op me zat. Van binn<strong>en</strong> in mijn hoofd<br />
was ik het gevoel voor mijn medem<strong>en</strong>s kwijt. Ik was agressief . Het is misschi<strong>en</strong><br />
vervel<strong>en</strong>d voor u om terug te hal<strong>en</strong>, maar ik heb u to<strong>en</strong> vastgepakt<br />
<strong>en</strong> uw jasje gecontroleerd.’<br />
De heer A. vertelde dat het niet zo gegaan is, maar dat Kees <strong>en</strong> zijn maat<br />
twee blikjes bier lek<strong>en</strong> te will<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> <strong>en</strong> ine<strong>en</strong>s riep<strong>en</strong>: geld, geld! De<br />
heer A. gaf te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat hij niet verstaan had wat ze nog meer zeid<strong>en</strong><br />
maar begreep wel de bedoeling <strong>en</strong> gaf hun het geld.<br />
Heer A:<br />
‘Mijn vrouw trilde over haar hele lichaam. Zij heeft hartproblem<strong>en</strong>. Dat<br />
heeft ze ook gezegd aan de overvallers, <strong>en</strong> ik heb het ook gezegd. Maar zij<br />
kwam<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> voor het geld. To<strong>en</strong> ze weg war<strong>en</strong> kwam de politie. Maar<br />
ja, de volg<strong>en</strong>de dag had ik ge<strong>en</strong> geld om de groothandel te betal<strong>en</strong>. To<strong>en</strong><br />
heb ik voor het eerst van mijn lev<strong>en</strong> geld moet<strong>en</strong> l<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dat was wel<br />
moeilijk, maar het was de realiteit, daar kon ik niets aan do<strong>en</strong>. Maar mevrouw<br />
F. (teg<strong>en</strong> bemiddelaar) Ik haat niemand, I hate nobody. Ik probeer<br />
op e<strong>en</strong> positieve manier in het lev<strong>en</strong> te staan. Ik zoek de happiness in de<br />
geme<strong>en</strong>schap met andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik probeer altijd zo te blijv<strong>en</strong>.’<br />
Kees was intuss<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> van zijn à propos geraakt. Daarom vroeg de bemiddelaar<br />
de heer A. nogmaals zijn laatste zinn<strong>en</strong> te herhal<strong>en</strong>.<br />
Heer A:<br />
‘Ik antwoordde over hoe ik d<strong>en</strong>k over het lev<strong>en</strong> na de gebeurt<strong>en</strong>is. Hoe<br />
het lev<strong>en</strong> moet met andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Wat gebeurd is, is gebeurd. Ik probeerde<br />
mij te realiser<strong>en</strong> dat ik ook zonder geld bij de groothandel e<strong>en</strong><br />
oplossing moest zi<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. Dat is toch niet het einde van de wereld,<br />
het lev<strong>en</strong> gaat door.’<br />
Kees:<br />
‘Het is niet het einde van de wereld?! Ik heb alle respect voor mijnheer A.<br />
hoe hij er nu teg<strong>en</strong> aankijkt. Voor mezelf zie ik dat toch heel anders. Dat<br />
ik hiertoe in staat was zie ik als mijn donkerste kant die ik altijd heb kunn<strong>en</strong><br />
verberg<strong>en</strong>, ondanks mijn verslaving. Ik had niet verwacht dat ik in<br />
staat was om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te overvall<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bedreig<strong>en</strong>. Nu merk ik dat als je<br />
de criminele kant op gaat wat je m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan kan do<strong>en</strong>, geestelijk, wat je<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> af kan nem<strong>en</strong>. Dat zijn ding<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong>. Maar ook
Herstelbemiddeling in de praktijk 90<br />
daar zitt<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bij, <strong>en</strong> ik b<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> van, die best wel zwaar met hun<br />
gewet<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Ik vind het heel erg wat ik die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> heb aangedaan.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die met hart <strong>en</strong> ziel (richt zich rechtstreeks tot heer A) hun zaak<br />
opbouw<strong>en</strong>, hun trots ..., hun gezin ..., in e<strong>en</strong> klap iets weg kan hal<strong>en</strong>. Dat<br />
vernietig je in e<strong>en</strong> paar minut<strong>en</strong>.’<br />
Kees:<br />
‘Hoe gaat het nu met uw vrouw <strong>en</strong> dochtertje?’<br />
Heer A:<br />
‘Het gaat wel weer. Het is e<strong>en</strong> hele tijd moeilijk geweest. Mijn dochtertje<br />
had nachtmerries. Want het is voor haar e<strong>en</strong> soort shock geweest. Ik heb<br />
geprobeerd om de situatie te verander<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewoon door te gaan. Kort<br />
na de overval hebb<strong>en</strong> we de zaak verkocht; we hebb<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> verblijfsvergunning<br />
gekreg<strong>en</strong>. Daarna is het met mijn vrouw beter gegaan. We<br />
hop<strong>en</strong> na vier jaar op vakantie te gaan naar Iran, dat is voor haar erg belangrijk.’<br />
Heer A:<br />
‘Ik vind het positief dat Kees e<strong>en</strong> gesprek gevraagd heeft. Belangrijker is<br />
nog dat hij beseft, dat het tot hem doordringt. Dat hij leert begrijp<strong>en</strong> dat<br />
het lev<strong>en</strong> voor niemand gemakkelijk is. Het is moeilijk voor iedere<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
niemand is perfect. Als hij dat kan begrijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan besluit<strong>en</strong> om lid van<br />
de geme<strong>en</strong>schap te zijn. Als hij positief kan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Als wij ons positief<br />
gedrag<strong>en</strong> dan kan het lev<strong>en</strong> veilig zijn voor iedere<strong>en</strong>. Wat is belangrijk?<br />
Het is belangrijk om te ler<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gebeurt<strong>en</strong>is. Dan kunn<strong>en</strong> wij doorgaan<br />
met hoop. Ik hoop dat het jou nu beter zal gaan.’<br />
Kees:<br />
‘Ik kan alle<strong>en</strong> maar respect hebb<strong>en</strong> voor de heer A. Het is gewoon mijn<br />
dommigheid geweest, dat ik niet eerder aan mijn verslaving gewerkt heb.<br />
Ik wil van mijn verslaving af <strong>en</strong> als e<strong>en</strong> beter m<strong>en</strong>s uit gevang<strong>en</strong>is kom<strong>en</strong>.<br />
Ik vind het erg dat ik op deze manier inzicht heb moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> hoe het<br />
moet. Ik vind het <strong>en</strong>erzijds fijn dat we hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> prat<strong>en</strong>. Van de<br />
andere kant is het, nu ik uw verhaal k<strong>en</strong>, voor mij dubbel zo erg. E<strong>en</strong> gesprek<br />
is mooi, maar als er ooit iets is, voor u of uw vrouw waarbij ik zou<br />
kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>, laat mij dat wet<strong>en</strong>.’<br />
Heer A:<br />
‘Ik zal ook aan mijn vrouw vertell<strong>en</strong> over dit gesprek. Ik w<strong>en</strong>s Kees positieve<br />
verandering<strong>en</strong> toe voor de toekomst. Ik heb ge<strong>en</strong> negatieve gevoel<strong>en</strong>s,<br />
ik heb ge<strong>en</strong> haat, voor niemand.’<br />
Na de bemiddeling was Kees zeer <strong>en</strong>thousiast, uitgelat<strong>en</strong> bijna, over het<br />
verloop van de ontmoeting. Hij voelde zich k<strong>en</strong>nelijk serieus g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Hij vroeg de bemiddelaar of deze zou kunn<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> dat er zo spoedig
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 91<br />
mogelijk e<strong>en</strong> boeket bloem<strong>en</strong> bezorgd kon word<strong>en</strong> bij mevrouw A. Als hij<br />
terug zou zijn in de inrichting <strong>en</strong> zijn zakgeld gekreg<strong>en</strong> had, zou hij mete<strong>en</strong><br />
het geld opstur<strong>en</strong>. Kees heeft zich aan zijn woord gehoud<strong>en</strong>.<br />
Het bemiddelingsproces: casus 2<br />
Niet alle slachtoffers reager<strong>en</strong> zo verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>d als heer A. Ter contrast<br />
wordt hieronder e<strong>en</strong> tweede casus besprok<strong>en</strong> waarbij ik minder lang zal<br />
stilstaan bij de voorbereid<strong>en</strong>de gesprekk<strong>en</strong>.<br />
Marc is zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> jaar <strong>en</strong> zit e<strong>en</strong> straf uit van e<strong>en</strong> jaar weg<strong>en</strong>s vier overvall<strong>en</strong>.<br />
Drie overvall<strong>en</strong> op Chinese snackbars <strong>en</strong> de laatste op e<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>zinepompstation. Hij werd naar ons verwez<strong>en</strong> door de orthopedagoog<br />
van de jeugdinrichting. Vooral de angstige reactie van de pompbedi<strong>en</strong>de<br />
(Jan) had Marc aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> gezet. ‘Ik wist niet dat ik iemand<br />
zo bang kon mak<strong>en</strong>!’, vertelde hij tijd<strong>en</strong>s de intake aan de bemiddelaar.<br />
Hij heeft er e<strong>en</strong> nacht op het strand over nagedacht waarna hij zich aangegev<strong>en</strong><br />
heeft bij de politie. ‘Ik besefte to<strong>en</strong> pas dat ik mijn toekomst aan<br />
het verknall<strong>en</strong> was <strong>en</strong> dat wilde ik niet!’<br />
Marc komt uit e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>g christelijk gezin, woont al ruim e<strong>en</strong> jaar zelfstandig<br />
<strong>en</strong> is ernstig gok- <strong>en</strong> drankverslaafd. ‘Ze hadd<strong>en</strong> me thuis niet<br />
meer onder controle, trouw<strong>en</strong>s mijn zuss<strong>en</strong> ook niet.’ Naast het feit dat<br />
hij er nu toe gemotiveerd lijkt te zijn om zijn toekomst niet te verknall<strong>en</strong><br />
wil hij ook aan de slachtoffers lat<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat ze niet bang hoev<strong>en</strong> zijn<br />
<strong>en</strong> dat hij bereid is om in de hav<strong>en</strong> te gaan werk<strong>en</strong> om hun schade te vergoed<strong>en</strong>.<br />
De slachtoffers van twee Chinese snackbars will<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> confrontatie<br />
met Marc. Het slachtoffer van de derde snackbar is wel bereid Marc met<br />
de bemiddelaar te ontvang<strong>en</strong>. De eig<strong>en</strong>aar, e<strong>en</strong> bootvluchteling uit Vietnam,<br />
zal binn<strong>en</strong>kort zijn snackbar sluit<strong>en</strong>. Mede door de overval zit de<br />
‘loop’ er niet meer in. Gezi<strong>en</strong> de taalproblem<strong>en</strong> was Marc gedwong<strong>en</strong><br />
zijn excuses op e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige <strong>en</strong> heldere manier over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
uitdaging die de oprechtheid ervan zeer t<strong>en</strong> goede kwam. Het slachtoffer<br />
vatte het delict <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> daarvan kernachtig sam<strong>en</strong>: ‘Jouw minuut<br />
was kort, de mijne lang…!’ Bij het afscheid voegde hij eraan toe: ‘Als jij<br />
vrij komt, kun jij terugkom<strong>en</strong>. Jij b<strong>en</strong>t goed van binn<strong>en</strong>!’<br />
De bemiddeling met Jan, de pompbedi<strong>en</strong>de, verliep anders. Tijd<strong>en</strong>s de<br />
intake vertelde Jan aan de bemiddelaar dat hij eig<strong>en</strong>lijk niets aan de<br />
overval had overgehoud<strong>en</strong>, maar hij wilde ‘dat koppie’ (zonder bivakmuts)<br />
wel e<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong>.<br />
De ontmoeting<br />
De bemiddeling vond plaats in e<strong>en</strong> kantoor van de reclassering. Het gesprek<br />
zelf heeft ongeveer e<strong>en</strong> uur geduurd. Hieronder volg<strong>en</strong> de belangrijkste<br />
fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.
Herstelbemiddeling in de praktijk 92<br />
Jan:<br />
‘Wat ik nog weet, het was gewoon e<strong>en</strong> dag als normaal. En eh…voordat<br />
hij kwam was er iemand binn<strong>en</strong>. Daar stond ik wat mee te ouwehoer<strong>en</strong>,<br />
wat je wel vaker doet, koffie drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. Hij begon erover, zo van: Word<br />
je hier nou nooit overvall<strong>en</strong> of zo? Eh..ik zei: Nee joh, dat is nog nooit gebeurd,<br />
ik klop het nog af onder de tafel ook! Het was iets voor half acht<br />
dat hij weg ging. Om acht uur gaan we sluit<strong>en</strong> dus ik ga alvast alles opruim<strong>en</strong>.<br />
Ik draai me om <strong>en</strong> staat hij hier ine<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> pistool op me gericht.<br />
En dan kassa op<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo…’<br />
Bemiddelaar:<br />
‘Wat gebeurt er dan met je?’<br />
Jan:<br />
‘Als je je omdraait <strong>en</strong> je kijkt in de loop, dan schrik je je de kolere.<br />
Dus…dat is gewoon e<strong>en</strong> feit. Je voelt je erg klein word<strong>en</strong>. Je voelt<br />
je gewoon niks meer. Je d<strong>en</strong>kt gewoon laat hij zijn gang maar<br />
gaan. Je kan wel de held uit gaan hang<strong>en</strong>, maar dat doe je ook<br />
niet. Laat hij zijn gang maar gaan, laat hij het geld maar pakk<strong>en</strong>.’<br />
Bemiddelaar:<br />
‘Wil je aan Marc vertell<strong>en</strong> hoe bang je was?’<br />
Jan teg<strong>en</strong> Marc:<br />
‘Je was gewoon angstig natuurlijk, je weet nooit of het e<strong>en</strong> echt<br />
pistool is of niet e<strong>en</strong> echt pistool. Je zag zo wel aan mij dat ik<br />
angstig was. Ik zeg pakk<strong>en</strong> maar <strong>en</strong> ik b<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> afstand blijv<strong>en</strong><br />
staan. Ook al was het ge<strong>en</strong> echt pistool, dat risico moet je gewoon<br />
niet nem<strong>en</strong>. Ik hield je toch in de gat<strong>en</strong> <strong>en</strong> oprott<strong>en</strong>. Jij zei ook<br />
nog ‘ik doe het ook niet voor mijn plezier’ zoiets. Dat vind ik ook<br />
raar als je dat zegt. Als je zo met voorbedachte rade, met e<strong>en</strong><br />
luchtdrukpistool <strong>en</strong> bivakmuts <strong>en</strong> zo op pad gaat, dan d<strong>en</strong>k ik dat<br />
je er toch met voorbedachte rade op uit gegaan b<strong>en</strong>t. Dus je hebt<br />
niet toevallig geld nodig gehad, ne<strong>en</strong>, je b<strong>en</strong>t er voor 100% op uit<br />
gegaan!’<br />
Stilte<br />
Marc:<br />
‘Ja…Ik had het niet specifiek op u gericht, maar ik was wel van plan e<strong>en</strong><br />
beroving te pleg<strong>en</strong>, ik had geld nodig vanwege schuld<strong>en</strong> door mijn gokverslaving.’
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 93<br />
Jan:<br />
‘B<strong>en</strong> je daarna die avond gewoon de kroeg ingegaan <strong>en</strong> gedaan<br />
van: jong<strong>en</strong>s ik heb e<strong>en</strong> meevaller drink iets van mij …’<br />
Marc:<br />
‘Ik b<strong>en</strong> wel de kroeg in gegaan, dat is zeker.’<br />
Jan:<br />
‘Als je schuld<strong>en</strong> hebt, dan betaal je toch eerst die schuld<strong>en</strong> af !<br />
Want zo is je geld wéér op. Want als je alles weer op maakt, dan<br />
helpt het ge<strong>en</strong> mallemoer, dan moet je weer e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong>!<br />
Dan moet je weer naar de volg<strong>en</strong>de toe. Want je b<strong>en</strong>t niet bezig<br />
om je schuld<strong>en</strong> af te betal<strong>en</strong> <strong>en</strong> de goeie kant op te gaan. Ne<strong>en</strong>, je<br />
b<strong>en</strong>t bezig om van de <strong>en</strong>e situatie in de andere te roll<strong>en</strong>!’<br />
Marc:<br />
‘Dat klopt, zeker. Dat is uiteindelijk de red<strong>en</strong> geweest dat ik mezelf<br />
heb aangegev<strong>en</strong>. Ik kwam gewoon niet verder. Dat was het dus<br />
ook.’<br />
Bemiddelaar:<br />
‘Kun je vertell<strong>en</strong> aan Jan waaròm je overvall<strong>en</strong> ging pleg<strong>en</strong>?’<br />
Marc:<br />
‘Ik wou mijn problem<strong>en</strong> niet zi<strong>en</strong>, Daarom ging ik veel drink<strong>en</strong>,<br />
om te verget<strong>en</strong>.’<br />
Jan:<br />
‘Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t gebeurt er iets waardoor je gaat<br />
besluit<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> te pleg<strong>en</strong>. Je gaat iets regel<strong>en</strong> om aan e<strong>en</strong><br />
pistool te kom<strong>en</strong>. Je gaat alles in sc<strong>en</strong>e zett<strong>en</strong>. Dat vind ik gewoon<br />
heel erg laag. Iedere<strong>en</strong> is bezig om gewoon zijn c<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te<br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Als dat zo maar ine<strong>en</strong>s onder je neus vandaan wordt<br />
getrokk<strong>en</strong>, dan vind ik dat gewoon erg laag. Maar ja, zo d<strong>en</strong>k ik<br />
erover.’<br />
Bemiddelaar:<br />
‘Begrijp je wat Jan bedoelt?’<br />
Marc:<br />
‘Tuurlijk.’<br />
Jan:<br />
‘Als je normaal d<strong>en</strong>kt, dan is werk<strong>en</strong> toch de normaalste zaak van<br />
de wereld. Als ik jouw fiets pik, waar jij misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar jaar<br />
voor hebt gespaard <strong>en</strong> ik trek met behulp van mijn revolver jouw
Herstelbemiddeling in de praktijk 94<br />
fiets onder jouw kont vandaan, dan word jij toch ook woed<strong>en</strong>d !<br />
Dan b<strong>en</strong> je toch ook kwaad. Dat is precies hetzelfde. Ik sta mijn<br />
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, die zaak is dan van mijn vader <strong>en</strong> ik b<strong>en</strong><br />
mede-eig<strong>en</strong>aar, <strong>en</strong> iemand komt in je èig<strong>en</strong> zaak zo e<strong>en</strong> pistool op<br />
je kop zett<strong>en</strong>, dan voel je je gewoon klein…’<br />
Marc:<br />
‘Ik d<strong>en</strong>k wel dat hij heel erg geschrokk<strong>en</strong> was. Ja. Ik zei doe die<br />
kast op<strong>en</strong> ..<strong>en</strong>…ik zag wel dat hij achter in de zaak ging<br />
staan……To<strong>en</strong> pakte ik het geld. To<strong>en</strong> ging eig<strong>en</strong>lijk iets door me<br />
he<strong>en</strong> wat ik niet zag bij de andere overvall<strong>en</strong>. Ik had daar ge<strong>en</strong><br />
emoties gezi<strong>en</strong> bij de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zelf, maar bij u zag ik dat u erg<br />
geschrokk<strong>en</strong> was, echt! To<strong>en</strong> dacht ik bij mezelf, waar b<strong>en</strong> ik nu<br />
eig<strong>en</strong>lijk mee bezig, wat doe ik die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan. To<strong>en</strong> zei ik dus<br />
ook dat ik het niet voor mijn lol deed <strong>en</strong> zo…’<br />
Bemiddelaar teg<strong>en</strong> Jan:<br />
‘Vond je dit e<strong>en</strong> excuus?’<br />
Jan:<br />
‘Ik vind dat helemaal ge<strong>en</strong> excuus. Als jij vier overvall<strong>en</strong> pleegt is<br />
dat ge<strong>en</strong> excuus. Dat is ge<strong>en</strong> excuus. Het valt ook nooit meer goed<br />
te prat<strong>en</strong>. Voor hem is natuurlijk die situatie k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de, om zo aan<br />
geld te kom<strong>en</strong>, de laagste weg die je kan pakk<strong>en</strong>, de makkelijkste<br />
weg eig<strong>en</strong>lijk. De makkelijkste weg? Het is niet de makkelijkste<br />
weg, want als je ziet hoeveel narigheid hij zichzelf op de hals<br />
gehaald heeft. Als je zelf mete<strong>en</strong> hulp had gezocht of bij je ouders<br />
de situatie had uitgelegd, dan was je beter uit geweest. Nou heb je<br />
zelf veel moeite, je doet je familie pijn ermee. Andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> doe<br />
je er pijn mee <strong>en</strong> je b<strong>en</strong>t helemaal niets verder, je b<strong>en</strong>t alle<strong>en</strong> maar<br />
meer in de narigheid gekom<strong>en</strong>. Maar dat weet je nu zelf ook wel.<br />
Je b<strong>en</strong>t ook niet gek!’<br />
Marc:<br />
‘Ik b<strong>en</strong> het er helemaal mee e<strong>en</strong>s nu, dat er ge<strong>en</strong> excuus is voor<br />
het wat ik gedaan heb.’<br />
Jan:<br />
‘Ik b<strong>en</strong> hier niet gekom<strong>en</strong> omdat ik medelijd<strong>en</strong> met je heb.’<br />
Marc:<br />
‘Nee, dat begrijp ik ook wel.’<br />
Jan:<br />
‘Dat je gestraft wordt is gewoon terecht. Voor mij had je nog wel<br />
ti<strong>en</strong> jaar langer kunn<strong>en</strong> zijn. Want ik zeg maar: Voor wat je doet,
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 95<br />
moet je voor gestraft word<strong>en</strong>. Je achtergrond<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. Dat kan dan<br />
allemaal wel erg zijn, maar je doet het toch allemaal zelf, je b<strong>en</strong>t<br />
er zelf bij. Je hebt zelf alles in touw gezet, je loopt met e<strong>en</strong><br />
bivakmuts, met e<strong>en</strong> luchtdrukpistool. Je gaat al met voorbedacht<strong>en</strong><br />
rade voor e<strong>en</strong> overval. Je d<strong>en</strong>kt ik ga eerst ev<strong>en</strong> wat drink<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dan ga je e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong>. Je weet alles al wat je doet…!? Dus<br />
als ik zeg dat ik medelijd<strong>en</strong> met je heb? Nul komma nul hoor, echt<br />
niet.’<br />
Bemiddelaar teg<strong>en</strong> Marc:<br />
‘Is dat hetge<strong>en</strong> je vraagt?’<br />
Marc:<br />
‘Nee.’<br />
Jan:<br />
‘Ik zeg: wat gebeurd is, is gebeurd, dat draai je nu toch niet terug.<br />
Hij weet zelf wel dat hij fout is geweest. Ik hoop voor hem dat hij<br />
de goeie kant op gaat <strong>en</strong> niet meer terugvalt in zijn situatie van<br />
vroeger. Daarvoor b<strong>en</strong> ik hier. Ik wil ge<strong>en</strong> boeman spel<strong>en</strong>, maar ik<br />
wil wel zi<strong>en</strong> welke figuur dat daarachter zit. Hij meldt zich ook niet<br />
voor niks zelf aan. Als jij e<strong>en</strong> zware jong<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t, dan d<strong>en</strong>k je krijg<br />
de kelere maar, ik ga gewoon weer verder. Waarom ik hiernaar<br />
toegekom<strong>en</strong> b<strong>en</strong>? Sommig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, hij weet toch wel wat hij<br />
gedaan heeft, laat hem lekker zijn straf uitzitt<strong>en</strong>, je lijkt wel gek<br />
om daar naar toe te gaan. Maar ja, waarom ik hier naar toe b<strong>en</strong><br />
gegaan…? Ik wou toch….gewoon….eh…misschi<strong>en</strong>.., hoe of<br />
wat….Kijk<strong>en</strong> wie erachter zit, …toch, ja……., Waarom hij zoiets<br />
doet?’<br />
Bemiddelaar:<br />
‘Heb je daar nu e<strong>en</strong> antwoord op?’<br />
Jan:<br />
‘Eh…. In principe had ik dat al. Het staat allemaal beschrev<strong>en</strong> in<br />
het proces verbaal. Hij had al geschrev<strong>en</strong> dat hij gokverslaafd was<br />
<strong>en</strong> aan de drank zat. Dat wist ik allemaal al.’<br />
Bemiddelaar:<br />
‘Is het nu anders om dat persoonlijk te hor<strong>en</strong>? Om dat met elkaar<br />
uit te wissel<strong>en</strong>?’<br />
Jan:<br />
‘In e<strong>en</strong> brief weet je niet wie erachter zit, ik k<strong>en</strong> dan die persoon niet.<br />
Zo’n gesprek is natuurlijk e<strong>en</strong> stuk persoonlijker. Je kan wel je schuld be-
Herstelbemiddeling in de praktijk 96<br />
tuig<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> brief, maar je ziet nooit hoe dat koppie ervoor zit. Je kan<br />
slijm<strong>en</strong> wat je wil, maar je ziet de persoon niet.’<br />
Jan vertelt nog aan Marc dat hij er respect voor heeft dat Marc de moed<br />
gehad heeft om zich aan te gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> nu zijn excuses te mak<strong>en</strong>. Hij voegt<br />
daaraan toe: ‘Ik weet niet of ik dat gekund zou hebb<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> had ik<br />
wel gedacht: ze wet<strong>en</strong> het toch niet, dus laat maar. ….!’<br />
Slot<br />
De deelnemers aan e<strong>en</strong> bemiddelingsgesprek zijn gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong><br />
literaire personages. De neerslag van e<strong>en</strong> ontmoeting is ge<strong>en</strong> literair betoog<br />
over schuld <strong>en</strong> boete. Het gaat over herk<strong>en</strong>bare, kwetsbare m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Overvaller Kees heeft e<strong>en</strong> zichzelf gestelde norm overschred<strong>en</strong>: e<strong>en</strong><br />
vermog<strong>en</strong>sdelict of materieel geweld vindt hij niet zó erg, maar geweld<br />
teg<strong>en</strong> person<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan nog teg<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, ging hem te ver. Natuurlijk<br />
speelde eig<strong>en</strong>belang mee: hij wilde in moreel <strong>en</strong> emotioneel opzicht<br />
schoon schip mak<strong>en</strong> omdat hij na zijn gevang<strong>en</strong>isstraf weer terug wilde<br />
ker<strong>en</strong> in zijn eig<strong>en</strong> omgeving, bij zijn vri<strong>en</strong>din <strong>en</strong> kind.<br />
Zijn slachtoffer, de heer A, gaat uit burgerzin in op het verzoek van<br />
Kees. E<strong>en</strong> dergelijke motivatie treff<strong>en</strong> wij, afhankelijk van de emotionele<br />
impact van het delict of de draagkracht, wel meer aan bij slachtoffers.<br />
Het geeft mijns inzi<strong>en</strong>s aan dat er m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn die ervan uitgaan dat de<br />
strafrechtspleging niet alle<strong>en</strong> bij Justitie hoort maar ook tot de verantwoordelijkheid<br />
van de burger.<br />
Slachtoffer Jan reageert heel anders. Hij vaart teg<strong>en</strong> Marc uit <strong>en</strong> wil van<br />
ge<strong>en</strong> medelijd<strong>en</strong> of vergeving wet<strong>en</strong>. Hij is veel bozer <strong>en</strong> verontwaardigder<br />
dan hij zegt te zijn <strong>en</strong> worstelt met de vraag waarom Marc überhaupt<br />
zoiets ‘laags’ kan do<strong>en</strong>. Toch lijkt hij zijn oordeel over de m<strong>en</strong>s achter de<br />
overvaller bij te moet<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>: Marc blijkt niet echt e<strong>en</strong> ‘zware jong<strong>en</strong>’<br />
te zijn.<br />
T<strong>en</strong>slotte zi<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> overtuig<strong>en</strong>de ‘inkeer’ bij Marc: hij confronteerde<br />
zichzelf met de consequ<strong>en</strong>ties van zijn gedrag <strong>en</strong> gaf zich aan. Hij biedt<br />
zijn excuses aan <strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong> dat hij er hard aan werkt om van zijn verslaving<br />
af te kom<strong>en</strong>.<br />
Kortom, er zijn ev<strong>en</strong>veel motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> combinaties van motiev<strong>en</strong> mogelijk<br />
als er aanvrag<strong>en</strong> zijn. Uitgangspunt van bemiddeling is het stimuler<strong>en</strong><br />
van de verwerking van het delict. Door het gesprek krijg<strong>en</strong> zowel<br />
het slachtoffer als de dader e<strong>en</strong> beter inzicht in de impact van het delict,<br />
hun verantwoordelijkheid <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> situatie. Het uitzicht op de verwerking,<br />
het loslat<strong>en</strong> van slachtofferschap én daderschap, wordt daardoor<br />
bevorderd.
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht<br />
Duet of duel?<br />
L. Walgrave *<br />
In dit korte artikel wordt herstelrecht gepres<strong>en</strong>teerd als e<strong>en</strong> basis voor<br />
e<strong>en</strong> volwaardig alternatief voor de strafrechtelijke <strong>en</strong> de heropvoed<strong>en</strong>de<br />
aanpak van de criminaliteit. Daarvoor pleit<strong>en</strong> sociaal-ethische <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tele<br />
argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s blijkt uit de praktijk dat de toepasbaarheid<br />
van herstelgerichte interv<strong>en</strong>tiemodell<strong>en</strong> zeer ver kan uitdij<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet<br />
beperkt moet blijv<strong>en</strong> tot zog<strong>en</strong>aamde ‘kleine crimnaliteit’.<br />
De opkomst van herstelrecht<br />
In het laatste dec<strong>en</strong>nium is de belangstelling voor herstelrecht zeer sterk<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, vooral op grond van drie grote stroming<strong>en</strong>, de slachtofferbeweging<strong>en</strong>,<br />
het ‘communitarisme’ <strong>en</strong> het abolitionisme in de kritische<br />
criminologie (Van Ness <strong>en</strong> Heetderks Strong, 1997). Over de concrete<br />
inhoud van restorative justice, of ‘herstelrecht’ bestaat echter ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>sgezindheid.<br />
Er zijn grote verschill<strong>en</strong> in opvatting over wat herstel precies<br />
inhoudt, over de wijze waarop het kan/moet word<strong>en</strong> nagestreefd, de verhouding<br />
tuss<strong>en</strong> de informele process<strong>en</strong> <strong>en</strong> het formele justitieapparaat,<br />
over de reikwijdte van het herstelrechtelijke alternatief, <strong>en</strong>zovoort<br />
(McCold, 1998).<br />
Bazemore <strong>en</strong> ikzelf steld<strong>en</strong> als definitie voor: ‘Restorative justice is<br />
every action that is primarily ori<strong>en</strong>ted toward doing justice by repairing<br />
the harm that has be<strong>en</strong> caused by a crime’ (1999, p. 48). Deze definitie<br />
legt de ess<strong>en</strong>tiële discussiepunt<strong>en</strong> bloot in de ontwikkeling van herstelrecht:<br />
de definitie van ‘de schade veroorzaakt door e<strong>en</strong> delict’; de aanduiding<br />
van wie (of wat) als e<strong>en</strong> ‘slachtoffer’ erk<strong>en</strong>d wordt; de wijze<br />
waarop de schade kan word<strong>en</strong> ‘hersteld’; <strong>en</strong>dewijzewaarop‘recht kan<br />
word<strong>en</strong> gedaan’.<br />
De definitie van ‘de schade veroorzaakt door e<strong>en</strong> delict’<br />
De focus op de schade is de sleutel tot herstelrecht, <strong>en</strong> maakt het ess<strong>en</strong>tiële<br />
verschil uit van herstelrecht, met het strafrecht of het rehabilitatief<br />
jeugdstrafrecht. Daarom wordt herstelrecht e<strong>en</strong> ander paradigma g<strong>en</strong>oemd<br />
(Zehr, 1990). In het herstelrecht wordt de maatschappelijke reactie<br />
op e<strong>en</strong> misdrijf niet in de eerste plaats gericht op de bestraffing van<br />
het misdrijf, noch op de heropvoeding van de dader, maar wel op het<br />
* De auteur is hoogleraar criminologie aan de Katholieke Universiteit Leuv<strong>en</strong>.<br />
97
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht 98<br />
herstel van of comp<strong>en</strong>satie voor de schade <strong>en</strong> het leed die door het misdrijf<br />
zijn veroorzaakt. In principe wordt e<strong>en</strong> herstelrechtelijk antwoord<br />
gezocht op alle vorm<strong>en</strong> van schade, leed <strong>en</strong> onrust, voor zover ze zijn<br />
veroorzaakt door het misdrijf <strong>en</strong> de nasleep ervan: de materiële schade<br />
bij de concrete slachtoffers, de psychologische gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele<br />
relationele problem<strong>en</strong>, maar ook de sociale <strong>en</strong> maatschappelijke gevolg<strong>en</strong>,<br />
zoals onveiligheidsgevoel<strong>en</strong>s of sociale onrust. 1<br />
De aanduiding aan wie (of wat) als e<strong>en</strong> ‘slachtoffer’ erk<strong>en</strong>d wordt<br />
M<strong>en</strong> is het er roer<strong>en</strong>d over e<strong>en</strong>s dat het concrete individuele slachtoffer<br />
in het brandpunt van de herstelrechtelijke aandacht moet staan. Meestal<br />
word<strong>en</strong> person<strong>en</strong> uit de onmiddellijke omgeving als ‘secundaire slachtoffers’<br />
erk<strong>en</strong>d. Veel experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> betrekk<strong>en</strong> ook ‘verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van de lokale geme<strong>en</strong>schap’ in de afwikkeling van delict<strong>en</strong>, hoewel het<br />
moeilijk is deze lokale geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> te operationaliser<strong>en</strong>. Zware discussies<br />
woed<strong>en</strong> over de vraag of ook de formele maatschappij als e<strong>en</strong><br />
‘slachtoffer’ moet word<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d. Vel<strong>en</strong> vrez<strong>en</strong> dat dit de weg ‘terug naar<br />
af’ zal inslaan, waarbij de belang<strong>en</strong> van de Staat die van het concrete<br />
slachtoffer opnieuw zull<strong>en</strong> verdring<strong>en</strong>. Ander<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat de maatschappij<br />
hoe dan ook e<strong>en</strong> belangrijke rol te spel<strong>en</strong> heeft in de afhandeling<br />
van delict<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat het daarom beter is ook na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over de<br />
normbevestig<strong>en</strong>de reguler<strong>en</strong>de rol van de Staat in het herstelrechtelijk<br />
gebeur<strong>en</strong>, precies om de gevreesde dominantie van de Staat te voorkom<strong>en</strong><br />
(Van Ness and Heetderks Strong, 1997; Walgrave, 2000a).<br />
De wijze waarop schade kan word<strong>en</strong> hersteld<br />
Het herstel hangt af van het overlegproces <strong>en</strong> van de herstelgerichte acties<br />
t<strong>en</strong> gevolge van dat proces. Herstelgerichte acties zijn verontschuldiging<strong>en</strong>,<br />
teruggave, reparatie, vergoeding, comp<strong>en</strong>satie <strong>en</strong> andere, ev<strong>en</strong>tueel<br />
onderling gecombineerd. Ze kunn<strong>en</strong> direct of indirect zijn,<br />
concreet of symbolisch. Ess<strong>en</strong>tieel is de int<strong>en</strong>tie. Comp<strong>en</strong>satie heeft e<strong>en</strong><br />
hoger ‘herstelgehalte’ wanneer de dader gemotiveerd is om de schade<br />
goed te mak<strong>en</strong>, dan wanneer hij dat doet omdat het moet, om er vanaf te<br />
zijn. Om de int<strong>en</strong>tie te bevorder<strong>en</strong> is het proces dat eraan vooraf gaat<br />
zeer belangrijk. De belangrijkste variant in de op herstel gerichte process<strong>en</strong><br />
is de mate van vrijwilligheid. Herstelrecht poogt vrijwillig overleg tot<br />
1 E<strong>en</strong> logisch gevolg van de paradigmawissel is tot nu toe nog weinig uitgewerkt. Herstelrecht<br />
kan functioner<strong>en</strong> zonder gevatte dader. Als de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van het misdrijf<br />
gek<strong>en</strong>d zijn, kan herstelgericht word<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong>. De maatschappelijke reactie is niet<br />
beheerst door de obsessie de dader te kunn<strong>en</strong> vatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> straff<strong>en</strong>, maar wordt gestuurd<br />
door de zorg voor de schade <strong>en</strong> leed bij het(de) slachtoffer(s). Di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bijstand <strong>en</strong><br />
comp<strong>en</strong>satie verl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan de slachtoffers, ook indi<strong>en</strong> de dader niet bek<strong>en</strong>d is. Wanneer de<br />
dader bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gevat is, moet zijn/haar verantwoordelijkheid vanzelfsprek<strong>en</strong>d mee in<br />
rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gebracht.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 99<br />
stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader, begeleid door e<strong>en</strong> derde,<br />
rechtstreeks of via e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>persoon, als individu<strong>en</strong> of gesteund door<br />
vertrouw<strong>en</strong>sfigur<strong>en</strong> (vereff<strong>en</strong>ing, bemiddeling, groepsconfer<strong>en</strong>ties, …),<br />
omdat dan de ‘restoratieve pot<strong>en</strong>ties’ het best aan bod kom<strong>en</strong> (Van Ness<br />
<strong>en</strong> Heetderks Strong, 1997; Van Garsse, 1999). Maar dat lukt natuurlijk<br />
niet steeds. Vaak is het niet mogelijk het slachtoffer <strong>en</strong>/of de dader tot<br />
vrijwillig overleg te beweg<strong>en</strong>. Wat dan moet gebeur<strong>en</strong> is voorwerp van<br />
discussie. Volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> is daarmee de gr<strong>en</strong>s van herstelrecht bereikt<br />
(McCold, 2000). Ander<strong>en</strong> explorer<strong>en</strong> ook de mogelijkhed<strong>en</strong> van opgelegde<br />
herstelsancties, omdat dit ess<strong>en</strong>tieel wordt geacht in de uitbouw<br />
van e<strong>en</strong> volwaardig alternatief (Walgrave, 2000b).<br />
De wijze waarop ‘recht kan word<strong>en</strong> gedaan’<br />
Recht kan verwijz<strong>en</strong> naar de ethische idee dat m<strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> correct<br />
<strong>en</strong> rechtvaardig moet behandel<strong>en</strong>. In de retributieve visie op het<br />
strafrecht moet aan de dader e<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong>d leed word<strong>en</strong> opgelegd, om<br />
te voorkom<strong>en</strong> dat hij door zijn misdrijf e<strong>en</strong> onrechtmatig voordeel zou<br />
verwerv<strong>en</strong>. Herstelrecht bekijkt het probleem omgekeerd. Het nadeel bij<br />
het slachtoffer moet niet word<strong>en</strong> gelijkgeschakeld door e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> zwaar<br />
nadeel bij de dader, maar het moet word<strong>en</strong> goedgemaakt. Gepoogd<br />
wordt om bij middel van overleg e<strong>en</strong> resultaat tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> dat<br />
door de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> als billijk, rechtvaardig, ev<strong>en</strong>wichtig wordt aangevoeld.<br />
Recht verwijst echter ook naar het rechtssysteem dat de burgers beschermt<br />
teg<strong>en</strong> te verregaande vrijheidsbeperking<strong>en</strong>. Het strafrecht biedt<br />
daartoe e<strong>en</strong> uitgewerkt stelsel van rechtswaarborg<strong>en</strong>. Ook voor het<br />
herstelrecht geldt dat het herstel van de veroorzaakte b<strong>en</strong>adeling moet<br />
word<strong>en</strong> nagestreefd volg<strong>en</strong>s de principes van e<strong>en</strong> democratische rechtsstaat.<br />
Ook in de vrijwillige overlegprocess<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> slachtoffers <strong>en</strong> daders<br />
recht<strong>en</strong> waarmee niet slordig mag word<strong>en</strong> omgesprong<strong>en</strong>. De vraag<br />
is hoe dat kan word<strong>en</strong> gecontroleerd, zonder de kwaliteit van het<br />
overlegproces te verliez<strong>en</strong>.<br />
Twee strekking<strong>en</strong> van herstelrecht<br />
De standpunt<strong>en</strong> in de hierbov<strong>en</strong> vermelde discussiepunt<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> in<br />
grote lijn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> grondig verschil in optie tuss<strong>en</strong> de voorstanders<br />
van herstelrecht onderling. De meeste veldexperim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met, bijvoorbeeld,<br />
slachtoffer/daderbemiddeling vind<strong>en</strong> plaats in overleg met<br />
het bestaande straf- of jeugdrechtssysteem, als e<strong>en</strong> vorm van ‘diversie’,<br />
e<strong>en</strong> mogelijkheid om delictafhandeling<strong>en</strong> aan het traditionele rechtsverloop<br />
te onttrekk<strong>en</strong>.<br />
Sommig<strong>en</strong> will<strong>en</strong> de uitbouw van herstelrecht daar ook toe beperk<strong>en</strong><br />
(Marshall, 1996). Zij b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> de zeer grote meerwaarde van de informele,<br />
‘lev<strong>en</strong>sechte’ vorm<strong>en</strong> van overleg <strong>en</strong> bemiddeling, ontwikkel<strong>en</strong>
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht 100<br />
methodiek<strong>en</strong> om de reikwijdte ervan maximaal te verbred<strong>en</strong>, <strong>en</strong> pog<strong>en</strong><br />
gerechtelijke overhed<strong>en</strong> ertoe over te hal<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> deel van de klacht<strong>en</strong><br />
naar hun bemiddelingsaanbod te verwijz<strong>en</strong>. De ‘diversionist<strong>en</strong>’ lat<strong>en</strong> de<br />
traditionele system<strong>en</strong> van strafrecht of beschermingsrecht buit<strong>en</strong> beschouwing,<br />
omdat zij het strafrecht noodzakelijk blijv<strong>en</strong> acht<strong>en</strong> wanneer<br />
vrijwillige afhandeling niet mogelijk is <strong>en</strong> e<strong>en</strong> beroep moet word<strong>en</strong> gedaan<br />
op dwang. Daardoor lat<strong>en</strong> zij de hoekste<strong>en</strong> van de maatschappelijke<br />
reactie op criminaliteit over aan de traditionele system<strong>en</strong>.<br />
Ander<strong>en</strong> will<strong>en</strong> verder gaan. Zij zi<strong>en</strong> de huidige experim<strong>en</strong>tele fase als<br />
e<strong>en</strong> opstap in de ontwikkeling van e<strong>en</strong> volwaardig alternatief dat in de<br />
plaats zou kom<strong>en</strong> van het (jeugd)strafrecht (Zehr, 1990; Van Ness <strong>en</strong><br />
Heetderks Strong, 1997; Bazemore <strong>en</strong> Walgrave, 1999). Zij hebb<strong>en</strong> daar<br />
twee belangrijke argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor. T<strong>en</strong> eerste, zou e<strong>en</strong> beperking tot diversie<br />
e<strong>en</strong> aantal slachtoffers van herstel uitsluit<strong>en</strong>, omdat ‘hun’ daders<br />
weiger<strong>en</strong> mee te werk<strong>en</strong>, of omdat de gerechtelijke instantie het te ernstig<br />
geacht dossier niet voor bemiddeling doorverwijst. Slachtoffers van<br />
ernstige delict<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> dan volwaardig herstel miss<strong>en</strong>, daar waar zij er<br />
wellicht het meeste behoefte aan hebb<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> tweede red<strong>en</strong> is van meer principiële aard. Herstelrecht mag niet<br />
beperkt blijv<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> ‘add<strong>en</strong>dum’ bij de traditionele system<strong>en</strong>, omdat<br />
die traditionele system<strong>en</strong> zelf niet voldo<strong>en</strong>. Het heropvoed<strong>en</strong>d bedoelde<br />
jeugdstrafrecht kan de ambities niet waarmak<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwaarloost de<br />
rechtswaarborg<strong>en</strong> van de betrokk<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>. Het strafrecht biedt weliswaar<br />
betere rechtswaarborg<strong>en</strong>, maar is te negatief gefocust op leedtoevoeging,<br />
wat noch voor de dader, noch voor het slachtoffer, noch voor<br />
de bredere sam<strong>en</strong>leving constructief is. Daarom wordt gezocht naar e<strong>en</strong><br />
nieuwe <strong>en</strong> volwaardige derde weg, <strong>en</strong> steeds meer gelooft m<strong>en</strong> dat<br />
herstelrecht het spoor is waarlangs dat alternatief moet word<strong>en</strong> gezocht.<br />
Steun<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> aanzwell<strong>en</strong>de stroom van ethische, theoretische <strong>en</strong><br />
empirische literatuur ontwikkelt zich gestadig e<strong>en</strong> coher<strong>en</strong>t herstelrechtelijk<br />
model (Walgrave, 2000c). Naarmate de ervaring to<strong>en</strong>eemt verbreedt<br />
de toepasbaarheid, <strong>en</strong> groeit het vertrouw<strong>en</strong> in de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
tot herstelrechtelijke afhandeling, ook van ernstige misdrijv<strong>en</strong>. Gedragswet<strong>en</strong>schappelijke<br />
theorievorming <strong>en</strong> sociaal-ethische reflectie construer<strong>en</strong><br />
geleidelijk e<strong>en</strong> steviger word<strong>en</strong>d normatief-theoretisch refer<strong>en</strong>tiekader.<br />
Steeds meer wordt ingezi<strong>en</strong> dat herstelrecht e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tele<br />
vernieuwing inhoudt, veel meer dan e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige bijkom<strong>en</strong>de techniek.<br />
De optie om herstelrecht uit te bouw<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> volwaardig alternatief<br />
voor het strafrecht, <strong>en</strong> niet te beperk<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> aanvulling ervan moet<br />
e<strong>en</strong> antwoord bied<strong>en</strong> op t<strong>en</strong>minste twee deelvrag<strong>en</strong>: Is herstelrecht echt<br />
fundam<strong>en</strong>teel ‘anders <strong>en</strong> beter’ dan strafrecht? En: Is e<strong>en</strong> herstelrechtelijk<br />
systeem haalbaar?
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 1<strong>01</strong><br />
Herstelrecht: anders <strong>en</strong> beter?<br />
Sommig<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> herstelrecht als ‘no alternative to punishm<strong>en</strong>t, but an<br />
alternative punishm<strong>en</strong>t’ (Duff, 1992). Daders die betrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> bemiddeling of e<strong>en</strong> groepsconfer<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> t<strong>en</strong>gevolge daarvan e<strong>en</strong><br />
restitutie of e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st moet<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> dat als<br />
erg onaang<strong>en</strong>ame verplichting<strong>en</strong> (Daly, 2000). Deze auteurs stell<strong>en</strong> elke<br />
onaang<strong>en</strong>ame verplichting, opgelegd t<strong>en</strong> gevolge van wangedrag, gelijk<br />
met e<strong>en</strong> straf.<br />
Straf <strong>en</strong> herstel kunn<strong>en</strong> echter niet gelijkgesteld word<strong>en</strong>, omdat ze op<br />
e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d niveau ligg<strong>en</strong>: herstel in herstelrecht is e<strong>en</strong> doel; straf in<br />
het strafrecht is e<strong>en</strong> middel. De straf wordt bijvoorbeeld vaak voorgesteld<br />
als middel, met als doel de sociale afkeuring te lat<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> of de sociale<br />
rust te herstell<strong>en</strong>. In het strafrecht is de leedtoevoeging e<strong>en</strong> voorafbepaalde<br />
keuze <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tioneel (Fatic, 1995), in het herstelrecht kan het<br />
leed e<strong>en</strong> secundair gevolg zijn van de verplichting tot herstel.<br />
Dat onderscheid is cruciaal om twee red<strong>en</strong><strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste, is de fixatie<br />
op leedtoevoeging als middel zeer inefficiënt. Over de doelstelling<strong>en</strong> van<br />
het strafrecht bestaan veel versies, maar voor elk ervan toont empirisch<br />
criminologisch onderzoek aan dat ze veelal niet word<strong>en</strong> gehaald. Strafrecht<br />
blijkt e<strong>en</strong> gebrekkig middel voor normbevestiging, straalt slechts<br />
e<strong>en</strong> beperkt afschrikkingseffect uit, <strong>en</strong> de straf heeft e<strong>en</strong> nefaste invloed<br />
op de dader (Sherman, 1993). De dagelijkse ervaring laat er ook twijfels<br />
over bestaan of zelfs de beperkte beheersingsdoelstelling<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd.<br />
Voor herstel is het strafrecht e<strong>en</strong> zware belemmering. De prioriteit<br />
voor de strafrechtsprocedure verdringt de aandacht voor de concrete<br />
schade <strong>en</strong> het leed van het slachtoffer naar het tweede plan, de dreiging<br />
met straf is e<strong>en</strong> hypotheek op de mogelijke communicatie, <strong>en</strong> de strafuitvoering<br />
maakt het zeer moeilijk dat de dader echt werk maakt van<br />
herstelgerichte inspanning<strong>en</strong>. Het is dan ook niet verwonderlijk dat empirisch<br />
onderzoek over de effect<strong>en</strong> van herstelgerichte tuss<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
bijna steeds gunstiger resultat<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dan de traditionele strafprocedures<br />
<strong>en</strong> -uitvoering<strong>en</strong> (Braithwaite, 1999). We kom<strong>en</strong> daar verder<br />
nog op terug.<br />
T<strong>en</strong> tweede rijz<strong>en</strong> sociaal ethische vrag<strong>en</strong> over de straf als antwoord op<br />
normovertred<strong>en</strong>d gedrag. In principe is het int<strong>en</strong>tioneel toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van<br />
leed aan e<strong>en</strong> medem<strong>en</strong>s ethisch verwerpelijk (Fatic, 1995). De<br />
strafrechtstheorie zoekt dan argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om de leedtoevoeging door het<br />
strafrecht te kunn<strong>en</strong> rechtvaardig<strong>en</strong>.<br />
Grofweg word<strong>en</strong> twee stroming<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>. De instrum<strong>en</strong>tele<br />
visie verantwoordt de straf omdat daardoor hogere sociale doel<strong>en</strong> (zoals<br />
op<strong>en</strong>bare veiligheid) zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bereikt (over de ondoelmatigheid<br />
daarvan hadd<strong>en</strong> we het daarnet reeds); de retributieve t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s onderbouwt<br />
het strafsysteem met principieel-ethische argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Gesteld<br />
wordt dan bijvoorbeeld dat de straf nodig is om de norm te bevestig<strong>en</strong><br />
(Von Hirsch, 1993), of dat justice as fairness, als sociaal het hoogste goed,
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht 102<br />
intrinsiek vereist dat het kwaad correct wordt bestraft (Rawls, 1972), of<br />
zelfs dat bestraffing van het kwaad e<strong>en</strong> intrinsieke m<strong>en</strong>selijke neiging is,<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uiting van de gehechtheid aan het goede (Pollefeyt, 1999).<br />
Het zijn zwakke argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De ethische stelling dat de normovertreding<br />
moet word<strong>en</strong> bestraft is <strong>en</strong>kel aanvaardbaar indi<strong>en</strong> ook het<br />
norm<strong>en</strong>stelsel zelf dat de bestraffing uitlokt ethisch wordt doorgelicht.<br />
En waarom is dan het strafrecht vooral gericht op het vrijwar<strong>en</strong> van<br />
op<strong>en</strong>bare orde, individuele veiligheid <strong>en</strong> bezit, <strong>en</strong> niet, bijvoorbeeld op<br />
sociale rechtvaardigheid <strong>en</strong> solidariteit? Morele afkeuring van bewust<br />
schadelijk gedrag is nodig, inderdaad, maar dat kan ook zonder bestraffing,<br />
zoals blijkt uit de herstelgerichte praktijk (Braithwaite, 1999). Dat er<br />
e<strong>en</strong> instrinsiek m<strong>en</strong>selijke behoefte zou bestaan om het kwaad te bestraff<strong>en</strong><br />
is niet evid<strong>en</strong>t. En zelfs als dat zo zou zijn, betek<strong>en</strong>t dat nog niet<br />
dat de bestraffing het meest verkieslijke antwoord is. Volg<strong>en</strong>s Elias bestaat<br />
het civilisatieproces voornamelijk uit de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de beheersing<br />
van interpersoonlijk geweld <strong>en</strong> de monopolisering ervan door de c<strong>en</strong>trale<br />
macht (Elias, 1982). E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de stap zou kunn<strong>en</strong> zijn dat de overheid<br />
ook haar eig<strong>en</strong> gebruik van geweld reduceert <strong>en</strong> meer beroep gaat<br />
do<strong>en</strong> op ondersteun<strong>en</strong>de <strong>en</strong> motiver<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> om de burgers tot<br />
conformiteit te beweg<strong>en</strong>.<br />
Omdat int<strong>en</strong>tioneel toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van leed in principe onethisch gedrag<br />
is, moet<strong>en</strong> andere mogelijkhed<strong>en</strong> om sociale afkeuring te lat<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
conformiteit te bevorder<strong>en</strong> grondig word<strong>en</strong> onderzocht. De stelling dat<br />
straf het principe antwoord moet zijn op e<strong>en</strong> misdrijf is op zich e<strong>en</strong> onethische<br />
stellingname. Het feit dat het leed op e<strong>en</strong> rationele <strong>en</strong> beheerste<br />
wijze wordt opgelegd door e<strong>en</strong> legale overheid maakt de straf ethisch<br />
nog meer betwistbaar, omdat hier niet meer de verontschuldiging geldt<br />
van de emotionele verontwaardiging. Het gaat om e<strong>en</strong> weloverwog<strong>en</strong><br />
negatieve daad. Strafrecht stigmatiseert, sluit uit, beantwoordt geweld<br />
met wedergeweld <strong>en</strong> draagt niet bij tot sociale verzo<strong>en</strong>ing of rust. Systematisch<br />
straff<strong>en</strong> houdt de kiem<strong>en</strong> in van meer onvrede <strong>en</strong> onwelzijn, <strong>en</strong><br />
van bijkom<strong>en</strong>de criminalisering <strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>tie.<br />
De ethische basis voor herstelrecht ligt in e<strong>en</strong> sociaal-gerichte ethiek,<br />
bewog<strong>en</strong> door sociale waard<strong>en</strong> als onderling respect, solidariteit <strong>en</strong> verantwoordelijkheid.<br />
2 Dat dit méér is dan e<strong>en</strong> reeks holle woord<strong>en</strong> moet<br />
blijk<strong>en</strong> uit de vergelijking van herstelrecht met de retributieve visie op<br />
het strafrecht. Is ‘respect’ e<strong>en</strong> basisprincipe van het retributieve strafrecht?<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot herstelrecht, is er in het strafrecht ge<strong>en</strong> respect<br />
voor het slachtoffer, vermits het in de procedure slechts e<strong>en</strong> zeer margi-<br />
2 M<strong>en</strong> zou deze ethiek e<strong>en</strong> ‘communautaristische ethiek’ kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>, op voorwaarde dat<br />
onderscheid wordt gemaakt tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘communautaristische ethiek’ die e<strong>en</strong> aantal sociale<br />
waard<strong>en</strong> nastreeft <strong>en</strong> het begrip ‘community’. Strev<strong>en</strong> naar meer ‘community’ in het sociale<br />
lev<strong>en</strong> houdt risico’s in (Pavlich, 2000), omdat het concept ook kan leid<strong>en</strong> tot verstikk<strong>en</strong>de<br />
sociale controle binn<strong>en</strong> de ‘community’ <strong>en</strong> tot exclusivistische t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> wie niet tot<br />
de ‘community’ wordt geacht te behor<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 103<br />
nale plaats heeft. De dader lijkt in het strafrecht wel met respect te word<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>aderd, vermits hij/zij behandeld wordt als e<strong>en</strong> autonome morele<br />
persoon <strong>en</strong> drager van recht<strong>en</strong>. Maar het respect is onvolledig. Het wordt<br />
opgehev<strong>en</strong> wanneer hij/zij het delict heeft begaan. Hij/zij wordt als e<strong>en</strong><br />
morele persoon gezi<strong>en</strong> om de schuld te kunn<strong>en</strong> vaststell<strong>en</strong>, maar niet<br />
meer om e<strong>en</strong> constructieve oplossing te help<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> voor het ontstane<br />
probleem. Dan wordt de dader e<strong>en</strong> passief voorwerp waarop de rechtsgang<br />
wordt toegepast.<br />
Solidariteit is in het retributivisme niet aanwezig. De reactie van het<br />
strafrecht is niet gericht op herstel van leed, schade <strong>en</strong> onrust, maar op<br />
de bestraffing van de dader, waardoor herstel vaak bemoeilijkt wordt. In<br />
herstelrecht staat de solidariteit met het slachtoffer c<strong>en</strong>traal, maar wordt<br />
ook de dader er niet van uitgeslot<strong>en</strong>. De dader wordt niet a priori aan<br />
leed onderworp<strong>en</strong>, maar hij/zij wordt aangemoedigd de fout goed te mak<strong>en</strong>,<br />
om behoud<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> volwaardig lid van de sam<strong>en</strong>leving.<br />
De verantwoordelijkheid is e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale notie in het strafrecht. De dader<br />
moet verantwoordelijkheid opnem<strong>en</strong> voor het wangedrag, maar<br />
weer is de verantwoordelijkheid beperkt. De dader wordt wel verantwoordelijk<br />
gehoud<strong>en</strong> om de negatieve gevolg<strong>en</strong> van de daad te drag<strong>en</strong>,<br />
maar niet om constructieve oplossing<strong>en</strong> voor het geschap<strong>en</strong> probleem te<br />
help<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong>. Het slachtoffer krijgt ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele verantwoordelijkeid<br />
toegeschov<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>zij om het delict te meld<strong>en</strong> <strong>en</strong> te getuig<strong>en</strong> in het proces.<br />
De zwaarste verantwoordelijkheid ligt bij strafrechtssysteem zelf, dat<br />
verantwoordelijk is om de normovertreding te sanctioner<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s wettelijk<br />
vastgelegde procedures <strong>en</strong> verhouding<strong>en</strong>. In het herstelrecht wordt<br />
de verantwoordelijkheid van de dader uitgebreid tot de plicht bij te drag<strong>en</strong><br />
tot het herstel. Het slachtoffer wordt uitg<strong>en</strong>odigd (niet verplicht)<br />
mee te zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> constructieve oplossing, wat e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid<br />
is voor alle burgers. In feite staat herstelrecht voor de verantwoordelijkheid<br />
van de (formele <strong>en</strong> informele) collectiviteit<strong>en</strong> om te blijv<strong>en</strong><br />
zoek<strong>en</strong> naar sociaal constructieve relaties, ondersteund door e<strong>en</strong><br />
daarvoor geschikt rechtssysteem.<br />
Deze snelle oef<strong>en</strong>ing moet vanzelfsprek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> verdiept,<br />
maar nu reeds kan blijk<strong>en</strong> dat herstelrecht e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel andere<br />
ethische basis heeft dan strafrecht, <strong>en</strong> daardoor ook e<strong>en</strong> grote sociale<br />
meerwaarde biedt. 3<br />
3 De ethische teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> strafrecht <strong>en</strong> herstelrecht wordt ook vergelek<strong>en</strong> met de<br />
teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> in het morele d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> zoals gepres<strong>en</strong>teerd door Kohlberg (ethics of<br />
principles) <strong>en</strong> door Gilligan (ethics of care) (Masters and Smith, 1998; Leest ,2000). Ik vraag<br />
mij af of dat terecht is. Naar mijn aanvoel<strong>en</strong> beantwoordt het rehabilitatieve jeugdstrafrecht<br />
meer aan het model van de ethics of care dan het herstelrecht. De kracht van herstelrecht<br />
is wellicht dat het tegelijkertijd beide ethics di<strong>en</strong>t. ‘Victimalisering’ is dan weer te schraal<br />
als ethische basis voor herstelrecht (Boutellier,1993). Het is e<strong>en</strong> te negatieve basis, omdat<br />
herstelrecht over méér gaat dan over het vermijd<strong>en</strong> of ‘troost<strong>en</strong>’ van slachtofferschap; het is<br />
e<strong>en</strong> te smalle basis, omdat herstelrecht ook de belanghebb<strong>en</strong>de betrokk<strong>en</strong>heid van de
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht 104<br />
De toepasbaarheid van herstelrecht<br />
Herstelrecht scoort instrum<strong>en</strong>teel beter <strong>en</strong> het lijkt ook e<strong>en</strong> sociaalethische<br />
meerwaarde te bied<strong>en</strong>, maar hoever reikt de toepasbaarheid?<br />
Het antwoord wordt gezocht in de praktijkervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> de evaluatiestudies<br />
(Braithwaite, 1999; Walgrave, 2000c).<br />
In de literatuur zijn beschrijv<strong>en</strong>de <strong>en</strong> evaluatiestudies bek<strong>en</strong>d over<br />
méér dan vierhonderd herstelgerichte praktijk<strong>en</strong> in Australië, Canada,<br />
Nieuw Zeeland, de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de meeste land<strong>en</strong> van Europa.<br />
De project<strong>en</strong> gaan over slachtoffer/daderbemiddeling in alle variant<strong>en</strong>,<br />
confer<strong>en</strong>cing, geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st voor jonge <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
toegepast naar aanleiding van lichte delict<strong>en</strong> tot <strong>en</strong> met lev<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong>,<br />
uitgevoerd op verwijzing van politie, van het parket of na e<strong>en</strong><br />
gerechtelijk vonnis (Braithwaite, 1999; Walgrave, 2000c). 4 Al deze variant<strong>en</strong><br />
lever<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>d nuances op in de resultat<strong>en</strong>, waarop hier<br />
niet kan word<strong>en</strong> ingegaan. Maar als daar e<strong>en</strong> lijn wordt doorgetrokk<strong>en</strong>,<br />
dan blijkt dat tuss<strong>en</strong> de 60% <strong>en</strong> 92% van de slachtoffers bereid is tot medewerking<br />
aan begeleid overleg met de daders. De variatie in de cijfers<br />
valt slechts gedeeltelijk sam<strong>en</strong> met de ernst van de misdrijv<strong>en</strong>, maar<br />
vooral met de kwaliteit van het bemiddelingsaanbod, <strong>en</strong> met de mate<br />
van publieke vertrouwdheid met de modell<strong>en</strong>. De project<strong>en</strong> meld<strong>en</strong><br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> in 80% van de bemiddeling<strong>en</strong> of meer, hoewel het experim<strong>en</strong>t<br />
te Leuv<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veel lagere overe<strong>en</strong>komstgraad bereikt (Aerts<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Peters, 1998). Dat heeft wellicht te mak<strong>en</strong> met de selectie van de cases<br />
waarin wordt bemiddeld <strong>en</strong> met de gevolgde methodiek. Over het algeme<strong>en</strong><br />
wordt de overgrote meerderheid van de overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> (of de<br />
opgelegde geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>) correct uitgevoerd.<br />
Alle vergelijking<strong>en</strong> met slachtoffers die e<strong>en</strong> traditionele procedure<br />
hebb<strong>en</strong> ondergaan, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat slachtoffers die e<strong>en</strong> bemiddeling of<br />
e<strong>en</strong> groepsoverleg meemaakt<strong>en</strong> significant hoger scor<strong>en</strong> inzake tevred<strong>en</strong>heid<br />
over billijkheid, kans<strong>en</strong> om hun emoties kwijt te kunn<strong>en</strong>, respect<br />
voor slachtofferschap. Het communicatieve aspect was voor h<strong>en</strong><br />
veel belangrijker dan de materiële comp<strong>en</strong>satie die er voor h<strong>en</strong> in zat.<br />
Ook daders voel<strong>en</strong> zich correcter bejeg<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong> beter de zin van<br />
de tak<strong>en</strong> die ze moet<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>. Vergelijk<strong>en</strong>de recidivestudies wijz<strong>en</strong> in<br />
de richting van minder recidive. Zij lat<strong>en</strong> ook zi<strong>en</strong> dat de graad van recidive<br />
mede afhankelijk is van <strong>en</strong>kele kwaliteitsvoorwaard<strong>en</strong> in de uitgevoerde<br />
bemiddeling, groepsconfer<strong>en</strong>tie of in de begeleiding van de<br />
geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st.<br />
bredere collectiviteit mee in rek<strong>en</strong>ing neemt, <strong>en</strong> niet <strong>en</strong>kel de individuele beslachtoffering.<br />
4 Er bestaat e<strong>en</strong> zeer ruim aanbod van beschrijving<strong>en</strong> <strong>en</strong> evaluaties van allerhande<br />
herstelrechtelijke praktijk<strong>en</strong> in Amerika, Europa, Australië <strong>en</strong> Nieuw Zeeland. De methodische<br />
kwaliteit ervan is verschill<strong>en</strong>d. Het is onmogelijk om hier telk<strong>en</strong>s nauwkeurige<br />
literatuurverwijzing<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>. Partiële overzicht<strong>en</strong> ervan vindt m<strong>en</strong> in Braithwaite, 1999 <strong>en</strong><br />
in Walgrave, 2000c.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 105<br />
Mede op grond van deze ervaring<strong>en</strong> dijt de toepassing van bemiddeling,<br />
groepsoverleg <strong>en</strong> opgelegde geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st steeds verder uit,<br />
ook naar zware delict<strong>en</strong> die zeer diepgaand leed <strong>en</strong> fatale schade hebb<strong>en</strong><br />
veroorzaakt, met betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> die aanvankelijk uiterst vijandig teg<strong>en</strong>over<br />
elkaar staan. Vorm<strong>en</strong> van bemiddeling word<strong>en</strong> zelfs toegepast tuss<strong>en</strong><br />
daders van lev<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong> van de slachtoffers. 5 In<br />
Nieuw-Zeeland kan de jeugdrechtbank ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele maatregel oplegg<strong>en</strong>,<br />
t<strong>en</strong>zij e<strong>en</strong> family group confer<strong>en</strong>ce is geprobeerd. Daar word<strong>en</strong> dus alle<br />
jeugddelict<strong>en</strong> herstelrechtelijk aangepakt, met uitzondering van lev<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong>.<br />
In België, waar de toepassing van geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st wettelijk<br />
niet is afgebak<strong>en</strong>d, legg<strong>en</strong> veel jeugdrechters deze maatregel op aan jonger<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> zware delict<strong>en</strong>score, <strong>en</strong> dikwijls nadat andere maatregel<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gefaald (Geud<strong>en</strong>s, 1996). 6<br />
Wat zijn de mogelijkhed<strong>en</strong> wanneer het slachtoffer <strong>en</strong> de dader ge<strong>en</strong><br />
overe<strong>en</strong>komst bereik<strong>en</strong>, of wanneer het delict zo ernstig is dat de impact<br />
ervan het concrete slachtoffer <strong>en</strong> de lokale geme<strong>en</strong>schap ver overstijgt? 7<br />
De eerder g<strong>en</strong>oemde ‘diversionist<strong>en</strong>’ legg<strong>en</strong> daar de gr<strong>en</strong>s van het<br />
herstelrecht, terwijl de ‘maximalist<strong>en</strong>’ de mogelijkhed<strong>en</strong> tot herstelgerichte<br />
dwanguitoef<strong>en</strong>ing onderzoek<strong>en</strong>.<br />
In principe moet de zaak dan bij de rechtbank beland<strong>en</strong>, maar ook<br />
daar moet<strong>en</strong> de sancties zoveel mogelijk herstelgericht zijn, t<strong>en</strong> bate van<br />
het slachtoffer <strong>en</strong> van de verstoorde op<strong>en</strong>bare orde. Dat kan bijvoorbeeld<br />
door restitutie of vergoeding op te legg<strong>en</strong>, of arbeid t<strong>en</strong> voordele van e<strong>en</strong><br />
slachtofferfonds, of geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st. Indi<strong>en</strong> de zorg voor op<strong>en</strong>bare<br />
veiligheid het vereist, kan de dader word<strong>en</strong> opgeslot<strong>en</strong>, maar daarbinn<strong>en</strong><br />
kan de uitvoering van deze sancties word<strong>en</strong> georganiseerd.<br />
Vanzelfsprek<strong>en</strong>d is het ‘herstelgehalte’ van dergelijke sancties niet<br />
ev<strong>en</strong> groot als bij de vrijwillig aangegane verbint<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Maar toch blijv<strong>en</strong><br />
ze te verkiez<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> de klassieke strafrechtelijke of jeugdstrafrechtelijke<br />
sancties, omdat ze, zoals eerder aangestipt meer kans<br />
mak<strong>en</strong> op efficiëntie <strong>en</strong> meer ethisch verantwoord zijn. De aanvaarding<br />
van dwang in de oplegging van herstelrechtelijke sancties houdt de<br />
noodzaak in voor rechtswaarborg<strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong> vraag of de rechtswaarborg<strong>en</strong><br />
in het herstelrecht id<strong>en</strong>tiek moet<strong>en</strong> zijn aan wat in het strafrecht<br />
geldt, maar dat zou ons hier te ver leid<strong>en</strong>. 8<br />
5 M<strong>en</strong> moet zich echter afvrag<strong>en</strong> of het hier nog echt om e<strong>en</strong> herstelrechtelijk proces gaat,<br />
dan wel om e<strong>en</strong> vorm van - zeer lov<strong>en</strong>swaardige - groepstherapie (Umbreit, 1999).<br />
Ook in het pas gestarte Belgische experim<strong>en</strong>t met ‘Herstelgericht groepsoverleg’ (e<strong>en</strong><br />
vertaling <strong>en</strong> aanpassing van het Nieuw Zeelandse begrip ‘family group confer<strong>en</strong>ce’ aan<br />
onze West Europese context) wordt uitdrukkelijk geopteerd voor ernstige delict<strong>en</strong>. Dat lijkt<br />
te lukk<strong>en</strong>, want de eerste twee verwijzing<strong>en</strong> gaan over feit<strong>en</strong> met ernstig <strong>en</strong> herhaald<br />
groepsgeweld <strong>en</strong> over e<strong>en</strong> gewap<strong>en</strong>de overval op e<strong>en</strong> restaurant.<br />
7 In principe is in elk misdrijf het op<strong>en</strong>bare belang betrokk<strong>en</strong>, maar parkett<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> in dat het<br />
op<strong>en</strong>bare belang vaak beter gedi<strong>en</strong>d is door de afhandeling over te lat<strong>en</strong> aan constructief<br />
overleg tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer, <strong>en</strong> rechtsvervolging daaraan ondergeschikt te lat<strong>en</strong>.<br />
8 Ik deed daar e<strong>en</strong> poging toe in Walgrave, 2000a.
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht 106<br />
Staat ‘het publiek’ op<strong>en</strong> voor de herstelrechtelijke aanpak? In meerdere<br />
land<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> deel van ‘het publiek’ bevraagd naar hun bereidheid<br />
om herstelrechtelijke ingrep<strong>en</strong> te aanvaard<strong>en</strong>, ter vervanging van<br />
e<strong>en</strong> strafsanctie. Telk<strong>en</strong>s weer geeft e<strong>en</strong> meerderheid van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
de voorkeur aan e<strong>en</strong> herstelgericht antwoord, eerder dan e<strong>en</strong> bestraffing<br />
van de dader. De neiging om punitief op delict<strong>en</strong> te reager<strong>en</strong> berust<br />
op e<strong>en</strong> soort reflexmatige respons, zonder dat m<strong>en</strong> bij de realiteit heeft<br />
stil gestaan. Zodra de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingelicht over de omstandighed<strong>en</strong><br />
van het delict, de diverse reactiemogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> over de feitelijke<br />
gevolg<strong>en</strong> (bijvoorbeeld over het leefregime in de geslot<strong>en</strong> instelling<strong>en</strong><br />
of over de kans<strong>en</strong> op herstel voor het slachtoffer indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gevang<strong>en</strong>isstraf wordt opgelegd), daalt de punitiviteit t<strong>en</strong> voordele van<br />
de restitutie (Sessar, 1999).<br />
Sessar zelf legde 38 misdrijfcasuss<strong>en</strong> voor aan niet professionel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
professionel<strong>en</strong>. Van het gewone publiek koos e<strong>en</strong> grote meerderheid<br />
voor de ‘restitutieve opties’, vaak onder gerechtelijke controle. Ev<strong>en</strong>tuele<br />
recidive bij de dader veranderde weinig aan deze opties. Maar de politieofficier<strong>en</strong>,<br />
parketmagistrat<strong>en</strong> <strong>en</strong> rechters koz<strong>en</strong> veel minder voor de<br />
herstelopties <strong>en</strong> blev<strong>en</strong> de voorkeur gev<strong>en</strong> aan straff<strong>en</strong>. Sessar’s conclusie<br />
is dat ‘… the conception of the public’s strong punitive s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts is<br />
a myth’ (1999, p. 3<strong>01</strong>), <strong>en</strong> ‘The reality is that the conditions determining<br />
the legal system’s operations are dictated not by the members of society<br />
but by the system itself’ (1999, p. 293).<br />
M<strong>en</strong> moet niet zeur<strong>en</strong>. Herstelrecht is uitvoerbaar. De beschikbare gegev<strong>en</strong>s<br />
lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat slachtoffers <strong>en</strong> daders elkaar kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, dat het maatschappelijk belang inzake normbevestiging,<br />
veiligheid <strong>en</strong> rust ermee is gedi<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> dat het publiek ervoor<br />
op<strong>en</strong> staat. De belangrijkste hinderpaal ligt in de weerstand bij deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die beroepsmatig ingesteld zijn op e<strong>en</strong> strafrechtelijke aanpak van<br />
de criminaliteit. Maar vanzelfsprek<strong>en</strong>d blijft het tot nu toe gaan om e<strong>en</strong><br />
relatief beperkte praktijk, uitgevoerd in meestal relatief bevoorrechte<br />
omstandighed<strong>en</strong>. De vraag blijft wat zal gebeur<strong>en</strong> wanneer herstelrecht<br />
de ‘wittebroodsjar<strong>en</strong>’ achter de rug heeft <strong>en</strong> de di<strong>en</strong>st uitmaakt in e<strong>en</strong><br />
alledaagse routinematige praktijk. Ook moet het wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek<br />
dat de voorlopig zeer positieve balans voorlegt nog veel methodische<br />
moeilijkhed<strong>en</strong> overwinn<strong>en</strong>.<br />
Besluit<br />
Herstelrecht is e<strong>en</strong> project in de steigers. Op grond van de beschikbare<br />
ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur, is de hoop gewettigd dat e<strong>en</strong><br />
derde weg wordt gevond<strong>en</strong> in de reactie op criminaliteit die meer constructieve<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> inhoudt voor het slachtoffer, de sam<strong>en</strong>leving<br />
<strong>en</strong> de dader. In die derde weg is de gerechtelijke interv<strong>en</strong>tie prioritair<br />
georiënteerd op het herstel van de schade, van welke aard ook. Binn<strong>en</strong>in<br />
het kader van herstelrecht kan aandacht blijv<strong>en</strong> gaan naar de rehabilita-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 107<br />
tie van de delinqu<strong>en</strong>t. De optie voor straf, als doelbewuste toebr<strong>en</strong>ging<br />
van leed, wordt verworp<strong>en</strong>.<br />
Herstelrecht kan ge<strong>en</strong> oplossing bied<strong>en</strong> voor alle problem<strong>en</strong>, geschap<strong>en</strong><br />
door delinqu<strong>en</strong>tie. Dat kan ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel model. Ook in het strafrecht<br />
ziet m<strong>en</strong> in dat bestraffing niet steeds <strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong> geschikt is.<br />
Daarom bestaat e<strong>en</strong> afzonderlijk jeugdstraf -of beschermingsrecht, of<br />
beschikt het parket over de discretionaire bevoegdheid niet te vervolg<strong>en</strong>,<br />
ook al zijn de feit<strong>en</strong> bewez<strong>en</strong>. Ook in het jeugdstrafrecht bestaan gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
aan heropvoeding, zoals de zorg voor op<strong>en</strong>bare veiligheid, of het noodzakelijke<br />
respect voor de rechtswaarborg<strong>en</strong>.<br />
De stelling is dat herstelrecht de prioritaire optie moet zijn, niet dat het<br />
de <strong>en</strong>ige optie moet zijn. In e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> blijft de hersteldoelstelling<br />
ondergeschikt aan terechte bekommernis voor de op<strong>en</strong>bare<br />
veiligheid. ‘Op<strong>en</strong>bare veiligheid’ moet echter strict limitatief word<strong>en</strong> opgevat,<br />
<strong>en</strong> mag ge<strong>en</strong> drogred<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om toch weer de repressieve toer<br />
op te gaan, zonder de slachtoffers <strong>en</strong> de daders e<strong>en</strong> ernstige kans te gev<strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> constructieve regeling.<br />
Deze beloftevolle voorlopige balans leidt tot e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d succes<br />
van het herstelrecht, <strong>en</strong> de uitbreiding van experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over de hele<br />
wereld. Paradoxaal g<strong>en</strong>oeg is de grootste bedreiging wellicht het overhaaste<br />
<strong>en</strong> onbedachtzame <strong>en</strong>thousiasme waarmee politie-officier<strong>en</strong>,<br />
parketmagistrat<strong>en</strong>, rechters én wetgevers bepaalde losse techniek<strong>en</strong> pog<strong>en</strong><br />
te integrer<strong>en</strong>, zonder de herstelrechtelijke onderbouw mee te verwerk<strong>en</strong>.<br />
Zij hebb<strong>en</strong> ‘de klok hor<strong>en</strong> luid<strong>en</strong>, maar wet<strong>en</strong> niet waar de klepel<br />
hangt’. E<strong>en</strong> beetje slachtofferopvang, e<strong>en</strong> snuifje bemiddeling, e<strong>en</strong><br />
greepje geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st word<strong>en</strong> losgeweekt van het onderligg<strong>en</strong>de<br />
herstelrechtelijke gedachtegoed, <strong>en</strong> word<strong>en</strong> als techniek<strong>en</strong> in de bestaande<br />
system<strong>en</strong> ingepast. Het word<strong>en</strong> ornam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> systeem<br />
dat in wez<strong>en</strong> onaangeroerd blijft <strong>en</strong> zijn inefficiënte <strong>en</strong> ethisch betwistbare<br />
praktijk kan voortzett<strong>en</strong>. Het vernieuw<strong>en</strong>de pot<strong>en</strong>tieel van herstelrecht<br />
als ander rechtsparadigma gaat verlor<strong>en</strong>. Het is daarom ess<strong>en</strong>tieel<br />
dat slachtofferopvang, bemiddeling, geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st, herstelgericht<br />
groepsoverleg in nauw contact blijv<strong>en</strong> met de theoretisch reflexieve onderstroom<br />
die het herstelrechtelijk paradigma verder poogt uit te bouw<strong>en</strong>.<br />
Op termijn moet herstelrecht ge<strong>en</strong> duet blijv<strong>en</strong> zing<strong>en</strong> met het<br />
strafrecht, het moet er e<strong>en</strong> duel mee aangaan.
Herstelrecht <strong>en</strong> strafrecht 108<br />
Literatuur<br />
Aerts<strong>en</strong>, I., T. Peters<br />
Mediation for reparation; the victim’s<br />
perspective<br />
European journal of crime, criminal law<br />
and criminal justice, 6e jrg., nr 2, 1998,<br />
pp. 106-124<br />
Bazemore, G., L. Walgrave<br />
Restorative juv<strong>en</strong>ile justice; in search of<br />
fundam<strong>en</strong>tals and an outline for<br />
systemic reform<br />
In: G. Bazemore <strong>en</strong> L. Walgrave (red.),<br />
Restorative juv<strong>en</strong>ile justice; repairing the<br />
harm by youth crime, Monsey, Criminal<br />
Justice Press, 1999, pp. 45-74<br />
Boutellier, H.<br />
Solidariteit <strong>en</strong> slachtofferschap<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, SUN, 1993<br />
Braithwaite, J.<br />
Restorative justice; assessing optimistic<br />
and pessimistic accounts<br />
In: M. Tonry (red.), Crime and justice; a<br />
review of research, 25 e jrg., 1999,<br />
Chicago, Chicago University Press, pp.<br />
241-369<br />
Daly, K.<br />
Revisiting the Relationship betwe<strong>en</strong><br />
Retributive and Restorative Justice<br />
In: H. Strang <strong>en</strong> J. Braithwaite (red.),<br />
Restorative justice; philosophy to<br />
practice, Dartmouth, Ashgate, 2000,<br />
pp. 33-54<br />
Duff, A.<br />
Alternatives to punishm<strong>en</strong>t or<br />
alternative punishm<strong>en</strong>ts?<br />
In: W. Cragg (red.), Retributivism and<br />
its critics, Stuttgart, Steinder, 1992, pp.<br />
44-68<br />
Elias, N.<br />
Het civilisatieproces<br />
Utrecht/Antwerp<strong>en</strong>, Aula, 1982, 2dln<br />
(vertaling)<br />
Fatic, A.<br />
Punishm<strong>en</strong>t and restorative crimehandling<br />
Aldershot, Avebury, 1995<br />
Geud<strong>en</strong>s, H.<br />
De toepassing van de geme<strong>en</strong>schapsdi<strong>en</strong>st<br />
in het kader van de Belgische<br />
jeugdbescherming<br />
K.U. Leuv<strong>en</strong>, Onderzoeksgroep<br />
Jeugdcriminologie, 1996<br />
Leest, J.<br />
Rechtvaardigheid <strong>en</strong> rek<strong>en</strong>schap<br />
Utrecht, Universiteit Utrecht, 2000<br />
(Doctoraalscriptie Humanistiek)<br />
Masters, G., D. Smith<br />
Portia and Persephone revisited;<br />
thinking about feeling in criminal justice<br />
Theoretical criminology, 2e jrg., 1998,<br />
nr. 1, pp. 5-27<br />
McCold, P.<br />
Restorative justice; variations on a<br />
theme<br />
In: L. Walgrave (red.), Restorative<br />
justice for juv<strong>en</strong>iles; pot<strong>en</strong>tials, risks and<br />
problems for research, Leuv<strong>en</strong>, Leuv<strong>en</strong><br />
University Press, 1998, pp. 19-53<br />
McCold, P.<br />
Toward a holistic vision of restorative<br />
justice<br />
Contemporary justice review, 3e jrg.,<br />
nr. 4, 2000<br />
Pollefeyt, D.<br />
Vergeving; e<strong>en</strong> nieuw begin voor dader,<br />
slachtoffer <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving?<br />
Kultuurlev<strong>en</strong>, 66e jrg., nr. 2, 1999, pp.<br />
38-47<br />
Rawls, J.<br />
A theory of justice<br />
Oxford University Press, 1972<br />
Sessar, K.<br />
Punitive attitudes of the public; reality<br />
and myth<br />
In: G. Bazemore <strong>en</strong> L. Walgrave (red.),<br />
Restorative juv<strong>en</strong>ile justice; repairing the<br />
harm by youth crime, Monsey, Criminal<br />
Justice Press, 1999, pp. 287-304<br />
Sherman, L.<br />
Defiance, deterr<strong>en</strong>ce and irrelevance; a<br />
theory of the criminal sanction<br />
J. Res. Crime and Delinq., 30e jrg., nr<br />
4, 1993, pp. 445, 448-456 <strong>en</strong> 459-467
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 109<br />
Umbreit, M.<br />
Avoiding the McDonaldization of<br />
victim-off<strong>en</strong>der mediation<br />
In: G. Bazemore, G. <strong>en</strong> L. Walgrave<br />
(red.), Restorative juv<strong>en</strong>ile Justice;<br />
repairing the harm by youth crime,<br />
Monsey, Criminal Justice Press, 1999,<br />
pp. 213-234<br />
Van Garsse, L.<br />
Ervaring<strong>en</strong> met bemiddeling tuss<strong>en</strong><br />
daders <strong>en</strong> slachtoffers<br />
Kultuurlev<strong>en</strong>, 2 e jrg., 1999, pp. 54-59<br />
Van Ness, D. <strong>en</strong> K. Heetderks<br />
Strong<br />
Restoring justice<br />
Cincinnati, Anderson, 1997<br />
Von Hirsch, A.<br />
C<strong>en</strong>sure and sanctieons<br />
Oxford, Clar<strong>en</strong>don Press, 1993<br />
Walgrave, L.<br />
Restorative justice and the republican<br />
theory of criminal justice<br />
In: H. Strang <strong>en</strong> J. Braithwaite (red.),<br />
Restorative justice; philosophy to<br />
practice, Dartmouth, Ashgate, 2000a,<br />
pp. 165-183<br />
Walgrave, L.<br />
How pure can a maximalist approach to<br />
restorative justice remain? Or can a<br />
purist model of restorative justice<br />
become maximalist?<br />
Contemporary justice review, 3e jrg.,<br />
nr. 4, 2000b, pp. 415-432<br />
Walgrave, L.<br />
Met het oog op herstel<br />
Leuv<strong>en</strong>, Leuv<strong>en</strong> Universitaire Pers,<br />
2000c<br />
Zehr, H.<br />
Changing l<strong>en</strong>ses; a new focus for crime<br />
and justice<br />
Scottsdale (PA), Herald Press, 1990
Family group confer<strong>en</strong>cing<br />
Kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij herstelrecht voor jeugdige delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
I. Weijers *<br />
110<br />
Er zijn de laatste jar<strong>en</strong> internationaal hoge verwachting<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
nieuwe aanpak van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die maatschappelijke <strong>en</strong> strafrechtelijke<br />
norm<strong>en</strong> overtred<strong>en</strong> die wordt aangeduid als ‘herstelrecht’: in e<strong>en</strong> directe<br />
dialoog tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer wordt de eerste geconfronteerd met<br />
de gevolg<strong>en</strong> van zijn daad (Umbreit, 1994; Walgrave, 1995; Morris <strong>en</strong><br />
Maxwell, 1998; Bazemore, 1998; Spap<strong>en</strong>s, 2000; Walgrave, 2000). E<strong>en</strong> bijzondere<br />
variant van die b<strong>en</strong>adering is de family group confer<strong>en</strong>ce (FGC).<br />
Hierbij is e<strong>en</strong> belangrijke rol weggelegd voor de ouders <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel ook<br />
andere person<strong>en</strong> die voor de jongere veel betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het kardinale punt<br />
van elke vorm van herstelrecht is de actieve dialoog tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong><br />
slachtoffer die tot e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijke overe<strong>en</strong>komst betreff<strong>en</strong>de materiële<br />
<strong>en</strong> morele schadevergoeding di<strong>en</strong>t te leid<strong>en</strong>.<br />
In het geval van e<strong>en</strong> FGC zijn dat drie actor<strong>en</strong>: de dader, di<strong>en</strong>s familie<br />
<strong>en</strong>/of ev<strong>en</strong>tuele veelbetek<strong>en</strong><strong>en</strong>de ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> het slachtoffer <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s<br />
ondersteuning, familie, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. T<strong>en</strong>slotte is er de ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zeer belangrijke<br />
vierde actor, de bemiddelaar. Deze zit niet alle<strong>en</strong> de FGC voor,<br />
maar hij heeft persoonlijk de zitting voorbereid door met de drie andere<br />
actor<strong>en</strong> voorbereid<strong>en</strong>de gesprekk<strong>en</strong> te voer<strong>en</strong>. Hij beoordeelt ook, ev<strong>en</strong>tueel<br />
gesteund door advies van deskundig<strong>en</strong>, of e<strong>en</strong> FGC voor deze actor<strong>en</strong><br />
in principe e<strong>en</strong> geschikte b<strong>en</strong>adering is. De bemiddelaar is ge<strong>en</strong><br />
rechter; hij is ook niet deg<strong>en</strong>e die e<strong>en</strong> oordeel velt; dat doet zoals gezegd<br />
de confer<strong>en</strong>tie als geheel. De FGC-mediator bemiddelt echter niet alle<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de drie ander<strong>en</strong> actor<strong>en</strong>, maar ook tuss<strong>en</strong> h<strong>en</strong> <strong>en</strong> het strafrechtelijk<br />
kader, ofwel doordat zijn speelruimte wat betreft de sanctie waar het<br />
O.M. zijn fiat aan zal gev<strong>en</strong> van tevor<strong>en</strong> is bepaald, ofwel doordat de uitslag<br />
van de overe<strong>en</strong>komst ter fiattering aan het O.M. wordt voorgelegd,<br />
waarna die ev<strong>en</strong>tueel op onderdel<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> bijgesteld of aanvull<strong>en</strong>de<br />
sancties kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelegd.<br />
De rol van de bemiddelaar verdi<strong>en</strong>t beslist nadere aandacht <strong>en</strong> hoewel<br />
die rol van groot belang is voor de kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> die ik bij deze fasciner<strong>en</strong>de<br />
b<strong>en</strong>adering maak, kan ik in het kader van dit artikel niet verder op<br />
de juridische aspect<strong>en</strong> van die rol ingaan. (Overig<strong>en</strong>s kan e<strong>en</strong> FGC ook<br />
word<strong>en</strong> opgelegd nadat e<strong>en</strong> (voorwaardelijke) straf is opgelegd). Zo laat<br />
ik ook de weinig doorzichtige <strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige dim<strong>en</strong>sie van de behande-<br />
* De auteur is als doc<strong>en</strong>t/onderzoeker verbond<strong>en</strong> aan de Pedagogiek opleiding van de<br />
Faculteit Sociale Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Universiteit Utrecht <strong>en</strong> als s<strong>en</strong>ior-onderzoeker aan<br />
de Faculteit Cultuurwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Universiteit Maastricht.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 111<br />
ling van de schuldvraag, de betrokk<strong>en</strong>heid van de raadsman <strong>en</strong> de garantie<br />
van heldere <strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige procedurele regels <strong>en</strong> recht<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> beschouwing.<br />
Het motief voor e<strong>en</strong> dergelijke aanpak is, dat m<strong>en</strong> er zowel<br />
emotionele winst voor het slachtoffer van verwacht als ook e<strong>en</strong> sterk prev<strong>en</strong>tief<br />
effect voor de jongere. M<strong>en</strong> veronderstelt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat deze b<strong>en</strong>adering<br />
vooral geschikt is voor jeugdige delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (Dignan, 1994;<br />
McElrea, 1994; Hudson e.a., 1996; Bazemore <strong>en</strong> Walgrave, 1998).<br />
Family group confer<strong>en</strong>cing vormt e<strong>en</strong> van de belangrijkste experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
tot vernieuwing van het jeugdstrafrecht. De inzet ervan is e<strong>en</strong> nieuw<br />
alternatief te bied<strong>en</strong> voor de just desert-b<strong>en</strong>adering <strong>en</strong> de verharding van<br />
de strafrechtelijke reactie op jeugddelinqu<strong>en</strong>tie zoals die zich de afgelop<strong>en</strong><br />
dec<strong>en</strong>nia in de angelsaksische wereld hebb<strong>en</strong> gemanifesteerd. Deze<br />
aanpak heeft zich sinds e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal jar<strong>en</strong> ontwikkeld in Nieuw-Zeeland<br />
<strong>en</strong> Australië <strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is er onder meer mee geëxperim<strong>en</strong>teerd<br />
in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>, Canada <strong>en</strong> Engeland, terwijl inmiddels in<br />
diverse land<strong>en</strong> FGC-experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in voorbereiding zijn (Dünkel, 1996;<br />
Dullum, 1996; Marshall, 1996; Aerst<strong>en</strong> <strong>en</strong> Peters, 1998). Ook in ons land<br />
word<strong>en</strong> op dit mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong>kele experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voorbereid (Gro<strong>en</strong>huijs<strong>en</strong>,<br />
2000).<br />
Dit artikel wil e<strong>en</strong> aanzet gev<strong>en</strong> tot reflectie op de gedacht<strong>en</strong> die t<strong>en</strong><br />
grondslag ligg<strong>en</strong> aan family group confer<strong>en</strong>cing. Deze b<strong>en</strong>adering verdi<strong>en</strong>t<br />
naar mijn m<strong>en</strong>ing meer aandacht dan er tot op hed<strong>en</strong> in ons land<br />
aan is gegev<strong>en</strong>, ook fundam<strong>en</strong>tele, kritische aandacht. Ik begin met de<br />
stelling dat de onvolwass<strong>en</strong>heid van jeugdige wetsovertreders e<strong>en</strong> pedagogische<br />
taak voor elke strafrechtelijke reactie op hun wangedrag impliceert.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s analyseer ik de kern van de FGC-formule die bestaat uit<br />
de combinatie van dader-slachtoffer-bemiddeling <strong>en</strong> familie-overleg<br />
naar aanleiding van e<strong>en</strong> ernstig delict van e<strong>en</strong> jong lid van de familie. Ik<br />
constateer dat deze combinatie e<strong>en</strong> zware emotionele <strong>en</strong> morele last legt<br />
zowel op de schouders van de jongere als van het slachtoffer. T<strong>en</strong>slotte ga<br />
ik in op <strong>en</strong>kele rechtvaardigingsproblem<strong>en</strong> van deze aanpak, waarbij ik<br />
opnieuw naar de positie van het slachtoffer <strong>en</strong> de rol van de dader kijk. Ik<br />
constateer dat het slachtoffer in deze formule onder bijzondere druk<br />
komt te staan <strong>en</strong> dat de b<strong>en</strong>adering van de jongere op gespann<strong>en</strong> voet<br />
staat met de pedagogische taak zoals ik die voor e<strong>en</strong> strafrechtelijke b<strong>en</strong>adering<br />
weggelegd zie. Interessant aan deze aanpak acht ik met name<br />
de participatie van slachtoffer <strong>en</strong> familie <strong>en</strong> de rol die morele emoties<br />
hierbij kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>. In die opzicht<strong>en</strong> acht ik het mogelijk dat ons<br />
jeugdstrafrecht hiervan iets kan ler<strong>en</strong>. Toch concludeer ik dat de formule<br />
van family group confer<strong>en</strong>cing zoals die nu vorm heeft gekreg<strong>en</strong> vooralsnog<br />
vooral fundam<strong>en</strong>tele vrag<strong>en</strong> oproept.<br />
Onvolwass<strong>en</strong>heid impliceert e<strong>en</strong> pedagogische taak<br />
Minderjarige wetsovertreders kunn<strong>en</strong> niet zonder meer als ‘kleine criminel<strong>en</strong>’<br />
word<strong>en</strong> beschouwd, criminel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong>voudigweg e<strong>en</strong> maatje
Family group confer<strong>en</strong>cing 112<br />
kleiner zijn, zoals kinder<strong>en</strong> in Middeleeuwse voorstelling<strong>en</strong> als kleine<br />
kopieën van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> werd<strong>en</strong> afgebeeld. Jeugdige wetsovertreders<br />
vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte categorie die ons noodzaakt op e<strong>en</strong> aparte manier op<br />
hun wangedrag te reager<strong>en</strong>. Jonge delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> niet volledig<br />
verantwoordelijk word<strong>en</strong> gesteld voor wat ze hebb<strong>en</strong> gedaan, althans<br />
niet in strafrechtelijke zin. Strafrechtelijk reager<strong>en</strong> zal altijd rek<strong>en</strong>ing<br />
moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> met het dilemma dat jonge delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, hoewel in<br />
ontwikkeling naar volledige verantwoordelijkheid, tegelijkertijd verondersteld<br />
word<strong>en</strong> afhankelijk <strong>en</strong> nog niet helemaal verantwoordelijk te<br />
zijn.<br />
In zijn algeme<strong>en</strong>heid is de kwestie van de verantwoordelijkheid van<br />
minderjarig<strong>en</strong> uiteraard ge<strong>en</strong> specifiek strafrechtelijk probleem maar<br />
e<strong>en</strong> universeel opvoedings-dilemma waarmee elke ouder <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t keer<br />
op keer wordt geconfronteerd. Elke opvoeder weet of ervaart dat het antwoord<br />
op de vraag naar de verantwoordelijkheid van het kind onvermijdelijk<br />
dubbelzinnig is. Het kind ler<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid voor zijn<br />
handeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> uiteindelijk voor zijn lev<strong>en</strong> op zich te nem<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong><br />
opvoedingsdoel. Het typer<strong>en</strong>de punt met de verantwoordelijkheid<br />
van jonger<strong>en</strong> is precies dat het e<strong>en</strong> doel is, niet iets dat al is gerealiseerd,<br />
maar iets dat in de context van opvoeding naderbij komt. Opvoeding is<br />
t<strong>en</strong> einde zodra we het kind volledig verantwoordelijk acht<strong>en</strong> voor de<br />
stapp<strong>en</strong> die het zet.<br />
In de strafrechtelijke context komt hier nog e<strong>en</strong> dim<strong>en</strong>sie bij. Elke<br />
vorm van strafrechtelijk reager<strong>en</strong> op onw<strong>en</strong>selijk, stor<strong>en</strong>d <strong>en</strong> onmaatschappelijk<br />
gedrag veronderstelt immers e<strong>en</strong> voorstelling van de betrokk<strong>en</strong>e<br />
als wetsovertreder, als burger die heeft gezondigd teg<strong>en</strong> regels die<br />
in wett<strong>en</strong> zijn vastgelegd <strong>en</strong> waarvan de naleving door de staat kan word<strong>en</strong><br />
afgedwong<strong>en</strong>. Strafrechtelijk reager<strong>en</strong> is dus niet van dezelfde orde<br />
als de ouderlijke reactie op wangedrag of van die van de meester of de<br />
trainer. De strafrechtelijke reactie vereist e<strong>en</strong> voorstelling van burgerschap<br />
die in de context van de ouderlijke opvoeding, onderwijs <strong>en</strong> training<br />
niet of nauwelijks aan de orde is. De strafrechtelijke reactie t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van minderjarig<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt met andere woord<strong>en</strong> met zich mee dat<br />
rek<strong>en</strong>ing wordt gehoud<strong>en</strong> met het voorwaardelijk karakter van de kinderlijke<br />
verantwoordelijkheid als staatsburger.<br />
Maar de pedagogische dim<strong>en</strong>sie van de strafrechtelijke reactie op delict<strong>en</strong><br />
van jonger<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t meer dan erk<strong>en</strong>ning van hun beperkte verantwoordelijkheid.<br />
Jeugdstrafrecht betek<strong>en</strong>t ook dat e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> pedagogische<br />
invulling wordt gegev<strong>en</strong> aan die reactie <strong>en</strong> die bestaat erin dat de<br />
strafrechtelijke reactie op zijn wangedrag de jongere moet help<strong>en</strong> de<br />
maatschappelijke <strong>en</strong> morele consequ<strong>en</strong>ties van zijn gedrag te begrijp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te aanvaard<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t niet alle<strong>en</strong> dat we hem er in onze reactie<br />
op moet<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> dat we van hem verwacht<strong>en</strong> dat hij de volledige verantwoordelijkheid<br />
voor zijn handeling<strong>en</strong> op zich neemt, maar vooral dat<br />
we hem ler<strong>en</strong> wat dat eig<strong>en</strong>lijk inhoudt. Dat betek<strong>en</strong>t dat we ons moet<strong>en</strong>
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 113<br />
begev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> proces van morele communicatie waarin we de jeugdige<br />
wetsovertreder op de gevolg<strong>en</strong> van zijn dad<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong>.<br />
We moet<strong>en</strong> hem om te beginn<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> duidelijk te mak<strong>en</strong> wat de<br />
gevolg<strong>en</strong> van zijn optred<strong>en</strong> zijn voor zijn slachtoffer <strong>en</strong> voor de omgeving<br />
van het slachtoffer, deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die het leed van het slachtoffer ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
treft <strong>en</strong> ter harte gaat. Maar we moet<strong>en</strong> hem ook help<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong> wat de<br />
gevolg<strong>en</strong> zijn voor zijn eig<strong>en</strong> omgeving, voor deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die veel voor hem<br />
betek<strong>en</strong><strong>en</strong>, zijn familie, zijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, zijn lerar<strong>en</strong>, zijn trainers <strong>en</strong>zovoort.<br />
En tot slot moet<strong>en</strong> we hem help<strong>en</strong> te reflecter<strong>en</strong> op wat zijn wangedrag<br />
impliceert voor hemzelf als e<strong>en</strong> morele persoon, voor zijn toekomst,<br />
zijn drom<strong>en</strong>, zijn idee van de persoon die hij wil word<strong>en</strong> (Weijers,<br />
2000; Weijers, 20<strong>01</strong>).<br />
Ter verduidelijking van deze pedagogische taak van de strafrechtelijke<br />
reactie, die ik in Schuld <strong>en</strong> schaamte; e<strong>en</strong> pedagogisch perspectief op het<br />
jeugdstrafrecht verder heb uitgewerkt, is het nodig om het karakter van<br />
deze taak helder te onderscheid<strong>en</strong> van twee andere soort<strong>en</strong> reacties: morele<br />
neutraliteit <strong>en</strong> bevoogding. Het appel op de morele zelfreflectie van<br />
de jongere betek<strong>en</strong>t uiteraard allerminst dat de morele dim<strong>en</strong>sie buit<strong>en</strong><br />
beschouwing blijft of dat de strafrechtelijke reactie gek<strong>en</strong>merkt wordt<br />
door e<strong>en</strong> neutrale opstelling t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het morele gewicht van het<br />
wangedrag. Maar het betek<strong>en</strong>t ev<strong>en</strong>min dat deze reactie zich direct richt<br />
op de persoonlijkheid <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit van de dader, appelleert aan zijn<br />
schaamtegevoel <strong>en</strong> spijtbetuiging <strong>en</strong> berouw verlangt.<br />
Dit laatste onderscheid verdi<strong>en</strong>t <strong>en</strong>ige toelichting. De pedagogische<br />
taak van het appel op de morele zelfreflectie van de jongere confronteert<br />
deze slechts met wat de verantwoordelijkheid voor zijn wangedrag op<br />
zich nem<strong>en</strong> inhoudt. Dit appel betek<strong>en</strong>t niet dat m<strong>en</strong> zich buigt over de<br />
vraag of de jonge dader wel wil deug<strong>en</strong>, maar dat m<strong>en</strong> naar aanleiding<br />
van e<strong>en</strong> delict vrag<strong>en</strong> opwerpt die wijz<strong>en</strong> op de gevolg<strong>en</strong> ervan. De pedagogische<br />
taak betek<strong>en</strong>t dat het proces van zelfbezinning, van zelf antwoord<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> op indring<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> conclusies trekk<strong>en</strong>, wordt<br />
gestimuleerd. E<strong>en</strong> pedagogische reactie is er niet op uit de jongere terug<br />
te leid<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> positie van afhankelijkheid, zoals John Locke indertijd<br />
het opvoedingsbeeld voor og<strong>en</strong> zag: tot zijn volwass<strong>en</strong>heid zou de jongere<br />
onze gehoorzame di<strong>en</strong>aar zijn, daarna onze gelijkwaardige kameraad.<br />
In e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijdse pedagogische reactie staat juist de overgang van<br />
sturing naar zelfsturing c<strong>en</strong>traal. Dit houdt in dat het vermog<strong>en</strong> van de<br />
jongere tot morele <strong>en</strong> emotionele autonomie wordt versterkt. De jongere<br />
krijgt noch e<strong>en</strong> serie verwijt<strong>en</strong> noch vergoeilijking<strong>en</strong> voor zijn wangedrag<br />
voorgeschoteld, maar vrag<strong>en</strong> die hem inzicht kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> in de consequ<strong>en</strong>ties<br />
van zijn handel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hem kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid<br />
daarvoor op zich te nem<strong>en</strong>.<br />
Vanuit deze schets van de morele communicatie die de strafrechtelijke<br />
reactie uit pedagogisch oogpunt vereist lijkt de herstelrechtelijke aanpak<br />
van de family group confer<strong>en</strong>ce in eerste instantie over sterke troev<strong>en</strong> te<br />
beschikk<strong>en</strong>. Het bije<strong>en</strong>br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van dader, slachtoffer <strong>en</strong> familie biedt
Family group confer<strong>en</strong>cing 114<br />
immers in beginsel ruimschoots geleg<strong>en</strong>heid om de morele <strong>en</strong> emotionele<br />
dim<strong>en</strong>sie van het wangedrag aan de orde te lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Nadere<br />
analyse van deze troev<strong>en</strong> werpt echter de vraag op of deze aanpak wel<br />
voldo<strong>en</strong>de ruimte laat voor de morele zelfreflectie <strong>en</strong> daarmee de autonomie<br />
van de jeugdige delinqu<strong>en</strong>t <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s verantwoordelijkheidsbesef<br />
stimuleert <strong>en</strong> of met deze aanpak niet e<strong>en</strong> te beklemm<strong>en</strong>de <strong>en</strong> zware last<br />
wordt gelegd op de schouders van het slachtoffer.<br />
Dader-slachtoffer bemiddeling <strong>en</strong> familiebemoei<strong>en</strong>is<br />
De kern van de FGC-formule is de typische combinatie van twee troev<strong>en</strong><br />
op het punt van morele communicatie: het gesprek tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong><br />
slachtoffer aan de <strong>en</strong>e kant <strong>en</strong> het gesprek tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> familie aan de<br />
andere kant. In deze setting wordt dus tegelijkertijd van twee kant<strong>en</strong> met<br />
de dader gecommuniceerd naar aanleiding van zijn wangedrag: van de<br />
kant van het slachtoffer <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s ondersteuners, die gewoonlijk beginn<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> beeld te schets<strong>en</strong> van de gevolg<strong>en</strong> die het delict voor h<strong>en</strong><br />
heeft gehad; <strong>en</strong> van de kant van de familie, die gewoonlijk hun betrokk<strong>en</strong>heid<br />
bij het delict <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor het slachtoffer, bij de gevolg<strong>en</strong><br />
voor h<strong>en</strong>zelf <strong>en</strong> bij de gevolg<strong>en</strong> voor de dader onder woord<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
De crux van deze combinatie zit hem precies in het bij elkaar br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
van deze twee communicatielijn<strong>en</strong>. Waar ik in dit stuk op wil att<strong>en</strong>der<strong>en</strong><br />
zijn met name de psychologische implicaties hiervan. Hoewel de <strong>en</strong>kele<br />
confrontatie met het slachtoffer in e<strong>en</strong> bemiddelingsgesprek op zich ook<br />
al behoorlijk ingrijp<strong>en</strong>d kan zijn voor zowel dader als slachtoffer, zorgt de<br />
betrokk<strong>en</strong>heid van ouders <strong>en</strong> andere vertrouwd<strong>en</strong> ervoor dat deze confrontatie<br />
veel zwaarder <strong>en</strong> verwarr<strong>en</strong>der wordt voor beide partij<strong>en</strong>.<br />
Zwaarder <strong>en</strong> verwarr<strong>en</strong>der omdat die betrokk<strong>en</strong>heid veel verder gaat dan<br />
het ton<strong>en</strong> van begrip zowel voor de positie van de jongere als voor het<br />
leed van het slachtoffer. Het betreft ook <strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> emotioneel <strong>en</strong> moreel<br />
appel, <strong>en</strong>erzijds op het vermog<strong>en</strong> tot (het ton<strong>en</strong> van) empathie,<br />
schuldgevoel <strong>en</strong> spijt van de jongere, anderzijds op e<strong>en</strong> vergelijkbaar vermog<strong>en</strong><br />
tot empathie <strong>en</strong> medelev<strong>en</strong> van de kant van het slachtoffer.<br />
De rol van de ouders <strong>en</strong> andere belangrijke figur<strong>en</strong> uit de omgeving<br />
van de jongere is van groot belang voor het bepal<strong>en</strong> van de sanctie die<br />
di<strong>en</strong>t te volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de wijze waarop ze hun betrokk<strong>en</strong>heid bij de invulling<br />
<strong>en</strong> naleving ervan ton<strong>en</strong>. Toch zit hier niet de crux van deze formule.<br />
Die zit in de emotionele <strong>en</strong> morele aanspraak van de kant van<br />
ouders <strong>en</strong> veelbetek<strong>en</strong><strong>en</strong>de ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> wel naar twee kant<strong>en</strong>. Enerzijds<br />
verdubbelt deze aanspraak voor de dader als het ware het gewicht van de<br />
confrontatie met het slachtoffer. Anderzijds betrekt deze aanspraak het<br />
slachtoffer binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> familiegesprek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> familiegeschied<strong>en</strong>is.<br />
In die verdubbeling van het emotionele <strong>en</strong> morele gewicht van de<br />
dader-slachtoffer confrontatie zit precies het doorslaggev<strong>en</strong>de motief<br />
voor e<strong>en</strong> FGC-aanpak: m<strong>en</strong> verwacht daarvan e<strong>en</strong> maximaal effect. De<br />
verwachting is dat e<strong>en</strong> FGC e<strong>en</strong> katharsis tot gevolg zal hebb<strong>en</strong>. De ge-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 115<br />
dachte is dat de familie-<strong>en</strong>sc<strong>en</strong>ering inderdaad e<strong>en</strong> zwaar moreel <strong>en</strong><br />
emotioneel gewicht op de schouders van de minderjarige legt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
verwacht m<strong>en</strong> tegelijkertijd van het slachtoffer dat di<strong>en</strong>s aanvankelijk<br />
overweg<strong>en</strong>d kritische of t<strong>en</strong>minste appeller<strong>en</strong>de rol uiteindelijk<br />
wordt vervang<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> invoel<strong>en</strong>de <strong>en</strong> coöperatieve, solidaire rol die<br />
zorgt voor de gew<strong>en</strong>ste verlichting van de last die in het FGC-ritueel op<br />
de schouders van de jongere is gelegd. Waar het mij om gaat is het inzicht<br />
dat de sleutelbegripp<strong>en</strong> die bij elke dader-slachtoffer confrontatie<br />
e<strong>en</strong> zekere rol di<strong>en</strong><strong>en</strong> te spel<strong>en</strong> – spijt, schuldbesef <strong>en</strong> zelfkritiek van de<br />
kant van de dader, beantwoord met begrip, vergeving <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing van<br />
de kant van het slachtoffer – in dit katharsis ritueel met andere woord<strong>en</strong><br />
wel erg zwaar word<strong>en</strong> belast. Erk<strong>en</strong>ning van deze emotionele <strong>en</strong> morele<br />
belasting betek<strong>en</strong>t niet dat dit ritueel zonder meer moet word<strong>en</strong> afgewez<strong>en</strong>,<br />
maar wel dat die dim<strong>en</strong>sie kritische aandacht, nauwkeurige analyse<br />
<strong>en</strong> inkadering verlangt.<br />
Als we dit ritueel nader beschouw<strong>en</strong> dan moet<strong>en</strong> we allereerst vaststell<strong>en</strong><br />
dat e<strong>en</strong> dergelijke aanpak onvermijdelijk verwarring teweegbr<strong>en</strong>gt bij<br />
alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, e<strong>en</strong>voudigweg omdat m<strong>en</strong> in onze liberale cultuur zeld<strong>en</strong><br />
of nooit in e<strong>en</strong> dergelijk arrangem<strong>en</strong>t op zijn do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> wordt<br />
aangesprok<strong>en</strong>. Deze aanpak breekt niet alle<strong>en</strong> met de privacy-sfeer<br />
waarin gebruikelijk binn<strong>en</strong> het gezin met fout<strong>en</strong>, in gebreke blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ernstige misdraging<strong>en</strong> wordt omgegaan, maar ook met de discretie waarmee<br />
normaal gesprok<strong>en</strong> op school of op e<strong>en</strong> sportclub op conflict<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wangedrag wordt gereageerd. Biedt e<strong>en</strong> standaard strafrechtelijke aanpak<br />
door politie, officier <strong>en</strong> rechter op zijn minst het houvast dat het kader<br />
helder is, de schuldvraag c<strong>en</strong>traal staat <strong>en</strong> de partij<strong>en</strong> duidelijk teg<strong>en</strong>over<br />
elkaar staan, e<strong>en</strong> FGC-aanpak zorgt door z’n welbewuste mix<br />
van beslot<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertrouwelijke sfeer met e<strong>en</strong> strafrechtelijk kader voor<br />
e<strong>en</strong> verwarr<strong>en</strong>de ervaring voor dader, slachtoffer <strong>en</strong> familie. Om misverstand<br />
te voorkom<strong>en</strong> herhaal ik hier dat ik dergelijke verwarring niet zonder<br />
meer taboe wil verklar<strong>en</strong>, maar ik d<strong>en</strong>k wel dat we het psychologisch<br />
mechanisme dat deze b<strong>en</strong>adering impliceert nuchter onder og<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> al om er waar nodig heldere gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan te kunn<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>.<br />
Kijk<strong>en</strong> we nu eerst naar de positie van de jongere, dan moet<strong>en</strong> we constater<strong>en</strong><br />
dat deze verwarring welbewust wordt gecreëerd vanuit het motief<br />
dat dat e<strong>en</strong> bijzondere gevoeligheid voor het gewicht van het delict<br />
bij de jonge dader teweeg zal br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De (veelal impliciete) gedachte<br />
omtr<strong>en</strong>t de meerwaarde van e<strong>en</strong> FGC vergelek<strong>en</strong> bij uitsluit<strong>en</strong>d bemiddeling<br />
tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer is dat er met de actieve inbr<strong>en</strong>g van de<br />
ouders e<strong>en</strong> aanmerkelijke kans bestaat dat er e<strong>en</strong> breuk kan word<strong>en</strong> bewerkstelligd<br />
in iets wat vaak als e<strong>en</strong> masker of e<strong>en</strong> harnas van afweer <strong>en</strong><br />
ongevoeligheid wordt beleefd. De gedachte is dat e<strong>en</strong> reprimande door<br />
de politie, e<strong>en</strong> onderhoud met de officier of e<strong>en</strong> gesprek met de rechter<br />
<strong>en</strong> zelfs e<strong>en</strong> confrontatie met het slachtoffer bij lange na niet het effect<br />
zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dat met deze aanpak wordt beoogd, omdat de emotionele
Family group confer<strong>en</strong>cing 116<br />
<strong>en</strong> morele impact in deze bijzondere (verwarr<strong>en</strong>de) setting aanmerkelijk<br />
hoger zal zijn. Het is juist de aanwezigheid van voor de jongere veelbetek<strong>en</strong><strong>en</strong>de<br />
ander<strong>en</strong>, van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van wie hij zich voor zijn zelfbeeld <strong>en</strong><br />
zelfrespect afhankelijk voelt <strong>en</strong> weet, die deze setting in staat stelt e<strong>en</strong><br />
bijzondere gevoeligheid te provocer<strong>en</strong> voor de emotionele <strong>en</strong> morele<br />
lading van zijn wangedrag.<br />
Richt<strong>en</strong> we vervolg<strong>en</strong>s onze aandacht op de positie van het slachtoffer<br />
in deze aanpak, dan zi<strong>en</strong> we dat deze verwarr<strong>en</strong>de situatie hier in vergelijkbare<br />
zin wordt gecreëerd. Dit gebeurt namelijk vanuit het motief dat<br />
langs deze weg bij het slachtoffer ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> bijzondere gevoeligheid<br />
teweeg zal word<strong>en</strong> gebracht, wat betreft de persoonlijke achtergrond<strong>en</strong>,<br />
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> van de jonge dader. De gedachte omtr<strong>en</strong>t het<br />
betrekk<strong>en</strong> van familie bij de dader-slachtoffer dialoog is dat er langs die<br />
weg e<strong>en</strong> aanmerkelijke kans bestaat dat het slachtoffer in deze setting<br />
e<strong>en</strong> bijzondere op<strong>en</strong>heid zal krijg<strong>en</strong> jeg<strong>en</strong>s de moeilijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>slag<strong>en</strong><br />
van de jongere, op e<strong>en</strong> manier die onvergelijkbaar is met wat in<br />
e<strong>en</strong> gesprek zonder ‘familie-verhaal’ bereikbaar zou zijn. E<strong>en</strong> FGC betek<strong>en</strong>t<br />
e<strong>en</strong> indring<strong>en</strong>d appel op het slachtoffer om zich in positieve,<br />
vergevingsgezinde zin tot de jongere te richt<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> het feit dat in de<br />
FGC het zelfbeeld <strong>en</strong> zelfrespect van de jongere op het spel staan. Daarmee<br />
wordt e<strong>en</strong> bijzondere emotionele <strong>en</strong> morele last op de schouders<br />
van het slachtoffer gelegd.<br />
Rechtvaardigingsproblem<strong>en</strong><br />
Over de twee zojuist uiterst summier aangeduide psychologische <strong>en</strong> morele<br />
implicaties van e<strong>en</strong> FGC-aanpak valt natuurlijk veel meer te zegg<strong>en</strong><br />
dan in dit bestek mogelijk is. Maar zelfs deze zeer beknopte omschrijving<br />
van de combinatie van beide troev<strong>en</strong> op het punt van de morele communicatie<br />
doet ons de merkwaardige psychische <strong>en</strong> morele last realiser<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> dergelijke aanpak voor dader <strong>en</strong> slachtoffer met zich meebr<strong>en</strong>gt.<br />
Daarmee word<strong>en</strong> we tev<strong>en</strong>s geatt<strong>en</strong>deerd op de daarachterligg<strong>en</strong>de<br />
rechtvaardigingsproblematiek. Enerzijds is het de vraag of de mix van<br />
dader-slachtoffer bemiddeling met familiebemoei<strong>en</strong>is niet e<strong>en</strong> onaanvaardbare<br />
inbreuk op het proces van zelfbezinning, van moreel zelfstandig<br />
word<strong>en</strong> van de dader inhoudt <strong>en</strong> anderzijds of diezelfde mix niet betek<strong>en</strong>t<br />
dat er e<strong>en</strong> onaanvaardbaar instrum<strong>en</strong>teel <strong>en</strong>/of bevoogd<strong>en</strong>d<br />
beroep wordt gedaan op het slachtoffer.<br />
Wat het laatste punt betreft blijkt uit de rapportages van ervaring<strong>en</strong> in<br />
het buit<strong>en</strong>land steeds dat e<strong>en</strong> niet onbelangrijk deel van de slachtoffers<br />
niet echt tevred<strong>en</strong> is met de resultat<strong>en</strong>. Zo concluder<strong>en</strong> Braithwaite <strong>en</strong><br />
Mugford dat alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> tevred<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zijn met deze aanpak,<br />
maar uit hun eig<strong>en</strong> onderzoek blijkt dat van de slachtoffers die erbij zijn<br />
ingeschakeld nog niet de helft ervan tevred<strong>en</strong> is (Braithwaite <strong>en</strong> Mugford,<br />
1994, p. 165; vergelijk Morris <strong>en</strong> Maxwell, 1998; Morris, 2000 voor<br />
lagere prec<strong>en</strong>tages). In e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geval voelde m<strong>en</strong> zich na afloop van
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 117<br />
e<strong>en</strong> FGC zelfs ell<strong>en</strong>diger dan ervoor (Braithwaite <strong>en</strong> Mugford, 1994, p.<br />
149)! Dit punt verdi<strong>en</strong>t veel meer kritische aandacht dan er tot nu in onderzoek<br />
aan is gegev<strong>en</strong>. Ondanks het internationaal snel toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>thousiasme voor deze b<strong>en</strong>adering is er op dit mom<strong>en</strong>t nog opvall<strong>en</strong>d<br />
weinig bek<strong>en</strong>d over de resultat<strong>en</strong> ervan, zoals ook door de Nieuw Zeelandse<br />
onderzoekers Allison Morris <strong>en</strong> Gabrielle Maxwell keer op keer<br />
wordt b<strong>en</strong>adrukt. De verklaring voor dit gebrek aan wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
valide k<strong>en</strong>nis di<strong>en</strong>t waarschijnlijk weer te word<strong>en</strong> gezocht in de overtuiging<br />
van de pioniers dat deze aanpak e<strong>en</strong>voudigweg niet anders dan positieve<br />
effect<strong>en</strong> kán hebb<strong>en</strong>, zoals mediation in het algeme<strong>en</strong> aan de<br />
man wordt gebracht als ‘conflictoplossing met alle<strong>en</strong> winnaars’, getuige<br />
de slogan in e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te reclamecampagne in de landelijke pers. In e<strong>en</strong><br />
aantal land<strong>en</strong> is deze gedachte inmiddels ook in de strafrechtelijke sfeer<br />
doorgedrong<strong>en</strong>, wat onder meer impliceert dat het delict in term<strong>en</strong> van<br />
conflict tuss<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> wordt gedefinieerd, waarbij door deze onderhandeld<br />
di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> beide g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> compromis<br />
dat zich erg<strong>en</strong>s in het midd<strong>en</strong> van twee stellingnames bevindt. In<br />
elk geval wordt de voorstelling van e<strong>en</strong> objectief foute daad, van e<strong>en</strong> aantasting<br />
van recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> van fundam<strong>en</strong>teel onherstelbaar leed met de introductie<br />
van de gedachte dat uit bemiddeling slechts ‘winnaars’ te voorschijn<br />
kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> zwaar onder druk gezet.<br />
Paradoxalerwijze ligt het pleidooi dat af <strong>en</strong> toe wordt gehoud<strong>en</strong> om de<br />
bereidheid tot deelname van slachtoffers <strong>en</strong> de kans op hun tevred<strong>en</strong>heid<br />
te vergrot<strong>en</strong> door ze e<strong>en</strong> grote of doorslaggev<strong>en</strong>de stem of e<strong>en</strong> vetorecht<br />
bij de beslissing over de sanctie te gev<strong>en</strong> in dezelfde lijn, namelijk<br />
de lijn die het delict definieert als e<strong>en</strong> conflict tuss<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> (onder ander<strong>en</strong><br />
Braithwaite <strong>en</strong> Mugford, 1994). Deze b<strong>en</strong>adering neigt ernaar de<br />
klassieke gedachte uit het oog te verliez<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> delict altijd (ook) e<strong>en</strong><br />
aantasting van recht<strong>en</strong> is die alle burgers binn<strong>en</strong> de rechtsgeme<strong>en</strong>schap<br />
g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> <strong>en</strong> die zij gerespecteerd will<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> door andere burgers <strong>en</strong> verdedigd<br />
door de staat. Werkelijk diepgaand <strong>en</strong> overtuig<strong>en</strong>d onderzoek<br />
naar de waardering van de participer<strong>en</strong>de slachtoffers di<strong>en</strong>t zich dan ook<br />
niet zozeer te richt<strong>en</strong> op de meting van ‘overwinnaarsgevoel<strong>en</strong>s’ of tevred<strong>en</strong>heid<br />
als ‘onderhandel<strong>en</strong>de partij’, maar op de beleving van het<br />
rechtsgevoel door de slachtoffers tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na e<strong>en</strong> FGC.<br />
Naast deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s tot invulling van de FGC als e<strong>en</strong> onderhandelingsproces<br />
tuss<strong>en</strong> twee partij<strong>en</strong> met de bemiddelaar in de rol van neutrale,<br />
zo min mogelijk aanwezige figuur, doet zich echter e<strong>en</strong> heel andere t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<br />
voor, waarbij de bemiddelaar juist e<strong>en</strong> actieve rol heeft <strong>en</strong> zowel de<br />
dader als het slachtoffer aanspreekt op solidariteit <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing. Terwijl<br />
in het eerste model de betrokk<strong>en</strong>heid van de familie zich vooral manifesteert<br />
in de solidariteit met de dader, heeft die in dit model veeleer betrekking<br />
op de verzo<strong>en</strong>ing tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer, terwijl de bemiddelaar<br />
die rol in dit model nog e<strong>en</strong>s versterkt. Neigt de betek<strong>en</strong>is van het<br />
delict voor het slachtoffer er in het eerste geval bekaaid af te kom<strong>en</strong>, in<br />
het tweede geval wordt die betek<strong>en</strong>is vertaald in term<strong>en</strong> van help<strong>en</strong>, soli-
Family group confer<strong>en</strong>cing 118<br />
dariser<strong>en</strong> <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong><strong>en</strong>, waarbij het slachtoffer t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tieel als lid van de<br />
familie of in elk geval van e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de lotsgeme<strong>en</strong>schap wordt<br />
aangesprok<strong>en</strong>. Dit aspect verdi<strong>en</strong>t nadere analyse.<br />
Wat het eerste punt betreft, heb ik hierbov<strong>en</strong> geconstateerd dat de<br />
emotionele <strong>en</strong> morele betrokk<strong>en</strong>heid van familieled<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> die<br />
veel voor de jongere betek<strong>en</strong><strong>en</strong> uitdrukkelijk wordt nagestreefd om e<strong>en</strong><br />
verondersteld emotioneel <strong>en</strong> moreel harnas bij de jongere op<strong>en</strong> te brek<strong>en</strong>.<br />
Verslag<strong>en</strong> van FGC-zitting<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> duidelijk dat deze inderdaad<br />
vrijwel onvermijdelijk met veel emoties van alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> gepaard<br />
gaan, waarbij van meet af aan bespiegeling<strong>en</strong>, veroordeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> waardering<strong>en</strong><br />
betreff<strong>en</strong>de de id<strong>en</strong>titeit van de jongere aan de orde zijn. Niet<br />
het feit op zich dat deze <strong>en</strong>sc<strong>en</strong>ering nu e<strong>en</strong>maal met veel emoties gepaard<br />
gaat is problematisch, maar het feit dat daarin voortdur<strong>en</strong>d de<br />
id<strong>en</strong>titeit van de jonge dader inzet van betrokk<strong>en</strong>heid is, is problematisch<br />
in e<strong>en</strong> strafrechtelijke context. Binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> FGC di<strong>en</strong><strong>en</strong> de aanwezig<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>slotte met elkaar te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> sanctie die in principe als alternatief<br />
di<strong>en</strong>t voor e<strong>en</strong> sanctie van de kant van de politie of justitie. Dat<br />
betek<strong>en</strong>t dat ‘ter omzeiling’ van (of als aanvulling op) e<strong>en</strong> afhandeling<br />
van e<strong>en</strong> delict binn<strong>en</strong> het strafrechtelijk systeem (diversie) e<strong>en</strong> procedure<br />
wordt ingezet die de gebruikelijke <strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijke justitiële reserves<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> de (zich ontwikkel<strong>en</strong>de) autonomie van de jeugdige beklaagde<br />
opzij zet. Het lijkt erop dat uit naam van e<strong>en</strong> minder repressief<br />
optred<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over jeugdige delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk verdergaande<br />
<strong>en</strong> niet te overzi<strong>en</strong>e bemoei<strong>en</strong>is met de persoonlijke id<strong>en</strong>titeit van de<br />
dader wordt gezocht. Daarmee zou e<strong>en</strong> stap terug word<strong>en</strong> gezet vergelek<strong>en</strong><br />
met de due process beweging die zich de laatste dec<strong>en</strong>nia naast de<br />
just desert beweging heeft voorgedaan. Dit roept de vraag op of het niet<br />
noodzakelijk is dat aan deze aanpak gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> gesteld word<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat roept<br />
op zijn beurt weer de vraag op in hoeverre deze aanpak zich eig<strong>en</strong>lijk<br />
le<strong>en</strong>t voor e<strong>en</strong> heldere justitiële inkadering.<br />
In antwoord op deze reserves wijz<strong>en</strong> overtuigde voorstanders van deze<br />
aanpak op het beslot<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee beveiligde karakter van de bije<strong>en</strong>komst<br />
<strong>en</strong> op het feit dat niet zo maar <strong>en</strong>kele person<strong>en</strong> uit de omgeving<br />
van de dader bij elkaar zijn gezet, maar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die, juist omdat ze veel<br />
voor de jongere betek<strong>en</strong><strong>en</strong>, ook geacht mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> het beste met<br />
hem voor te hebb<strong>en</strong>. Ondanks kritiek zull<strong>en</strong> ze hem, heel anders dan<br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gangbare strafzitting, prober<strong>en</strong> te help<strong>en</strong> zijn lev<strong>en</strong> te beter<strong>en</strong>.<br />
Sterker nog, op deze bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meestal concrete toezegging<strong>en</strong><br />
gedaan over de hulp die de deelnemers will<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> aan de<br />
dader. Toch biedt dit argum<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong>d antwoord op mijn reserves,<br />
die betrekking hebb<strong>en</strong> op het gebrek aan afgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de interv<strong>en</strong>ties,<br />
op het per definitie spel<strong>en</strong> op de man in plaats van op de zaak.<br />
Mijn vraag luidt met andere woord<strong>en</strong>: is e<strong>en</strong> aanpak die direct <strong>en</strong> zonder<br />
duidelijke beperking inspeelt op de persoon van de delinqu<strong>en</strong>t voldo<strong>en</strong>de<br />
te rechtvaardig<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> van bestwil?
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 119<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat duidelijk is dat deze gedachte in elk geval op gespann<strong>en</strong><br />
voet staat met wat ik hierbov<strong>en</strong> als uitgangspunt van e<strong>en</strong> pedagogisch<br />
perspectief heb geschetst. Het is de vraag of e<strong>en</strong> bevoogd<strong>en</strong>de houding,<br />
het overnem<strong>en</strong> van de verantwoordelijkheid, het aansprek<strong>en</strong> van de jongere<br />
als voor alles ‘lid van zijn familie’ wel te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> valt met e<strong>en</strong> pedagogische<br />
inzet van e<strong>en</strong> strafrechtelijke reactie op e<strong>en</strong> ernstig delict van<br />
e<strong>en</strong> jongere, dat wil zegg<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adering die juist appelleert aan<br />
het zelf op zich ler<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> van zijn verantwoordelijkheid voor zijn<br />
daad. Ook dit aspect verdi<strong>en</strong>t nadere analyse. Het raakt <strong>en</strong>erzijds aan<br />
zowel fundam<strong>en</strong>teel als empirisch psychologisch <strong>en</strong> pedagogisch onderzoek<br />
naar de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van morele opvoeding bij adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Anderzijds raakt het aan onderzoek naar de ethische fundering<br />
van de morele opvoeding in het specifieke licht van de<br />
strafrechtelijke reactie op delinqu<strong>en</strong>t gedrag.<br />
Op dit punt zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>geworp<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> FGC ook niet<br />
als algem<strong>en</strong>e jeugdsanctie moet word<strong>en</strong> toegepast. Er zou wellicht zelfs<br />
sprake kunn<strong>en</strong> zijn van erk<strong>en</strong>ning van het principe van proportionaliteit.<br />
Toepassing van e<strong>en</strong> FGC zou bijvoorbeeld slechts gerechtvaardigd kunn<strong>en</strong><br />
zijn wanneer er sprake is van e<strong>en</strong> ernstig delict <strong>en</strong> wanneer het verled<strong>en</strong><br />
van de jongere daar aanleiding toe geeft, wat FGC bij bijvoorbeeld<br />
first off<strong>en</strong>ders (vrijwel) uitsluit. Toch is het de vraag of het proportionaliteitsprincipe<br />
e<strong>en</strong> criterium levert voor het in verantwoorde ban<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> van de gang van zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de emotionele <strong>en</strong> morele aansprak<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> FGC.<br />
T<strong>en</strong>slotte merk ik nog op dat de rechtvaardiging voor e<strong>en</strong> dergelijke<br />
aanpak niet kan word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in de keuze van de jongere zelf. Sommige<br />
verdedigers van deze reactie suggerer<strong>en</strong> dat indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> de jongere<br />
zelf de vrije keuze laat om al dan niet, zonder verdere consequ<strong>en</strong>ties, in<br />
te gaan op e<strong>en</strong> voorstel tot e<strong>en</strong> family group confer<strong>en</strong>ce, de kwestie van<br />
de rechtvaardiging ervan niet langer aan de orde is. Met de eig<strong>en</strong> keuze<br />
van de jongere zou di<strong>en</strong>s autonomie voldo<strong>en</strong>de verzekerd zou zijn. In dat<br />
geval ziet m<strong>en</strong> echter over het hoofd dat de jeugdige dader de gevolg<strong>en</strong><br />
van deze keuze onmogelijk kan overzi<strong>en</strong>. Zeker als m<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>t welk verwarr<strong>en</strong>d<br />
of op zijn minst moeilijk te doorzi<strong>en</strong> psychologisch mechanisme<br />
hier wordt gehanteerd, kan de rechtvaardiging ervan niet word<strong>en</strong><br />
afgeschov<strong>en</strong> op deg<strong>en</strong>e die er, zonder de impact ervan te kunn<strong>en</strong> overzi<strong>en</strong>,<br />
vervolg<strong>en</strong>s welbewust aan wordt blootgesteld.<br />
Conclusie<br />
Deze beschouwing beoogt de gedacht<strong>en</strong>wisseling over de boei<strong>en</strong>de <strong>en</strong><br />
de twijfelachtige kant<strong>en</strong> van herstelrecht voor jonger<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>. Ik<br />
heb me in dit stuk beperkt tot <strong>en</strong>kele opmerking<strong>en</strong> over de psychologische<br />
<strong>en</strong> ethische implicaties van de FGC formule. De juridische <strong>en</strong><br />
rechtstheoretische implicaties <strong>en</strong> ook de pedagogische implicaties <strong>en</strong><br />
voorwaard<strong>en</strong> heb ik in dit verband buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong> (vergelijk
Family group confer<strong>en</strong>cing 120<br />
onder ander<strong>en</strong> Messmer <strong>en</strong> Otto, 1992; Ashworth, 1993; Daly <strong>en</strong> Immarigeon,<br />
1998; Delgado, 2000; Gro<strong>en</strong>huys<strong>en</strong>, 2000; Von Hirsch, 2000). Desalniettemin<br />
hoop ik aannemelijk te hebb<strong>en</strong> gemaakt dat herstelrecht voor<br />
jonger<strong>en</strong> in de vorm van family group confer<strong>en</strong>cing allesbehalve vanzelfsprek<strong>en</strong>d<br />
is <strong>en</strong> zowel wat betreft de psychologische <strong>en</strong> morele belasting<br />
van de dader als van het slachtoffer nadere analyse <strong>en</strong> reflectie behoeft.<br />
Literatuur<br />
Aerts<strong>en</strong>, I., T. Peters<br />
Mediation for reparation; the victim’s<br />
perspective<br />
European journal of criminal policy<br />
and research, 6e jrg., nr. 2, 1998, pp.<br />
106-124<br />
Aerts<strong>en</strong>, I., T. Peters<br />
Mediation and restorative justice in<br />
Belgium<br />
European journal of criminal policy<br />
and research, 6e jrg., nr. 4, 1998, pp.<br />
507-525<br />
Ashworth, A.<br />
Some doubts about restorative justice<br />
Criminal law forum, 4e jrg., 1993, pp.<br />
277-299<br />
Bazemore, G.<br />
Restorative justice and earned<br />
redemption; communities, victims, and<br />
off<strong>en</strong>der reintegration<br />
American behavioral sci<strong>en</strong>tist, 41e jrg.,<br />
1998, pp. 768-813<br />
Bazemore, G., L. Walgrave (red.)<br />
Restorative juv<strong>en</strong>ile justice<br />
Monsey New York, Criminal Justice<br />
Press, 1999<br />
Braithwaite, J., S. Mugford<br />
Conditions of successful reintegration<br />
ceremonies; dealing with juv<strong>en</strong>ile<br />
off<strong>en</strong>ders<br />
The British journal of criminology, 34 e<br />
jrg., 1994 , pp. 139-171<br />
Daly, K., R. Immarigeon<br />
The past, pres<strong>en</strong>t and future of<br />
restorative justice; some critical<br />
reflections<br />
Contemporary justice review, 1e jrg.,<br />
nr. 1, 1998, pp. 21-45<br />
Delgado, R.<br />
Prosecuting viol<strong>en</strong>ce; a colloquy on<br />
race, community and justice<br />
Stanford law review, 2000, pp. 751-762<br />
Dignan, J.<br />
Reintegration through reparation; a way<br />
forward for restorative justice?<br />
In: Duff, A. e.a. (red.), P<strong>en</strong>al theory and<br />
practice; tradition and innovation in<br />
criminal justice, Manchester, University<br />
Press, 1994, pp. 231-244<br />
Dullum, J.<br />
The Norwegian mediation boards<br />
European journal of criminal policy<br />
and research, 4 e jrg., nr. 4, 1996, pp.<br />
87-94<br />
Dünkel, F.<br />
Täter-Opfer Ausgleich; German<br />
experi<strong>en</strong>ces with mediation in a<br />
European perspective<br />
European journal of criminal policy<br />
and research, 4 e jrg., nr. 4, 1996, pp.<br />
44-66<br />
Gro<strong>en</strong>huijs<strong>en</strong>, M.S.<br />
Mediation in het strafrecht; bemiddeling<br />
<strong>en</strong> conflictoplossing in vele gedaant<strong>en</strong><br />
Delikt <strong>en</strong> delinkw<strong>en</strong>t, 30 e jrg., nr. 5,<br />
2000, pp. 441-448<br />
Hirsch, A. von<br />
Paper<br />
Tübing<strong>en</strong>, Fourth International<br />
Confer<strong>en</strong>ce on Restorative Justice for<br />
Juv<strong>en</strong>iles, 2000<br />
Hudson, J., A. Morris e.a.<br />
Family group confer<strong>en</strong>ces; perspectives<br />
on policy and practice<br />
Wellington, Federation Press, 1996
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 121<br />
McElrea, F.W.M.<br />
The New Zealand model of familiy<br />
group confer<strong>en</strong>ces<br />
European journal of criminal policy<br />
and research, 6 e jrg., nr. 4, 1998, pp.<br />
527-543<br />
Marshall, T.<br />
The evolution of restorative justice in<br />
Britain<br />
European journal of criminal policy<br />
and research, 4 e jrg., nr. 4, 1996, pp.<br />
21-43<br />
Maxwell, G., A. Morris<br />
Research on family group confer<strong>en</strong>ces<br />
with young off<strong>en</strong>ders in New Zealand<br />
In: Hudson e.a., Family group<br />
confer<strong>en</strong>ces, 1996, pp. 88-110<br />
Messmer, H., H.U. Otto (red.)<br />
Restorative justice on trial; pitfalls and<br />
pot<strong>en</strong>tials of victim-off<strong>en</strong>der mediation<br />
Dordrecht/ Boston, Kluwer Academic<br />
Publishers, 1992<br />
Morris, A., G. Maxwell<br />
The practice of family group confer<strong>en</strong>ces<br />
in New Zealand; assessing the<br />
place, pot<strong>en</strong>tial and pittfalls of<br />
restorative justice<br />
Wellington, Institute of Criminology,<br />
1998<br />
Morris, A.<br />
Family group confer<strong>en</strong>ces; the New<br />
Zealand experi<strong>en</strong>ce<br />
Wellington, Institute of criminology,<br />
2000<br />
Spap<strong>en</strong>s, A.C.<br />
Bemiddeling tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong><br />
slachtoffer; bemiddelingsvorm<strong>en</strong> voor,<br />
tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na het strafproces<br />
Tilburg, IVA, 2000<br />
Umbreit, M.S.<br />
Victim meets off<strong>en</strong>der; the impact of<br />
restorative justice and mediation<br />
Monsey New York, Criminal Justice<br />
Press, 1994<br />
Walgrave, L.<br />
Restorative justice for juv<strong>en</strong>iles; just a<br />
technique or a fully fledged alternative?<br />
The Howard journal of criminal justice,<br />
34e jrg., 1995, pp. 228-249<br />
Walgrave, L.<br />
Met het oog op herstel; bak<strong>en</strong>s voor<br />
e<strong>en</strong> constructief jeugdsanctiestelsel<br />
Leuv<strong>en</strong>, Universitaire Pers Leuv<strong>en</strong>,<br />
2000<br />
Weijers, I.<br />
Schuld <strong>en</strong> schaamte; e<strong>en</strong> pedagogisch<br />
perspectief op het jeugdstrafrecht<br />
Hout<strong>en</strong>, Bohn Stafleu Van Loghum,<br />
2000<br />
Weijers, I.<br />
E<strong>en</strong> pedagogisch perspectief op<br />
jeugdstrafrecht<br />
Delikt & delinkw<strong>en</strong>t, februari 20<strong>01</strong>, pp.<br />
192-211
De andere kant van het gelijk<br />
Strafgeding of mediation?<br />
C.P.M. Cleir<strong>en</strong> *<br />
122<br />
Voordat Agamemnon, koning van Myc<strong>en</strong>e zijn expeditie naar Troje begon,<br />
offerde hij zijn dochter aan de god<strong>en</strong> om de storm te lat<strong>en</strong> bedar<strong>en</strong><br />
die het uitvar<strong>en</strong> van zijn vloot belette. Bij zijn terugkeer uit Troje wordt<br />
Agamemnon gedood door zijn vrouw als vergelding voor de dood van<br />
hun dochter. Zijn dood wordt vervolg<strong>en</strong>s gewrok<strong>en</strong> door hun zoon Orestes.<br />
Hij doodt zijn moeder <strong>en</strong> haar minnaar. Daarmee heeft de zoon<br />
Orestes zich <strong>en</strong>erzijds gevoegd naar de wett<strong>en</strong> van de god<strong>en</strong> <strong>en</strong> de orde<br />
hersteld. Anderzijds heeft hij de zwaarste misdaad begaan die e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<br />
kan begaan: het vermoord<strong>en</strong> van zijn eig<strong>en</strong> moeder. Orestes wordt opgejaagd<br />
door de wraakgodinn<strong>en</strong>, die de bloedverwantschap hoger acht<strong>en</strong><br />
dan de band van de geme<strong>en</strong>schap. De godin Ath<strong>en</strong>e doorbreekt de ontstane<br />
spiraal van bloedwraak door te zorg<strong>en</strong> dat er recht kan word<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>.<br />
Zij besluit rechters te kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong> richt de eerste rechtbank op, de<br />
raad van de Areopagos. De wraakgodinn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> die rechtbank<br />
hun eig<strong>en</strong> taak. Zij mog<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>als Orestes hun getuig<strong>en</strong> oproep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hun argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>..<br />
Het dilemma blijkt echter met argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet op te loss<strong>en</strong>, de stemm<strong>en</strong><br />
stak<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> machtswoord nodig <strong>en</strong> dat wordt ook uitgesprok<strong>en</strong>.<br />
Ath<strong>en</strong>e spreekt het machtswoord nam<strong>en</strong>s de Olympische god<strong>en</strong>.<br />
Orestes wordt vrijgesprok<strong>en</strong> dankzij de stem die zij inbr<strong>en</strong>gt.<br />
De strijd tuss<strong>en</strong> de beide posities, die van de wraak <strong>en</strong> die van de redelijkheid<br />
van de wett<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap, kan in de tragedie slechts<br />
word<strong>en</strong> opgelost doordat de staat de bloedwraak van de wraakgodinn<strong>en</strong><br />
overneemt. In deze tragedie van Orestes - van de Griekse tragedieschrijver<br />
Aichylos (525-456 v. Chr.) - wordt ons daarmee de geboorte van<br />
de rechterlijke macht voorgehoud<strong>en</strong>.<br />
Het is de moeite waard om de positie die in deze tragedie aan e<strong>en</strong><br />
rechtbank wordt toegek<strong>en</strong>d voor ons huidig tijdsgewricht opnieuw onder<br />
og<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijke aanleiding daarvoor ligt in twee aspect<strong>en</strong><br />
die in de tragedie naar vor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Twee aspect<strong>en</strong> die ook hed<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> dage nog van groot belang zijn als het gaat om het strafrecht <strong>en</strong> om<br />
de plaats van slachtoffers. Allereerst speelt in de tragedie het elem<strong>en</strong>t van<br />
* De auteur is hoogleraar straf- strafprocesrecht aan de faculteit Rechtsgeleerdheid,<br />
Universiteit Leid<strong>en</strong>. Dit artikel is e<strong>en</strong> bewerking van de oratie van de auteur, uitgesprok<strong>en</strong><br />
op 10 november 2000 te Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> is t<strong>en</strong> behoeve van dit themanummer nader toegespitst<br />
op belang<strong>en</strong> van het slachtoffer. De oratie is uitgegev<strong>en</strong> onder de titel Geding buit<strong>en</strong><br />
geding; e<strong>en</strong> confrontatie van het geding voor de strafrechter met strafrechtelijke ADR-vorm<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> mediation (Gouda Quint, 20<strong>01</strong>).
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 123<br />
de wraak. E<strong>en</strong> emotie die e<strong>en</strong> strafrechtswet<strong>en</strong>schapper niet vreemd is.<br />
Maar wel e<strong>en</strong> emotie die zich rec<strong>en</strong>telijk in reacties op strafbare feit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het justitieel optred<strong>en</strong> daarbij weer in al zijn scherpte toont. Met name<br />
tragische gevall<strong>en</strong> van zinloos geweld hebb<strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s van wraak weer<br />
tot e<strong>en</strong> sterk actueel probleem gemaakt. E<strong>en</strong> probleem niet alle<strong>en</strong> voor<br />
de direct betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar ook voor de overheid. Is die in staat voldo<strong>en</strong>de<br />
adequaat te antwoord<strong>en</strong> op het geweld <strong>en</strong> tegelijkertijd op de<br />
gevoel<strong>en</strong>s van wraak?<br />
E<strong>en</strong> tweede elem<strong>en</strong>t uit de tragedie waarop ik hier de aandacht wil<br />
vestig<strong>en</strong> is het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> rechtbank. E<strong>en</strong> rechtbank om dilemma’s<br />
op te loss<strong>en</strong>, het conflict te beslecht<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> rechtbank met e<strong>en</strong> bijzondere<br />
karakteristiek, omdat daarbinn<strong>en</strong> plaats wordt ingeruimd voor zowel<br />
de rede als de wraak. E<strong>en</strong> rechtbank dus waar wraak niet wordt ontk<strong>en</strong>d.<br />
Integ<strong>en</strong>deel, wraak wordt door de rechtspraak getild naar e<strong>en</strong><br />
hoger plan, namelijk naar het niveau van het goede in de sam<strong>en</strong>leving,<br />
naar e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wicht tuss<strong>en</strong> redelijkheid <strong>en</strong> afschrikking.<br />
Wat mij in dit elem<strong>en</strong>t van de tragedie zo bijzonder treft, is het volg<strong>en</strong>de.<br />
Onze huidige strafrechtspraak wordt vaak verwet<strong>en</strong> dat zij te afstandelijk<br />
reageert op het begane onrecht, dat het te weinig doet voor het<br />
slachtoffer <strong>en</strong> dat het dader <strong>en</strong> slachtoffer niet bij elkaar br<strong>en</strong>gt. De strafrechter<br />
zou daaraan ge<strong>en</strong> boodschap hebb<strong>en</strong>. Dat verbaast in het licht<br />
van onze geschied<strong>en</strong>is, waarvan de tragedie van Orestes e<strong>en</strong> expon<strong>en</strong>t is.<br />
De Griek<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> juist e<strong>en</strong> rechtbank in om tot e<strong>en</strong> acceptabele oplossing<br />
voor beide partij<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>.<br />
Wat betek<strong>en</strong>t dit als m<strong>en</strong> kijkt naar de huidige w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
het strafrecht. Er zijn diverse t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>e t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s neigt ertoe het<br />
slachtoffer zowel bij de toegang tot als binn<strong>en</strong> het strafproces e<strong>en</strong> veel<br />
grotere rol te lat<strong>en</strong>. Maar er is ook e<strong>en</strong> andere – e<strong>en</strong> jongere – t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s,<br />
die dader <strong>en</strong> slachtoffer eerder sam<strong>en</strong> om de tafel wil zett<strong>en</strong> om h<strong>en</strong><br />
dichter bij elkaar te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Op die laatste t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s wil ik me in deze<br />
bijdrage richt<strong>en</strong>. Zij is erop gericht slachtoffers ruimte te gev<strong>en</strong> voor het<br />
uit<strong>en</strong> van gevoel<strong>en</strong>s van wraak <strong>en</strong> boosheid <strong>en</strong> daders voor spijt, berouw<br />
<strong>en</strong>zovoort: e<strong>en</strong> alternatieve vorm van geschill<strong>en</strong>beslechting. Daarbij kan<br />
de rol van de rechter word<strong>en</strong> gemist. E<strong>en</strong> oplossing die dus haaks staat<br />
op de pot<strong>en</strong>ties van de rechtbank van de Griek<strong>en</strong>.<br />
Zou m<strong>en</strong> zonder die derde, de rechterlijke instantie, de partij<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
sam<strong>en</strong>leving inderdaad meer recht do<strong>en</strong>? En, heeft het slachtoffer altijd<br />
meer baat bij e<strong>en</strong> alternatieve vorm van geschilbeslechting? Ik begin met<br />
e<strong>en</strong> korte schets over deze concurr<strong>en</strong>t van onze klassieke rechtspleging,<br />
de alternatieve geschill<strong>en</strong>beslechting .<br />
Alternatieve vorm<strong>en</strong> van geschilbeslechting<br />
Op alle terrein<strong>en</strong> waar geschill<strong>en</strong> aan de orde zijn op<strong>en</strong>bar<strong>en</strong> zich<br />
nieuwe vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> van beheersing <strong>en</strong> oplossing: geschill<strong>en</strong>commissies,<br />
klachtcommissies, versterking van het tuchtrecht <strong>en</strong> van de
De andere kant van het gelijk 124<br />
vertrouwde vorm<strong>en</strong> als arbitrage <strong>en</strong> bind<strong>en</strong>d advies. Als verzamelnaam<br />
voor al deze vorm<strong>en</strong> wordt vaak de naam alternative dispute resolution<br />
gebruikt, afgekort als ADR. E<strong>en</strong> geschikte term in het Nederlands blijkt<br />
niet e<strong>en</strong>voudig. Eerder is in Nederland geïntroduceerd de naam: Anders<br />
Dan Rechtspraak (Hertogh <strong>en</strong> Kleiboer, 1996). Voor deze bijdrage voldoet<br />
die naam <strong>en</strong> zal de afkorting ADR word<strong>en</strong> gebruikt.<br />
Het platform ADR, dat in opdracht van de minister van Justitie e<strong>en</strong><br />
rapport maakte, koos drie criteria om van ADR te kunn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>:<br />
– e<strong>en</strong> werkwijze die voor beide partij<strong>en</strong> aanvaardbaar is;<br />
– met inschakeling van e<strong>en</strong> derde (arbiter of bemiddelaar);<br />
– maar zonder dat daarbij e<strong>en</strong> beroep op de rechter wordt gedaan (Platform<br />
ADR, 1998).<br />
In beginsel sluit ADR e<strong>en</strong> latere behandeling door de rechter niet uit, onder<br />
meer omdat volg<strong>en</strong>s het Europees verdrag niemand van de rechter<br />
kan word<strong>en</strong> afgehoud<strong>en</strong>. Bemiddeling wordt daarom soms aangeduid<br />
als e<strong>en</strong> procedure in de schaduw van het recht.<br />
ADR lijkt e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d in Nederland. Dat geldt met name voor de meest<br />
rec<strong>en</strong>t in Nederland geïntroduceerde vorm: mediation, ofwel bemiddeling.<br />
Er wordt op diverse front<strong>en</strong> gewerkt <strong>en</strong> geëxperim<strong>en</strong>teerd met mediation<br />
(zie de bijdrage van Spap<strong>en</strong>s in dit nummer). En ook het regeringsbeleid<br />
is gericht op onderzoek naar w<strong>en</strong>selijkheid <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong><br />
van ontwikkeling van deze vorm<strong>en</strong>. 1 In de dagelijkse praktijk wordt, los<br />
van deze experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, ook gebruik gemaakt van diverse vorm<strong>en</strong> van<br />
alternatieve geschill<strong>en</strong>beslechting. Deze ontwikkeling is niet uniek. Zij<br />
doet zich ook in andere land<strong>en</strong> <strong>en</strong> in vele vorm<strong>en</strong> voor. 2<br />
Nederland heeft blijkbaar e<strong>en</strong> cultuur die op dit mom<strong>en</strong>t ontvankelijk<br />
is voor alternatieve geschiloplossing. Deze ADR-vorm<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> aan bij<br />
de ideologie van privatisering. Maar bezi<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong> ander perspectief<br />
spor<strong>en</strong> ze met die van e<strong>en</strong> voortschrijd<strong>en</strong>de individualisering. De burger<br />
is veel mondiger geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> voelt zich ook steeds sneller aangetast in<br />
zijn waard<strong>en</strong>, zijn belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn lijf <strong>en</strong> goed. Er is veel in zijn persoon<br />
geïnvesteerd, hij heeft veel in zijn omgeving geïnvesteerd. Daardoor is<br />
zowel zijn weerbaarheid als zijn kwetsbaarheid toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (zie Boutellier,<br />
1993; Van d<strong>en</strong> Brink, 2000). De behoefte om het heft zelf in hand<strong>en</strong><br />
te nem<strong>en</strong> groeit nav<strong>en</strong>ant. Er kunn<strong>en</strong> nog vele andere verklaring<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
aangevoerd voor deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s. Deze bijdrage richt zich echter niet<br />
op de verklaring van de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s, maar op <strong>en</strong>kele vrag<strong>en</strong> die deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<br />
voor het strafrecht <strong>en</strong> de spelers daarin teweeg br<strong>en</strong>gt.<br />
1 Zie onder meer kamerstukk<strong>en</strong> Tweede kamer 25452 over (Schade)bemiddeling in het<br />
strafproces, vergelijking dading <strong>en</strong> andere bemiddelingsvorm<strong>en</strong>; Kamerstukk<strong>en</strong> 26352,<br />
waaronder ‘Meer weg<strong>en</strong> naar het recht’, Beleidsbrief ADR <strong>en</strong> Kamerstukk<strong>en</strong> 26855.<br />
2 Zo is er sprake van e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme groei van vorm<strong>en</strong> van bemiddeling in bijvoorbeeld de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>, Groot-Brittannië, Australië <strong>en</strong> Nieuw-Zeeland.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 125<br />
Alternatieve geschilbeslechting als reactie op strafbaar handel<strong>en</strong><br />
Ook binn<strong>en</strong> het strafrecht is er zichtbaar sprake van e<strong>en</strong> behoefte om<br />
buit<strong>en</strong> de strafrechtsket<strong>en</strong> te blijv<strong>en</strong> of te rak<strong>en</strong>. Dit is op zich niets<br />
nieuws voor strafrechtswet<strong>en</strong>schappers. Maar anders dan de voorbije<br />
dec<strong>en</strong>nia wordt die behoefte nu niet overweg<strong>en</strong>d gevoed door ideologische<br />
stroming<strong>en</strong> zoals het abolitionisme, door decriminaliseringst<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
noch door overweging<strong>en</strong> van effici<strong>en</strong>cy <strong>en</strong> ontlasting van de<br />
strafrechtsket<strong>en</strong>. De g<strong>en</strong>oemde t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s van privatisering <strong>en</strong> individualisering<br />
laat ev<strong>en</strong>goed zijn spor<strong>en</strong> na in het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het strafrecht. 3 De<br />
‘gekwetste’ <strong>en</strong> mondige burger waaraan al werd gerefereerd neemt als<br />
slachtoffer van strafbare feit<strong>en</strong> niet zomaar g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> met zijn beperkte<br />
rol in de strafrechtspleging <strong>en</strong> laat dus van zich hor<strong>en</strong>. 4 En ook zijn familie<br />
vraagt om e<strong>en</strong> plaats.<br />
De ontwikkeling van strafrechtelijke ADR-vorm<strong>en</strong> heeft dan ook zeker<br />
fundam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk met het paradigma van het herstelrecht,<br />
het model van restorative justice, wat zijn theoretische wortels met<br />
name heeft in de criminologie <strong>en</strong> de victimologie. Door de voorvechters<br />
van deze d<strong>en</strong>krichting is in ons land het model van restorative justice in<br />
sterke mate gekoppeld aan de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> tot verbetering van de positie<br />
van het slachtoffer (zie de bijdrage van Walgrave in dit nummer). 5 In het<br />
model van restorative justice staat noch de bestraffing, noch de behandeling<br />
van de dader voorop. Wel het herstel van de schade veroorzaakt door<br />
het delict. 6<br />
3 Deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s vertoont natuurlijk e<strong>en</strong> nauw verband met het thema van het onderhandel<strong>en</strong><br />
in het strafrecht. Dit thema van het onderhandel<strong>en</strong> van betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> strafbaar feit,<br />
zowel door slachtoffers <strong>en</strong> daders, als door O.M. <strong>en</strong> verdacht<strong>en</strong>, als bijvoorbeeld door O.M.<br />
met getuig<strong>en</strong> is rec<strong>en</strong>telijk regelmatig aan de orde gesteld, onder meer onder de<br />
aanduiding van cons<strong>en</strong>sualiteit in het strafrecht. Met name de vrag<strong>en</strong> naar specifieke<br />
omstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorwaard<strong>en</strong> waaronder dergelijke onderhandeling<strong>en</strong> plaats mog<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rechtsgevolg<strong>en</strong> daarvan hebb<strong>en</strong> aanleiding gegev<strong>en</strong> tot beschouwing<strong>en</strong>. Zie<br />
over cons<strong>en</strong>sualiteit onder meer G.J.M. Corst<strong>en</strong>s, Delikt <strong>en</strong> delinkw<strong>en</strong>t, januari 1994,<br />
editorial; M. Hildebrandt, ‘Cons<strong>en</strong>sualiteit in het strafprocesrecht’, in: M. Hildebrandt, P.T.C.<br />
van Kamp<strong>en</strong> (e.a.), Plea bargaining in Holland, Arnhem, Gouda Quint, 1994, pp. 107-129.<br />
4 Waarbij hij overig<strong>en</strong>s vaak ook e<strong>en</strong> mondiger dader teg<strong>en</strong>over zich treft.<br />
5 E<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t pleidooi voor uitbreiding van mediation in strafzak<strong>en</strong> geeft daarvan e<strong>en</strong><br />
overzicht. Zie A. Smolders <strong>en</strong> A. de Lange, ‘Mediation in strafzak<strong>en</strong>; het belang van herstel’,<br />
Nederlands jurist<strong>en</strong>blad, afl. 28, 2000, pp. 1375-1382. In Nederland hebb<strong>en</strong> met name M.S.<br />
Gro<strong>en</strong>huijs<strong>en</strong>, J.M. van Dijk <strong>en</strong> M. Malsch in diverse artikel<strong>en</strong> het model van de restorative<br />
justice nader invulling gegev<strong>en</strong> in relatie tot de rol van het slachtoffer. Rec<strong>en</strong>t versche<strong>en</strong><br />
ook vanuit dit perspectief van J. Blad, ‘Strafrecht <strong>en</strong> bemiddeling; opkomst <strong>en</strong> toekomst van<br />
herstelrecht in Nederland’, Recht der werkelijkheid, nr. 2, 2000, pp. 51-71. Ook Belgische<br />
collega’s T. Peters <strong>en</strong> L. Walgrave hebb<strong>en</strong> zich vanuit dit perspectief uitgebreid met het<br />
thema beziggehoud<strong>en</strong> .<br />
6 Hoewel ook comp<strong>en</strong>satie aan de geme<strong>en</strong>schap in de vorm van di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing past in dit<br />
model van restorative justice.
De andere kant van het gelijk 126<br />
Bepaalde vorm<strong>en</strong> van ADR zijn erop gericht geheel buit<strong>en</strong> de strafrechtelijke<br />
ket<strong>en</strong> te blijv<strong>en</strong>, ander<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> proces voor de strafrechter<br />
te voorkom<strong>en</strong> (of te ‘vergemakkelijk<strong>en</strong>’) <strong>en</strong> weer andere zijn bedoeld als<br />
complem<strong>en</strong>tair aan het strafrecht. In zekere zin is er in die gevall<strong>en</strong><br />
sprake van e<strong>en</strong> verschuiving van het juridische veld naar e<strong>en</strong> meer<br />
psychologisch/sociologisch veld. M<strong>en</strong> onderhandelt, m<strong>en</strong> laat e<strong>en</strong> bemiddelaar<br />
toe, soms komt m<strong>en</strong> tot schadevergoeding of e<strong>en</strong> andere vorm<br />
van herstel, e<strong>en</strong> andere maal alle<strong>en</strong> tot het uitsprek<strong>en</strong> van de onvrede <strong>en</strong><br />
het legg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> basis voor e<strong>en</strong> normaal contact in de toekomst. Er<br />
wordt ge<strong>en</strong> recht gesprok<strong>en</strong>.<br />
Bemiddelaars zijn soms maatschappelijk werkers, psycholog<strong>en</strong>, medewerkers<br />
van de reclassering of vrijwilligersorganisaties, soms led<strong>en</strong> van<br />
het O.M. of politie, <strong>en</strong> weer e<strong>en</strong> ander keer advocat<strong>en</strong> of rechters. De weg<br />
waarlangs m<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> afspraak komt is niet of niet direct afkomstig uit<br />
ons formele rechtssysteem. En dat geldt ook voor de wijze waarop m<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> oplossing komt. 7 M<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>strafrechtelijke<br />
procedures: afdo<strong>en</strong>ing buit<strong>en</strong> geding, maar ook afdo<strong>en</strong>ing<br />
zonder toepassing van strafrechtelijke <strong>en</strong> strafprocesrechtelijke normering.<br />
8<br />
Meer concreet kan het gaan om bepaalde vorm<strong>en</strong> van dading, buurtbemiddeling,<br />
politiebemiddeling, bemiddeling door justitie in de buurt,<br />
Haltproject<strong>en</strong>, bemiddeling op parkett<strong>en</strong>, bepaalde vorm<strong>en</strong> van <strong>herstelbemiddeling</strong><br />
<strong>en</strong> mediation door het op<strong>en</strong>baar ministerie, echt recht confer<strong>en</strong>ties,<br />
<strong>en</strong>zovoort. Vaak gaat het om schaderegeling, soms om conflictregeling,<br />
soms om herstel.<br />
Zuivere mediation is e<strong>en</strong> vorm waarmee in Nederland op strafrechtelijk<br />
terrein nog het minst ervaring is opgedaan. Deze vorm van bemiddeling<br />
omvat meer dan in de conflict-, schade – <strong>en</strong> herstelproject<strong>en</strong> plaatsvindt.<br />
M<strong>en</strong> duidt het wel aan als integratief onderhandel<strong>en</strong> op basis van<br />
belang<strong>en</strong>. De techniek van mediation is er onder meer op gericht om<br />
partij<strong>en</strong> weer met elkaar om de tafel te krijg<strong>en</strong>, hun hart te lat<strong>en</strong> lucht<strong>en</strong>,<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> voor herstel van het onrecht te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, overe<strong>en</strong>stemming<br />
te bereik<strong>en</strong> over oplossing<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee e<strong>en</strong> basis voor toekomstig<br />
contact te legg<strong>en</strong>. Deze vorm is daardoor in zijn opzet <strong>en</strong> doelstelling<br />
het meest buit<strong>en</strong>-strafrechtelijk van aard. 9<br />
7 Er zijn overig<strong>en</strong>s meer procedures in de strafrechtelijke ket<strong>en</strong> waar de procedure zelf niet,<br />
of niet volledig volg<strong>en</strong>s juridische maatstav<strong>en</strong> wordt vormgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>ormeerd, maar<br />
waar het juridisch karakter met name wordt bepaald door de uitkomst van het traject, de<br />
afspraak, de overe<strong>en</strong>komst <strong>en</strong> daarmee het rechtsgevolg: bijvoorbeeld bepaalde vorm<strong>en</strong><br />
van dading, schikking<strong>en</strong>, de Haltproject<strong>en</strong> <strong>en</strong> het voorwaardelijk sepot. En als die<br />
procedures al t<strong>en</strong> dele wel juridisch zijn vormgegev<strong>en</strong> is toetsing of controle van de wijze<br />
van totstandkom<strong>en</strong> veelal niet zelfstandig voorzi<strong>en</strong>.<br />
8 De aanduiding buit<strong>en</strong>-strafrechtelijke procedure heeft dus e<strong>en</strong> beperkter bereik dan het<br />
begrip afdo<strong>en</strong>ing buit<strong>en</strong> geding.<br />
9 E<strong>en</strong> voorbeeld van bemiddeling in het strafrecht vindt m<strong>en</strong> op dit mom<strong>en</strong>t bij het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie in Amsterdam. Het heeft bemiddelaars opgeleid in om in gesprek met daders <strong>en</strong>
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 127<br />
Kort <strong>en</strong> goed, in die gevall<strong>en</strong> komt de rechter er – meestal – niet meer<br />
aan te pas. En, hoewel deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s in het strafrecht nog ge<strong>en</strong> grote<br />
vlucht heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> deze ontwikkeling<strong>en</strong>, als concurr<strong>en</strong>t<br />
van onze de klassieke rechtspleging, serieuze aandacht. Afdo<strong>en</strong>ing via<br />
het strafgeding vormt immers e<strong>en</strong> belangrijk historisch gegroeid statuut<br />
van de democratische rechtsstaat. De systematiek van ons Wetboek van<br />
Strafvordering is zelfs zo dat de behandeling van e<strong>en</strong> zaak door de rechter<br />
uitgangspunt is. 10 Dat geef je niet zomaar op.<br />
Maar er is nog e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om ook in Nederland de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> serieus te<br />
nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> afweging<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. De Raad van Europa heeft namelijk onlangs<br />
aanbeveling<strong>en</strong> geformuleerd over ‘Mediation in P<strong>en</strong>al Matters’,<br />
aanbeveling<strong>en</strong> die zijn gericht op de ontwikkeling <strong>en</strong> verbreiding van<br />
mediation in strafzak<strong>en</strong>. 11 Aan de andere kant is <strong>en</strong>ige argwaan ook op<br />
zijn plaats. Mediation is vooral tot ontwikkeling gekom<strong>en</strong> in land<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> common law systeem. We moet<strong>en</strong> ons dan ook zeker afvrag<strong>en</strong> of<br />
onze Nederlandse strafrechtscultuur – georiënteerd op e<strong>en</strong> civil law systeem<br />
– wel e<strong>en</strong> vruchtbare bodem kan bied<strong>en</strong>. 12<br />
E<strong>en</strong> confrontatie van strafgeding <strong>en</strong> mediation<br />
Als we uitgaan van e<strong>en</strong> zekere onvermijdelijkheid van deze ontwikkeling,<br />
dan rijz<strong>en</strong> er vrag<strong>en</strong>. Wat bied<strong>en</strong> de ADR-vorm<strong>en</strong> voor het strafrecht?<br />
Wat wordt opgegev<strong>en</strong> in de gevall<strong>en</strong> dat het geding voor de strafrechter<br />
plaatsmaakt voor e<strong>en</strong> alternatieve geschiloplossing? 13 Moet<strong>en</strong> de waarborg<strong>en</strong><br />
van ons strafproces word<strong>en</strong> vertaald naar de nieuwe vorm<strong>en</strong> van<br />
geschilbeslechting? Moet<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de alternatieve vorm<strong>en</strong> aansluit<strong>en</strong><br />
op de strafrechtelijke ket<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ze alternatief of complem<strong>en</strong>tair<br />
moet<strong>en</strong> zijn?<br />
Om e<strong>en</strong> zorgvuldige afweging mogelijk te mak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hierna e<strong>en</strong><br />
aantal eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van alternatieve procedures geconfronteerd met<br />
karakteristiek<strong>en</strong> van ons klassieke strafgeding zoals bedoeld in onze democratische<br />
rechtsstaat. 14<br />
slachtoffers tot overe<strong>en</strong>stemming te kom<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> wil ze inzett<strong>en</strong> na delict<strong>en</strong> als straatroof,<br />
mishandeling <strong>en</strong> vernieling. Als de bemiddeling slaagt zou er e<strong>en</strong> voorwaardelijk sepot<br />
volg<strong>en</strong>. De mediators zijn in dit geval onder andere psychiaters <strong>en</strong> psycholog<strong>en</strong>.<br />
10 M<strong>en</strong> duidt dit uitgangspunt – in navolging van Nijboer – veelal aan als de procesverplichting.<br />
J.F. Nijboer, De doolhof van de Nederlandse strafwetgeving, Groning<strong>en</strong>, 1987;<br />
J.F. Nijboer, De tak<strong>en</strong> van de strafrechter, Dev<strong>en</strong>ter, 2000, Hoofdstuk III.<br />
11 Mediation in P<strong>en</strong>al Matters, Recomm<strong>en</strong>dation No R(99) 19 adopted by the Committee of<br />
Ministers of the Council of Europe on 15 September 1999 and Explanatory Memorandum.<br />
12 Zie voor elem<strong>en</strong>taire verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> beide strafrechtelijke stelsels bijvoorbeeld J.F.<br />
Nijboer, ‘De tak<strong>en</strong> van de strafrechter’, Dev<strong>en</strong>ter, 2000, Hoofdstuk V <strong>en</strong> VII.<br />
13 Hierbij moet<strong>en</strong> we ons realiser<strong>en</strong> dat veel feit<strong>en</strong> ook nu al niet meer voor de strafrechter<br />
kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderzijds dat oplegging van vrijheidsb<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de straff<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> mag plaatsvind<strong>en</strong><br />
door de rechter (artikel 113 lid 3 Grondwet).<br />
14 Ik laat me daarbij leid<strong>en</strong> door breed aanvaarde opvatting<strong>en</strong> over onze democratische
De andere kant van het gelijk 128<br />
Het recht maakt daarin deel uit van e<strong>en</strong> structuur die kunstmatig door<br />
de m<strong>en</strong>s tot stand wordt gebracht. Foqué spreekt in dit verband – in navolging<br />
van de terminologie van Hannah Ar<strong>en</strong>dt - over de publieke<br />
ruimte van het recht. 15 Die geconstrueerde ruimte moet <strong>en</strong>erzijds de<br />
overheid geleg<strong>en</strong>heid bied<strong>en</strong> om het algeme<strong>en</strong> belang te behartig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
anderzijds vrijhed<strong>en</strong> voor de burger creër<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarborg<strong>en</strong>. Dankzij e<strong>en</strong><br />
democratisch wetgevingsproces wordt geme<strong>en</strong>schappelijke aanvaarding<br />
van de norm<strong>en</strong> verondersteld. De ruimte van het recht bestaat zodo<strong>en</strong>de<br />
uit e<strong>en</strong> geheel van waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong>, procedures, begripp<strong>en</strong> <strong>en</strong> beginsel<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk refer<strong>en</strong>tiekader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
taal oplever<strong>en</strong>.<br />
De taal <strong>en</strong> de begripp<strong>en</strong> waarmee de ord<strong>en</strong>ing is vormgegev<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong><br />
dus e<strong>en</strong> uitdrukking van geme<strong>en</strong>schappelijkheid, zij word<strong>en</strong> geacht door<br />
e<strong>en</strong> ieder te zijn aanvaard. 16 In deze zin biedt het recht e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>bare<br />
k<strong>en</strong>bare geconstrueerde ruimte met e<strong>en</strong> zeker gezag <strong>en</strong> waardigheid. En<br />
ondanks die op<strong>en</strong>heid is het e<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> ruimte in die zin dat de mogelijkheid<br />
om daar e<strong>en</strong> rol te vervull<strong>en</strong> wordt bepaald door de geme<strong>en</strong>schappelijkheid<br />
van de taal <strong>en</strong> begripp<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong>, waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>bare<br />
regels. Deze ruimte van het recht biedt daarmee de mogelijkheid om<br />
over e<strong>en</strong> maatschappelijk geschil te communicer<strong>en</strong> <strong>en</strong> debatter<strong>en</strong>, maar<br />
dan wel geabstraheerd van de alledaagse werkelijkheid.<br />
Forum, decorum <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tie<br />
De betek<strong>en</strong>is van hiervoor beschrev<strong>en</strong> abstracte noties voor het strafrecht<br />
kan wellicht word<strong>en</strong> verhelderd aan de hand van de weliswaar<br />
op<strong>en</strong>, maar toch beeld<strong>en</strong>de begripp<strong>en</strong>: forum, decorum <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tie.<br />
M<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat het strafgeding e<strong>en</strong> forum biedt: e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar<br />
podium voor communicatie ter oplossing <strong>en</strong> beslechting van conflict<strong>en</strong>.<br />
Het conflict wordt dus niet ontk<strong>en</strong>d, maar omgezet in e<strong>en</strong> rationele<br />
structuur die de onderlinge relaties regelt <strong>en</strong> het conflict<br />
beheersbaar <strong>en</strong> afsluitbaar maakt.<br />
Met de notie van decorum wil ik aangev<strong>en</strong> dat het rechtsgeding in uiterlijke<br />
zin is afgescheid<strong>en</strong> van de alledaagse ruimte: het k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
ruimte, met zijn eig<strong>en</strong> bijbehor<strong>en</strong>de rituel<strong>en</strong>. Tot slot heeft het strafgeding<br />
pot<strong>en</strong>ties, waarmee ik bedoel dat het zekere vermog<strong>en</strong>s insluit. Zo<br />
rechtsstaat <strong>en</strong> bij toespitsing op het strafrecht mede door het gedacht<strong>en</strong>goed van A.C. ’t<br />
Hart. Zie voor deze thematiek met name A.C. ’t Hart, R. Foqué, Instrum<strong>en</strong>taliteit <strong>en</strong><br />
rechtsbescherming, Arnhem/Antwerp<strong>en</strong> 1990 <strong>en</strong> A.C. ‘t Hart, Recht als schild van Perseus;<br />
voordracht<strong>en</strong> over strafrechtstheorie, Arnhem, 1991.<br />
15 H. Ar<strong>en</strong>dt, The human condition, Chicago/ London, 2e dr., 1998, pp. 50 e.v. <strong>en</strong> 199 e.v. Zij<br />
spreekt over ‘public realm’ <strong>en</strong> ‘space of appearance’. R.Foqué werkt de betek<strong>en</strong>is van dit<br />
begrip voor het recht nader uit in De ruimte van het recht, Arnhem, 1992 (oratie).<br />
16 In dit democratisch aspect herk<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> de verwev<strong>en</strong>heid van de politieke <strong>en</strong> juridische<br />
ord<strong>en</strong>ing.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 129<br />
heeft het strafgeding e<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>d, e<strong>en</strong> conflictoploss<strong>en</strong>d <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bind<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong>.<br />
Aan de hand van deze drie noties wil ik nu e<strong>en</strong> vergelijking mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
het traditionele strafgeding <strong>en</strong> ADR. Ik beschrijf daarbij vooral de<br />
verschill<strong>en</strong>. 17 Voor de vergelijking wordt gebruik gemaakt van de ADRvorm<br />
mediation, omdat die het verst is verwijderd van de traditionele<br />
juridisch strafrechtelijke b<strong>en</strong>adering. Op deze wijze kom<strong>en</strong> de principiële<br />
verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de beide vorm<strong>en</strong> van geschilbeslechting het best<br />
tot hun recht. Het voordeel van deze b<strong>en</strong>adering is dat in de vergelijking<br />
– vanuit e<strong>en</strong> ander perspectief dan gebruikelijk - heel sterk zichtbaar<br />
wordt dat het slachtoffer in het strafrecht nauwelijks e<strong>en</strong> plaats toekomt.<br />
Forum<br />
Het forum is, zoals ik al aangaf, e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar podium voor communicatie<br />
om e<strong>en</strong> geschil te beslecht<strong>en</strong>. De communicatie over <strong>en</strong> naar aanleiding<br />
van het geschil wordt binn<strong>en</strong> het forum voorgezet, maar met andere<br />
middel<strong>en</strong> <strong>en</strong> geabstraheerd van de alledaagse werkelijkheid. Deze abstractie,<br />
wordt op diverse manier<strong>en</strong> kunstmatig tot stand gebracht. Er<br />
wordt e<strong>en</strong> afstand geschap<strong>en</strong> doordat de beslechting van het geschil<br />
plaatsvindt in e<strong>en</strong> bijzondere publieke ruimte, losgeweekt van zijn oorspronkelijk<br />
emotionele context. Afstand ontstaat ook doordat binn<strong>en</strong> het<br />
forum niet wordt geoordeeld aan de hand van de norm<strong>en</strong> die de partij<strong>en</strong><br />
van het geschil er (mogelijk in afwijking van algeme<strong>en</strong> aanvaarde norm<strong>en</strong>)<br />
zelf op na houd<strong>en</strong>, maar op basis van de door de geme<strong>en</strong>schap<br />
aanvaarde norm<strong>en</strong> van het recht. Tot slot ontstaat er e<strong>en</strong> afstand tuss<strong>en</strong><br />
datg<strong>en</strong>e wat in het lev<strong>en</strong> van slachtoffer <strong>en</strong> dader relevant is <strong>en</strong> datg<strong>en</strong>e<br />
wat in het geding aan de orde is.<br />
Het forum van het strafgeding k<strong>en</strong>t vaste spelers <strong>en</strong> strakke regels. Het<br />
is als e<strong>en</strong> schaakbord. 18 De begripp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de te hanter<strong>en</strong> taal ligg<strong>en</strong> vast.<br />
De norm<strong>en</strong> zijn in onze wetgeving bepaald <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> geacht word<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schappelijke norm<strong>en</strong> van onze sam<strong>en</strong>leving te zijn. Het spel kan<br />
alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gespeeld als iemand door het uitbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dagvaarding<br />
wordt beschuldigd van het overtred<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> strafwet. Vanaf<br />
dat mom<strong>en</strong>t wordt de communicatie tuss<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> gevoerd op e<strong>en</strong><br />
niveau dat is geabstraheerd van het dagelijkse. Met de formulering van<br />
de beschuldiging bepaalt de officier van justitie waar het op de zitting<br />
17 Er zijn niet alle<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>, maar ook overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het strafgeding <strong>en</strong> de<br />
ADR-vorm<strong>en</strong>. Ik noem ze kort. Als eerste overe<strong>en</strong>komst moet word<strong>en</strong> gewez<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
overe<strong>en</strong>komst in het doel: conflictoplossing of -beslechting. Daarnaast is er in beide<br />
gevall<strong>en</strong> gerichtheid op communicatie. Als laatste punt van overe<strong>en</strong>komst kan word<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemd dat de procedure in beide gevall<strong>en</strong> met drie deelnemers wordt gevoerd.<br />
18 Hoewel in de strafrechtelijke literatuur regelmatig – <strong>en</strong> niet helemaal t<strong>en</strong> onrechte –<br />
bezwaar is gemaakt teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> terminologie afgeleid van het spel, gebruik ik de terminologie<br />
hier in verband met de scherpte voor de confrontatie met de alternatieve vorm<strong>en</strong>.
De andere kant van het gelijk 130<br />
over zal gaan. 19 De gedraging<strong>en</strong> van de verdachte zijn het object van onderzoek.<br />
Het slachtoffer speelt nauwelijks of ge<strong>en</strong> rol.<br />
Kijk<strong>en</strong> we naar het bemiddelingsproces, dan blijkt ook dat gericht op<br />
communicatie. De ‘ervaring’ de ander te begrijp<strong>en</strong> is ess<strong>en</strong>tieel, zelfs al is<br />
dat maar ev<strong>en</strong>. Bij de bemiddeling is de communicatie vertrouwelijk <strong>en</strong><br />
aan iedere vorm van op<strong>en</strong>baarheid onttrokk<strong>en</strong>. Daarom kan m<strong>en</strong> bij bemiddeling<br />
eig<strong>en</strong>lijk niet goed sprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> forum. Het bescherm<strong>en</strong>de<br />
van de publieke controle <strong>en</strong> g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing aan publieke gevoel<strong>en</strong>s van<br />
wraak, zoals in het strafgeding, zijn niet aanwezig.<br />
Er bestaat ook ge<strong>en</strong> kunstmatig gecreëerde afstand tuss<strong>en</strong> de te voer<strong>en</strong><br />
communicatie <strong>en</strong> die in de alledaagse werkelijkheid. Er wordt bemiddeld<br />
in alledaagse taal. Daar komt bij dat het onderwerp van het<br />
bemiddelingsproces niet vast staat <strong>en</strong> niet per se is gerelateerd aan overtreding<br />
van e<strong>en</strong> norm van onze strafwetgeving. Zo kunn<strong>en</strong> wetsovertreding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> maatschappelijk ongew<strong>en</strong>st gedrag in elkaar overlop<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderwerp<br />
vorm<strong>en</strong> van de communicatie. 20<br />
Ook de gr<strong>en</strong>slijn<strong>en</strong> van het speelveld, de spelregels <strong>en</strong> de roll<strong>en</strong> van de<br />
spelers ligg<strong>en</strong> niet precies vast. Al deze aspect<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> per geval word<strong>en</strong><br />
afgesprok<strong>en</strong>, omdat bemiddeling is gebaseerd op instemming van<br />
beide partij<strong>en</strong> met de procedure <strong>en</strong> de te hanter<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>. Hier ligt e<strong>en</strong><br />
groot risico, ook voor het slachtoffer, want je weet niet precies waar je je<br />
op vastlegt <strong>en</strong> wat de gevolg<strong>en</strong> zijn van de instemming.<br />
De verdachte treedt het forum niet vrijwillig binn<strong>en</strong>. Maar hij krijgt wel<br />
bescherming. Hij heeft e<strong>en</strong> raadsman of -vrouw. En wat wellicht nog belangrijker<br />
is, er is voor hem e<strong>en</strong> kunstmatige situatie gecreëerd in die zin<br />
dat hij zich als rechtssubject op gelijke voet met het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
kan verhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> als rechtssubject het woord kan krijg<strong>en</strong>. Op deze wijze<br />
is e<strong>en</strong> debat mogelijk.<br />
Rechtssubjectiviteit br<strong>en</strong>gt mee dat niet de gehele m<strong>en</strong>s van vlees <strong>en</strong><br />
bloed ter discussie komt in het spel, maar slechts dat deel dat drager is<br />
van recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> plicht<strong>en</strong>. Daarmee blijft er afstand. De verdachte blijft<br />
verschoond van e<strong>en</strong> totale transparantie van lichaam <strong>en</strong> ziel door de<br />
overheid <strong>en</strong> ook door het slachtoffer. Als het slachtoffer in de procedure<br />
al e<strong>en</strong> rol speelt komt ook hem e<strong>en</strong> rechtssubjectiviteit toe. Die beschermt<br />
hem, maar beperkt hem ook.<br />
In het bemiddelingsproces tred<strong>en</strong> beide partij<strong>en</strong> (dader <strong>en</strong> slachtoffer)<br />
pas na instemming binn<strong>en</strong>. Hun gesprek echter gaan ze wel in met hun<br />
hele hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> houw<strong>en</strong>, al hun gevoel<strong>en</strong>s, heel hun geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> hun<br />
19 De t<strong>en</strong>lastelegging kan alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gewijzigd in de bij de wet geregelde gevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<br />
de bij de wet voorzi<strong>en</strong> wijze (zie art. 312 <strong>en</strong> 313 WvSv).<br />
20 Zie over deze problematiek in het bijzonder M. Foucault, Surveiller et punir; naissance de la<br />
prison, Paris, 1975; M. Delmas-Marty, Le flou du droit; du code p<strong>en</strong>al aux droits de l’homme,<br />
Paris, 1986, pp. 123-172; A.C. ’t Hart, Recht als schild van Perseus, Arnhem, 1991, met name<br />
pp. 126-144.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 131<br />
toekomst. Het voordeel daarvan voor de deelnemers aan de bemiddeling<br />
is, dat zij door hun ‘totale’aanwezigheid in het proces volledig de positie<br />
hebb<strong>en</strong> om actief te participer<strong>en</strong> aan de geme<strong>en</strong>schappelijke zaak. Ingrijp<strong>en</strong>d<br />
is echter dat ge<strong>en</strong> van de beide partij<strong>en</strong> zich kan afscherm<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> opzichte van elkaar <strong>en</strong> ook niet van de mediator. Noch de ruimte,<br />
noch de kleding, noch e<strong>en</strong> rol schept e<strong>en</strong> afstand om h<strong>en</strong> te bescherm<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> volledige doordringing door de ander <strong>en</strong> e<strong>en</strong> volledige transparantie.<br />
Daar komt bij dat verschill<strong>en</strong> in macht niet adequaat word<strong>en</strong><br />
gecomp<strong>en</strong>seerd of gecorrigeerd. 21 Bijstand door raadslied<strong>en</strong> is in beginsel<br />
niet aanwezig.<br />
Terug naar het forum van het strafgeding. Na aanvang van het geding<br />
kan ge<strong>en</strong> van de partij<strong>en</strong> zich aan de relatie onttrekk<strong>en</strong>. 22 M<strong>en</strong> mag niet<br />
terug, m<strong>en</strong> kan niet terug. Het forum bevindt zich op e<strong>en</strong> ander niveau<br />
dan de alledaagse werkelijkheid, de strijd moet word<strong>en</strong> uitgevocht<strong>en</strong>. De<br />
rechter heeft e<strong>en</strong> rol als onpartijdige derde met e<strong>en</strong> bijzondere verantwoordelijkheid.<br />
Hij moet besliss<strong>en</strong>, of hij wil of niet. Hij past de norm<strong>en</strong><br />
van onze geme<strong>en</strong>schap toe op de concrete zaak. Zijn uitspraak is – met<br />
uitzondering van e<strong>en</strong> uitspraak door e<strong>en</strong> hogere rechter – onaantastbaar.<br />
Met de uitspraak is de discussie over de zaak geslot<strong>en</strong> <strong>en</strong> de afstand tuss<strong>en</strong><br />
forum <strong>en</strong> alledaagse werkelijkheid is opgehev<strong>en</strong>.<br />
De op<strong>en</strong>baarheid van de uitspraak van de rechter is ess<strong>en</strong>tieel, omdat<br />
het strafgeding daarmee zijn publieke karakter mede inhoud kan gev<strong>en</strong>.<br />
De uitspraak is normbevestig<strong>en</strong>d, normstell<strong>en</strong>d <strong>en</strong> biedt houvast voor<br />
toekomstige gevall<strong>en</strong>. De bemiddelingsverhouding is gebaseerd op interm<strong>en</strong>selijke<br />
communicatie <strong>en</strong> is daardoor veel vrijblijv<strong>en</strong>der. De verantwoordelijkheid<br />
voor de oplossing ligt bij de partij<strong>en</strong>. De derde, de mediator<br />
faciliteert <strong>en</strong> adviseert.<br />
De grotere vrijblijv<strong>en</strong>dheid blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat alle deelnemers<br />
zich op elk mom<strong>en</strong>t uit het proces kunn<strong>en</strong> terugtrekk<strong>en</strong>. Dit<br />
aspect kan de mogelijkhed<strong>en</strong> van de mediation <strong>en</strong> de omgang met elkaars<br />
persoon sterk beïnvloed<strong>en</strong>. Dat geldt zowel in positieve als in negatieve<br />
zin. Er bestaat immers <strong>en</strong>erzijds e<strong>en</strong> goede kans op e<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong>de<br />
oplossing voor beide deelnemers. Omgekeerd kan e<strong>en</strong> verschil in<br />
machtspositie de vrijheid van e<strong>en</strong> van de deelnemers om zich terug te<br />
trekk<strong>en</strong> frustrer<strong>en</strong>.<br />
Hoe het proces van bemiddeling kan word<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> staat ook niet<br />
vast. Dat kan ook niet omdat het onderhandelingsproces juist zelf de<br />
aanknopingspunt<strong>en</strong> moet oplever<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> oplossing waarin beide<br />
partij<strong>en</strong> zich kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> neemt het slachtoffer aan het<br />
eind g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> tran<strong>en</strong>dal <strong>en</strong> e<strong>en</strong> afscheidszo<strong>en</strong>. In andere geval-<br />
21 In concrete gevall<strong>en</strong> word<strong>en</strong> soms wel afsprak<strong>en</strong> gemaakt ter comp<strong>en</strong>satie van e<strong>en</strong><br />
ongelijke positie.<br />
22 De dagvaarding kan wel word<strong>en</strong> ingetrokk<strong>en</strong> zolang het onderzoek ter terechtzitting nog<br />
niet is aangevang<strong>en</strong> (art. 266 WvSv).
De andere kant van het gelijk 132<br />
l<strong>en</strong> wordt er bijvoorbeeld e<strong>en</strong> vaststellingovere<strong>en</strong>komst geslot<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s<br />
de regels van ons burgerlijk wetboek.<br />
Het proces is dus qua verloop onvoorspelbaar. De uitkomst hoeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
niet aan te sluit<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> wettelijke of door de geme<strong>en</strong>schap<br />
gedeelde norm. Zij draagt dus niet, zoals e<strong>en</strong> uitspraak van de rechter, bij<br />
aan het bevestig<strong>en</strong> van onze geme<strong>en</strong>schappelijke norm<strong>en</strong>. De oplossing<br />
is niet per se zo definitief als in het recht. E<strong>en</strong> geslaagde bemiddeling betek<strong>en</strong>t<br />
bijvoorbeeld niet zonder meer dat het op<strong>en</strong>baar ministerie zijn<br />
recht op vervolging verliest. Tuss<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> zelf is pas sprake van onaantastbaarheid<br />
als de bemiddeling is afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geldige civielrechtelijke<br />
vaststellingsovere<strong>en</strong>komst. De oplossing hoeft niet op<strong>en</strong>baar te<br />
word<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong> draagt niet bij aan bevestiging van publieke, geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
norm<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> het forum van het strafgeding speelt de buit<strong>en</strong>wacht maar e<strong>en</strong><br />
betrekkelijk beperkte rol, want in ess<strong>en</strong>tie draait het om de drie hoofdspelers.<br />
Het slachtoffer wordt in ons stelsel slechts in beperkte mate als<br />
procesdeelnemer aan de rechtsstrijd toegelat<strong>en</strong>. Zijn belang wordt geacht<br />
te zijn verteg<strong>en</strong>woordigd in de publieke rol van het op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
die het algeme<strong>en</strong> belang moet di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Als m<strong>en</strong>s komt hij daar dus<br />
eig<strong>en</strong>lijk niet aan bod, als rechtssubject slechts onder bepaalde omstandighed<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> hele kleine rol. 23 Toch kan zijn aanwezigheid, ook al zou<br />
m<strong>en</strong> dat beschouw<strong>en</strong> als decorum, op het geding van grote invloed zijn.<br />
Ook het publiek heeft ge<strong>en</strong> zelfstandige rol waar het gaat om het juridisch<br />
spel dat gepeeld gaat word<strong>en</strong>. Het is op afstand geplaatst. Maar,<br />
e<strong>en</strong> forum bestaat slechts bij de gratie van publieke erk<strong>en</strong>ning. E<strong>en</strong> zekere<br />
vorm van op<strong>en</strong>baarheid is daarom ess<strong>en</strong>tieel.<br />
Het bemiddelingsproces is volledig onttrokk<strong>en</strong> aan de op<strong>en</strong>baarheid <strong>en</strong><br />
speelt zich af in beslot<strong>en</strong>heid. De vertrouwelijkheid van dit proces is ess<strong>en</strong>tieel<br />
voor de wijze waarop m<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk gedeelde oplossing<br />
kan kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus van grote waarde. Het ontbrek<strong>en</strong> van de forumfunctie<br />
br<strong>en</strong>gt mee dat de pot<strong>en</strong>ties van het mediationproces niet ligg<strong>en</strong><br />
in de effect<strong>en</strong> naar de ‘buit<strong>en</strong>wacht’, maar in de bevredig<strong>en</strong>de oplossing<br />
<strong>en</strong> waardering door de twee betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong>.<br />
Decorum<br />
De ruimte voor de rechtspraak is niet e<strong>en</strong> willekeurige. Zowel de uitstraling<br />
van het gebouw als het decorum van de rechtszaal vervull<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke<br />
functie. Het onderscheidt de juridische ruimte van de alledaagse,<br />
toegankelijk <strong>en</strong> zichtbaar voor de led<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>schap.<br />
Ook de procesdeelnemers word<strong>en</strong> in fysiek zin t<strong>en</strong> opzichte van elkaar<br />
op afstand gezet <strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong> van de alledaagse werkelijkheid. Rechter,<br />
officier van justitie <strong>en</strong> raadsman drag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> toga. Die maakt van h<strong>en</strong><br />
23 Soms als aangever, soms getuige, soms als b<strong>en</strong>adeelde partij.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 133<br />
spelers op het juridische veld <strong>en</strong> schermt h<strong>en</strong> af van de m<strong>en</strong>s van vlees<br />
<strong>en</strong> bloed die onder de toga schuilgaat.<br />
Kijk<strong>en</strong> we naar de bemiddelingsprocedures, dan zi<strong>en</strong> we dat m<strong>en</strong> moeite<br />
heeft met het bepal<strong>en</strong> van het decorum. Veelal wordt aangegev<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> ontspann<strong>en</strong> omgeving van belang is. Zo word<strong>en</strong> er discussies gevoerd<br />
over de vorm van de tafel <strong>en</strong> de aanwezigheid van tafelkleedjes <strong>en</strong><br />
schemerlamp<strong>en</strong> <strong>en</strong> het plaats<strong>en</strong> van kandelaars. Het bezwaar van het<br />
ontbrek<strong>en</strong> van decorum of rituel<strong>en</strong> in het bemiddelingsproces doet zich<br />
– zo blijkt in de praktijk – vooral voel<strong>en</strong> bij het afsluit<strong>en</strong> van het proces.<br />
Zo is het afsluit<strong>en</strong> soms juist bedoeld als e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijke nieuwe start,<br />
e<strong>en</strong> andere keer juist om zonder wrok, maar ook zonder elkaar e<strong>en</strong><br />
nieuwe toekomst tegemoet te gaan. Mediators b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> daarom soms<br />
afscheids- <strong>en</strong> overgangsrituel<strong>en</strong>: bijvoorbeeld e<strong>en</strong> brief of e<strong>en</strong> zo<strong>en</strong>,<br />
overdracht van sleutel <strong>en</strong> het omsmelt<strong>en</strong> van de trouwring tot e<strong>en</strong> broche<br />
<strong>en</strong> die cadeau gev<strong>en</strong>.<br />
Pot<strong>en</strong>tie<br />
Zoals aangegev<strong>en</strong> heeft het strafgeding pot<strong>en</strong>ties. Zo heeft het strafgeding<br />
onder meer e<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>d, e<strong>en</strong> conflictoploss<strong>en</strong>d <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bind<strong>en</strong>d<br />
vermog<strong>en</strong>. Hier kom<strong>en</strong> slechts die aspect<strong>en</strong> aan de orde die in de<br />
vergelijking met de mediation <strong>en</strong> andere strafrechtelijke ADR-vorm<strong>en</strong><br />
het meest pregnant zijn.<br />
De burger die betrokk<strong>en</strong> lijkt bij e<strong>en</strong> strafbaar feit wordt beschermd<br />
door de eis dat er sprake moet zijn van e<strong>en</strong> verd<strong>en</strong>king van overtreding<br />
van de strafwet. Dat beschermt hem teg<strong>en</strong> ongedocum<strong>en</strong>teerd of willekeurig<br />
dagvaard<strong>en</strong>. Daarnaast garandeert het hem dat hij de norm<strong>en</strong> die<br />
hij zou hebb<strong>en</strong> overtred<strong>en</strong> vooraf kon k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> – er wordt zelfs verondersteld<br />
dat hij ze deelt – <strong>en</strong> dat ze niet pas in het geding word<strong>en</strong> vastgesteld.<br />
Ook ruimte, kleding <strong>en</strong> rechtssubjectiviteit drag<strong>en</strong> bij aan de bescherming<br />
door het creër<strong>en</strong> van afstand. De actieve rol die aan de strafrechter<br />
is toegedacht in ons strafprocessuele stelsel maakt het hem mogelijk e<strong>en</strong><br />
bescherm<strong>en</strong>de rol te vervull<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van de verdachte, <strong>en</strong> – weliswaar<br />
in e<strong>en</strong> beperkte mate – t<strong>en</strong> opzichte van het slachtoffer. 24<br />
Het strafgeding vertrekt vanuit de presumptie van onschuld, e<strong>en</strong> uitgangspunt<br />
dat de verdachte beschermt teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bevooroordeelde behandeling<br />
<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong> aan het debat <strong>en</strong> het beginsel van hoor <strong>en</strong> wederhoor<br />
realiser<strong>en</strong>.<br />
24 De rechtspraak van het Europese Hof geeft de rechter uitdrukkelijk e<strong>en</strong> taak om de<br />
belang<strong>en</strong> van het slachtoffer mee te weg<strong>en</strong>. Zie hierover onder meer EHRM 26 maart 1996,<br />
NJ 1996, 741.
De andere kant van het gelijk 134<br />
Het proces van onderhandel<strong>en</strong> in de mediation heeft zeker overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
met het proces van hoor <strong>en</strong> wederhoor. Alle<strong>en</strong> zijn hier belang<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
niet per se recht<strong>en</strong> aan de orde. Waar in het strafgeding de verdachte<br />
voor onschuldig wordt gehoud<strong>en</strong> ontbreekt dit uitgangspunt bij de bemiddeling.<br />
Omgekeerd, het bemiddelingsproces veronderstelt juist erk<strong>en</strong>ning<br />
van schuld of in ieder geval overe<strong>en</strong>stemming tuss<strong>en</strong> slachtoffer<br />
<strong>en</strong> dader over de relevante belangrijkste aspect<strong>en</strong> van het gepleegde<br />
feit. 25 Maar, de omvang van de beschuldiging is niet vastgelegd of expliciet<br />
bepaald. Bewijsregels zoud<strong>en</strong> daarom ook ge<strong>en</strong> rol kunn<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong>.<br />
Wat zou er precies bewez<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>? Die regels zijn niet alle<strong>en</strong><br />
niet van toepassing, maar voor het proces van bemiddeling ook niet<br />
relevant of interessant. Dit is niet zonder risico.<br />
Er is daardoor ge<strong>en</strong> belemmering voor beide partij<strong>en</strong> om zich vergaand<br />
in te lat<strong>en</strong> of te bemoei<strong>en</strong> met de hele lev<strong>en</strong>swandel van de ander<br />
<strong>en</strong> die aspect<strong>en</strong> te betrekk<strong>en</strong> in de onderhandeling. En, omdat er sprake<br />
is van onderhandel<strong>en</strong> is er voor beide betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> zeker voordeel te<br />
behal<strong>en</strong>, zodat het proces ook mede e<strong>en</strong> strategisch proces is. Zo kan het<br />
zich voordo<strong>en</strong> dat de beschuldigde d<strong>en</strong>kt zich om strategische red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
te moet<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong> in het uitgangspunt van schuld. Dit, terwijl het niet<br />
valt uit te sluit<strong>en</strong> dat volg<strong>en</strong>s onze rechtsnorm<strong>en</strong> de pleger helemaal<br />
ge<strong>en</strong> strafbaar feit heeft begaan, bijvoorbeeld omdat onze wetgeving<br />
ge<strong>en</strong> norm bevat die past op de veronderstelde sch<strong>en</strong>ding.<br />
E<strong>en</strong> van de belangrijkste pot<strong>en</strong>ties van het strafgeding ligt misschi<strong>en</strong> wel<br />
in de betek<strong>en</strong>is van de rol <strong>en</strong> de uitspraak van de rechter, de rechter als<br />
derde instantie. 26 Ik verwijs daarvoor terug naar de tragedie van Orestes.<br />
Ath<strong>en</strong>e maakte e<strong>en</strong> einde aan de spiraal van wraakuitoef<strong>en</strong>ing door het<br />
instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> rechtbank. E<strong>en</strong> rechtbank die het proces van onzekerheid<br />
over het feit moet leid<strong>en</strong> naar zekerheid. Met haar beslissing <strong>en</strong> uitspraak,<br />
e<strong>en</strong> machtswoord maakt zij e<strong>en</strong> einde aan het debat. Daarmee<br />
zet de rechtbank de wraak om in e<strong>en</strong> voor de gehele geme<strong>en</strong>schap geld<strong>en</strong>de<br />
<strong>en</strong> aanvaardbare oplossing: hij bemiddelt tuss<strong>en</strong> wraak <strong>en</strong> gerechtigheid.<br />
De vraag rijst of de rechter in ons strafgeding ook deze rol toekomt. Bij<br />
ons staan immers niet dader <strong>en</strong> slachtoffer voor de rechter (zoals in e<strong>en</strong><br />
common law stelsel), maar verdachte <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie. Volg<strong>en</strong>s<br />
sommig<strong>en</strong> is ons strafrecht daarom volledig geïnspireerd door het pu-<br />
25 Volg<strong>en</strong>s de toelichting bij de aanbeveling<strong>en</strong> van de Raad van Europa is ess<strong>en</strong>tieel dat de<br />
beschuldigde <strong>en</strong>ige verantwoordelijkheid voor wat is gebeurd erk<strong>en</strong>t. Zie over complicaties<br />
van dit vereiste in relatie tot de ess<strong>en</strong>tie van bemiddeling M.S. Go<strong>en</strong>huijs<strong>en</strong>, Mediation in<br />
het strafrecht; bemiddeling <strong>en</strong> conflictoplossing in vele gedaant<strong>en</strong>, a.w.<br />
26 Inspiratie voor het belang van de rechter als derde besliss<strong>en</strong>de instantie in de hier<br />
beschrev<strong>en</strong> lijn vond ik ondermeer in D. Salas, Du proces p<strong>en</strong>al; élem<strong>en</strong>ts pour une theorie<br />
interdisciplinaire du proces, Paris 1992; P. Ricoeur, The just, Chicago/London 2000, in het<br />
bijzonder in The act of judging, pp. 127-133 <strong>en</strong> Santion, rehabilitation, pardon, pp. 133-146;<br />
M. Shapiro, Courts; a comparative and political analyis, Chicago/London, 1981.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 135<br />
blieke belang <strong>en</strong> te weinig gericht op het slachtoffer. Toch is e<strong>en</strong> nuancering<br />
van deze voorstelling van zak<strong>en</strong> in dit verband w<strong>en</strong>selijk. E<strong>en</strong> toelichting.<br />
In geval van e<strong>en</strong> slachtoffer-delict zijn er eig<strong>en</strong>lijk twee conflict<strong>en</strong>. Het<br />
conflict tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> het conflict tuss<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>schap<br />
<strong>en</strong> de verdachte, weg<strong>en</strong>s aantasting van de rechtsnorm<strong>en</strong>. Hoewel<br />
het op<strong>en</strong>baar ministerie het publieke belang verteg<strong>en</strong>woordigt heeft het<br />
rechtsgeding uitdrukkelijk ook e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is t<strong>en</strong> opzichte van het slachtoffer.<br />
Het conflict met het slachtoffer wordt weliswaar niet in die zin opgelost,<br />
dat er sprake is van e<strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing tuss<strong>en</strong> beide partij<strong>en</strong>. De<br />
strafrechtelijke b<strong>en</strong>adering <strong>en</strong> aanpak van het conflict is beperkter. De<br />
rechter richt zich niet op het oploss<strong>en</strong> van gevoel<strong>en</strong>s van wraak <strong>en</strong> op<br />
verzo<strong>en</strong>ing, maar br<strong>en</strong>gt het conflict op e<strong>en</strong> juridisch niveau tot e<strong>en</strong> oplossing.<br />
27 De vraag is natuurlijk wat dat betek<strong>en</strong>t.<br />
Door de verdachte als dader te bestempel<strong>en</strong> ontstaat e<strong>en</strong> nieuwe verhouding<br />
tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap, maar ook tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong><br />
slachtoffer. De rechter herstelt met de uitspraak de veroordeelde in zijn<br />
positie als lid van onze geme<strong>en</strong>schap. Die wordt weer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de<br />
geme<strong>en</strong>schap omdat hij als rechtssubject is behandeld <strong>en</strong> is aangesprok<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de daarbij behor<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> van zijn daad – het ondergaan van<br />
de opgelegde straf – aanvaardt. Maar ook, <strong>en</strong> dat is niet minder belangrijk,<br />
wordt het slachtoffer e<strong>en</strong> door de sam<strong>en</strong>leving erk<strong>en</strong>d slachtoffer.<br />
Het oordeel van de rechter schept afstand tuss<strong>en</strong> slachtoffer <strong>en</strong> dader,<br />
maar br<strong>en</strong>gt h<strong>en</strong> ook weer bij elkaar, namelijk als led<strong>en</strong> van dezelfde geme<strong>en</strong>schap.<br />
De pot<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> de pret<strong>en</strong>tie van het strafgeding is dus wel beperkt, e<strong>en</strong><br />
beperking die wij goed onder og<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Het impliceert ge<strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing<br />
of g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing, maar desalniettemin is de betek<strong>en</strong>is ess<strong>en</strong>tieel.<br />
Er is e<strong>en</strong> basis voor e<strong>en</strong> nieuwe toekomst voor de geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong><br />
dader, maar ook voor slachtoffer <strong>en</strong> dader. Daarmee is de rol van de<br />
rechter ook toekomstgericht. Hoewel de uitspraak zich niet richt op de<br />
interm<strong>en</strong>selijke gevoel<strong>en</strong>s van vergelding <strong>en</strong> wraak van het slachtoffer,<br />
kan de uitspraak wel bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> matiging van escalatie <strong>en</strong> overreactie<br />
van zowel sam<strong>en</strong>leving als slachtoffer in de toekomst.<br />
De pot<strong>en</strong>tie van de diverse bemiddelingsvorm<strong>en</strong> in strafzak<strong>en</strong> ligt onder<br />
andere in herstel <strong>en</strong> comp<strong>en</strong>satie. Maar als het om mediation gaat in de<br />
meest zuivere betek<strong>en</strong>is ligt de belangrijkste pot<strong>en</strong>tie van de mediation<br />
wellicht in de mogelijkheid tot verzo<strong>en</strong>ing.<br />
27 In verband met dit aspect wordt soms gesteld dat de rechter als derde partij bov<strong>en</strong> de<br />
partij<strong>en</strong> staat <strong>en</strong> dat daarmee het rechtersmodel e<strong>en</strong> autoritair model is. De bemiddelaar<br />
wordt dan beschouwd als e<strong>en</strong> geschiloplosser die tuss<strong>en</strong> de partij<strong>en</strong> staat. Zie voor e<strong>en</strong><br />
uitvoerige beschouwing over de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> rechter <strong>en</strong> bemiddelaar M. Shapiro,<br />
Courts; a comparative and political analysis, Lond<strong>en</strong>, 1981, hoofdstuk 1 (‘The prototype of<br />
courts’).
De andere kant van het gelijk 136<br />
Het onderhandelingsproces vindt plaats op basis van de eig<strong>en</strong> belang<strong>en</strong><br />
van de partij<strong>en</strong>. Het zou kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan het ophelder<strong>en</strong><br />
van de wederzijdse percepties van het conflict, het ophelder<strong>en</strong> van<br />
feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> die het gebeur<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bepaald <strong>en</strong> aan het<br />
ervar<strong>en</strong> van de gevoel<strong>en</strong>s van de ander. Op deze wijze biedt het<br />
onderhandelingsproces mogelijkhed<strong>en</strong> voor contact in de toekomst, de<br />
verwerking van het leed, de verzo<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> het goedmak<strong>en</strong> door herstel.<br />
Precies deze elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> mediation tot e<strong>en</strong> vorm van geschilbeslechting<br />
die niet alle<strong>en</strong> veel mogelijkhed<strong>en</strong> biedt tot herstel van zowel<br />
materiële als immateriële schade <strong>en</strong> leed, maar die tegelijkertijd e<strong>en</strong><br />
sterk toekomstgerichte pot<strong>en</strong>tie heeft. De aantrekkelijkheid daarvan<br />
voor zowel dader als slachtoffer, alsmede het belang daarvan staat buit<strong>en</strong><br />
twijfel. Het zal duidelijk zijn dat mediaton <strong>en</strong> andere strafrechtelijke<br />
ADR-vorm<strong>en</strong> juist dankzij deze pot<strong>en</strong>tie ook sterk aansluit<strong>en</strong> op de eerder<br />
geschetste ontwikkeling tot individualisering van onze sam<strong>en</strong>leving.<br />
Maar, het mediationproces legt wel e<strong>en</strong> grote hypotheek op de beide<br />
partij<strong>en</strong> omdat hun eig<strong>en</strong> inbr<strong>en</strong>g ess<strong>en</strong>tieel is om het doel te realiser<strong>en</strong>.<br />
In het bemiddelingsproces is er ge<strong>en</strong> derde instantie die tot taak heeft de<br />
partij<strong>en</strong> uit hun eig<strong>en</strong> positie, hun gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong> hun verwachting<strong>en</strong> los<br />
te wek<strong>en</strong>. Zij zull<strong>en</strong> dat proces zelf moet<strong>en</strong> doorgaan <strong>en</strong> doorstaan. Het<br />
recht komt niet – zoals in het strafgeding – tuss<strong>en</strong> beid<strong>en</strong> in dit proces.<br />
Precies op dat punt heeft het strafgeding dan ook e<strong>en</strong> groot voordeel. De<br />
binding – die daar weliswaar minder pret<strong>en</strong>ties heeft - komt e<strong>en</strong>voudiger<br />
tot stand.<br />
De bemiddelaar heeft <strong>en</strong> neemt ge<strong>en</strong> verantwoordelijkheid voor de<br />
uitkomst, de oplossing, maar slechts voor dat proces. Hij begeleidt de<br />
onderhandeling<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong> hij faciliteert, begeleidt, ondersteunt,<br />
inv<strong>en</strong>tariseert feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijke oplossing<strong>en</strong> <strong>en</strong> tracht de communicatie<br />
op gang te houd<strong>en</strong>. Zo nodig ondersteunt hij bij het zoek<strong>en</strong> naar objectieve<br />
maatstav<strong>en</strong>.<br />
De uitspraak van de strafrechter heeft e<strong>en</strong> nog verder strekk<strong>en</strong>de pot<strong>en</strong>tie.<br />
De gerichtheid van de uitspraak van de rechter op de toekomst overstijgt<br />
namelijk de relatie tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer, alsmede die tuss<strong>en</strong><br />
dader <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap. De rechter bevestigt met zijn uitspraak het bestaan<br />
<strong>en</strong> de aanvaarding van onze geme<strong>en</strong>schappelijke norm<strong>en</strong> door ze<br />
toe te pass<strong>en</strong> op het voorligg<strong>en</strong>de strafbare feit. En, dat impliceert ook<br />
interpretatie van de wettelijke norm<strong>en</strong>, afweging<strong>en</strong> van deze casus in<br />
relatie tot andere <strong>en</strong> e<strong>en</strong> preced<strong>en</strong>t voor toekomstige gevall<strong>en</strong>. Daarmee<br />
heeft de uitspraak van de rechter e<strong>en</strong> normstell<strong>en</strong>de functie, e<strong>en</strong><br />
rechtsvorm<strong>en</strong>de functie, zij schept rechtszekerheid <strong>en</strong> draagt bij aan<br />
rechtsgelijkheid.<br />
De uitkomst van het mediationproces heeft ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele preced<strong>en</strong>twerking<br />
voor andere bemiddelingszak<strong>en</strong>. Er ontstaat ge<strong>en</strong> quasi vaste<br />
rechtspraak, er is ge<strong>en</strong> sprake van rechtsvorming. De oplossing wordt
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 137<br />
niet op<strong>en</strong>baar gemaakt, zodat deze ook ge<strong>en</strong> publiek effect kan hebb<strong>en</strong>.<br />
28 Er kan dus ook ge<strong>en</strong> sprake zijn van vergelijking met andere gevall<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dus ook ge<strong>en</strong> waarborg van gelijke behandeling van gelijke gevall<strong>en</strong>.<br />
Maar ook ontbreekt iedere vorm van publieke afdo<strong>en</strong>ing <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing. Daarmee blijft de oplossing van het geschil e<strong>en</strong> oplossing<br />
tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> slachtoffer. De mediationuitkomst draagt op ge<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele wijze bij aan het oploss<strong>en</strong> van het conflict wat ook is ontstaan<br />
door het gepleegde strafbare feit, het conflict tuss<strong>en</strong> dader <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving.<br />
Het rechtsgeding richt zich weliswaar primair op het conflict tuss<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> dader, maar zoals ik heb toegelicht is de uitspraak van de<br />
rechter wel mede gericht op belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>ning van het slachtoffer.<br />
Net zo goed als het proces voor de rechter e<strong>en</strong> beperkte rol speelt <strong>en</strong> dus<br />
ook e<strong>en</strong> beperkte pret<strong>en</strong>tie heeft (of zou moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>), heeft conflictoplossing<br />
met behulp van bemiddeling e<strong>en</strong> beperkte functie <strong>en</strong> kan dus<br />
ook slechts beperkte pret<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong>.<br />
Enkele risico’s<br />
Uit het voorafgaande blijk<strong>en</strong> voor-<strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> van beide vorm<strong>en</strong> van<br />
geschilbeslechting. Ook naast de besprok<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft de huidige<br />
inrichting van ons strafgeding vele nadel<strong>en</strong> voor het slachtoffer. Ik veronderstel<br />
de meeste daarvan bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> werk ze daarom hier niet opnieuw<br />
of nader uit. In dit verband wil ik wel – als advocaat van de duivel – nog<br />
<strong>en</strong>kele bezwar<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> die verbond<strong>en</strong> (kunn<strong>en</strong>) zijn aan mediation<br />
alsmede aan <strong>en</strong>kele nadel<strong>en</strong> van het niet b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> van het rechtsgeding.<br />
– Zoals besprok<strong>en</strong> heeft de uitspraak van de rechter e<strong>en</strong> normstell<strong>en</strong>de<br />
functie <strong>en</strong> rechtsvorm<strong>en</strong>de functie, zij schept rechtszekerheid <strong>en</strong> draagt<br />
bij aan rechtsgelijkheid. In geval van bemiddeling ontbreekt het publieke<br />
normbevestig<strong>en</strong>de <strong>en</strong> het normstell<strong>en</strong>de karakter van de oplossing. In<br />
e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving waarin anomie dreigt kan m<strong>en</strong> dat als gemis beschouw<strong>en</strong>.<br />
– E<strong>en</strong> tweede aspect betreft de ‘doorwerking’ van de methodiek van bemiddeling.<br />
Die raakt aan de gehele m<strong>en</strong>s van vlees <strong>en</strong> bloed, waarbij<br />
ge<strong>en</strong> beperking bestaat in de aard van de middel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voordeel daarvan<br />
is dat het beter tegemoet kan kom<strong>en</strong> aan de m<strong>en</strong>selijke gevoel<strong>en</strong>s<br />
die in geding zijn. E<strong>en</strong> nadeel daarvan is dat zowel dader als slachtoffer<br />
in e<strong>en</strong> uiterst kwetsbare positie kom<strong>en</strong> te staan t<strong>en</strong> opzichte van elkaar<br />
<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van de mediator. Zij kunn<strong>en</strong> zich niet afscherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> vergaande doordringing over <strong>en</strong> weer: de m<strong>en</strong>s wordt volledig transparant<br />
gemaakt.<br />
28 Dit sluit niet uit dat in bepaalde omstandighed<strong>en</strong>, bijvoorbeeld als het aantal betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
erg groot is, de uitkomst<strong>en</strong> van mediation e<strong>en</strong> indirect publiek effect sorter<strong>en</strong>.
De andere kant van het gelijk 138<br />
– Uit de beschrev<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ties blijkt dat mediation met name goede kans<strong>en</strong><br />
heeft op succes in geval de betrokk<strong>en</strong> deelnemers op e<strong>en</strong> breed terrein<br />
dezelfde waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> del<strong>en</strong>. Overe<strong>en</strong>stemming over de te<br />
volg<strong>en</strong> procedure <strong>en</strong> het bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van adequate oplossing<strong>en</strong> is immers<br />
sterk afhankelijk van het verstaan <strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong> van elkaars ideeën, elkaars<br />
cultuur aanvoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook daadwerkelijk dezelfde taal sprek<strong>en</strong>. Zijn<br />
deze gedeelde gezam<strong>en</strong>lijke norm<strong>en</strong>, waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wel<br />
niet aanwezig, dan bestaat het risico dat zowel de uitgangspunt<strong>en</strong> als de<br />
doeleind<strong>en</strong> van de bemiddeling e<strong>en</strong> fictie word<strong>en</strong>. D<strong>en</strong>k bijvoorbeeld<br />
aan mishandeling tuss<strong>en</strong> burgers uit twee verschill<strong>en</strong>de allochtone groep<strong>en</strong><br />
die elkaar nauwelijks verstaan. Mediation zal in die gevall<strong>en</strong> moeizaam<br />
zijn. E<strong>en</strong> groot risico dat zich dan voordoet is dat juist minderhed<strong>en</strong><br />
in onze sam<strong>en</strong>leving de weg van de justitiële vervolging zull<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> bewandel<strong>en</strong>. De route van de mediaton zal eerder (kunn<strong>en</strong>) word<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>ut door ‘mondige’ burgers, burgers die qua taal <strong>en</strong> strategische<br />
opstelling e<strong>en</strong>voudig e<strong>en</strong> sterkere positie kunn<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> nieuwe<br />
vorm van klass<strong>en</strong>justitie? Maar dan e<strong>en</strong> waar ook het slachtoffer niet veel<br />
wijzer van wordt.<br />
– De basis van beide vorm<strong>en</strong> van geschilbeslechting is anders <strong>en</strong> dat kan<br />
in geval van sam<strong>en</strong>loop onw<strong>en</strong>selijke effect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Het strafgeding is<br />
e<strong>en</strong> statelijke, juridische reactie; de mediation e<strong>en</strong> meer sociologische,<br />
maatschappelijke. Waar deze beide in elkaar gaan overlop<strong>en</strong>, omdat er<br />
ge<strong>en</strong> mur<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> die veld<strong>en</strong> zijn opgetrokk<strong>en</strong>, gaan juridische <strong>en</strong> andere<br />
maatschappelijke norm<strong>en</strong>, oplossingsmethod<strong>en</strong>, sancties <strong>en</strong> begripp<strong>en</strong><br />
vervloei<strong>en</strong>. Recht, moraal <strong>en</strong> fatso<strong>en</strong> gaan door elkaar lop<strong>en</strong>.<br />
(Juridische) normering kan daardoor diffuus word<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> totalitair<br />
karakter krijg<strong>en</strong>. Ook wat betreft de procedurele aspect<strong>en</strong> kan het sam<strong>en</strong>smelt<strong>en</strong><br />
van mediation <strong>en</strong> strafrechtelijke geschilbeslechting risico’s<br />
met zich mee br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (zie verderop).<br />
Uit het besprok<strong>en</strong>e blijkt mijns inzi<strong>en</strong>s dat bemiddeling onteg<strong>en</strong>zeglijk<br />
e<strong>en</strong> plaats verdi<strong>en</strong>t in de sam<strong>en</strong>leving. Maar naarmate het bereik zich<br />
verder uitstrekt neemt de noodzaak van nadere regulering toe, met name<br />
in verband met de belang<strong>en</strong> die op het spel staan. We zi<strong>en</strong> dat bijvoorbeeld<br />
al in vrag<strong>en</strong> die rijz<strong>en</strong> over rechtsbijstand <strong>en</strong> het inzett<strong>en</strong> van tolk<strong>en</strong>.<br />
Zo is er kans op e<strong>en</strong> voortschrijd<strong>en</strong>de juridisering, waarbij m<strong>en</strong> zich<br />
af kan vrag<strong>en</strong> wat de voordel<strong>en</strong> dan nog zijn t<strong>en</strong> opzichte van de klassieke<br />
rechtspleging. Vanuit e<strong>en</strong> zuiver slachtofferperspectief ligt dat<br />
ev<strong>en</strong>wel anders.<br />
Meer kant<strong>en</strong> van het gelijk<br />
Duidelijk zal zijn dat beide vorm<strong>en</strong> van geschiloplossing – rechtsgeding<br />
<strong>en</strong> mediation - e<strong>en</strong> rol van betek<strong>en</strong>is kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap,<br />
maar wel e<strong>en</strong> van volstrekt andere aard <strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ander bereik.<br />
Beide vorm<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, zo zou je kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> domein. Dit
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 139<br />
impliceert overig<strong>en</strong>s ook dat beide vorm<strong>en</strong> van geschilbeslechting hun<br />
pret<strong>en</strong>ties zull<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong> tot dat eig<strong>en</strong> domein. Maar hierbij<br />
moet – in aansluiting op het voorafgaande – word<strong>en</strong> aangetek<strong>en</strong>d dat de<br />
pot<strong>en</strong>tie van het juridisch domein niet te licht mag word<strong>en</strong> onderschat.<br />
Het bijzondere van e<strong>en</strong> rechtstelsel in e<strong>en</strong> democratische rechtsstaat –<br />
<strong>en</strong> daarmee ook van onze traditionele behandeling van conflict<strong>en</strong> door<br />
de rechter - is immers juist dat het daarbinn<strong>en</strong> volstrekt legitiem is om<br />
uit te gaan van algeme<strong>en</strong> gedeelde norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> uitspraak van e<strong>en</strong><br />
rechter die wraak sublimeert naar maatschappelijke vrede <strong>en</strong> gerechtigheid<br />
onbetwist gezag heeft. In die rechtsnorm<strong>en</strong>, alsmede in die procedure,<br />
ligg<strong>en</strong> vele inzicht<strong>en</strong> uit andere disciplines, zoals de psychologie,<br />
de economie, de sociologie <strong>en</strong> de ethiek beslot<strong>en</strong>.<br />
Anderzijds neemt dit alles niet weg dat e<strong>en</strong> strafgeding voor het slachtoffer<br />
van e<strong>en</strong> strafbaar feit in het concrete geval bepaald niet altijd goed<br />
valt of voldo<strong>en</strong>de tegemoet komt aan zijn (gerechtvaardigde) belang<strong>en</strong>,<br />
behoeft<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevoel<strong>en</strong>s. Het zou ook e<strong>en</strong> fictie zijn om te veronderstell<strong>en</strong><br />
dat volledige vrede, g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing, vergeving of verzo<strong>en</strong>ing tot stand<br />
komt door het uitsluit<strong>en</strong>d b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> van deze beide vorm<strong>en</strong>. Iedere<br />
vorm voor zich levert e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>, door zijn aard beperkte bijdrage<br />
aan de totale maatschappelijke vrede. Voor conflict<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> specifieke<br />
groep met gedeelde norm<strong>en</strong> kan bijvoorbeeld ‘eig<strong>en</strong> rechtspraak’<br />
meer in de rede ligg<strong>en</strong>, voor conflict<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het kader van e<strong>en</strong> sociale<br />
groep e<strong>en</strong> geding voor de rechter. Het is dan ook ond<strong>en</strong>kbaar om maatschappelijke<br />
e<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> vrede tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bewar<strong>en</strong> als<br />
niet meer dan e<strong>en</strong> van de alternatieve bemiddel<strong>en</strong>de of juridische vorm<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving voorhand<strong>en</strong> is.<br />
Omdat het gelijk meer dan één kant heeft, kan <strong>en</strong> mag de meest w<strong>en</strong>selijke<br />
keuze voor e<strong>en</strong> modaliteit van geschiloplossing niet alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebaseerd op de belang<strong>en</strong> <strong>en</strong> behoeft<strong>en</strong> van het slachtoffer. Er zijn<br />
immers vele andere belang<strong>en</strong> in het geding, waarvan e<strong>en</strong> belangrijk deel<br />
in het voorafgaande is ‘opgelicht’ in de confrontatie van het strafgeding<br />
<strong>en</strong> de mediation.<br />
Het ligt dan ook niet in de rede om datg<strong>en</strong>e wat juist in het lev<strong>en</strong> is geroep<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> om de burger – <strong>en</strong> ook het slachtoffer - voldo<strong>en</strong>de<br />
rechtsbescherming te bied<strong>en</strong> zonder zorgvuldige afweging in te wissel<strong>en</strong><br />
voor oplossing<strong>en</strong> die deze waarborgelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet in zich drag<strong>en</strong>. Eerder<br />
is het verstandig te bezi<strong>en</strong> hoe de voordel<strong>en</strong> van beide vorm<strong>en</strong> naast<br />
elkaar kunn<strong>en</strong> bestaan.<br />
De andere kant van het gelijk<br />
Het voorafgaande maakt duidelijk dat het voor alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />
groot belang is om te bezi<strong>en</strong> op welke wijze de voordel<strong>en</strong> van het rechtsgeding<br />
<strong>en</strong> ADR-vorm<strong>en</strong> optimaal – naast elkaar, complem<strong>en</strong>tair of alternatief<br />
– kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut. De keuze voor de te bewandel<strong>en</strong> weg<strong>en</strong><br />
mog<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mijns inzi<strong>en</strong>s niet willekeurig zijn. Zo zijn zowel de
De andere kant van het gelijk 140<br />
omstandighed<strong>en</strong> waaronder de conflict<strong>en</strong> zijn ontstaan, als de achtergrond<br />
van de betreff<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> de daarbij betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong><br />
ess<strong>en</strong>tieel voor de vruchtbaarheid van de te kiez<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong><br />
optimaal functioner<strong>en</strong> van bemiddel<strong>en</strong>de instituties binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep of<br />
geme<strong>en</strong>schap is het bijvoorbeeld noodzakelijk dat m<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het<br />
‘speelveld’ van e<strong>en</strong> institutie in ieder geval kan uitgaan van gedeelde norm<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> selectie van overtreding<strong>en</strong> <strong>en</strong> misdrijv<strong>en</strong> die in aanmerking zoud<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> of kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor mediation zou t<strong>en</strong> minste moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gefundeerd op de mogelijkhed<strong>en</strong> voor succes <strong>en</strong> de beperking<br />
van de materiële <strong>en</strong> immateriële risico’s voor het slachtoffer. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
zal m<strong>en</strong> uitdrukkelijk moet<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong> of er voor de geselecteerde delict<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e keuze wordt gemaakt, dan wel dat voor het b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> van<br />
mediation ook specifieke op de daad, de dader, het slachtoffer, of op het<br />
algeme<strong>en</strong> belang gerichte criteria moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ontwikkeld.<br />
De strafrechtswet<strong>en</strong>schap zal zich voorts moet<strong>en</strong> buig<strong>en</strong> over de juridische<br />
consequ<strong>en</strong>ties van alternatief, complem<strong>en</strong>tair of ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>d<br />
gebruik van de modaliteit<strong>en</strong>. De voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> daarvan zull<strong>en</strong> sterk<br />
afhang<strong>en</strong> van de specifieke voorwaard<strong>en</strong> die de verhouding tuss<strong>en</strong> de<br />
beide modaliteit<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>. En tot op dit mom<strong>en</strong>t zijn de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
in zekere zin onbepaald, <strong>en</strong> vanuit de mediation onbeperkt.<br />
Er is ev<strong>en</strong>wel e<strong>en</strong> belangrijk elem<strong>en</strong>t dat in deze afweging e<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>de<br />
rol zal blijv<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>. In ons huidig processtelsel blijv<strong>en</strong> de<br />
ADR-vorm<strong>en</strong> formeel functioner<strong>en</strong> in de schaduw van het recht. Daarmee<br />
duidt ik op het feit dat in beginsel steeds kan word<strong>en</strong> teruggevall<strong>en</strong><br />
op de rechter. Dat geldt ook voor de gevall<strong>en</strong> waar de mediation plaatsvindt<br />
met instemming of zelfs op initiatief (<strong>en</strong> onder voorwaard<strong>en</strong>) van<br />
justitie. In deze laatstbedoelde categorie wordt het terugvall<strong>en</strong> op het<br />
strafgeding ev<strong>en</strong>wel beperkt door de werking van beginsel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
goede procesorde <strong>en</strong> wel in het bijzonder door het vertrouw<strong>en</strong>sbeginsel.<br />
Ook het slachtoffer kan – behoud<strong>en</strong>s de beperking<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
mediation-resultaat (bijvoorbeeld e<strong>en</strong> vaststellingsovere<strong>en</strong>komst) - in<br />
beginsel blijv<strong>en</strong> terugvall<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> juridisch kader, zoals beklag teg<strong>en</strong><br />
niet-vervolging, e<strong>en</strong> mogelijkheid tot voeging als b<strong>en</strong>adeelde partij of<br />
e<strong>en</strong> civiele vordering. Zo bekek<strong>en</strong> lijkt er weinig bezwaar om beide vorm<strong>en</strong><br />
van geschiloplossing e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> naast of complem<strong>en</strong>tair<br />
aan elkaar.<br />
Mediation als verl<strong>en</strong>gde arm van justitie<br />
Maar er is meer. Ook al bied<strong>en</strong> de ADR-vorm<strong>en</strong> op het eerste gezicht<br />
grote voordel<strong>en</strong> voor het slachtoffer, er zijn ook voor zijn positie risico’s<br />
aan verbond<strong>en</strong>. Allereerst bleek uit de confrontatie van strafgeding <strong>en</strong><br />
meditation reeds dat mediation emotioneel bijzonder veel kan vrag<strong>en</strong><br />
van het slachtoffer <strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> bescherming bestaat teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergaande<br />
doordringing in zijn persoonlijk bestaan. Maar er zijn ook risico’s
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 141<br />
van e<strong>en</strong> heel andere aard. Als voorbeeld wijs ik hier op de mediationvorm<strong>en</strong><br />
die word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong> door O.M. of politie. In die gevall<strong>en</strong> is er<br />
eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> sprake van geschilbehandeling in wat ik zojuist aanduidde<br />
als: de schaduw van het recht. Eerder kan m<strong>en</strong> dan sprek<strong>en</strong> van geschilbehandeling<br />
in de schijnwerpers van het recht. De partij die verantwoordelijk<br />
is voor de handhaving van het publieke belang laat zijn vervolgstapp<strong>en</strong><br />
afhang<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> al dan niet geslaagde mediation in private<br />
hand<strong>en</strong>. De justitiële afdo<strong>en</strong>ing komt zo in e<strong>en</strong> afhankelijkheidsrol te<br />
staan t<strong>en</strong> opzichte van de bemiddeling. In geval de mediator nam<strong>en</strong>s<br />
justitie handelt, is die eerder de verl<strong>en</strong>gde arm van justitie, hetge<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong><br />
doet rijz<strong>en</strong> naar de vrijwilligheid van de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> hun strategische<br />
belang<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan zich dan met recht afvrag<strong>en</strong> of de belang<strong>en</strong><br />
van het slachtoffer in zo’n context tot hun recht kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s is er bij deze modaliteit ook sprake van meer juridische problem<strong>en</strong>.<br />
Nu de ‘oplossing<strong>en</strong>’ in e<strong>en</strong> meditionprocedure zeer ver af kunn<strong>en</strong><br />
staan van de juridisch gebruikelijke <strong>en</strong> aanvaarde sancties valt bijvoorbeeld<br />
niet uit te sluit<strong>en</strong> dat het op<strong>en</strong>baar ministerie onder<br />
omstandighed<strong>en</strong> kan oordel<strong>en</strong> dat niet aan de voorwaard<strong>en</strong> voor sepot is<br />
voldaan. De kans dat verdachte dan nog zal voldo<strong>en</strong> aan de overe<strong>en</strong>komst<br />
of afspraak die met het slachtoffer in de mediation werd gemaakt<br />
is dan illusoir. In zo’n geval is het slachtoffer e<strong>en</strong> slachtoffer in het kwadraat.<br />
29 Hij heeft ‘alles gegev<strong>en</strong>’, maar niets gekreg<strong>en</strong>.<br />
Tot slot<br />
Het voorbeeld van mediation als verl<strong>en</strong>gde arm van justitie illustreert<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> van de beide vorm<strong>en</strong>. Anders gezegd,<br />
waar juridische <strong>en</strong> ADR-vorm<strong>en</strong> van geschiloplossing niet slechts naast<br />
elkaar bestaan, maar ook met <strong>en</strong> door elkaar word<strong>en</strong> verwev<strong>en</strong> kan niet<br />
steeds maximaal recht word<strong>en</strong> gedaan aan de specifieke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van<br />
mediation. Deze conclusie spoort met de hierbov<strong>en</strong> eerder uitgewerkte<br />
stelling dat de beide vorm<strong>en</strong> van geschilbeslechting – strafgeding <strong>en</strong> mediation<br />
– hun eig<strong>en</strong> domein <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />
pret<strong>en</strong>ties daar ook toe zull<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong>. Misk<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> de ‘eig<strong>en</strong>heid’<br />
van de vorm, dan kunn<strong>en</strong> de juridische effect<strong>en</strong> <strong>en</strong> complicaties<br />
daarvan nadel<strong>en</strong> <strong>en</strong> wellicht zelfs risico’s oplever<strong>en</strong> voor zowel verdachte<br />
als slachtoffer.<br />
Ondanks alle – soms zeer legitieme of prijz<strong>en</strong>swaardige – poging<strong>en</strong> om<br />
aan de nadel<strong>en</strong> van het strafgeding te ontkom<strong>en</strong>, kan de schaduw van<br />
het recht niet volledig word<strong>en</strong> verdrong<strong>en</strong>. Welke modaliteit van de ver-<br />
29 E<strong>en</strong> uitvoerige doord<strong>en</strong>king van dit soort risico’s beschreef ik reeds jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> in relatie<br />
tot dading. Ook uit die analyse blijkt dat ADR-vorm<strong>en</strong> niet aan de beperking van de<br />
schaduw van het recht kunn<strong>en</strong> ontkom<strong>en</strong>. Zie C.P.M. Cleir<strong>en</strong>, ‘De lotgevall<strong>en</strong> van het recht<br />
op vervolging bij strafrechtelijke dading’, in: P.G. Wiewel e.a. (red.), Dading in plaats van<br />
strafrecht, Arnhem, Gouda Quint, 1993.
De andere kant van het gelijk 142<br />
houding tuss<strong>en</strong> de beide modaliteit<strong>en</strong> van geschiloplossing m<strong>en</strong> ook<br />
tracht te formuler<strong>en</strong>, de dominante positie van het recht blijft voelbaar.<br />
Het is versluier<strong>en</strong>d <strong>en</strong> verdoezel<strong>en</strong>d deze realiteit – eig<strong>en</strong> aan <strong>en</strong> gevolg<br />
van keuzes binn<strong>en</strong> onze democratische rechtsstaat – te ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Dat<br />
deze dominantie ook voordel<strong>en</strong> heeft staat buit<strong>en</strong> twijfel. Gelukkig staat<br />
er in het licht van het bov<strong>en</strong>staande weinig aan in de weg om met in<br />
achtneming van de vele kant<strong>en</strong> van het gelijk nieuwe alternatiev<strong>en</strong> voor<br />
het strafgeding te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> maximaal te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>.<br />
Literatuur<br />
Brink, G.J.M. van d<strong>en</strong><br />
Waar komt het grote onbehag<strong>en</strong><br />
vandaan?<br />
Nederlands jurist<strong>en</strong>blad, nr. 45/46,<br />
2000, pp. 2173-2178<br />
Boutellier, J.C.J.<br />
Solidariteit <strong>en</strong> slachtofferschap; de<br />
morele betek<strong>en</strong>is van criminaliteit in e<strong>en</strong><br />
postmoderne cultuur<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, SUN, 1993<br />
Hertogh, M., M. Kleiboer<br />
Anders dan rechtspraak (ADR);<br />
alternatieve geschill<strong>en</strong>beslechting in<br />
Nederland<br />
Beleid <strong>en</strong> maatschappij, nr. 6, 1996, pp.<br />
312-321<br />
Platform ADR<br />
Conflictbemiddeling; eindrapport van<br />
het platform ADR<br />
D<strong>en</strong> Haag, ministerie van justitie, 1998
Bijlage<br />
www.victimology.nl; International Victimology Website *<br />
143<br />
De op<strong>en</strong>ing van de International Victimology Website (IVW) op 1 juni<br />
1999 betek<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> mijlpaal in het internationale actieplan t<strong>en</strong> behoeve<br />
van slachtoffers. De website is e<strong>en</strong> initiatief van het United Nations (UN)<br />
C<strong>en</strong>tre for International Crime Prev<strong>en</strong>tion, de World Society of Victimology<br />
<strong>en</strong> het Nederlandse ministerie van justitie. Hieronder volgt e<strong>en</strong> beschrijving<br />
van de achtergrond, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> inhoud van deze nieuwe<br />
informatiebron.<br />
Aanzet tot dit initiatief was de aanbeveling van de VN Commission on<br />
Crime Prev<strong>en</strong>tion and Criminal Justice: ‘the continued developm<strong>en</strong>t of a<br />
database on practical national experi<strong>en</strong>ces, relevant case law and legislation<br />
and on the use and application of the UN Declaration, taking into<br />
account differ<strong>en</strong>t systems and traditions, including indig<strong>en</strong>ous and<br />
customary justice practices’ (Resolution E/CN.15/1998/L/10, 28 April<br />
1998).<br />
Alles wat slachtoffers aangaat staat hoog op de ag<strong>en</strong>da van de VN. Expert<br />
meetings over de implem<strong>en</strong>tatie van de UN Declaration of Basic<br />
Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power, aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
door de Algem<strong>en</strong>e Vergadering in 1985, resulteerd<strong>en</strong> in de Guide for<br />
Policymakers on the Implem<strong>en</strong>tation of the UN Declaration (1998) <strong>en</strong> het<br />
Handbook on Justice for Victims; On the Use and Application of the UN<br />
Declaration (1998). Het verbeter<strong>en</strong> van de positie van slachtoffers was<br />
e<strong>en</strong> zwaartepunt op de ag<strong>en</strong>da van het UN Congress of Crime Prev<strong>en</strong>tion<br />
and Criminal Justice dat van 10 tot 17 april vorig jaar werd gehoud<strong>en</strong> in<br />
W<strong>en</strong><strong>en</strong>, Oost<strong>en</strong>rijk. Aandacht voor slachtoffers is één van de punt<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
in de Vi<strong>en</strong>na Declaration on Crime and Justice; Meeting the<br />
Chall<strong>en</strong>ges of the Tw<strong>en</strong>ty-First C<strong>en</strong>tury (2000), aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door dit<br />
Congres. Op dit mom<strong>en</strong>t wordt hard gewerkt aan e<strong>en</strong> International Fund<br />
for Support of Victims of Transnational Crime <strong>en</strong> wordt veel aandacht<br />
besteed aan de strijd teg<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>handel <strong>en</strong> huiselijk geweld.<br />
Ook de World Society of Victimology (WSV) houdt zich bezig met het<br />
verbeter<strong>en</strong> van de positie van slachtoffers. WSV, opgericht in 1979, heeft<br />
tot doel onderzoek op het terrein van slachtoffers te stimuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> all<strong>en</strong> die zich betrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> bij de problem<strong>en</strong><br />
van slachtoffers te versterk<strong>en</strong>. WSV onderneemt e<strong>en</strong> aantal activiteit<strong>en</strong><br />
om haar doel<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> drie-jaarlijks internationaal<br />
victimologie-symposium, internationale workshops <strong>en</strong> seminars, <strong>en</strong> pu-<br />
* Deze bijlage is geschrev<strong>en</strong> door R.G.H. van Kaam <strong>en</strong> K.A. van Leeuw<strong>en</strong>-Burow. De auteurs<br />
zijn respectievelijk projectmanager/webmaster <strong>en</strong> redacteur van de International Victimology<br />
Website.
Bijlage International Victimology Website 144<br />
blicatie van e<strong>en</strong> newsletter, The victimologist, twee keer per jaar. WSV telt<br />
mom<strong>en</strong>teel ongeveer vijfhonderd led<strong>en</strong> in 65 land<strong>en</strong>.<br />
Het Nederlandse ministerie van justitie heeft e<strong>en</strong> aantal stapp<strong>en</strong> gezet<br />
in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> om het slachtoffer beter in beeld te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Als<br />
onderdeel van e<strong>en</strong> heel pakket maatregel<strong>en</strong> heeft het ministerie zich verplicht<br />
e<strong>en</strong> website op te zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> te subsidiër<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> aanloopperiode<br />
van drie jaar. Doel hiervan is het bevorder<strong>en</strong> van de implem<strong>en</strong>tatie<br />
van de UN Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime<br />
and Abuse of Power. De verantwoordelijkheid voor het ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onderhoud<strong>en</strong> van deze gratis toegankelijke site werd opgedrag<strong>en</strong> aan het<br />
<strong>WODC</strong>, het Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum van<br />
het ministerie. Binn<strong>en</strong>kort viert de website haar tweede verjaardag <strong>en</strong><br />
heeft ze e<strong>en</strong> belangrijke plaats wet<strong>en</strong> te verover<strong>en</strong> in binn<strong>en</strong>- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>land<br />
op het terrein van informatie-voorzi<strong>en</strong>ing voor victimolog<strong>en</strong>.<br />
De International Victimology Website verspreidt informatie over lop<strong>en</strong>d<br />
onderzoek op het terrein van slachtoffers. Daarnaast inv<strong>en</strong>tariseert<br />
zij op het gebied van slachtofferhulp <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie wat er aan praktijk<strong>en</strong><br />
werkt, niet werkt danwel veelbelov<strong>en</strong>d is. T<strong>en</strong> derde tracht zij uitwisseling<br />
van expertise <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> wereldwijd te stimuler<strong>en</strong>. De website<br />
richt zich op slachtoffers zoals deze gedefinieerd word<strong>en</strong> in de UN Declaration:<br />
‘persons who, individually or collectively, have suffered harm, including<br />
physical or m<strong>en</strong>tal injury, emotional suffering, economic loss or<br />
substantial impairm<strong>en</strong>t of their fundam<strong>en</strong>tal rights, through acts or<br />
omissions that are in violation of criminal laws, including those proscribing<br />
abuse of power’.<br />
Het moge duidelijk zijn waarom voor de verspreiding van al deze informatie<br />
werd gekoz<strong>en</strong> voor internet. Omdat internet e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm bereik<br />
heeft, kan e<strong>en</strong> brede geme<strong>en</strong>schap van zowel onderzoekers <strong>en</strong> praktijkm<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
als de geïnteresseerde leek wereldwijd informatiebronn<strong>en</strong> raadpleg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kan zij op e<strong>en</strong> snelle, e<strong>en</strong>voudige <strong>en</strong> goedkope manier communicer<strong>en</strong>.<br />
De pot<strong>en</strong>tiële groep van IVW-bezoekers zal groter word<strong>en</strong> als<br />
de toegankelijkheid van deze technologie to<strong>en</strong>eemt. De docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die<br />
op de website zijn te vind<strong>en</strong> zijn vrijwel allemaal <strong>en</strong>gelstalig.<br />
De International Victimology Website biedt:<br />
– snelle toegang tot internationale docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, nationaal beleid <strong>en</strong> wetgeving<br />
<strong>en</strong> literatuur met betrekking tot slachtoffers van misdaad <strong>en</strong><br />
machtsmisbruik;<br />
– twee databank<strong>en</strong>: lop<strong>en</strong>d victimologisch onderzoek (Victimology Research<br />
Database); slachtofferhulp <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van misdaad<br />
<strong>en</strong> machtsmisbruik (Victim Services and Victimization Database;<br />
– links naar andere nuttige sites voor victimolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere geïnteresseerd<strong>en</strong>;<br />
– nieuwsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> prikbord;<br />
– nieuwsbericht<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 145<br />
Docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op het terrein van slachtoffers van misdaad <strong>en</strong><br />
machtsmisbruik<br />
Zowel de Guide for Policymakers on the Implem<strong>en</strong>tation of the UN Declaration<br />
<strong>en</strong> het Handbook on Justice for Victims; On the Use and Application<br />
of the UN Declaration kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedownload in<br />
het <strong>en</strong>gels. Vertaling<strong>en</strong> in het frans <strong>en</strong> spaans zijn in voorbereiding.<br />
Op dit mom<strong>en</strong>t is veel informatie op het internet alle<strong>en</strong> beschikbaar<br />
via abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> (dure) lic<strong>en</strong>ties, die voor particulier<strong>en</strong> niet haalbaar<br />
zijn. Gelukkig is op het internet ook e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de beschikbare<br />
informatie vrij toegankelijk. IVW maakt dankbaar gebruik van<br />
deze zog<strong>en</strong>aamde ‘op<strong>en</strong> sources’. Daarnaast ontvangt IVW material<strong>en</strong><br />
van eig<strong>en</strong> correspond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, organisaties, wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> ander<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>d aantal docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is te raadpleg<strong>en</strong> <strong>en</strong> download<strong>en</strong> rechtstreeks<br />
op IVW of, door het volg<strong>en</strong> van hyperlinks, op andere sites. Onder<br />
deze docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich internationale instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, nationale<br />
beleidsstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> wett<strong>en</strong>, literatuur. Hieronder vall<strong>en</strong> bijvoorbeeld: voor<br />
slachtoffers relevante aanbeveling<strong>en</strong> van het Raad van Europa; ‘statem<strong>en</strong>ts’<br />
van het European Forum for Victim Services t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de<br />
recht<strong>en</strong> van het slachtoffer; model wetgeving; actieplann<strong>en</strong>; informatie<br />
op het gebied van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>handel <strong>en</strong> geweld teg<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>.<br />
Ook is sinds kort de met de Praemium Erasmianum Prijs bekroonde<br />
dissertatie (1999; Universiteit van Tilburg) van Marion Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Ernestine<br />
Hoeg<strong>en</strong> volledig raadpleegbaar op IVW: Victims of Crime in 22 European<br />
Criminal Justice Systems; The Implem<strong>en</strong>tation of Recomm<strong>en</strong>dation<br />
(85) 11 of the Council of Europe on the Position of the Victim in the Framework<br />
of Criminal Law and Procedure.<br />
Twee IVW Databank<strong>en</strong><br />
In de beginperiode heeft IVW vooral aandacht besteed aan het opzett<strong>en</strong><br />
van de Victimology Research Database (e<strong>en</strong> databank van lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
op het gebied van slachtoffer vraagstukk<strong>en</strong>) <strong>en</strong> de Victims Services<br />
and Victimization Database (e<strong>en</strong> databank van informatie over effectiviteit<br />
van slachtofferhulp <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie strategieën).<br />
Praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> strategieën in het veld word<strong>en</strong> vaak gebaseerd op onderzoek<br />
<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepast of herhaald na evaluatie. Dit verband tuss<strong>en</strong><br />
praktijk <strong>en</strong> onderzoek impliceert behoefte aan e<strong>en</strong> databank van informatie<br />
over onderzoek. De IVW Victimology Research Database werd<br />
mede ontwikkeld om in deze behoefte te voorzi<strong>en</strong>.<br />
Ook bestaat er onder zowel praktijkm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als financier<strong>en</strong>de instanties<br />
vraag naar informatie over de effectiviteit van hulp aan slachtoffers<br />
<strong>en</strong> over prev<strong>en</strong>tie. De geringe hoeveelheid gegev<strong>en</strong>s over effectiviteit van<br />
slachtofferprogramma’s blijft echter e<strong>en</strong> probleem. Het idee achter de<br />
Victim Services and Victimization Prev<strong>en</strong>tion Database is het bij elkaar
Bijlage International Victimology Website 146<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> verspreid<strong>en</strong> van informatie over project<strong>en</strong> <strong>en</strong> strategieën die<br />
succesvol zijn geblek<strong>en</strong>.<br />
Onderzoekers, praktijkm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> organisaties hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk<br />
belang in het g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong> van betrouwbare evaluatiegegev<strong>en</strong>s<br />
t<strong>en</strong>einde vervolgonderzoek, nieuwe slachtofferhulp- <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieproject<strong>en</strong><br />
te ondersteun<strong>en</strong>. Door ervaring<strong>en</strong> met elkaar te del<strong>en</strong> <strong>en</strong> belangrijke<br />
effect<strong>en</strong> van interv<strong>en</strong>tie te id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> (de negatieve zowel als<br />
de positieve) kunn<strong>en</strong> slachtoffers uiteindelijk beter word<strong>en</strong> geholp<strong>en</strong>.<br />
Inzicht in reeds verricht onderzoek <strong>en</strong> opgedane ervaring<strong>en</strong> zal plann<strong>en</strong><br />
voor nieuw onderzoek/di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>/project<strong>en</strong>/wett<strong>en</strong> pas echt goed mogelijk<br />
mak<strong>en</strong>. Immers, wanneer dit inzicht niet wordt verkreg<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> onderzoekers,<br />
beleidsmakers <strong>en</strong> geldschieters veelbelov<strong>en</strong>de ideë<strong>en</strong> miss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wellicht beginn<strong>en</strong> aan onderzoek<strong>en</strong> die vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> waarop de antwoord<strong>en</strong><br />
reeds bek<strong>en</strong>d zijn. Ook zull<strong>en</strong> zij dan ook aan praktijkproject<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> die al e<strong>en</strong>s eerder als minder belov<strong>en</strong>d zijn gekwalificeerd.<br />
Om resultat<strong>en</strong> van onderzoek <strong>en</strong> praktijk zo goed mogelijk te verspreid<strong>en</strong>,<br />
verzoekt IVW onderzoekers <strong>en</strong> praktijkm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> informatie over hun<br />
project<strong>en</strong> <strong>en</strong> programma’s naar de databank<strong>en</strong> te z<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Formulier<strong>en</strong><br />
zijn ‘on site’ beschikbaar <strong>en</strong> de ingevulde formulier<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> elektronisch<br />
of via e-mail word<strong>en</strong> verzond<strong>en</strong>. De databank<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> pas dan<br />
echt vrucht<strong>en</strong> af kunn<strong>en</strong> werp<strong>en</strong> wanneer e<strong>en</strong> ieder zich realiseert dat<br />
hun uiteindelijke succes afhangt van e<strong>en</strong> zo groot mogelijke input uit het<br />
veld van onderzoekers, praktijkm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> organisaties.<br />
Links naar andere zinvolle sites voor victimolog<strong>en</strong><br />
In de website is ook e<strong>en</strong> pagina te vind<strong>en</strong> met ‘links’ naar andere bruikbare<br />
sites voor onderzoekers, praktijkm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> beleidsmakers betrokk<strong>en</strong><br />
bij slachtoffervraagstukk<strong>en</strong>. Voorlopig wordt de informatie gerangschikt<br />
naar land. Deze pagina zal te zijner tijd e<strong>en</strong> grote hoeveelheid <strong>en</strong><br />
diversiteit aan informatie bevatt<strong>en</strong>. De website kan dan waarschijnlijk<br />
tot e<strong>en</strong> betere organisatie <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tatie van de aanwezige links kom<strong>en</strong>.<br />
Tot dan vertrouw<strong>en</strong> wij erop dat de bezoekers aan deze pagina de huidige<br />
indeling acceptabel zull<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>.<br />
Nieuwsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> Elektronische Prikbord<br />
Deze nieuwsdi<strong>en</strong>st werd gecreëerd om bericht<strong>en</strong> over aankom<strong>en</strong>de congress<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> seminars <strong>en</strong>zovoort te post<strong>en</strong>. Boodschapp<strong>en</strong> op het prikbord<br />
word<strong>en</strong> gerangschikt naar e<strong>en</strong> zestal categorieën: verzoek<strong>en</strong> om informatie;<br />
professionele ontwikkeling; publicaties; hulpmiddel<strong>en</strong> voor de<br />
werkplek; verzoek<strong>en</strong> om comm<strong>en</strong>taar/suggesties; overige.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 147<br />
Newsflashes<br />
Het internet biedt bij uitstek mogelijkhed<strong>en</strong> voor communicatie. Regelmatig<br />
geeft IVW bericht<strong>en</strong> door van <strong>en</strong> naar het veld <strong>en</strong> wordt m<strong>en</strong> geatt<strong>en</strong>deerd<br />
op belangrijke toevoeging<strong>en</strong> aan de website. Als U belangstelling<br />
heeft voor victimologie <strong>en</strong> graag deze bericht<strong>en</strong> ontvangt, kunt u dat<br />
lat<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> aan de webmaster: information@victimology.nl. Meer dan<br />
1.200 ‘abonnees’ word<strong>en</strong> regelmatig langs deze weg op de hoogte gehoud<strong>en</strong><br />
van ontwikkeling<strong>en</strong> op het gebied van victimologie <strong>en</strong> aanverwante<br />
zak<strong>en</strong>.<br />
International Victimology Website<br />
p/a Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum<br />
Postbus 203<strong>01</strong><br />
2400 EH D<strong>en</strong> Haag<br />
Fax: [+31] 70 3707948<br />
E-mail: information@victimology.nl
Summaries<br />
148<br />
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> (Judicial explorations) is published nine times a<br />
year by the Research and Docum<strong>en</strong>tation C<strong>en</strong>tre of the Dutch Ministry<br />
of Justice in co-operation with the publishing house Gouda Quint BV.<br />
Each issue focuses on a c<strong>en</strong>tral theme related to criminal law, criminal<br />
policy and criminology. The section Summaries contains abstracts of<br />
the internationally most relevant articles of each issue. The c<strong>en</strong>tral<br />
theme of this issue is (vol. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong>): Victim assistance and<br />
mediation.<br />
Professionalizing victim assistance; activities and developm<strong>en</strong>ts<br />
Y.H. Heslinga<br />
‘<strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland’, the Dutch Victim Support organisation,<br />
emphasizes a broader and more specialised victim care to meet the<br />
demand from a growing number of victims of viol<strong>en</strong>t crime and traffic<br />
accid<strong>en</strong>ts. The organisation has principally sincere concerns about the<br />
consequ<strong>en</strong>ces of a possible commercialisation and privatisation of<br />
victim care in the Netherlands and urges the governm<strong>en</strong>t and<br />
non-governm<strong>en</strong>tal organisations in this field to establish standards for<br />
victim care and affiliated services. ‘Victim empowerm<strong>en</strong>t’, to stimulate<br />
the self-help of victims and equip them with the proper instrum<strong>en</strong>ts<br />
and legal basis, will be the main topics of future victim care. The<br />
legislative powers in the Netherlands must be prepared to grant<br />
substantial new legal privileges to victims, especially in the p<strong>en</strong>al<br />
law-system. <strong>Slachtofferhulp</strong> Nederland has committed itself to<br />
anticipate on new developm<strong>en</strong>ts, such as Internet and other advanced<br />
technologies and explore the possibilities to apply these new achievem<strong>en</strong>ts<br />
into victim care services.<br />
Dutch governm<strong>en</strong>tal victim policies; some rec<strong>en</strong>t developm<strong>en</strong>ts<br />
P. van Dijk<br />
This survey contains some eye-catching developem<strong>en</strong>ts in governm<strong>en</strong>tal<br />
victim policies in relation to previous discussions. Police-officers and<br />
public procecutors have to treat victims according to certain standards.<br />
The new victim guidelines remain the same. Only dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t victims of<br />
sexual crimes aquired more influ<strong>en</strong>ce in p<strong>en</strong>al procedures. No rule<br />
obliges Dutch public procecutors to prosecute all cases. Victims have<br />
the opportunity to object to non-prosecution. Rec<strong>en</strong>t changes in<br />
existing legal arrangem<strong>en</strong>ts will sort no effect whatsoever. Criminal<br />
procedures at court, some people claim, have to facilitate room for<br />
emotions of victims. Others claim this will cause harsher sanctions for<br />
off<strong>en</strong>ders. Where sexual delinqu<strong>en</strong>ts have to return to their neighbour-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 149<br />
hoods, the rights of these former delinqu<strong>en</strong>ts and their victims conflict.<br />
In practice local governm<strong>en</strong>ts have to sort out the problems. There is no<br />
sign that the legal position of victims in criminal procedures in g<strong>en</strong>eral<br />
will be str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ed in the years to come. The governm<strong>en</strong>t t<strong>en</strong>ds to give<br />
priority to care rather than to legal rights for victims.<br />
Dutch victim policy; a comparative perspective<br />
M. Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> and E.H. Hoeg<strong>en</strong><br />
It is widely accepted that victims should be able to participate in<br />
criminal proceedings. Wh<strong>en</strong> it comes to legal rights of victims, guidance<br />
has be<strong>en</strong> provided by authoritive docum<strong>en</strong>ts such as the 1985<br />
Recomm<strong>en</strong>dation of the Council of Europe. A comparative implem<strong>en</strong>tation<br />
study of this Recomm<strong>en</strong>dation demonstrates that it has be<strong>en</strong> best<br />
implem<strong>en</strong>ted in the Netherlands. Four factors contributed significantly<br />
to this succes. Nevertheless, improvem<strong>en</strong>ts can still be made by, e.g.,<br />
introducing the right to a victim advocate, to address the court, or to act<br />
as an auxiliary prosecutor. However, the right of victims of sexual and<br />
viol<strong>en</strong>t crimes to a lawyer may adversely affect the authorities’ att<strong>en</strong>tion<br />
for the rights of other victims. If the introduction of a victim impact<br />
statem<strong>en</strong>t is considered, thought should be giv<strong>en</strong> to its purpose. The<br />
right to become an auxiliary prosecutor has our prefer<strong>en</strong>ce and would<br />
do justice to the victim’s right to participate in criminal proceedings.<br />
The traumatised victim; treatm<strong>en</strong>t, interrogation, and memory flaws<br />
E. Rassin<br />
Some crime victims develop post traumatic stress disorder (PTSD). This<br />
article discusses possible predictors of the developm<strong>en</strong>t of PTSD.<br />
Furthermore, treatm<strong>en</strong>t procedures for PTSD are discussed. Next, it is<br />
argued that police interrogators need to be extra prud<strong>en</strong>t wh<strong>en</strong> faced<br />
with a witness who was the victim of a (traumatic) crime. Special<br />
characteristics of traumatic memory are highlighted. That is, compared<br />
to memories in g<strong>en</strong>eral, traumatic memories are oft<strong>en</strong> described as a<br />
combination of isolated, int<strong>en</strong>se, and intrusive flashbacks, on the one<br />
hand, and ext<strong>en</strong>sive amnesia, on the other hand. Police interrogators<br />
need to understand these special characteristics in order to prev<strong>en</strong>t<br />
them from drawing false conclusions (e.g., suspecting victims who<br />
report to suffer from memory loss, or believing victims’ narratives<br />
merely because of the perceived clarity and int<strong>en</strong>sity of their memories).<br />
Lastly, police interrogators should refrain from acting as<br />
‘therapists’, because the therapeutic role is inher<strong>en</strong>tly irreconcilable<br />
with the role of fact finder. Also, therapeutic interv<strong>en</strong>tion goes far<br />
beyond talking about the traumatic ev<strong>en</strong>t.
Summaries 150<br />
Mediation in relation to criminal procedure<br />
A.C. Spap<strong>en</strong>s<br />
The author gives a short overview of all the differ<strong>en</strong>t forms of mediation<br />
that are being applied before, during and after the criminal procedure<br />
in the Netherlands. The author differ<strong>en</strong>tiates betwe<strong>en</strong> three main forms<br />
of mediation: reparation of harm, settlem<strong>en</strong>t of conflict and mediation.<br />
Apart from the reparation of harm on the basis of the so called<br />
Aanwijzing Slachtofferzorg, these forms of mediation have not yet<br />
developed beyond the project stage. Settlem<strong>en</strong>t of conflict is mainly a<br />
matter of the police, especially in case of less serious criminal facts. A<br />
lot of facts that have not come to the att<strong>en</strong>tion of the police, can be<br />
appropriately treated in the context of neighbourhood mediation. In<br />
that way further escalation can be prev<strong>en</strong>ted. As to mediation,<br />
according to the author there are some risks. One of them is the aiming<br />
at a less severe punishm<strong>en</strong>t after a succesful mediation. Another<br />
question is whether the police can be a indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t mediator. The<br />
author states that it is important to elaborate the preconditions of<br />
mediation more clearly. In his opinion a national, structured supply<br />
ought to be developed.<br />
Restorative justice or p<strong>en</strong>al law; duet or duel?<br />
L. Walgrave<br />
According to the author restorative justice has a social-ethical surplus<br />
value as compared to p<strong>en</strong>al law. He also states that p<strong>en</strong>al law is an<br />
inadequate means for the confirmation of social norms, while<br />
punishm<strong>en</strong>t has a stigmatizing influ<strong>en</strong>ce on the perpetrator. He also<br />
argues that willfully inflicting harm to others is ethically rejectable. In<br />
the concept of restorative justice it is not the punishm<strong>en</strong>t but the duty<br />
to repair damages that comes to the foreground; inflicting harm can be<br />
a secundary result of this duty. As to the applicability of restorative<br />
justice, comparisons to p<strong>en</strong>al law procedures show that victims who<br />
have be<strong>en</strong> in a mediation procedure are more satisfied about their<br />
opportunities to show their emotions, are more satisfied about the<br />
respect shown for their victimhood and the fairness of the appointm<strong>en</strong>ts<br />
made in the mediation procedure. Besides, the communicative<br />
aspect was more important than the offered material comp<strong>en</strong>sation.<br />
The author concludes that the option of restorative justice ought to<br />
have priority over p<strong>en</strong>al law options, although in many cases the aim of<br />
restoration remains secondary to the care for public safety.<br />
Family Group Confer<strong>en</strong>cing ; some critical remarks<br />
I. Weijers<br />
At the mom<strong>en</strong>t interesting experim<strong>en</strong>ts with restorative justice for<br />
juv<strong>en</strong>iles can be detected in many western countries. In this article the<br />
author criticizes the oft<strong>en</strong> too easily adopted idea that Family Group<br />
Confer<strong>en</strong>ces provide for the best pedagogical reaction to juv<strong>en</strong>ile
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 151<br />
off<strong>en</strong>ders. His starting point is that the immaturity of young off<strong>en</strong>ders<br />
implies a pedagogical task for any criminal law reaction on juv<strong>en</strong>ile<br />
off<strong>en</strong>ces. The author th<strong>en</strong> provides an analysis of the core of this<br />
formula which is the combination of a mediation process betwe<strong>en</strong><br />
off<strong>en</strong>der and victim and a family consultation. The author is of the<br />
opinion that this combination puts a heavy weight on the shoulders of<br />
both the young off<strong>en</strong>der and the victim. The author concludes that this<br />
formula t<strong>en</strong>ds to be at odds with the pedagogical task that is sketched<br />
in the first part of the article.<br />
Criminal procedure or mediation?<br />
C.P.M. Cleir<strong>en</strong><br />
In the article the author compares the criminal procedure to mediation.<br />
She wonders if one can do justice without a judicial authority and states<br />
that during the mediation process, public control and the satisfaction of<br />
public feelings of rev<strong>en</strong>ge are not pres<strong>en</strong>t. Also the mediation results are<br />
not made public, so that it can not have a public impact. Concerning<br />
the mediation confer<strong>en</strong>ce itself, the parties involved can not scre<strong>en</strong><br />
themselves off from each other. One party can interfere drastically in<br />
the life of the other party. Besides, unequal power cannot be suffici<strong>en</strong>tly<br />
comp<strong>en</strong>sated or corrected. According to the author, mediation can<br />
nevertheless fulfil a legitimate indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t role beside the criminal<br />
procedure. Especially wh<strong>en</strong> the participants involved share the same<br />
norms and values, mediation has a good chance of being succesful. The<br />
author concludes that both ways of solving conflicts form their own<br />
domain and have their own limitations. If one does not acknowledge<br />
the ‘singularity’ of both ways of conflict settlem<strong>en</strong>t, th<strong>en</strong> its judicial<br />
effects and complications may have disadvantages and maybe ev<strong>en</strong><br />
risks for the suspect as well as for the victim.
Journaal<br />
Het <strong>WODC</strong> op Internet: www.wodc.nl<br />
Het Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong><br />
Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum (<strong>WODC</strong>) van<br />
het ministerie van justitie is onlangs<br />
via Internet bereikbaar geword<strong>en</strong>. Het<br />
<strong>WODC</strong> is e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum op<br />
justitieel terrein dat e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
bijdrage levert aan de<br />
ontwikkeling <strong>en</strong> de evaluatie van<br />
justitiebeleid. Op deze nieuwe site is<br />
de volg<strong>en</strong>de informatie te vind<strong>en</strong>:<br />
1. Doelstelling <strong>en</strong> organisatie (o.a.<br />
organigram, beschrijving<strong>en</strong> van de<br />
verschill<strong>en</strong>de afdeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de nam<strong>en</strong><br />
van de medewerkers);<br />
2. Product<strong>en</strong> <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>;<br />
– overzicht <strong>en</strong> uitgebreide sam<strong>en</strong>vatting<strong>en</strong><br />
van de nieuwste rapport<strong>en</strong>;<br />
– inhoudsopgav<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorwoord met<br />
korte sam<strong>en</strong>vatting<strong>en</strong> van artikel<strong>en</strong> in<br />
het tijdschrift Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>;<br />
– inhoudsopgav<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorwoord met<br />
korte sam<strong>en</strong>vatting<strong>en</strong> van artikel<strong>en</strong> in<br />
het Engelstalige tijdschrift European<br />
Journal on Criminal Policy and<br />
Research;<br />
– jaarlijst<strong>en</strong> van rapport<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemde tijdschrift<strong>en</strong>;<br />
– elektronische publicaties (o.a.<br />
onderzoeksprogrammering van<br />
justitie);<br />
3. Interessante verwijzing<strong>en</strong><br />
(overzicht<strong>en</strong> van congress<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
studiedag<strong>en</strong>);<br />
In de toekomst wordt de aangebod<strong>en</strong><br />
informatie uitgebreid met specifieke<br />
product<strong>en</strong> als databases (literatuurbestand)<br />
<strong>en</strong> aan product<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> gekoppelde bestelmogelijkhed<strong>en</strong><br />
(via e-mail) <strong>en</strong>/of<br />
aanvraagformulier<strong>en</strong>.<br />
Voor vrag<strong>en</strong> over product<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van het <strong>WODC</strong> <strong>en</strong> voor het<br />
snel <strong>en</strong> efficiënt lever<strong>en</strong> van<br />
statistische <strong>en</strong> literatuur-informatie<br />
kunt u terecht bij de <strong>WODC</strong>informatiedesk<br />
(e-mail: wodcinfowodc-<br />
.minjust.nl).<br />
Wij hop<strong>en</strong> op deze wijze bij te drag<strong>en</strong><br />
aan de verspreiding van relevante<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> informatie buit<strong>en</strong> het<br />
ministerie van Justitie.<br />
Hans van Netburg (<strong>WODC</strong>-webmaster)<br />
tel.: 070-3 70 69 19<br />
fax: 070-3 70 79 48<br />
e-mail: cnetburg@best-dep.minjus.nl<br />
<strong>WODC</strong>-Thesaurus ‘Het<br />
criminaliteitsvraagstuk (geheel<br />
herzi<strong>en</strong>e uitgave)<br />
152<br />
Het Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong><br />
Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum (<strong>WODC</strong>) van<br />
het ministerie van justitie heeft e<strong>en</strong><br />
geheel herzi<strong>en</strong>e druk uitgebracht van<br />
de <strong>WODC</strong>-thesaurus. Deze gestructureerde<br />
standaard trefwoord<strong>en</strong>lijst<br />
inzake het criminaliteitsvraagstuk<br />
bestrijkt de volg<strong>en</strong>de terrein<strong>en</strong>:<br />
criminologie, victimologie,<br />
criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie, delict<strong>en</strong>/<br />
criminaliteitsvorm<strong>en</strong>, politie, justitie,<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie, rechterlijke<br />
macht, strafrechtspleging, gevang<strong>en</strong>iswez<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> reclassering.<br />
Na het uitkom<strong>en</strong> van de eerste uitgave<br />
van de <strong>WODC</strong>-thesaurus in 1993 is<br />
deze met succes toegepast als<br />
instrum<strong>en</strong>t bij het toegankelijk mak<strong>en</strong><br />
van publicaties op het gebied van het<br />
criminaliteitsvraagstuk. Niet alle<strong>en</strong> bij<br />
de Afdeling Docum<strong>en</strong>taire Informatievoorzi<strong>en</strong>ing<br />
van het <strong>WODC</strong> maar ook<br />
op andere afdeling<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het<br />
ministerie van justitie wordt de<br />
<strong>WODC</strong>-thesaurus gebruikt. Daarnaast<br />
mak<strong>en</strong> andere organisaties waaronder<br />
politiebibliothek<strong>en</strong>, het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie, gevang<strong>en</strong>isbibliothek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de rechterlijke macht gebruik van dit<br />
hulpmiddel.<br />
De afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is de hoeveelheid<br />
publicaties op het terrein van justitie
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 153<br />
<strong>en</strong> politie sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zowel<br />
nationaal als internationaal. De<br />
IRT-affaire <strong>en</strong> de daaruit voortvloei<strong>en</strong>de<br />
commissies Wier<strong>en</strong>ga <strong>en</strong><br />
Van Traa bracht<strong>en</strong> nieuwe vorm<strong>en</strong> van<br />
opsporingsmethodiek<strong>en</strong> aan het licht.<br />
Het jeugdstrafrecht werd gewijzigd.<br />
Allerlei gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>de<br />
criminaliteitsvorm<strong>en</strong> zijn meer in de<br />
belangstelling kom<strong>en</strong> te staan. Nieuwe<br />
alternatiev<strong>en</strong> voor de vrijheidsstraf<br />
werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> getest om de<br />
problem<strong>en</strong> rond de celcapaciteit op te<br />
loss<strong>en</strong>. Nieuwe term<strong>en</strong> als integriteit,<br />
integrale veiligheid, f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>onderzoek,<br />
proactieve opsporing,<br />
for<strong>en</strong>sische accountancy, taakstraf,<br />
internet, televerhoor, stelselmatige<br />
daders <strong>en</strong> zelfredzaamheid zijn de<br />
afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> veelvuldig gebruikt.<br />
Natuurlijk zijn er ook term<strong>en</strong> die<br />
verouder<strong>en</strong> of term<strong>en</strong> die belangrijk<br />
lek<strong>en</strong> maar niet of nauwelijks gebruikt<br />
werd<strong>en</strong>. Deze zijn uit de thesaurus<br />
verwijderd of vervang<strong>en</strong> door andere<br />
term<strong>en</strong>. Hier <strong>en</strong> daar is de schrijfwijze<br />
van e<strong>en</strong> begrip aangepast. Dit alles<br />
heeft ertoe geleid dat e<strong>en</strong> grondige<br />
herzi<strong>en</strong>ing van de <strong>WODC</strong>-thesaurus<br />
noodzakelijk was. Hopelijk zal de<br />
herzi<strong>en</strong>e thesaurus de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong><br />
weer e<strong>en</strong> nuttig instrum<strong>en</strong>t zijn voor<br />
de ontsluiting van de nog steeds<br />
groei<strong>en</strong>de informatiestroom rondom<br />
het criminaliteitsvraagstuk.<br />
Als extra hulpmiddel is bij deze<br />
uitgave e<strong>en</strong> geografische thesaurus als<br />
bijlage toegevoegd. Deze thesaurus is<br />
oorspronkelijk sam<strong>en</strong>gesteld door de<br />
C<strong>en</strong>trale Bibliotheek van het ministerie<br />
van justitie <strong>en</strong> nu in sam<strong>en</strong>werking<br />
met het <strong>WODC</strong> aangepast met behulp<br />
van de in augustus 1996 uitgegev<strong>en</strong><br />
officiële lijst van land<strong>en</strong>nam<strong>en</strong> van de<br />
Nederlandse Taalunie.<br />
Inlichting<strong>en</strong>:<br />
Hans van Netburg<br />
tel.: 070-3 70 69 19<br />
e-mail: cnetburg@best-dep.minjus.nl<br />
Bestelwijze:<br />
De <strong>WODC</strong>-thesaurus 1997 kost ƒ 30,per<br />
ex.<br />
tel.: 070-3 70 65 54 (mw. A. Eind)<br />
Fax: 070-3 70 79 48<br />
e-mail: aeind@best-dep.minjus.nl<br />
Themanummers Justitiële<br />
verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
Regelmatig word<strong>en</strong>, bij voorbeeld t<strong>en</strong><br />
behoeve van het onderwijs, grote<br />
aantall<strong>en</strong> exemplar<strong>en</strong> van Justitiële<br />
verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> nabesteld. Voor de<br />
bepaling van de oplage is het<br />
w<strong>en</strong>selijk vroegtijdig op de hoogte te<br />
zijn van de mogelijke vraag. Om die<br />
red<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> wij, onder voorbehoud, de<br />
thema’s die de redactie op dit mom<strong>en</strong>t<br />
in voorbereiding heeft. Over de inhoud<br />
van de nummers kan met de redactie<br />
contact word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Ook<br />
person<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> bijdrage will<strong>en</strong><br />
lever<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> van de aangekondigde<br />
nummers word<strong>en</strong> verzocht<br />
contact op te nem<strong>en</strong> met de redactie.<br />
JV4, 20<strong>01</strong>, mei: Private opsporing<br />
JV5, 20<strong>01</strong>, juni: Marokko<br />
JV6, 20<strong>01</strong>, juli/augustus: Exclusie<br />
JV7, 20<strong>01</strong>, September: Overzicht van<br />
onderzoek op justitieel terrein<br />
JV8, 20<strong>01</strong>, Oktober/november: Asiel <strong>en</strong><br />
migratie<br />
Congress<strong>en</strong><br />
De nieuwe vreemdeling<strong>en</strong>wet;<br />
praktische vrag<strong>en</strong> rond de<br />
toepassing van e<strong>en</strong> nieuwe wet<br />
Sprekers (onder ander<strong>en</strong>): mw. mr.<br />
A.C.J. van Dooijeweert (Rb D<strong>en</strong> Haag),<br />
prof. mr. T.P. Spijkerboer (hoogleraar<br />
migratierecht), prof. mr. C.A.<br />
Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>dijk (hoogleraar rechtssociologie),<br />
mr. W.J. van B<strong>en</strong>nekom (rechter),<br />
mr. N. Verheij (raadadviseur<br />
bestuursrecht), mr. A.S. Kuijer<br />
(rechter-plv.).<br />
Datum: 25 april 20<strong>01</strong>
Journaal 154<br />
Plaats: Congresgebouw KUN,<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, 09.30 (ontvangst) – 16.30<br />
(start borrel).<br />
Informatie: C<strong>en</strong>trum voor Postdoctoraal<br />
Onderwijs, Postbus 10520, 6500 MB<br />
Nijmeg<strong>en</strong>, tel.: (024)-3612256; Fax:<br />
(024)- 3611733; E-mail:<br />
symposia@cpo.kun.nl<br />
Symposium Criminaliteitsanalyse in<br />
Nederland<br />
Het symposium wordt georganiseerd<br />
naar aanleiding van het verschijn<strong>en</strong><br />
van het gelijknamige boek, onder<br />
redactie van Hans Moerland <strong>en</strong> B<strong>en</strong><br />
Rovers. Dit standaardwerk biedt e<strong>en</strong><br />
actueel <strong>en</strong> breed overzicht van het<br />
vakgebied. Auteurs <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s het symposium ingaan op<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> in de criminaliteitsanalyse<br />
<strong>en</strong> hierover in discussie tred<strong>en</strong><br />
met betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> uit praktijk <strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schap. Het symposium is<br />
bedoeld voor zowel operationeel als<br />
strategisch analist<strong>en</strong> van binn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> de politie, voor opdrachtgevers<br />
<strong>en</strong> afnemers van analyseproduct<strong>en</strong>,<br />
voor managers <strong>en</strong> bestuurders, voor<br />
wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> andere belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
Dagvoorzitter: prof. dr. C.<br />
(KUB/KUL)<br />
Datum: 26 april 20<strong>01</strong>, 09.00-17.00u.<br />
Plaats: Congresc<strong>en</strong>trum De Reehorst,<br />
Ede<br />
Inlichting<strong>en</strong>: Nadia van d<strong>en</strong> Berg,<br />
NSCR (071)-5278530.<br />
Getuig<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> van trauma<br />
Voor e<strong>en</strong> oorlogstribunaal, in de asielof<br />
erk<strong>en</strong>ningsprocedure of in e<strong>en</strong><br />
therapie legg<strong>en</strong> oorlogsgetroff<strong>en</strong><strong>en</strong> of<br />
politiek vervolgd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>is af<br />
over hun traumatische ervaring<strong>en</strong>. Zij<br />
getuig<strong>en</strong> om hun ervaring<strong>en</strong> van<br />
vervolging, oorlog <strong>en</strong> geweld vast te<br />
legg<strong>en</strong> voor de geschied<strong>en</strong>is of om<br />
misstand<strong>en</strong> in de publiciteit te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Welk juridisch of maatschappelijk<br />
effect heeft het aflegg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
getuig<strong>en</strong>is? Wat zijn de motiev<strong>en</strong> van<br />
de getroff<strong>en</strong><strong>en</strong>? Welke gevolg<strong>en</strong> heeft<br />
het voor h<strong>en</strong>? Op het <strong>en</strong>gelstalige<br />
symposium gev<strong>en</strong> internationale<br />
sprekers hun antwoord op deze<br />
vrag<strong>en</strong>. Sprekers verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de disciplines (psychiatrie,<br />
psychologie, geschiedkunde <strong>en</strong><br />
recht<strong>en</strong>). Het symposium wordt<br />
georganiseerd door C<strong>en</strong>trum ’45,<br />
c<strong>en</strong>trum voor de behandeling van<br />
oorlogsgetroff<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolgd<strong>en</strong>.<br />
Datum: Donderdag 10 mei 20<strong>01</strong><br />
Plaats: Hooglandse Kerk, Middelweg 2<br />
te Leid<strong>en</strong><br />
Inlichting<strong>en</strong>: Leids Congres Bureau,<br />
postbus 16065, 23<strong>01</strong> GB Leid<strong>en</strong>, fax:<br />
071-5128095. Email:<br />
info@leidscongresbureau.nl. Zie voor<br />
meer informatie: www.c<strong>en</strong>trum45.nl/<br />
symp0.htm.<br />
Privacyrecht in het strafprocesrecht;<br />
afscherming van CIE- <strong>en</strong><br />
tactische op op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong><br />
transparantie van onderzoeksresultat<strong>en</strong>?<br />
In het strafprocesrecht zijn, naar<br />
aanleiding van de uitkomst<strong>en</strong> van de<br />
<strong>en</strong>quêtecommissie Opsporingsmethod<strong>en</strong><br />
(Commissie Van Traa), in<br />
het afgelop<strong>en</strong> jaar nieuwe regels van<br />
kracht geword<strong>en</strong> inzake opsporing <strong>en</strong><br />
vervolging. Naast de normering van<br />
bijzondere opsporings-bevoegdhed<strong>en</strong><br />
ingevolge de Wet Bijzondere<br />
Opsporingsbevoegdhed<strong>en</strong> (Wet BOB),<br />
zijn ook de regels voor verwerking van<br />
criminele informatie in bijzondere<br />
politieregisters in de Wet Bijzondere<br />
Politieregisters (Wbijzpolr) aangescherpt.<br />
Voorts zijn nadere uitvoeringsregeling<strong>en</strong><br />
opgesteld om de controle<br />
op Criminele Inlichting<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> te<br />
verbeter<strong>en</strong>. Anonimiteit van de<br />
informatiebron <strong>en</strong> afscherming van de<br />
door deze geleverde criminele<br />
inlichting<strong>en</strong> zijn niet langer vanzelfsprek<strong>en</strong>d.<br />
Ter zitting di<strong>en</strong><strong>en</strong> gelop<strong>en</strong><br />
CIE-traject<strong>en</strong> in beginsel aan de orde<br />
kom<strong>en</strong>. Naast deze post-Van
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 155<br />
Traa-wetgeving heeft ook de neiuwe<br />
Wet Bescherming Persoonsgegev<strong>en</strong>s<br />
(Wbp), de opvolger van de Wet<br />
persoonsregistraties (Wpr), gevolg<strong>en</strong><br />
voor de politiepraktijk. Deze wet zal<br />
met name van invloed zijn op de<br />
(on)rechtmatige verkrijging van<br />
persoons-gegev<strong>en</strong>s.<br />
Datum: dinsdag 22 mei 20<strong>01</strong>,<br />
09.45-17.00u.<br />
Plaats: Jaarbeurs Utrecht<br />
Inlichting<strong>en</strong>: Vermande studiedag<strong>en</strong>,<br />
tel.: 0320-237721.<br />
Legitieme strafvordering <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
In vervolg op het project Strafvordering<br />
20<strong>01</strong> organiser<strong>en</strong> de vakgroep<strong>en</strong><br />
straf(proces)recht <strong>en</strong> criminologie van<br />
de juridische faculteit<strong>en</strong> in Utrecht,<br />
Rotterdam, Maastricht <strong>en</strong> de Op<strong>en</strong><br />
Universiteit, die sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> in de<br />
onderzoeksschool Recht<strong>en</strong> van de<br />
M<strong>en</strong>s, het congres Legitieme<br />
strafvordering <strong>en</strong> de recht<strong>en</strong> van de<br />
m<strong>en</strong>s. Op sommige plaats<strong>en</strong> is eerder<br />
dit congres aangekondigd voor 27<br />
april, maar die datum is inmiddels<br />
verschov<strong>en</strong>. De organisatie wil de<br />
congresbundel met bijdrag<strong>en</strong> van<br />
verschill<strong>en</strong>de onderzoekers vooraf aan<br />
de deelnemers toestur<strong>en</strong> <strong>en</strong> verzoekt<br />
nu vooral de nieuwe datum 1 juni te<br />
reserver<strong>en</strong>. Nadere bericht<strong>en</strong> over de<br />
inschrijving e.d. volg<strong>en</strong>.<br />
Plaats: Universiteit Maastricht<br />
Organisatie: de vakgroep<strong>en</strong> straf(proces)recht<br />
<strong>en</strong> criminologie van de<br />
juridische faculteit<strong>en</strong> in Utrecht,<br />
Rotterdam, Maastricht <strong>en</strong> de Op<strong>en</strong><br />
Universiteit<br />
Informatie: C.H. Brants<br />
(C.Brants@law.uu.nl), P.A.M. Mevis<br />
(Mevis@frg.eur.nl), E. Prakk<strong>en</strong><br />
(Ties.Prakk<strong>en</strong>@strafr.unimaas.nl)<br />
Sixth International Metropolis<br />
Confer<strong>en</strong>ce<br />
Migration policies: balancing<br />
admission and restriction; citiz<strong>en</strong>ship,<br />
equality and diversity; local integration<br />
policies; Migration and the cultural<br />
transformation of cities.<br />
Plaats: Rotterdam, The Netherlands<br />
Organisatie: The Metropolis secretariat,<br />
in cooperation with the City of<br />
Rotterdam and the Netherlands<br />
Ministry of the Interior<br />
Informatie: MPI, ’s-Lands Werf 20-21,<br />
3063 GA Rotterdam, The Netherlands,<br />
tel.: [+31] 10 4149779, fax: [+31] 10<br />
4135022, e-mail: mpi@wxs.nl<br />
Master in European Criminology<br />
(M.A.)<br />
De Afdeling strafrecht <strong>en</strong> Criminologie<br />
van de Faculteit Recht<strong>en</strong> aan de K.U.<br />
Leuv<strong>en</strong> (België) is in september 1999<br />
van start gegaan met e<strong>en</strong> nieuw<br />
post-graduaat programma, het Master<br />
in European Criminology. Het<br />
programma wordt uitgevoerd in<br />
sam<strong>en</strong>werking met e<strong>en</strong> aantal<br />
promin<strong>en</strong>te universiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onderzoeksinstitut<strong>en</strong> in Europa: het<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong><br />
docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum (<strong>WODC</strong>) te D<strong>en</strong><br />
Haag; het Max-Planck-Institüt für<br />
Ausländisches und Internationales<br />
Strafrecht in Freiburg, het Criminologisch<br />
Instituut van de Universiteit in<br />
Sheffield <strong>en</strong> het Criminologisch<br />
Instituut van de Eberhard-Karls-<br />
Universiteit in Tübing<strong>en</strong>. Het M.A. in<br />
European Criminology staat op<strong>en</strong> voor<br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘professionals’ die zich<br />
will<strong>en</strong> verdiep<strong>en</strong> in de relevantie van<br />
rec<strong>en</strong>t ontwikkelde criminologische<br />
theorieën <strong>en</strong> deze will<strong>en</strong> toets<strong>en</strong> aan<br />
het beleid op nationaal, Europees <strong>en</strong><br />
internationaal niveau. Het M.A.<br />
Programma loopt over één academiejaar.<br />
Het is e<strong>en</strong> volledig Engelstalig<br />
programma dat op e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wichtige<br />
manier onderwijs met onderzoek<br />
combineert. Voor meer informatie:
Journaal 156<br />
C<strong>en</strong>tre for advanced academic studies,<br />
Hilde van Lindt, Hooverplein 10,<br />
B-3000 Leuv<strong>en</strong> (tel.: (00-32)16 32 52<br />
68 of 32 53 00; e-mail:<br />
hilde.vanlindt@law.kuleuv<strong>en</strong>.ac.be<br />
Hijmansbeurs<br />
De faculteit der rechtsgeleerdheid van<br />
de Universiteit van Amsterdam heeft in<br />
1997 de Hijmansbeurs ingesteld. Deze<br />
beurs beoogt m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die al e<strong>en</strong> aantal<br />
jar<strong>en</strong> werkervaring hebb<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
juridisch beroepsveld zoals de<br />
rechterlijke macht, de advocatuur, de<br />
overheid of het bedrijfslev<strong>en</strong>, te<br />
stimuler<strong>en</strong> e<strong>en</strong> proefschrift te schrijv<strong>en</strong><br />
of te voltooi<strong>en</strong>. De beurs bedraagt<br />
maximaal fl. 10.000 per jaar.<br />
Aanvrag<strong>en</strong> van de brochure bij:<br />
Universiteit van Amsterdam, Faculteit<br />
der Rechtsgeleerdheid, Afdeling<br />
Onderzoekzak<strong>en</strong>, mw. mr. J.R. van<br />
Herwaard<strong>en</strong>, Postbus 1030, 1000 BA<br />
Amsterdam, tel.: 020-5253475; email:<br />
herwaard<strong>en</strong>@jur.uva.nl
Literatuuroverzicht<br />
Algeme<strong>en</strong><br />
Strafrecht <strong>en</strong> strafrechtspleging<br />
Criminologie<br />
Gevang<strong>en</strong>iswez<strong>en</strong>/tbs<br />
Reclassering<br />
Jeugdbescherming <strong>en</strong> -delinqu<strong>en</strong>tie<br />
Politie<br />
Verslaving<br />
Slachtofferstudies<br />
Prev<strong>en</strong>tie van criminaliteit<br />
Literatuur-informatie<br />
Van de artikel<strong>en</strong> die in deze rubriek<br />
zijn sam<strong>en</strong>gevat, kunn<strong>en</strong> bij de<br />
docum<strong>en</strong>tatie-afdeling van het<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong><br />
Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum van het<br />
ministerie van justitie teg<strong>en</strong> betaling<br />
kopieën word<strong>en</strong> aangevraagd. Wij<br />
att<strong>en</strong>der<strong>en</strong> u erop dat volg<strong>en</strong>s art. 16b,<br />
lid 1 van de Auteurswet 1912, de<br />
kopieën uitsluit<strong>en</strong>d mog<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> tot<br />
eig<strong>en</strong> oef<strong>en</strong>ing, studie of gebruik. Door<br />
de docum<strong>en</strong>tatie-afdeling word<strong>en</strong><br />
boek<strong>en</strong>, tijdschriftartikel<strong>en</strong>, rapport<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> jaarverslag<strong>en</strong> met betrekking tot<br />
bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde gebied<strong>en</strong> toegankelijk<br />
gemaakt. De docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die vanaf<br />
1987 zijn versch<strong>en</strong><strong>en</strong>, word<strong>en</strong><br />
ingevoerd in e<strong>en</strong> geautomatiseerd<br />
systeem. Op aanvraag kunn<strong>en</strong><br />
literatuurlijst<strong>en</strong> m.b.t. specifieke<br />
onderwerp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegestuurd.<br />
Boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> te le<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gevraagd. Tijdschriftartikel<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> in beperkte mate teg<strong>en</strong><br />
vergoeding gekopieerd <strong>en</strong> toegezond<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. In beide gevall<strong>en</strong> kan<br />
m<strong>en</strong> zich w<strong>en</strong>d<strong>en</strong> tot de Informatiedesk<br />
van het <strong>WODC</strong>, Postbus 203<strong>01</strong>,<br />
2500 EH ’s-Grav<strong>en</strong>hage, tel.: 070-370<br />
65 53 (09.00u.-15.00u.). Email:<br />
wodcinfo@wodc.minjust.nl<br />
Algeme<strong>en</strong><br />
1<br />
Robert, Ph.<br />
Les territoires du côntrole social; quels<br />
changem<strong>en</strong>ts?<br />
Déviance et société, 24e jrg., nr. 3,<br />
2000, pp. 215-235<br />
Wanneer sociale relaties zich losmak<strong>en</strong><br />
van de geografische nabijheid<br />
verliez<strong>en</strong> de lokale geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
hun vermog<strong>en</strong> tot sociale controle. Het<br />
bewak<strong>en</strong> van de op<strong>en</strong>bare veiligheid<br />
wordt dan de taak van de staat die<br />
deze verzekert door e<strong>en</strong> striktere<br />
afbak<strong>en</strong>ing van op<strong>en</strong>bare <strong>en</strong><br />
privé-gebied<strong>en</strong>. Dit model wordt thans<br />
ondermijnd door e<strong>en</strong> nieuwe impuls<br />
tot deterritorialisering van sociale<br />
relaties, gepaard gaande met e<strong>en</strong><br />
afzwakking van het verschil tuss<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>bare <strong>en</strong> privé-terrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
nationale <strong>en</strong> internationale territoria.<br />
Tegelijkertijd wordt in stedelijke wijk<strong>en</strong>,<br />
met e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie van gemarginaliseerde<br />
inwoners, e<strong>en</strong> nieuwe vorm van<br />
relokalisering geconstateerd, die de<br />
staat voor andere problem<strong>en</strong> op het<br />
gebied van de sociale controle stelt.<br />
Met literatuuropgave.<br />
Strafrecht <strong>en</strong> strafrechtspleging<br />
157<br />
2<br />
Freiberg, A., R. Fox<br />
Evaluating the effectiv<strong>en</strong>ess of<br />
Australia’s confiscation laws<br />
Australian and New Zealand journal of<br />
criminology, 33 e jrg., nr. 3, 2000, pp.<br />
239-265<br />
Ruim ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> begon m<strong>en</strong> in<br />
Australië criminel<strong>en</strong> aan te pakk<strong>en</strong><br />
door hun goeder<strong>en</strong> middels nieuwe<br />
confiscatiewetgeving verbeurd te<br />
verklar<strong>en</strong>. Over de effectiviteit daarvan<br />
is niet veel bek<strong>en</strong>d, red<strong>en</strong> voor de<br />
auteurs om dat te onderzoek<strong>en</strong>. In hun<br />
artikel refer<strong>en</strong> zij dikwijls aan studies<br />
in andere land<strong>en</strong>. De wetgeving in<br />
Australië blijkt complex <strong>en</strong> in elke<br />
staat weer anders te zijn; evaluatieprocedures<br />
zijn er niet. Per jaar<br />
word<strong>en</strong> goeder<strong>en</strong> in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
ter waarde van 10 tot 13 miljo<strong>en</strong> dollar.<br />
Dit is e<strong>en</strong> luttel bedrag vergelek<strong>en</strong> met<br />
de 3 tot 9 miljard die criminel<strong>en</strong>
Literatuuroverzicht 158<br />
jaarlijks opstrijk<strong>en</strong>. Dit wijst erop dat<br />
het met de handhaving niet zo best is<br />
gesteld. Uit de schaarse gegev<strong>en</strong>s die<br />
voorhand<strong>en</strong> zijn met betrekking tot de<br />
kost<strong>en</strong> van confiscatie, kan geconcludeerd<br />
word<strong>en</strong> dat die weinig<br />
kost<strong>en</strong>effectief is. Verder blijkt dat er<br />
ge<strong>en</strong> sprake is van e<strong>en</strong> echte aanpak<br />
van de georganiseerde criminaliteit<br />
omdat criminele groepering<strong>en</strong> niet<br />
uitgeschakeld word<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong><br />
individuele criminel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> te lijd<strong>en</strong><br />
onder de wetgeving. Er is vaak weinig<br />
coördinatie tuss<strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong><br />
organisaties. In veel gevall<strong>en</strong> ontbreekt<br />
ook de expertise of het is niet duidelijk<br />
welke person<strong>en</strong> waarvoor verantwoordelijk<br />
zijn. Gezi<strong>en</strong> dit alles zi<strong>en</strong> de<br />
auteurs weinig heil in het str<strong>en</strong>ger<br />
mak<strong>en</strong> van de wettelijke regels. Beter<br />
is het om maar eerst evaluatieprocedures<br />
in te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> de doel<strong>en</strong><br />
nauwkeuriger af te bak<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
3<br />
Vandiver, D.M.<br />
Regulating internet pornography<br />
Crime and justice international, 16e<br />
jrg., nr. 47, 2000, pp. 11-14<br />
In dit artikel wordt e<strong>en</strong> overzicht<br />
gegev<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de<br />
poging<strong>en</strong> om tot e<strong>en</strong> wettelijke<br />
regelgeving te kom<strong>en</strong> in de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> China t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
schadelijk materiaal op het internet,<br />
zoals pornografie. In de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t iedere regelgeving te<br />
pass<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de Grondwet, met<br />
name binn<strong>en</strong> het First Am<strong>en</strong>dm<strong>en</strong>t<br />
(vrijheid van m<strong>en</strong>ingsuiting) <strong>en</strong> het<br />
Fifth Am<strong>en</strong>dm<strong>en</strong>t (nauwkeurige <strong>en</strong><br />
uitvoerige definiëring). In 1996 zijn<br />
twee poging<strong>en</strong> om tot e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de<br />
regelgeving te kom<strong>en</strong> gestrand, omdat<br />
deze wetsvoorstell<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de<br />
punt<strong>en</strong> niet in overe<strong>en</strong>stemming war<strong>en</strong><br />
met bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde Am<strong>en</strong>dm<strong>en</strong>ts.<br />
Mom<strong>en</strong>teel is er in de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> wet die specifiek<br />
pornografie op het internet regelt. In<br />
China zijn de recht<strong>en</strong> van individu<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> uitvloeisel van de recht<strong>en</strong> van de<br />
staat, zo ook vrijheid van m<strong>en</strong>ingsuiting.<br />
De Communistische Partij in<br />
China zag zich geplaatst voor de<br />
opgave om het internet zodanig te<br />
reguler<strong>en</strong>, dat schadelijke invloed<strong>en</strong> de<br />
veiligheid van de Staat niet in gevaar<br />
kond<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Na verschill<strong>en</strong>de<br />
wettelijke aanpassing<strong>en</strong> is hier nu<br />
sprake van de meest vergaande<br />
regelgeving ter wereld. De eis<strong>en</strong><br />
waaraan individuele internetgebruikers<br />
<strong>en</strong> –providers moet<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de<br />
sancties bij onjuist gebruik, word<strong>en</strong><br />
door de auteur uitvoerig beschrev<strong>en</strong>.<br />
Maar zelfs in China is er nog ge<strong>en</strong><br />
sprake van waterdichte methodes om<br />
schadelijk materiaal van het internet te<br />
wer<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
Criminologie<br />
4<br />
Chamlin, M.B., J.K. Cochran<br />
Unemploym<strong>en</strong>t, economic theory, and<br />
property crime; a note on measurem<strong>en</strong>t<br />
Journal of quantitative criminology, 16 e<br />
jrg., nr. 4, 2000, pp. 443-455<br />
De studie richt zich op het vind<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> optimale maat voor werkloosheid<br />
bij het onderzoek<strong>en</strong> van het verband<br />
tuss<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong>smisdrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkloosheid. De rationele keuzetheorie<br />
vormt hierbij het theoretische<br />
uitgangspunt. Met behulp van<br />
Arima-techniek<strong>en</strong> wordt aangetoond<br />
dat de conv<strong>en</strong>tionele maat voor<br />
werkloosheid, de Bureau of Labor<br />
Statistics (BLS) e<strong>en</strong> minder goede<br />
voorspeller voor de hoeveelheid<br />
vermog<strong>en</strong>smisdrijv<strong>en</strong> in de periode<br />
1982-1996 in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> is<br />
dan twee alternatieve mat<strong>en</strong> voor<br />
werkloosheid. Uit bivariate tijdreeks<br />
analyses blijkt dat het aantal person<strong>en</strong><br />
dat langer dan 14 wek<strong>en</strong> werkloos is<br />
<strong>en</strong> de omvang van de capaciteit-
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 159<br />
b<strong>en</strong>utting invloed heeft op de<br />
hoeveelheid vermog<strong>en</strong>smisdrijv<strong>en</strong>,<br />
terwijl van de BLS cijfers ge<strong>en</strong> effect<br />
uitgaat. Tot slot word<strong>en</strong> de implicaties<br />
van de bevinding<strong>en</strong> <strong>en</strong> de noodzaak<br />
tot standaardisatie besprok<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
5<br />
Escarela, G., B. Francis e.a.<br />
Competing risks; persist<strong>en</strong>ce and<br />
desistance in analyzing recidivism<br />
Journal of quantative criminology, 16e<br />
jrg., nr. 4, 2000, pp. 385-414<br />
Het ‘split population’-model wordt<br />
vaak gebruikt in studies over recidive.<br />
In dit artikel breid<strong>en</strong> de auteurs dit<br />
model uit door er e<strong>en</strong> expon<strong>en</strong>tieel<br />
model aan toe te voeg<strong>en</strong> voor het<br />
kwantificer<strong>en</strong> van met elkaar<br />
concurrer<strong>en</strong>de recidive-risico’s.<br />
Hiermee will<strong>en</strong> zij meer inzicht krijg<strong>en</strong><br />
in het perc<strong>en</strong>tage individu<strong>en</strong> dat<br />
uiteindelijk stopt met regelovertreding<strong>en</strong>.<br />
Daartoe analyser<strong>en</strong> zij<br />
gegev<strong>en</strong>s van 3068 mann<strong>en</strong> uit<br />
Engeland <strong>en</strong> Wales over de periode<br />
1963-1994, die in 1973 war<strong>en</strong><br />
veroordeeld weg<strong>en</strong>s sexuele<br />
misdrijv<strong>en</strong>. Het model blijkt te kunn<strong>en</strong><br />
voorspell<strong>en</strong> dat de ingeschatte<br />
waarschijnlijkheid om weer veroordeeld<br />
te word<strong>en</strong> afhankelijk is van<br />
leeftijd <strong>en</strong> voorgaande veroordeling<strong>en</strong>.<br />
Die waarschijnlijkheid is het kleinst<br />
voor jonge delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zonder<br />
voorgaande veroordeling<strong>en</strong>, namelijk<br />
12%. Dat perc<strong>en</strong>tage stijgt tot dertig<br />
voor e<strong>en</strong> veertigjarige die één keer is<br />
veroordeeld weg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> sexueel<br />
misdrijf <strong>en</strong> twee keer voor e<strong>en</strong><br />
niet-sexueel misdrijf in de afgelop<strong>en</strong><br />
ti<strong>en</strong> jaar. Het ontwikkelde model blijkt<br />
e<strong>en</strong> significant statistische voorspell<strong>en</strong>de<br />
waarde te hebb<strong>en</strong> ondanks het<br />
feit dat de gegev<strong>en</strong>s niet ideaal war<strong>en</strong><br />
omdat daarin sociaal-demografische<br />
informatie over de achtergrond van<br />
daders ontbrak.<br />
Met literatuuropgave.<br />
6<br />
Indermaur, D.<br />
Viol<strong>en</strong>t crime in Australia; patterns and<br />
politics<br />
The Australian and New Zealand<br />
journal of criminology, 33 e jrg., nr. 3,<br />
2000, pp. 287-299<br />
In dit artikel doet de auteur verslag<br />
van e<strong>en</strong> onderzoek naar de aard <strong>en</strong><br />
omvang van de geweldscriminaliteit in<br />
Australië. In het onderzoek wordt de<br />
opvatting dat de geweldscriminaliteit<br />
to<strong>en</strong>eemt <strong>en</strong> dat iedere burger e<strong>en</strong><br />
gelijke kans heeft om slachtoffer te<br />
word<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geweldsmisdrijf<br />
kritisch teg<strong>en</strong> het licht gehoud<strong>en</strong>. Op<br />
basis van de bestudeerde cijfers stelt<br />
de auteur vast dat deze opvatting<br />
gelog<strong>en</strong>straft kan word<strong>en</strong>. De<br />
geweldscriminaliteit stijgt niet <strong>en</strong> het<br />
risico om daarvan slachtoffer te<br />
word<strong>en</strong> is niet gelijk verdeeld. De<br />
belangrijkste red<strong>en</strong><strong>en</strong> om ondanks het<br />
gebrek aan empirische bewijsvoering<br />
de populaire misvatting in stand te<br />
houd<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> onder andere te<br />
mak<strong>en</strong> met de rol van de media, die in<br />
hun speurtocht naar nieuwswaarde de<br />
neiging hebb<strong>en</strong> om de geweldscriminaliteit<br />
te overschatt<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
zijn er duidelijke politieke motiev<strong>en</strong> die<br />
e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>: vanuit politiek<br />
opportunisme kan het handig zijn om<br />
de aard <strong>en</strong> omvang van geweldscriminaliteit<br />
ernstiger voor te stell<strong>en</strong><br />
dan het werkelijk is, om op dit manier<br />
politieke steun te verwerv<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
harde repressieve aanpak. De auteur<br />
b<strong>en</strong>adrukt t<strong>en</strong>slotte dat e<strong>en</strong> debat over<br />
criminaliteit gevoerd zou moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> op basis van rationele in<br />
plaats van emotionele argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Op<br />
die manier kan de effectiviteit van de<br />
overheids-inspanning<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het<br />
strafrechtelijke systeem met betrekking<br />
tot de zorg voor e<strong>en</strong> veilige sam<strong>en</strong>leving<br />
door middel van evaluatieonderzoek<br />
beter word<strong>en</strong> beoordeeld.
Literatuuroverzicht 160<br />
7<br />
McNulty, T.L., S.R. Holloway<br />
Race, crime and public housing in<br />
Atlanta; testing a conditional effect<br />
hypothesis<br />
Social forces, 79e jrg., nr. 2, 2000, pp.<br />
707-729<br />
Kort na de oorlog werd in Amerika<br />
begonn<strong>en</strong> met ‘public housing<br />
projects’. Dit zijn grote woonkazernes<br />
waar al snel de meest achtergestelde<br />
del<strong>en</strong> van de stedelijke bevolking<br />
kwam<strong>en</strong> te won<strong>en</strong>. De projects werd<strong>en</strong><br />
volgestouwd met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
criminaliteit tierde er welig. De auteurs<br />
will<strong>en</strong> de invloed met<strong>en</strong> die deze<br />
woonkazernes hebb<strong>en</strong> op nabijgeleg<strong>en</strong><br />
stadswijk<strong>en</strong>. De te toets<strong>en</strong> hypothese<br />
is dat de sterkte van de sam<strong>en</strong>hang<br />
tuss<strong>en</strong> raciale sam<strong>en</strong>stelling van de<br />
wijk <strong>en</strong> criminaliteitsniveau vermindert<br />
met to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de afstand tuss<strong>en</strong> de<br />
wijk <strong>en</strong> de woonkazerne. Eerst gev<strong>en</strong><br />
de auteurs e<strong>en</strong> overzicht van<br />
criminologische <strong>en</strong> stadssociologische<br />
studies over dit soort woningbouwproject<strong>en</strong>.<br />
Bij hun onderzoek gaat het<br />
om vierhonderd lokaties in Atlanta die<br />
onderzocht word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> breed<br />
scala aan gegev<strong>en</strong>s van de periode<br />
1990-1992. Vooral het perc<strong>en</strong>tage<br />
zwart<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> de auteurs belangrijk.<br />
Per blok wordt e<strong>en</strong> ‘achterstandsindex’<br />
opgesteld. De auteurs<br />
concluder<strong>en</strong> dat hun hypothese alle<strong>en</strong><br />
voor roofovervall<strong>en</strong> <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>domscriminaliteit<br />
niet opgaat. E<strong>en</strong> andere<br />
conclusie is dat de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong><br />
perc<strong>en</strong>tage kleurling<strong>en</strong> <strong>en</strong> criminaliteit<br />
volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> geografisch patroon<br />
verloopt, dat in wissel<strong>en</strong>de mate e<strong>en</strong><br />
functie is van de geografische<br />
verspreiding van woonkazernes. De<br />
auteurs m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong><br />
‘public housing’ in veel vorige<br />
multivariate studies is onderschat.<br />
Met literatuuropgave.<br />
8<br />
Milburn, Ph.<br />
Viol<strong>en</strong>ce et incivilités; de la rhétorique<br />
experte à la réalité ordinaire des<br />
illégalismes<br />
Déviance et société, 24e jrg., nr. 4,<br />
2000, pp. 331-350<br />
Het publieke debat in Frankrijk over<br />
illegaliteit <strong>en</strong> onzekerheid, de sociale<br />
consequ<strong>en</strong>ties hiervan <strong>en</strong> de publieke<br />
antwoord<strong>en</strong> hierop wordt gedomineerd<br />
door geweld <strong>en</strong> onbeschaafdhed<strong>en</strong>.<br />
In dit artikel wordt getracht het<br />
ontstaan, de gevolg<strong>en</strong> voor de politiek<br />
maar ook de heuristische ontoereik<strong>en</strong>dheid<br />
hiervan te achterhal<strong>en</strong>. Het<br />
tweede deel van dit artikel is<br />
gebaseerd op e<strong>en</strong> statistische<br />
monografie die de lezer in staat stelt<br />
de banale aard van de illegaliteit als<br />
situatie, zoals deze door de actor<strong>en</strong><br />
wordt geconstrueerd, nader te<br />
beschouw<strong>en</strong>. Daarbij word<strong>en</strong> twee<br />
vorm<strong>en</strong> van illegaliteit in het bijzonder<br />
onder de loep g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: illegale<br />
praktijk<strong>en</strong> die van invloed zijn op<br />
eig<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> (diefstal,<br />
vernieling) <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> die<br />
persoonlijke relaties verstor<strong>en</strong> (ruzie,<br />
belediging<strong>en</strong>, mishandeling<strong>en</strong>). De<br />
aldus getypeerde situaties verwijz<strong>en</strong><br />
naar statistisch waar te nem<strong>en</strong> sociale<br />
logica.<br />
Met literatuuropgave.<br />
9<br />
Peters<strong>en</strong>, R.D.<br />
Definitions of a gang and impacts on<br />
public policy<br />
Journal of criminal justice, 28 e jrg., nr.<br />
2, 2000, pp. 139-149<br />
In dit artikel gaat de auteur in op het<br />
verschijnsel b<strong>en</strong>de-vorming op basis<br />
van e<strong>en</strong> onderzoek naar de mate van<br />
betrokk<strong>en</strong>heid van 34 gedetineerde<br />
vrouwelijke delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bij<br />
b<strong>en</strong>de-vorming. De achtergrond van<br />
dit onderzoek ligt in de groei van de<br />
criminaliteit door e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van het<br />
aantal b<strong>en</strong>des in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 161<br />
<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>s om prev<strong>en</strong>tie- <strong>en</strong><br />
interv<strong>en</strong>tie-programma’s te ontwikkel<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>einde deze groei teg<strong>en</strong> te gaan.<br />
Het doel van het onderzoek was om<br />
op basis van k<strong>en</strong>nis van de led<strong>en</strong> van<br />
de b<strong>en</strong>des zelf over de b<strong>en</strong>des <strong>en</strong> hun<br />
rol daarin nuttige aangrijpingspunt<strong>en</strong><br />
te vind<strong>en</strong> voor effectieve prev<strong>en</strong>tieprogramma’s.<br />
Het onderzoek leverde in<br />
dit verband e<strong>en</strong> aantal interessante<br />
gezichtspunt<strong>en</strong> op. Zo blek<strong>en</strong> de<br />
definities van b<strong>en</strong>des, zoals die door<br />
de gedetineerde vrouw<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong>, afhankelijk te zijn van de<br />
mate van hun betrokk<strong>en</strong>heid bij e<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>de. Verder blek<strong>en</strong> er verschill<strong>en</strong>de<br />
definities van b<strong>en</strong>des te bestaan. De<br />
aanbeveling die hier volg<strong>en</strong>s de auteur<br />
uit volgt is dat succesvolle prev<strong>en</strong>tieprogramma’s<br />
gericht op het<br />
voorkom<strong>en</strong> van het ontstaan van<br />
criminele b<strong>en</strong>des niet uit moet<strong>en</strong> gaan<br />
van één universele definitie, maar<br />
rek<strong>en</strong>ing di<strong>en</strong><strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> met de<br />
verschill<strong>en</strong>de percepties die<br />
b<strong>en</strong>deled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over het ontstaan<br />
van b<strong>en</strong>des. E<strong>en</strong> effectieve prev<strong>en</strong>tiestrategie<br />
di<strong>en</strong>t oog te hebb<strong>en</strong> voor de<br />
verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> die van invloed<br />
zijn op het ontstaan van b<strong>en</strong>des.<br />
10<br />
Silver, E., W.R. Smith e.a.<br />
Constructing actuarial devices for<br />
predicting recidivism; a comparison of<br />
methods<br />
Criminal justice and behavior, 27 e jrg.,<br />
nr. 6, 2000, pp. 733-764<br />
In dit artikel word<strong>en</strong> de prestaties<br />
vergelek<strong>en</strong> van vier method<strong>en</strong> om het<br />
voorkom<strong>en</strong> van recidive te voorspell<strong>en</strong>:<br />
de aloude Burgess-methode waarbij<br />
scores op e<strong>en</strong> aantal risicofactor<strong>en</strong><br />
simpelweg word<strong>en</strong> opgeteld;<br />
logistische regressie waarbij die scores<br />
verschill<strong>en</strong>de weegfactor<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
toegek<strong>en</strong>d; e<strong>en</strong> non-parametrische<br />
vorm van discriminant-analyse waarbij<br />
steeds verdere onderverdeling<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> recidivist<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
non-recidivist<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte e<strong>en</strong><br />
rec<strong>en</strong>te innovatie die werd geïntroduceerd<br />
door Steadman e.a. waarbij<br />
sprake is van drie categorieën van<br />
daders: die met e<strong>en</strong> respectievelijk<br />
hoog, laag <strong>en</strong> middelmatig recidiverisico.<br />
Bij deze laatste iteratieve<br />
methode word<strong>en</strong> de analyses op de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de midd<strong>en</strong>categorie<br />
steeds herhaald totdat er ge<strong>en</strong><br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meer in de hoge of lage<br />
risicocategorie kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ondergebracht. De vier methodes<br />
werd<strong>en</strong> getest op twee steekproev<strong>en</strong><br />
van elk ruim vijfduiz<strong>en</strong>d delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uit New Jersey die all<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> periode<br />
tuss<strong>en</strong> 1976 <strong>en</strong> 1977 werd<strong>en</strong><br />
veroordeeld voor e<strong>en</strong> middelzwaar<br />
delict. Vier mat<strong>en</strong> voor recidive werd<strong>en</strong><br />
gehanteerd, gebaseerd op gegev<strong>en</strong>s<br />
uit officiële bronn<strong>en</strong>. Als risicofactor<strong>en</strong><br />
gold<strong>en</strong> diverse dader-, delict- <strong>en</strong><br />
slachtoffergegev<strong>en</strong>s afkomstig uit<br />
strafdossiers <strong>en</strong> natuurlijk de gegev<strong>en</strong>s<br />
met betrekking tot eerder gepleegde<br />
delict<strong>en</strong>. Om de prestaties van de<br />
diverse predictie-instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit te<br />
drukk<strong>en</strong> werd gebruikt gemaakt van<br />
erk<strong>en</strong>de statistiek<strong>en</strong> als de MCR, de<br />
Silver-Banks DIFR <strong>en</strong> de GID. De<br />
nieuwe iteratieve methode blijkt het op<br />
deze mat<strong>en</strong> niet beter te do<strong>en</strong> dan de<br />
meer traditionele instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het<br />
leidde niet tot meer correcte<br />
voorspelling<strong>en</strong> van recidive. Wel was<br />
het perc<strong>en</strong>tage hoge of lage<br />
risicogevall<strong>en</strong> logischerwijs groter dan<br />
bij de drie andere method<strong>en</strong>. De<br />
auteurs rad<strong>en</strong> dan ook aan om de<br />
methode van Steadman te gebruik<strong>en</strong><br />
in situaties waarin er sprake is van e<strong>en</strong><br />
vooropgesteld omslagpunt in het<br />
recidiverisico, situaties dus waarin e<strong>en</strong><br />
ja/nee-beslissing is vereist.<br />
Met literatuuropgave.
Literatuuroverzicht 162<br />
Gevang<strong>en</strong>iswez<strong>en</strong>/tbs<br />
11<br />
Ellis, T., P. Marshall<br />
Does parole work? A post-release<br />
comparison of reconviction rates for<br />
paroled and non-paroled prisoners<br />
The Australian and New Zealand<br />
journal of criminology, 33 e jrg., nr. 3,<br />
2000, pp. 300-317<br />
Engeland <strong>en</strong> Wales k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ‘parole’.<br />
Dat houdt in dat gedetineerd<strong>en</strong> na<br />
verloop van e<strong>en</strong> deel van de det<strong>en</strong>tie<br />
in aanmerking kom<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
invrijheidstelling onder voorwaard<strong>en</strong>.<br />
De auteurs hebb<strong>en</strong> de effectiviteit van<br />
‘parole’ onderzocht. Zij ded<strong>en</strong> dit aan<br />
de hand van gegev<strong>en</strong>s van over<br />
ongeveer 9200 gedetineerd<strong>en</strong> die in<br />
1991 voorwaardelijk in vrijheid war<strong>en</strong><br />
gesteld. Van deze ex-gedetineerd<strong>en</strong><br />
werd aan de hand van informatie over<br />
onder meer de criminele voorgeschied<strong>en</strong>is<br />
de kans op recidive geraamd<br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> periode van twee jaar na<br />
de invrijheidstelling. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
gedetineerd<strong>en</strong> die voorwaardelijk in<br />
vrijheid war<strong>en</strong> gesteld, vergelek<strong>en</strong> met<br />
gedetineerd<strong>en</strong> bij wie dat niet het<br />
geval was geweest. Gedetineerd<strong>en</strong> die<br />
voorwaardelijk in vrijheid zijn gesteld,<br />
blijk<strong>en</strong> minder vaak te recidiver<strong>en</strong> dan<br />
geraamd. Het relatieve verschil in het<br />
recidive-perc<strong>en</strong>tage kan oplop<strong>en</strong> tot<br />
20%. Ook uit de directe vergelijking<br />
van de recidive van voorwaardelijk in<br />
vrijheid gesteld<strong>en</strong> met die van h<strong>en</strong> bij<br />
wie dat niet het geval was geweest,<br />
blijkt e<strong>en</strong> soortgelijk verschil. Hoe<br />
langer de straf <strong>en</strong> hoe groter het<br />
geraamde recidive-risico, des te groter<br />
is het positieve effect van de<br />
voorwaardelijke invrijheidstelling. Het<br />
effect is vooral in de eerste periode na<br />
de invrijheidstelling groot. Het lijkt er<br />
dus op dat voorwaardelijk in vrijheid<br />
gesteld<strong>en</strong> vooral minder snel<br />
recidiver<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
12<br />
Esposito, J.L.<br />
Virtual freedom-fysical confinem<strong>en</strong>t; an<br />
analysis of prisoner use of the internet<br />
New England journal on criminal and<br />
civil confinem<strong>en</strong>t, 26 e jrg., nr. 1, 2000,<br />
pp. 39-66<br />
Het internet is het snelst groei<strong>en</strong>de<br />
communicatie-medium in de<br />
sam<strong>en</strong>leving. Voor gedetineerd<strong>en</strong> is<br />
toegang tot het internet extra<br />
aantrekkelijk, omdat het h<strong>en</strong> in staat<br />
stelt deel te nem<strong>en</strong> aan het maatschappelijk<br />
verkeer. Ongecontroleerde<br />
communicatie via het internet br<strong>en</strong>gt<br />
echter grote risico’s mee voor de<br />
inrichtingsveiligheid. Ook biedt het<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> om nieuwe misdrijv<strong>en</strong><br />
te begaan of voor te bereid<strong>en</strong>. Verder<br />
zijn er voorbeeld<strong>en</strong> van slachtoffers<br />
van misdrijv<strong>en</strong> die ongewild werd<strong>en</strong><br />
geconfronteerd met activiteit<strong>en</strong> van de<br />
daders op het internet. Het is dan ook<br />
niet verwonderlijk dat veel stat<strong>en</strong> van<br />
de VS de toegang van gedetineerd<strong>en</strong><br />
tot het internet ofwel aan sterke<br />
restricties hebb<strong>en</strong> onderworp<strong>en</strong> ofwel<br />
volledig hebb<strong>en</strong> verbod<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de<br />
auteur staat vrije toegang tot het<br />
internet op gespann<strong>en</strong> voet met drie<br />
doelstelling<strong>en</strong> van de vrijheidsstraf,<br />
namelijk: het onmogelijk mak<strong>en</strong> dat<br />
tijd<strong>en</strong>s de det<strong>en</strong>tie nieuwe delict<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gepleegd; vergelding van het<br />
misdrijf; <strong>en</strong> afschrikking om nieuwe<br />
delict<strong>en</strong> te begaan. Volg<strong>en</strong>s deze drie<br />
doelstelling<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel aspect<br />
van de vrijheidsstraf dat de band<strong>en</strong><br />
met de sam<strong>en</strong>leving zijn verbrok<strong>en</strong>,<br />
ook de virtuele. Er is echter e<strong>en</strong> vierde<br />
doelstelling van de vrijheidsstraf,<br />
namelijk resocialisatie. Deze laatste<br />
doelstelling wordt met vrije toegang tot<br />
het internet juist gedi<strong>en</strong>d. Het biedt<br />
immers mogelijkhed<strong>en</strong> om onderwijs<br />
te volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>.
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 163<br />
13<br />
Martin, R.<br />
Community perceptions about prison<br />
construction; why not in my backyard?<br />
The prison journal, 80 e jrg., nr. 3, 2000,<br />
pp. 265-294<br />
De laatste dec<strong>en</strong>nia zijn in de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> zeer veel nieuwe<br />
gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> gebouwd. De keuze<br />
van e<strong>en</strong> geschikte locatie voor die<br />
nieuwbouw is daarbij e<strong>en</strong> belangrijk<br />
elem<strong>en</strong>t. Doorgaans wordt in de<br />
literatuur gewez<strong>en</strong> op de sterke<br />
weerstand van de lokale bevolking<br />
teg<strong>en</strong> p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tiaire nieuwbouw. In het<br />
onderhavige onderzoek is nagegaan in<br />
hoeverre dit beeld juist is. Daartoe<br />
hebb<strong>en</strong> 1659 inwoners van e<strong>en</strong> district<br />
in Indiana e<strong>en</strong> schriftelijke vrag<strong>en</strong>lijst<br />
ingevuld, de zog<strong>en</strong>aamde Community<br />
Attitude Survey. De gevang<strong>en</strong>isnieuwbouw<br />
in het district verkeerde in<br />
zijn eerste fase. De reacties op de<br />
vrag<strong>en</strong>lijst lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat de inwoners<br />
ofwel positief ofwel neutraal stond<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>over de nieuwe gevang<strong>en</strong>is. De<br />
vraag is hoe deze positieve uitkomst<br />
verklaard moet word<strong>en</strong>. De auteur<br />
reikt e<strong>en</strong> aantal alternatieve<br />
verklaring<strong>en</strong> aan voor de ontbrek<strong>en</strong>de<br />
weerstand. Eén daarvan is dat het<br />
algem<strong>en</strong>e beeld van weerstand van<br />
burgers teg<strong>en</strong> de komst van<br />
gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> in hun buurt, sterk<br />
overtrokk<strong>en</strong> is. Het kan echter ook zijn<br />
dat in dit concrete geval e<strong>en</strong> goede<br />
b<strong>en</strong>adering is gekoz<strong>en</strong> om de burgerij<br />
duidelijk te mak<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> nieuwe<br />
gevang<strong>en</strong>is economische voordel<strong>en</strong><br />
biedt <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verhoogd criminaliteitsrisico<br />
met zich br<strong>en</strong>gt. De auteur pleit<br />
ervoor om de proces van keuze van<br />
locaties voor gevang<strong>en</strong>isnieuwbouw in<br />
de toekomst beter te volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> te<br />
evaluer<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
14<br />
Stanz, R., R. Tewksbury<br />
Predictors of success and recidivism in<br />
a home incarceration program<br />
The prison journal, 80e jrg., nr. 3, 2000,<br />
pp. 326-344<br />
Verslag wordt gedaan van e<strong>en</strong><br />
onderzoek naar de factor<strong>en</strong> die in<br />
verband staan met het succesvol<br />
doorlop<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> huisarrestprogramma<br />
in de Amerikaanse staat<br />
K<strong>en</strong>tucky. Ook werd nagegaan welke<br />
factor<strong>en</strong> ervoor verantwoordelijk zijn<br />
dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zo’n programma<br />
hebb<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>, binn<strong>en</strong> vijf jaar<br />
opnieuw in aanraking kom<strong>en</strong> met<br />
politie <strong>en</strong> justitie. Uit de resultat<strong>en</strong> van<br />
het onderzoek blijkt dat e<strong>en</strong><br />
meerderheid (85 proc<strong>en</strong>t) van deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die veroordeeld word<strong>en</strong> tot huisarrest<br />
<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> aan allerlei eis<strong>en</strong><br />
die daarmee verbond<strong>en</strong> zijn, het<br />
programma afmaakt. Maar e<strong>en</strong><br />
meerderheid (69 proc<strong>en</strong>t) wordt ook<br />
opnieuw gearresteerd weg<strong>en</strong>s het<br />
pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> delict binn<strong>en</strong> vijf jaar<br />
na de voltooiing van het huisarrestprogramma.<br />
Veroordeeld<strong>en</strong> die de<br />
grootste kans hebb<strong>en</strong> het programma<br />
met succes te voltooi<strong>en</strong>, zijn ouder, zijn<br />
tot langduriger straff<strong>en</strong> veroordeeld,<br />
weg<strong>en</strong>s meerdere delict<strong>en</strong>, begaan<br />
minder technische overtreding<strong>en</strong>,<br />
kom<strong>en</strong> uit minder criminog<strong>en</strong>e<br />
buurt<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn veroordeeld weg<strong>en</strong>s<br />
rijd<strong>en</strong> onder invloed. Factor<strong>en</strong> die<br />
goede voorspellers zijn van het<br />
opnieuw gearresteerd word<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
vijf jaar zijn: veroordeeld weg<strong>en</strong>s<br />
meerdere delict<strong>en</strong>; begaan minder<br />
technische overtreding<strong>en</strong> als ze onder<br />
toezicht staan, zijn jonger, man <strong>en</strong><br />
zwart. De auteurs wijz<strong>en</strong> erop dat<br />
belangrijke factor<strong>en</strong>, zoals het<br />
criminele verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> het gebruik van<br />
drank <strong>en</strong> drugs, niet in het onderzoek<br />
zijn meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.
Literatuuroverzicht 164<br />
15<br />
Walker, L.<br />
The deterr<strong>en</strong>t value of imposing prison<br />
s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces for tax crimes<br />
New England journal on criminal and<br />
civil confinem<strong>en</strong>t, 26 e jrg., nr. 1, 2000,<br />
pp. 1-37<br />
De zog<strong>en</strong>aamde belastingkloof is het<br />
verschil tuss<strong>en</strong> de belasting die<br />
betaald behoort te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
feitelijk afgedrag<strong>en</strong> belasting. In 1997<br />
bedroeg deze kloof in de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong> 127 miljard dollar. Om de<br />
belastingkloof te verklein<strong>en</strong> heeft de<br />
federale belastingdi<strong>en</strong>st in sam<strong>en</strong>werking<br />
met het ministerie van justitie e<strong>en</strong><br />
programma gelanceerd, dat onder<br />
meer voorziet in het int<strong>en</strong>siever<br />
opspor<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>, alsmede in het<br />
zwaarder straff<strong>en</strong> van plegers van<br />
belastingfraude. Aan het programma<br />
ligt de gedachte t<strong>en</strong> grondslag dat<br />
pot<strong>en</strong>tiële belastingfraudeurs door zo’n<br />
harde aanpak word<strong>en</strong> afgeschrikt. De<br />
in 1987 geïntroduceerde straftoemetingsrichtlijn<strong>en</strong><br />
voor belastingfraude<br />
spel<strong>en</strong> hierbij e<strong>en</strong> rol van betek<strong>en</strong>is.<br />
De vraag is echter of alle<strong>en</strong> het<br />
verzwar<strong>en</strong> van de straf e<strong>en</strong> afdo<strong>en</strong>de<br />
afschrikwekk<strong>en</strong>d effect sorteert. De<br />
auteur me<strong>en</strong>t dat andere factor<strong>en</strong> ook<br />
van belang zijn, zoals de getaxeerde<br />
pakkans <strong>en</strong> de relatieve bat<strong>en</strong> van de<br />
belastingfraude. Ook kan de<br />
belastingovertreding e<strong>en</strong> gevolg zijn<br />
van onwet<strong>en</strong>dheid. In dat geval heeft<br />
de strafbedreiging weinig prev<strong>en</strong>tieve<br />
betek<strong>en</strong>is. Als het oplegg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
gevang<strong>en</strong>isstraf pot<strong>en</strong>tiële belastingfraudeurs<br />
beoogt af te schrikk<strong>en</strong>, is<br />
communicatie hierover van groot<br />
belang. Zo zal het publicitair uitmet<strong>en</strong><br />
van de vervolging van bek<strong>en</strong>de <strong>en</strong><br />
rijke person<strong>en</strong> uit het op<strong>en</strong>bare lev<strong>en</strong><br />
effectief blijk<strong>en</strong> te zijn. Hetzelfde geldt<br />
overig<strong>en</strong>s als in de media aandacht<br />
wordt besteed aan de vervolging van<br />
gewone burgers waarmee de<br />
doorsnee-Amerikaan zich kan<br />
id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong>.<br />
Jeugdbescherming <strong>en</strong><br />
-delinqu<strong>en</strong>tie<br />
16<br />
Campbell, M.A., F. Schmidt<br />
Comparison of m<strong>en</strong>tal health and legal<br />
factors in the disposition outcome of<br />
young off<strong>en</strong>ders<br />
Criminal justice and behavior, 27 e jrg.,<br />
nr. 6, 2000, pp. 688-715<br />
Uit e<strong>en</strong> dossierstudie onder 76<br />
jeugdige Canadese delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blijkt<br />
dat de keuze van de rechter voor e<strong>en</strong><br />
vrijheidsstraf vooral afhangt van het<br />
aantal delict<strong>en</strong> dat wordt beoordeeld,<br />
de thuisomstandighed<strong>en</strong> van de<br />
jongere <strong>en</strong> de mate van alcohol- <strong>en</strong><br />
drugsgebruik. Andere factor<strong>en</strong>, die<br />
betrekking hebb<strong>en</strong> op de leefomgeving<br />
van de jeugdig<strong>en</strong>, zoals de<br />
omgang met delinqu<strong>en</strong>te vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>,<br />
schoolprestaties <strong>en</strong> het voorkom<strong>en</strong><br />
van gedragsproblem<strong>en</strong>, blek<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
directe invloed te hebb<strong>en</strong> op de<br />
beslissing van de rechter. Wel werd<br />
duidelijk dat de rechters in de meeste<br />
gevall<strong>en</strong> de aanbeveling<strong>en</strong> van de<br />
reclasseringsinstelling volgd<strong>en</strong>. Twee<br />
derde van alle adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer dan<br />
90 proc<strong>en</strong>t van de adviez<strong>en</strong> om over te<br />
gaan tot e<strong>en</strong> vrijheidsstraf, werd<strong>en</strong><br />
opgevolgd. De auteurs wijz<strong>en</strong> er op<br />
dat het in hun studie om e<strong>en</strong> kleine,<br />
bepaald niet repres<strong>en</strong>tatieve<br />
steekproef gaat <strong>en</strong> dat de resultat<strong>en</strong><br />
niet zonder meer mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
geg<strong>en</strong>eraliseerd naar andere<br />
populaties van delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
17<br />
Pelcovitz, D., S.J. Kaplan e.a.<br />
Adolesc<strong>en</strong>t physical abuse; age at time<br />
of abuse and adolesc<strong>en</strong>t perception of<br />
family functioning<br />
Journal of family viol<strong>en</strong>ce, 15 e jrg., nr.<br />
4, 2000, pp. 375-389<br />
E<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d aantal adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
krijgt te mak<strong>en</strong> met fysieke mishandeling.<br />
Empirisch <strong>en</strong> klinisch onderzoek
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 165<br />
naar deze vorm van mishandeling is<br />
tot nu toe slechts t<strong>en</strong> dele<br />
g<strong>en</strong>eraliseerbaar door onder andere te<br />
kleine onderzoeksgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> onjuiste<br />
meetinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Hier wordt het<br />
verband tuss<strong>en</strong> fysieke mishandeling<br />
(ge<strong>en</strong> seksuele) <strong>en</strong> het gezinsfunctioner<strong>en</strong><br />
onderzocht in e<strong>en</strong><br />
vergelijk<strong>en</strong>de studie van 99 adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die hiervan het slachtoffer war<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep van 99 niet-mishandelde<br />
jonger<strong>en</strong>. Ook de ernst van de<br />
mishandeling <strong>en</strong> de leeftijd waarop de<br />
mishandeling begon werd bepaald.<br />
Beide groep<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> uit blanke<br />
jonger<strong>en</strong> in de leeftijd van 12-18 jaar.<br />
Aan deze adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> oonder<br />
andere de ‘Family Adaptability and<br />
Cohesion Evaluation Scale’ (Faces<br />
III,1985) <strong>en</strong> het ‘Par<strong>en</strong>tal Bonding<br />
Instrum<strong>en</strong>t’ (PBI, 1979) voorgelegd.<br />
Deze met<strong>en</strong> het gezinsfunctioner<strong>en</strong>,<br />
zoals door de jonger<strong>en</strong> beoordeeld, t<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong> van cohesie, flexibiliteit <strong>en</strong> de<br />
mate waarin de ouders zorg <strong>en</strong><br />
bescherming bied<strong>en</strong>. Geconcludeerd<br />
wordt dat mishandelde jonger<strong>en</strong> hun<br />
gezin als minder flexibel ervoer<strong>en</strong>,<br />
minder als e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> minder<br />
ev<strong>en</strong>wichtig dan de adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit<br />
de controlegroep. Mishandelde<br />
jonger<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> hun ouders minder<br />
zorgzaam of emotioneel niet bereikbaar<br />
<strong>en</strong> hun vaders te bescherm<strong>en</strong>d.<br />
Het tijdstip waarop de mishandeling<br />
begon of de ernst van de mishandeling<br />
was niet van invloed op de<br />
beoordeling van het gezinsfunctioner<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
18<br />
Schneider, H.J.<br />
Gewaltdelinqu<strong>en</strong>z im Kindes- und<br />
Jug<strong>en</strong>dalter; Häufigkeit, Ursach<strong>en</strong>,<br />
Vorbeugung und Kontrolle in<br />
internationaler Perspective<br />
Kriminalistik, 54 e jrg., nr. 2, 2000, pp.<br />
87-98<br />
Dit artikel gaat over het voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de ontwikkeling van de geweldscriminaliteit<br />
door kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de mogelijkheid van de<br />
pedagogiek om de jeugdcriminaliteit<br />
teg<strong>en</strong> te gaan. Wat de ontwikkeling<br />
van de geweldscriminaliteit betreft,<br />
concludeert de auteur dat in elf<br />
Europese land<strong>en</strong> is vastgesteld dat<br />
deze sinds het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong><br />
tachtig is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hij onderscheidt<br />
verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van<br />
geweldscriminaliteit: in het gezin, op<br />
school, <strong>en</strong> in jeugdgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jeugdb<strong>en</strong>des. Vervolg<strong>en</strong>s onderscheidt<br />
de auteur twee typ<strong>en</strong> van jeugdige<br />
geweldplegers: deg<strong>en</strong>e die in zijn hele<br />
lev<strong>en</strong>sloop gewelddadig zal blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
deg<strong>en</strong>e die alle<strong>en</strong> in zijn jeugd<br />
geweldsdelict<strong>en</strong> begaat. Voor beide<br />
typ<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de risico- <strong>en</strong><br />
beschermingsfactor<strong>en</strong>. De auteur komt<br />
tot de conclusie dat e<strong>en</strong> vroege <strong>en</strong><br />
int<strong>en</strong>sieve interv<strong>en</strong>tie in het problematische<br />
gedrag van de jongere de<br />
meeste kans op succes biedt. Hij gaat<br />
in op opvoedingsondersteuning aan<br />
ouders <strong>en</strong> sociale training<strong>en</strong> voor<br />
kinder<strong>en</strong>. Verder behandelt hij<br />
programma’s tijd<strong>en</strong>s de zwangerschap<br />
<strong>en</strong> in de eerste kinderjar<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> slotte<br />
behandelt de auteur verschill<strong>en</strong>de<br />
strategieën die in het jeugdstrafrecht<br />
gebruikt kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om de kans<br />
op succes zo groot mogelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
Politie<br />
19<br />
Bülow, W., H.-J. Hohn<strong>en</strong><br />
Zusamm<strong>en</strong>wirk<strong>en</strong> zwisch<strong>en</strong> Polizei und<br />
privat<strong>en</strong> Sicherheitsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
Die Polizei, 91e jrg., nr. 3, 2000, pp.<br />
65-81<br />
Het thema van e<strong>en</strong> internationale<br />
confer<strong>en</strong>tie aan de Duitse politieakademie<br />
in juni 1999 was criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie<br />
door ‘veiligheidspartnerschapp<strong>en</strong>’<br />
- criminaliteitscontrole als<br />
gezam<strong>en</strong>lijke opgave voor politie,
Literatuuroverzicht 166<br />
op<strong>en</strong>bare instituties <strong>en</strong> privé-veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>.<br />
De auteurs gaan, met<br />
als voorbeeld Düsseldorf, in op de<br />
volg<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong>. Hoe kan in e<strong>en</strong> grote<br />
Duitse stad de politie met privéveiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>?<br />
Hoe kunn<strong>en</strong>, gelet op de te stell<strong>en</strong><br />
eis<strong>en</strong>, de diverse sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong><br />
wettelijk geregeld word<strong>en</strong>? Op<br />
welke basis is sam<strong>en</strong>werking mogelijk<br />
naar Europees recht? In Düsseldorf<br />
word<strong>en</strong> privé-veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> onder<br />
andere bij het op<strong>en</strong>baar vervoer<br />
ingezet. Hoewel het geweldsmonopolie<br />
bij de staat di<strong>en</strong>t te blijv<strong>en</strong> ton<strong>en</strong> de<br />
eerste ervaring<strong>en</strong> aan dat de<br />
sam<strong>en</strong>werking bijdraagt aan e<strong>en</strong><br />
groter gevoel van veiligheid bij de<br />
burgers. E<strong>en</strong> significante daling van de<br />
criminaliteitscijfers kon niet word<strong>en</strong><br />
vastgesteld. De werkzaamhed<strong>en</strong> van<br />
veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> inmiddels<br />
steeds meer ook e<strong>en</strong> Europese<br />
dim<strong>en</strong>sie. In de Europese regelgeving<br />
op het gebied van veiligheid wordt<br />
echter nog ge<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong><br />
met privé-veiligheidsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
diepgaand rechtsvergelijk<strong>en</strong>d onderzoek<br />
naar de nationale regeling<strong>en</strong>, die<br />
e<strong>en</strong> zeer heteroge<strong>en</strong> systeem vorm<strong>en</strong>,<br />
acht<strong>en</strong> de auteurs geïndiceerd.<br />
20<br />
Schell<strong>en</strong>berg, K.<br />
Policing the police; surveillance and the<br />
predilection for l<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cy<br />
Criminal justice and behavior, 27e jrg.,<br />
nr. 6, 2000, pp. 667-687<br />
Moderne techniek<strong>en</strong> zoals mobiele<br />
audiovisuele system<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> de<br />
mogelijkheid het gedrag van ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
gade te slaan <strong>en</strong> dus wellicht ook te<br />
beïnvloed<strong>en</strong>. Kunn<strong>en</strong> deze techniek<strong>en</strong>,<br />
zo vraagt de auteur zich af, ook de<br />
neiging van veel ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om<br />
‘schappelijk op te tred<strong>en</strong>’ - dus om<br />
clem<strong>en</strong>tie te ton<strong>en</strong> - beïnvloed<strong>en</strong>?<br />
Daartoe deed zij onderzoek onder 265<br />
Canadese ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
werd gevraagd hoe zij e<strong>en</strong> hypotheti-<br />
sche verkeersovertreding zoud<strong>en</strong><br />
afhandel<strong>en</strong>. Aan de <strong>en</strong>e helft werd<br />
gevraagd zich voor te stell<strong>en</strong> dat ze op<br />
videofilm vastgelegd zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>,<br />
de andere helft kreeg dit verzoek niet.<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong><br />
uitgebreide vrag<strong>en</strong>lijst beantwoord<strong>en</strong><br />
t.b.v. het met<strong>en</strong> van percepties <strong>en</strong><br />
attitudes. De auteur gebruikte hiervoor<br />
multivariate analyse <strong>en</strong> logistieke<br />
regressie. De hypothetische situatie<br />
betrof e<strong>en</strong> te hard rijd<strong>en</strong>de automobilist,<br />
die op weg is naar e<strong>en</strong> sollicitatiegesprek<br />
<strong>en</strong> die de baan heel hard<br />
nodig heeft. De auteur concludeert dat<br />
de neiging tot clem<strong>en</strong>tie sterk<br />
aanwezig is. Ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die hun werk<br />
veeleis<strong>en</strong>d vind<strong>en</strong>, die vertrouw<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> in hun beslissing<strong>en</strong> <strong>en</strong> die<br />
zich verbond<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> met hun<br />
collega’s, zijn meer g<strong>en</strong>eigd om de<br />
bestuurder alle<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong><br />
waarschuwing te gev<strong>en</strong>. Het effect van<br />
de imaginaire videocamera is niet<br />
e<strong>en</strong>duidig. T<strong>en</strong> eerste: de camera kan<br />
zowel wel als niet de kans verlag<strong>en</strong><br />
om door leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of door<br />
ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die onzeker zijn over hun<br />
eig<strong>en</strong> gedrag afgerek<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong> op<br />
je dad<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede: de camera<br />
moedigt zowel ruimhartigheid als<br />
striktheid aan. Ook blijkt het geslacht<br />
van de regelovertreder e<strong>en</strong> grote<br />
invloed te hebb<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
21<br />
Tange, C.<br />
Emerg<strong>en</strong>ce d’un modèle de community<br />
policing ‘à la belge’? Analyse de<br />
pratiques de terrain à Bruxelles<br />
Déviance et société, 24e jrg., nr. 3,<br />
2000, pp. 255-275<br />
De auteur beschrijft hoe politieambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />
ertoe kom<strong>en</strong> om hun<br />
diverse contact<strong>en</strong> met het publiek,<br />
aangemoedigd zowel door de lokale<br />
als nationale politiek, te rationaliser<strong>en</strong><br />
om beter de tak<strong>en</strong> waaraan prioriteit<br />
moet word<strong>en</strong> toegek<strong>en</strong>d uit te
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 167<br />
oef<strong>en</strong><strong>en</strong>. De waarde die gehecht wordt<br />
aan nauwe contact<strong>en</strong> met de<br />
bevolking volg<strong>en</strong>s het model ‘crime<br />
fighting’ heeft voornamelijk e<strong>en</strong><br />
repressieve doelstelling. Deze<br />
hernieuwde doelstelling br<strong>en</strong>gt de<br />
auteur tot de conclusie dat ev<strong>en</strong>tuele<br />
verandering<strong>en</strong> op het gebied van<br />
politiepraktijk<strong>en</strong> zich niet zull<strong>en</strong><br />
bevind<strong>en</strong> op het niveau van de basispolitiezorg,<br />
gedrag<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> ‘nieuw’<br />
model, maar op het niveau van method<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> middel<strong>en</strong> die ter beschikking<br />
word<strong>en</strong> gesteld van de lokale politiekorps<strong>en</strong>.<br />
Zo wordt het publiek niet<br />
echt betrokk<strong>en</strong> bij de lokale politiezorg,<br />
behalve wat betreft de mobilisatie<br />
in het kader van bijvoorbeeld<br />
pro-actieve method<strong>en</strong> die voornamelijk<br />
e<strong>en</strong> betere efficiëntie nastrev<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
Slachtofferstudies<br />
22<br />
Lee, M.R.<br />
Community cohesion and viol<strong>en</strong>t<br />
predatory victimization; a theoretical<br />
ext<strong>en</strong>sion and cross-national test of<br />
opportunity theory<br />
Social forces, 79 e jrg., nr. 2, 2000, pp.<br />
683-688<br />
Deze studie bouwt voort op eerder<br />
onderzoek naar de geleg<strong>en</strong>heidstheorie<br />
met betrekking tot het<br />
slachtoffer word<strong>en</strong> van criminaliteit. Er<br />
werd reeds gevond<strong>en</strong> dat cohesie<br />
binn<strong>en</strong> de leefomgeving van invloed is<br />
op de kans geconfronteerd te word<strong>en</strong><br />
met misdrijv<strong>en</strong>. De onderzoeker richt<br />
zich hier op het idee dat deze cohesie<br />
e<strong>en</strong> directe indicator is voor informele<br />
bescherming teg<strong>en</strong> criminaliteit. Hij<br />
gaat na of hierdoor het individuele<br />
risico slachtoffer te word<strong>en</strong> van<br />
criminaliteit inderdaad wordt<br />
verminderd. Hiervoor gebruikt hij<br />
gegev<strong>en</strong>s afkomstig uit het ‘International<br />
Victimization Survey’ van 1992,<br />
ontwikkeld door het Interregionaal<br />
Criminologisch <strong>en</strong> Justitieel<br />
Onderzoeksinstituut van de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Naties. Systematisch vergelijkbare<br />
gegev<strong>en</strong>s, afkomstig van ruim 19.000<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit 15 land<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
door hem geanalyseerd. Daarnaast<br />
vond e<strong>en</strong> herhaling van dit onderzoek<br />
plaats met gegev<strong>en</strong>s van meer dan<br />
10.000 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van stedelijk<br />
onderzoek uit nog e<strong>en</strong>s 12 land<strong>en</strong>.<br />
Nadere bestudering van deze data<br />
duid<strong>en</strong> er inderdaad op dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die in e<strong>en</strong> omgeving won<strong>en</strong>, die zij als<br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong>, minder kans<br />
lop<strong>en</strong> om slachtoffer te word<strong>en</strong> van<br />
geweld. Ook blijkt dat, ongeacht de<br />
invloed van relevante sociaaleconomische-<br />
of demografische<br />
factor<strong>en</strong>, of k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de<br />
woonomgeving <strong>en</strong> de manier van<br />
lev<strong>en</strong>, de cohesie binn<strong>en</strong> de<br />
leefomgeving ertoe bijdraagt dat de<br />
kans beroofd of mishandeld te word<strong>en</strong><br />
vlakbij huis, door bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of<br />
onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, afneemt.<br />
Prev<strong>en</strong>tie van criminaliteit<br />
23<br />
Füllgrabe, U.<br />
Der Sherman-Report, oder: Voraussetzung<strong>en</strong><br />
für eine erfolgreiche Kriminalpräv<strong>en</strong>tion<br />
Kriminalistik, 54 e jrg., nr. 3, 2000, pp.<br />
181-186<br />
In 1996 kreeg L.W. Sherman van het<br />
criminologisch instituut van de<br />
universiteit van Maryland opdracht van<br />
het Amerikaans congres om<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek uit te<br />
voer<strong>en</strong> naar de werkzaamheid van de<br />
talloze criminaliteitsprev<strong>en</strong>tieprogramma’s.<br />
Hieruit vloeide het rapport<br />
Prev<strong>en</strong>ting crime; what works, what<br />
doesn’t, what’s promising voort. De<br />
auteur bespreekt in het artikel de<br />
belangrijkste bevinding<strong>en</strong> van dit<br />
rapport <strong>en</strong> het belang ervan voor de<br />
planning <strong>en</strong> implicatie van prev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong><br />
in Duitsland. Aan de orde
Literatuuroverzicht 168<br />
kom<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s het<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk belang van het<br />
rapport van Sherman, de noodzaak<br />
van voorzichtige interpretatie van<br />
sam<strong>en</strong>hang, het positieve effect van<br />
e<strong>en</strong> ‘zero tolerance’-beleid <strong>en</strong> het<br />
belang van communicatie bij het<br />
verminder<strong>en</strong> van criminaliteit. Ook<br />
minder werkzame prev<strong>en</strong>tieprogramma’s<br />
word<strong>en</strong> behandeld. Tot<br />
slot komt de verbreding van voordel<strong>en</strong><br />
door criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie aan de<br />
orde <strong>en</strong> wordt de noodzaak van het<br />
stell<strong>en</strong> van regels, de controle op de<br />
naleving daarvan <strong>en</strong> het effect van<br />
straff<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.<br />
24<br />
Ganapathy, N.<br />
Conceptualising community policing,<br />
crime prev<strong>en</strong>tion and criminology; a<br />
Singapore perspective<br />
The Australian and New Zealand<br />
journal of criminology, 33e jrg., 2000,<br />
pp. 266-286<br />
Dit artikel is gewijd aan de ontwikkeling<br />
in Singapore van misdaadprev<strong>en</strong>tie<br />
door gebruik te mak<strong>en</strong> van<br />
de geme<strong>en</strong>schap. De verschill<strong>en</strong>de<br />
initiatiev<strong>en</strong> die de Singaporese politie<br />
tot dusver heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> kort<br />
beschrev<strong>en</strong>. Daarbij wordt ook ingegaan<br />
op de specifieke context van<br />
Singapore. Het theoretische perspectief<br />
is sterk gekleurd door de Chicago<br />
school. Er wordt e<strong>en</strong> verband gelegd<br />
tuss<strong>en</strong> criminaliteit <strong>en</strong> sociaal gedesorganiseerde<br />
<strong>en</strong> kansarme buurt<strong>en</strong>.<br />
Uitgangspunt is dat het sociale beleid<br />
hierin verandering kan br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Maatregel<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om<br />
crimineel gedrag teg<strong>en</strong> te gaan, zijn<br />
gericht op het socialiser<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
integrer<strong>en</strong> van de buurtbewoners,<br />
vooral de jonger<strong>en</strong>, aan de hand van<br />
geme<strong>en</strong>schappelijke gedragsnorm<strong>en</strong>.<br />
Om dit te bereik<strong>en</strong> word<strong>en</strong> buurtbewoners<br />
ingezet, buurtinstituties <strong>en</strong><br />
informele sociale-controle-netwerk<strong>en</strong><br />
zoals gezinsled<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
verwant<strong>en</strong>. De rol van de politie ligt<br />
meer op het terrein van het handhav<strong>en</strong><br />
van de sociale orde dan van de directe<br />
misdaadbeheersing. De politie-ag<strong>en</strong>t is<br />
zowel <strong>en</strong> sociaal werker die<br />
verantwoordelijk is voor het herstel van<br />
‘gebrok<strong>en</strong>’ geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
technocraat die als <strong>en</strong>ig alle k<strong>en</strong>nis<br />
bezit van de prev<strong>en</strong>tie van misdaad.<br />
Met literatuuropgave.<br />
25<br />
Keller, C.<br />
Video-Überwachung; ein Mittel zur<br />
Kriminalpräv<strong>en</strong>tion; zum Stand der<br />
rechtlich<strong>en</strong> und taktisch<strong>en</strong> Diskussion in<br />
Deutschland<br />
Kriminalistik, 54 e jrg., nr. 3, 2000, pp.<br />
187-191<br />
Video-bewakingssystem<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in<br />
Groot-Brittannië ook in op<strong>en</strong>bare<br />
ruimt<strong>en</strong> al langere tijd ingezet. Uit<br />
onderzoek<strong>en</strong> van het Britse ministerie<br />
van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> blijkt dat de<br />
ervaring<strong>en</strong> hiermee bijzonder gunstig<br />
zijn. Ook in Duitsland wordt veel<br />
gebruik gemaakt van videobewaking,<br />
bijvoorbeeld in bank<strong>en</strong> <strong>en</strong> parkeergarages.<br />
Toch word<strong>en</strong> er nog steeds<br />
grote bezwar<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong><br />
gemaakt teg<strong>en</strong> de bewaking door de<br />
politie van plaats<strong>en</strong> waar regelmatig<br />
crimineel gedrag te verwacht<strong>en</strong> valt. In<br />
dit artikel wordt de stand van zak<strong>en</strong> in<br />
Duitsland op dit gebied uite<strong>en</strong>gezet,<br />
<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> overzicht gegev<strong>en</strong> van<br />
de juridische grondslag van videobewaking<br />
in de verschill<strong>en</strong>de Duitse<br />
deelstat<strong>en</strong>. De auteur wijst erop dat<br />
niet alle<strong>en</strong> in Groot-Brittannië maar<br />
ook in Duitsland positieve resultat<strong>en</strong><br />
zijn geboekt met videobewaking. Dat<br />
wil zegg<strong>en</strong> dat die leidde tot duidelijke<br />
daling<strong>en</strong> van de criminaliteit. Daarom<br />
zal de burger er vanuit moet<strong>en</strong> gaan,<br />
of er rek<strong>en</strong>ing mee moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>,<br />
dat hij op steeds meer plaats<strong>en</strong> de<br />
kans loopt op de video te kom<strong>en</strong>.<br />
Met literatuuropgave.
Boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong><br />
Onderstaande publicaties kunn<strong>en</strong> te<br />
le<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangevraagd bij het<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong><br />
Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum, Koninginnegracht<br />
19, D<strong>en</strong> Haag, email:<br />
aeind@best-dep.minjus.nl;<br />
tel.: 070-3 70 65 54.<br />
Boekhout van Solinge, T.<br />
De besluitvorming rond drugs in de<br />
Europese Unie<br />
Amsterdam, Mets <strong>en</strong> Schilt, 2000<br />
Clare, E., K. Bottomley e.a.<br />
Evaluation of close supervision c<strong>en</strong>tres<br />
Lond<strong>en</strong>, Home Office Research;<br />
Developm<strong>en</strong>t and Statistices<br />
Directorate, 20<strong>01</strong><br />
Ellian, A., I.M. Koopmans (red.)<br />
Media <strong>en</strong> strafrecht<br />
Dev<strong>en</strong>ter, Gouda Quint, 20<strong>01</strong><br />
Engee, J., T. Peeman e.a.<br />
Witwass<strong>en</strong> <strong>en</strong> voordeelsontneming;<br />
Deel 1; Nederland, België, Luxemburg,<br />
Duitsland, Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Zoetermeer, KLPD;CRI, 2000<br />
Groot, S.K. de<br />
Internationale bewijsgaring in strafzak<strong>en</strong><br />
II; Nederland <strong>en</strong> Duitsland<br />
Dev<strong>en</strong>ter, Gouda Quint, 2000<br />
Kamerling, R.J.N., W. Verhoog ea.<br />
(red.)<br />
Vijfti<strong>en</strong> over for<strong>en</strong>sische accountancy<br />
Amsterdam, Koninklijk Nivra, 1999<br />
Klerks, P.<br />
Groot in de hasj<br />
Alph<strong>en</strong>/Antwerp<strong>en</strong>, Samsom/Kluwer,<br />
2000<br />
Liempt, A. van, G. van Westing<br />
Klem in de draaideur; Arthur Docters<br />
van Leeuw<strong>en</strong> <strong>en</strong> het Ministerie van<br />
Justitie 1995-1998<br />
S.l., Balans, 2000, 2 de druk<br />
Meer, B. van der<br />
School <strong>en</strong> geweld; oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanpak<br />
Ass<strong>en</strong>, Van Gorcum, 2000<br />
Natarajan, M., M. Hough (red.)<br />
Illegal drug markets; from research to<br />
prev<strong>en</strong>tion policy<br />
Monsey, Criminal Justice Press, 2000<br />
Neliss<strong>en</strong>, P.<br />
Resocialisatie <strong>en</strong> det<strong>en</strong>tie; e<strong>en</strong><br />
onderzoek naar de houding<strong>en</strong> van<br />
gedetineerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>ispersoneel<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de terugkeer in de<br />
sam<strong>en</strong>leving.<br />
s.l., z. uitgever, 2000 (diss.)<br />
Roos, T.A. de<br />
Het grote onbehag<strong>en</strong>; emotie <strong>en</strong><br />
onbegrip over de rol van het strafrecht<br />
z.pl., Balans, 2000<br />
Sarno, C., C. Hedderman e.a.<br />
Working their way out of off<strong>en</strong>ding; an<br />
evaluation of two probation employm<strong>en</strong>t<br />
schemes<br />
Lond<strong>en</strong>, Home Office;Developm<strong>en</strong>t and<br />
Statistics Directorate, 2000<br />
Schutt<strong>en</strong>, H.<br />
Kunstmaffia; moord, diefstal <strong>en</strong><br />
witwaspraktijk<strong>en</strong> in de kunstwereld<br />
Amsterdam, Meul<strong>en</strong>hoff, 2000<br />
Torre, E.J. van der, M.H.M. Hulshof<br />
e.a.<br />
E<strong>en</strong> drugssc<strong>en</strong>e op Zuid (de<br />
Millinxbuurt); e<strong>en</strong> model voor de<br />
strategische analyse van drugssc<strong>en</strong>es<br />
Alph<strong>en</strong> aan de Rijn, Samsom, 2000<br />
Ve<strong>en</strong><strong>en</strong>, E. van<br />
Recidivepatron<strong>en</strong> Halt; e<strong>en</strong> onderzoek<br />
naar de algem<strong>en</strong>e k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
recidivepatron<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die in<br />
1995 <strong>en</strong> 1996 e<strong>en</strong> Haltwaardig delict<br />
hebb<strong>en</strong> gepleegd <strong>en</strong> daarvoor bij<br />
Bureau Halt Amsterdam-Amstelland zijn<br />
geweest<br />
Amsterdam, Bureau Halt Amsterdam-<br />
Amstelland, 20<strong>01</strong><br />
Wittebrood, K., S. Keuz<strong>en</strong>kamp<br />
(red.)<br />
Rapportage jeugd 2000; traject<strong>en</strong> van<br />
jonger<strong>en</strong> naar zelfstandigheid<br />
Rijswijk, Sociaal <strong>en</strong> Cultureel<br />
Planbureau (SCP), 2000<br />
De <strong>WODC</strong>-rapport<strong>en</strong><br />
169<br />
Om zo veel mogelijk belanghebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
te informer<strong>en</strong> over de onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
van het <strong>WODC</strong> wordt e<strong>en</strong><br />
beperkte oplage van de rapport<strong>en</strong>
Boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> 170<br />
kosteloos verspreid onder functionariss<strong>en</strong>,<br />
werkgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het ministerie van<br />
Justitie. Dit gebeurt aan de hand van<br />
e<strong>en</strong> verz<strong>en</strong>dlijst die afhankelijk van het<br />
onderwerp van het rapport opgesteld<br />
wordt.<br />
De rapport<strong>en</strong> in de reeks Onderzoek<br />
<strong>en</strong> Beleid (O&B) zijn tot <strong>en</strong> met nr. 161<br />
uitgegev<strong>en</strong> door Gouda Quint BV <strong>en</strong><br />
zijn voor belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, die niet<br />
voor e<strong>en</strong> kosteloos rapport in<br />
aanmerking kom<strong>en</strong>, te bestell<strong>en</strong> bij<br />
Gouda Quint BV, postbus 23, 7400 GA<br />
Dev<strong>en</strong>ter, telefoon: 0570-63 31 55. E<strong>en</strong><br />
complete lijst van de <strong>WODC</strong>-rapport<strong>en</strong><br />
is te vind<strong>en</strong> op de <strong>WODC</strong>-Internetsite<br />
(www.wodc.nl). Daar zijn ook de<br />
uitgebreide sam<strong>en</strong>vatting<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong><br />
van alle vanaf 1997 versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>WODC</strong>-rapport<strong>en</strong>. Volledige tekst<strong>en</strong><br />
van de rapport<strong>en</strong> (vanaf 1999) zull<strong>en</strong><br />
met terugwerk<strong>en</strong>de kracht op de<br />
<strong>WODC</strong>-site beschikbaar kom<strong>en</strong>.<br />
Hieronder volg<strong>en</strong> de titelbeschrijving<strong>en</strong><br />
van de in 1999, 2000 <strong>en</strong> 20<strong>01</strong><br />
versch<strong>en</strong><strong>en</strong> rapport<strong>en</strong>.<br />
Onderzoek <strong>en</strong> Beleid<br />
Wett<strong>en</strong>, J.W., N. Dijkhoff <strong>en</strong> F. Heide<br />
De positie van vrouw<strong>en</strong> in de<br />
asielprocedure<br />
1999, O&B nr. 172<br />
Kleemans, E.R., E.A.I.M. van d<strong>en</strong><br />
Berg, H.G. van de Bunt m.m.v. M.<br />
Brouwers, R.F. Kouw<strong>en</strong>berg, G.<br />
Paulides<br />
Georganiseerde criminaliteit in<br />
Nederland; rapportage op basis van de<br />
<strong>WODC</strong>-monitor<br />
1999, O&B nr. 173<br />
Bol, M.W., G.J. Terlouw, L. Blees <strong>en</strong><br />
C. Verwers<br />
Jong <strong>en</strong> gewelddadig; ontwikkeling <strong>en</strong><br />
achtergrond<strong>en</strong> van de geweldscriminaliteit<br />
onder jeugdig<strong>en</strong><br />
1999, O&B nr. 174<br />
Klijn, A., J. van der Schaaf, G.<br />
Paulides<br />
De rechtsbijstandsubsidie herzi<strong>en</strong>; e<strong>en</strong><br />
evaluatie van de toegangsregeling in de<br />
Wet op de rechtsbijstand<br />
1999, O&B nr. 175<br />
Tak, Peter J.P.<br />
The Dutch criminal Justice System;<br />
Organisation and Operation<br />
1999, O&B nr. 176<br />
Kruissink, M., A.M. van Hoorn,<br />
J.L.M. Boek m.m.v. E.M.Th.<br />
Be<strong>en</strong>akkers, M.G.J. Kockelkor<strong>en</strong>,<br />
P.A.M. Verrest, G. Paulides<br />
Infiltratie in het recht <strong>en</strong> in de praktijk<br />
1999, O&B nr. 177<br />
Vinne, H. van der<br />
Geweld in vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong>; e<strong>en</strong><br />
dieptestudie op basis van de<br />
<strong>WODC</strong>-Strafrechtsmonitor<br />
1999, O&B nr. 178<br />
Gilhuis, P.C. , E.F. t<strong>en</strong> Heuvelhof,<br />
H.G. van de Bunt, W. Huisman, M.<br />
Lokin, J.W. Reintjes, R.J.M. van d<strong>en</strong><br />
Bogert, A. de Lange <strong>en</strong> C.C.J.H.<br />
Bijleveld<br />
De effect<strong>en</strong> van klassieke <strong>en</strong><br />
alternatieve reguleringsinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in<br />
milieuhandhaving<br />
1999, O&B nr. 179<br />
Schreuders, M.M., F.W.M. Huls,<br />
W.M. Garnier <strong>en</strong> K.E. Swierstra<br />
(red.); C.C.J.H. Bijleveld (<strong>WODC</strong>),<br />
P.P.J. Gro<strong>en</strong> (<strong>WODC</strong>), F. Heide<br />
(<strong>WODC</strong>), W. van der Heide<br />
(<strong>WODC</strong>), R.F. Meijer (<strong>WODC</strong>), P.R.<br />
Smit (<strong>WODC</strong>), H.W.J.M. Huys<br />
(CBS) <strong>en</strong> C.S. Wang (CBS)<br />
Criminaliteit <strong>en</strong> rechtshandhaving 1999;<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong><br />
1999, O&B nr. 180<br />
Steinmann, P.L.M., F.P. van Tulder<br />
<strong>en</strong> W. van der Heide<br />
Prognose van de sanctiecapaciteit<br />
1999-2003<br />
1999, O&B nr. 181
Justitiële verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 27, nr. 3, 20<strong>01</strong> 171<br />
Leuw, Ed. m.m.v. M. Brouwers <strong>en</strong> J.<br />
Smit<br />
Recidive na de tbs; patron<strong>en</strong>, tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong><br />
process<strong>en</strong> <strong>en</strong> de inschatting van gevaar<br />
1999, O&B nr. 182<br />
Heid<strong>en</strong>-Attema, N. van der, M.W.<br />
Bol<br />
Moeilijke jeugd; risico- <strong>en</strong> protectieve<br />
factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ontwikkeling van<br />
delinqu<strong>en</strong>t gedrag in e<strong>en</strong> groep<br />
risicojonger<strong>en</strong><br />
2000, O&B nr. 183<br />
Bunt, H,G, van de, J.M. Nel<strong>en</strong> (red.)<br />
De toekomst van de bijzondere<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
2000, O&B nr. 184<br />
Eshuis, R.J.J., N. Dijkhoff<br />
Nev<strong>en</strong>functies zitt<strong>en</strong>de magistratuur<br />
2000, O&B 185<br />
Leuw, Ed., L.L. Motiuk (bijdrag<strong>en</strong><br />
van); inleiding van H.J.C. van Marle<br />
Toezicht op seksuele geweldplegers na<br />
invrijheidstelling – Safe reintegration of<br />
sexual off<strong>en</strong>ders<br />
2000, O&B 186<br />
Kester<strong>en</strong>, J. van, P. Mayhew <strong>en</strong> P.<br />
Nieuwbeerta<br />
Criminal Victimisation in Sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong><br />
Industrialised Countries; key findings<br />
from the 2000 International Crime<br />
Victims Survey<br />
20<strong>01</strong>, O&B, nr. 187<br />
Onderzoeksnotities<br />
Luykx, F., M. Grap<strong>en</strong>daal<br />
Justitie in de buurt; e<strong>en</strong> evaluatie van<br />
vier experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 1, 1999<br />
Wartna, B.S.J.<br />
Recidive-onderzoek in Nederland; e<strong>en</strong><br />
overzicht van Nederlands onderzoek<br />
naar hernieuwd crimineel gedrag<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 2, 1999<br />
Baas, N.J. <strong>en</strong> E. Niemeijer<br />
Kwaliteitssystem<strong>en</strong> voor de rechtsprek<strong>en</strong>de<br />
macht; e<strong>en</strong> internationale<br />
verk<strong>en</strong>ning<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 3, 1999<br />
Passas, N.<br />
Informal value transfer systems and<br />
criminal organizations; a study into<br />
so-called underground banking<br />
networks<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 4, 1999<br />
Wartna, B.J.S., W.M.E.H. Beijers <strong>en</strong><br />
A.A.M. Essers<br />
Ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de<br />
verdacht<strong>en</strong>; over de proceshouding van<br />
verdacht<strong>en</strong> van strafzak<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het<br />
politieverhoor<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 5, 1999<br />
Aron, U., F. Heide<br />
Bandopname van het nader gehoor<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 6, 1999<br />
Etman, O., J. Korpel<br />
Eén jaar ‘Koppelingswet’ in de praktijk;<br />
tuss<strong>en</strong>rapportage over de implem<strong>en</strong>tatie<br />
<strong>en</strong> het eerste uitvoeringsjaar<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 7, 1999<br />
Be<strong>en</strong>akkers, E.Th.M.<br />
Effectiviteit van sanctieprogramma’s:<br />
bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> toesingskader;<br />
e<strong>en</strong> literatuurstudie<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 1, 2000<br />
Bijleveld, C., A. Taselaar<br />
Motiev<strong>en</strong> van asielzoekers om naar<br />
Nederland te kom<strong>en</strong>; verslag van e<strong>en</strong><br />
expert meeting<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 2, 2000<br />
Verrest, P.A.M.<br />
De sturing <strong>en</strong> controle van de politie in<br />
het Franse <strong>en</strong> Nederlandse vooronderzoek<br />
in strafzak<strong>en</strong><br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities, nr. 3, 2000<br />
Eshuis, R.J.J., M.N. van Es<br />
Werklast versnelliong handelszak<strong>en</strong><br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities nr. 4, 2000<br />
Meijer, B.G.<br />
Cameratoezicht in het publieke domein<br />
in EU-land<strong>en</strong><br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities nr. 5, 2000
Boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> 172<br />
Heid<strong>en</strong>-Attema, N. van der, B.S.J.<br />
Wartna<br />
Recidive na e<strong>en</strong> verblijf in e<strong>en</strong> JBI; e<strong>en</strong><br />
vervolgstudie naar de geregistreerde<br />
criminaliteit onder jonger<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong><br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> justitiële behandelinrichting<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities nr. 6, 2000<br />
Breugel, A.M.M. van, L. Bo<strong>en</strong>dermaker<br />
Eis<strong>en</strong> in jeugdzak<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie<br />
van m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> over de ‘requireerrichtlijn<br />
in kinderzak<strong>en</strong>’<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities nr. 7, 2000<br />
Baas, N.J.<br />
Rekrutering <strong>en</strong> (perman<strong>en</strong>te) educatie<br />
van de zitt<strong>en</strong>de magistratuur in vijf<br />
land<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> internationale verk<strong>en</strong>ning<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities nr. 8, 2000<br />
Heid<strong>en</strong>-Attema, N. van der, B.S.J.<br />
Wartna<br />
Recidive na e<strong>en</strong> strafrechtelijke<br />
maatregel; e<strong>en</strong> studie naar de<br />
geregistreerde criminaliteit onder<br />
jonger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> pibb, e<strong>en</strong> jeugd-tbr<br />
of e<strong>en</strong> pij<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoeksnotities nr. 9, 2000
Auteursrecht voorbehoud<strong>en</strong>.<br />
Behoud<strong>en</strong>s uitzondering door de<br />
Wet gesteld, mag zonder schriftelijke<br />
toestemming van de rechthebb<strong>en</strong>de(n)<br />
op het auteursrecht<br />
c.q. de uitgever van deze uitgave,<br />
door de rechthebb<strong>en</strong>de(n)<br />
gemachtigd nam<strong>en</strong>s hem (h<strong>en</strong>) op<br />
te tred<strong>en</strong>, niets uit deze uitgave<br />
word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong>/of<br />
op<strong>en</strong>baar gemaakt door middel<br />
van druk, fotokopie, microfilm of<br />
anderzins, hetge<strong>en</strong> ook van<br />
toepassing is op de gehele of<br />
gedeeltelijke bewerking. Het<br />
verl<strong>en</strong><strong>en</strong> van toestemming tot<br />
publikatie in dit tijdschrift houdt<br />
in:<br />
1. dat de auteur de uitgever<br />
machtigt om de door derd<strong>en</strong><br />
verschuldigde vergoeding voor<br />
kopiër<strong>en</strong> conform artikel 17, lid 2,<br />
Auteurswet 1912 <strong>en</strong> het KB van<br />
20 juni 1974, Staatsblad 351 ex<br />
artikel 16B 1912 te do<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>d<br />
mak<strong>en</strong> door <strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komstig<br />
de statut<strong>en</strong> <strong>en</strong> reglem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
de Stichting Reprorecht te<br />
Amsterdam.<br />
2. dat de auteur de Uitgever<br />
machtigt om zijn recht<strong>en</strong> ex artikel<br />
16 sub A t<strong>en</strong> vierde<br />
Auteurswet 1912 (bloemlezing<strong>en</strong>)<br />
geld<strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s dezelfde<br />
beginsel<strong>en</strong> als die van de<br />
Stichting Reprorecht. E<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ander behoud<strong>en</strong>s uitdrukkelijk<br />
voorbehoud zijd<strong>en</strong>s de auteur.