deel 1 - Vijfeeuwenmigratie.nl

CIP-GEGEVENS
Lucassen, Jan
Naar de Kusten van de Noordzee: trekarbeid in Europees perspektief, 16oo-1900/Jan Lucassen. - Gouda:
[S.n.] - IJl., krt., tab., graf., schema's
Ook verschenen als proefschrift Utrecht. - Met index, lito opg., reg. - Met een samenvatting in het Engels
ISBN 90-9000601-X geb.
SISO 904 UDC 331.556.4(4) "16/20"
Trefw.: arbeidsmigratie; Europa; geschiedenis.
Naar de Kusten van de Noordzee
Trekarbeid in Europees perspektief, 1600-1900
Eerste druk: mei 1984
Tweede druk: juli 1984
Te bestellen door overmaking van f 45,- (inklusief portokosten) op postrekening 5556459 t.n.v. J. Lucassen
te Gouda.
Druk Vonk/Zeist
© copyright 1984 Jan Lucassen
Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
mikrofilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van
de auteur
No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means
without the prior written permission from the author
ISBN 90-9000601-X

NAAR DE KUSTEN
VAN DE NOORDZEE
TREKARBEID IN EUROPEES PERSPEKTIEF, 1600-1900
JAN LUCAS SEN
TWEEDE DRUK
GOUDA 1984

4e Het werk in de handel en de diensten sektor 111
4f Samenvatting en konklusies 117
5 Trekarbeid op mikro-niveau: de trekarbeider en zijn
huishouden 120
Sa Inleiding 120
sb Het inkomen van een trekarbeidershuishouden 120
Sc Veranderingen in de arbeidscyclus 123
6 Konklusie 125
II HET NOORDZEE-SYSTEEM IN WIJDER PERSPEKTIEF:
TREKARBEID IN WEST-EUROPA OMSTREEKS 1800 127
1 Inleiding 129
2 Beschrijving van andere Westeuropese trekarbeidsystemen
omstreeks 1800 130
2a Het vóórkomen van aantrekkings- en afstotingsgebieden 130
2b De grote trekarbeidsystemen 133
2c Werk en arbeidscyclus in de grote systemen 138
Oost-Engeland 138
Het Bassin van Parijs 138
Castilië 140
Catalonië, Languedoc en Provence 141
De Povlakte 141
Midden-Italië 142
2d De relatie tussen de aantrekkings- en de afstotingsgebieden 145
2e De aantrekkingskracht van grote steden 147
3 Het ontbreken van trekarbeidsystemen in Midden- en Oost-
Europa 150
3a De situatie omstreeks 1800 150
3b Gevolgen van de afschaffing van de horigheid 152
4 Konklusie 153
III HET ONTSTAAN EN VERDWIJNEN VAN
TREKARBEIDSYSTEMEN 155
1 Inleiding 157
2 Het ontstaan van systemen, met name van het Noordzeesysteem
159
2a Voorwaarden voor het ontstaan van trekarbeid naar het
centrum van de Kusten van de Noordzee 159
Ontwikkeling van bevolking en arbeidsmarkt in Holland;
1500-1800 159
Ontwikkeling van bevolking en arbeidsmarkt in het
afstotingsgebied, met name in Westfalen 168
6

De verschillen in loon- en prijspeil tussen aantrekkings- en
afstotingsgebied 170
Konklusie 171
2b De feitelijke ontwikkeling van de trek van Westfalen naar
Holland 171
Methode van onderzoek 171
De regionale spreiding van de trekarbeiders in 1811 172
De waarde van de cijfers van 1811 op langere termijn 174
Het vervoer van trekarbeiders over de Zuiderzee, 1600-1800 176
Gegevens uit de afstotings- en aantrekkingsgebieden, 1600-1800 180
Konklusie 182
2c De ontwikkeling van niet-seizoengebonden trek naar de
Kusten van de Noordzee 182
2d De ontwikkeling van de trek naar de uiteinden van het
Noordzee-systeem 185
Het Noorden 185
Het Zuiden 188
2e Het ontstaan van andere systemen 190
Oost-Engeland 190
Het Bassin van Parijs 191
Castilië 193
De Povlakte 193
Trekarbeiders en zwervende arbeiders 195
2f Trekarbeid en ekonomische konjunktuur: de seculaire trend,
1600-1800 196
3 Het verdwijnen van systemen, met name van het Noordzeesysteem
199
3a De afname van de trekarbeid in het Noordzee-systeem
cijfermatig beschreven 200
3b De ontwikkeling van de arbeidsmarkt in het
aantrekkingsgebied als mogelijke verklaring 205
3c De ontwikkeling van de arbeidsmarkt in het afstotingsgebied
als mogelijke verklaring 211
3d Konklusie: het verdwijnen van het Noordzee-systeem 221
3e Ontwikkelingen in andere trekarbeidsystemen, 1800-1900 222
Frankrijk 222
Groot-Brittannië 225
Italië 227
Nieuwe aantrekkingsgebieden in de negentiende eeuw 229
Samenvatting 231
3f Trekarbeid en ekonomische konjunktuur: de Kondratieff,
1800-1900 232
7

4 Veranderingen in trekarbeidsystemen: konklusie 233
SAMENVATTING EN SLOTBESCHOUWING 235
Summary of the Magnet of the North Sea Coast, Systems of
Migrant Labour in Europe 1600-1900 243
BIJLAGEN 249
BIJLAGE 1 Trekarbeid in het noorden van het Franse keizerrijk
in 1811. Antwoorden op de enquête van de Franse minister van
binnenlandse zaken en statistische opgaven van het vorstendom
Lippe-Detmold 250
Inleiding 251
Schema 251
Behandelde departementen en gebieden 252
Samenvatting 329
BIJLAGE 2 Trekarbeid in West- en Zuid-Europa buiten het
Noordzee-systeem in het begin van de negentiende eeuw 335
BIJLAGE 3 Verantwoording van de kwantitatieve vergelijking
tussen verschillende bronnen betreffende de trekarbeid vanuit het
westen van Duitsland naar Nederland in de negentiende eeuw 365
Geraadpleegde archieven en literatuur; herkomst van
afbeeldingen 377
1 Geraadpleegde archieven 377
2 Geraadpleegde literatuur 379
3 Herkomst van afbeeldingen 390
Lijsten van kaarten, tabellen, grafieken, schema's en afbeeldingen 391
1 Lijst van kaarten 391
2 Lijst van tabellen 391
3 Lijst van grafieken 392
4 Lijst van schema's 392
5 Lijst van afbeeldingen 392
Register van aardrijkskundige namen 395
8

- -- ---
WOORD VOORAF
Deze studie is omstaan vanuit mijn belangstelling voor het leven van de hedendaagse
"gastarbeiders" en voor de sociale geschiedenis.
Bij het schrijven van dit boek heb ik buitengewoon veel hulp van anderen
omvangen. Mijn speciale dank gaat uit naar mijn promotor Theo van Tijn;
de overige leden van de beoordelingskommissie: Albin Gladen, Rina Lis en
Paul Klep; de overige lezers van de koncepten: Eric Fischer en mijn voortdurende
gesprekspartners en vrienden Lieske Vorst en Rinus Penninx; alle anderen
die mij hielpen met materiaal verzamelen en verwerken, in de eerste
plaats mijn vader Leo J. Lucassen, Piet Lourens, Erica Vorst-Wagner en Leo
Lucassen; voorts Don Bloch, Margriet Carlier, Gijs Geertzen, Kees Mandemakers,
Jan de Meere, Leo Noordegraaf, Roger de Peuter, Sibo van Ruller,
Hugo Soly, Dirk van der Veen, mijn overige kollega's van de afdeling Ekonomische
en Sociale Geschiedenis in Utrecht en van de Werkgroep "Reisepredigt",
van wie ik mevrouw Gerda F. van Asselt in het bijzonder wil vermelden
vanwege de belangrijke stimulans die zij heeft gegeven aan het onderzoek
naar de trekarbeid; de medewerkers van de archieven en bibliotheken
die ik heb bezocht en tenslotte het College van bestuur van de Rijksuniversiteit
te Utrecht, dat mij gedurende 16 maanden in staat stelde me uitsluitend
met de opzet van deze studie bezig te houden.
WOORD VOORAF BIJ DE TWEEDE DRUK
De tweede druk is gelijk aan de eerste, behoudens verbeteringen van een aantal
zetfouten.
9

INLEIDING
11

2
HET BEGRIP TREKARBEID: EEN EERSTE AFBAKENING 1)
Ontwikkelingen op een arbeidsmarkt worden in essentie bepaald door veranderingen
in vraag en aanbod. De vraag kan gelijk gesteld worden met de
werkgelegenheid; het aanbod is afhankelijk van de omvang en aard van de
beroepsbevolking. De beroepsbevolking maakt deel uit van de totale bevolking.
Deze totale bevolking kan weer worden ontleed in de kleinste ekonomische
eenheden: de huishoudens. Deze huishoudens kan men beschouwen
als de belangrijkste konsumptie-eenheden in een samenleving. Ze kunnen alle
denkbare samenstellingen hebben; in West-Europa is na ongeveer 1500 het
kerngezin, bestaande uit ouders met kinderen, overheersend 2 ). Deze huishoudens
zijn in het algemeen gebonden aan een plaats, de woning.
Om te kunnen konsumeren moeten één of enkele leden van het huishouden
een inkomen hebben. Dit inkomen dient voldoende te zijn om de bron
ervan, voor de meeste mensen alleen hun produktiekracht, in stand te houden.
Men kan nu bij de bestudering van de arbeidsmarkt, dit wil zeggen de
afstemming van de werkgelegenheid op de omvang en aard van de beroepsbevolking
in één bepaald gebied, de vraag stellen, wáár het inkomen van een
huishouden verworven wordt (of wáár het huishouden woont van arbeiders
die in één bepaald gebied werken). Op één moment gezien zijn er de volgende
mogelijkheden:
(a) Men werkt op dezelfde plaats waar ook het huishouden woont. Dit geldt
zowel voor zelfstandigen (zoals boeren, ambachtslieden, vrije beroepen) als
voor arbeiders in de huisnijverheid.
(b) Men werkt niet op dezelfde plaats als waar het huishouden woont. In dat
geval gaat de afstand en de daarmee gemoeide reistijd een rol spelen. Het volgende
onderscheid is daarbij van groot belang:
- men legt elke dag een afstand af van de woonplaats naar het werk en komt
dus weer thuis; verlaat men daarbij de gemeente waar men woont, dan wordt
gesproken over pendelarbeid.
- men legt een afstand af naar het werk, die zó groot is, dat men slechts eenmaal
per week, maand of jaar naar huis komt. In deze gevallen is sprake van
trekarbeid.
Een persoon of een huishouden kan echter ook door de tijd heen van woon-
1. Vergelijk ook Tack 1902, 1/8 en Lucassen 1982.
2. Haks 1982, 141/15Q.
14

plaats veranderen door verhuizing (binnen de gemeente), door interne migratie
(binnen de staat) of door emigratie. Daarbij is het mogelijk, dat deze persoon
of dit huishouden ook van de ene vorm van arbeid (bijvoorbeeld trekarbeid)
naar een andere vorm (bijvoorbeeld pendel of werk aan huis) overgaat.
Noodzakelijk is dit echter niet.
Het tijdstip waarop een trekarbeider het huishouden waartoe hij behoort,
verlaat en ernaar terugkeert en de duur van zijn verblijf elders kan door verschillende
faktoren worden bepaald:
(a) Het werk van de trekarbeider kan aan een specifieke periode gebonden
zijn. Het is mogelijk dat zijn werk gebonden is aan de duur van een projekt,
zoals bij de aanleg van een kanaal of een ander groot werk. Het is ook mogelijk
dat het gebonden is aan de seizoenen van het jaar: vele werkzaamheden,
met name in de landbouw, kunnen slechts op één moment of binnen een
korte periode in het jaar het beste geschieden. Zo was in Holland het gras
in juni het hoogst, zonder dat het dan nog zaad gezet had. Dit was dus de
maand om gras te maaien, op straffe van een lagere produktie of een lagere
kwaliteit van het produkt 3 ). Ander werk kan in een bepaalde periode van
het jaar niet worden uitgevoerd en dient derhalve in de rest van het jaar te
geschieden. Een bekend voorbeeld in nooFdelijke landen is het stilleggen van
steenbakkerijen gedurende de winter. De klei kon wegens regen en vorst dan
niet gevormd maar vooral niet goed gedroogd worden. De steenfabrieken
waren derhalve aangewezen op de periode van maart tot oktober 4 ). Wegens
de seizoengebondenheid van deze soorten werk moest de trekarbeider gedurende
de rest van het jaar ander werk, meestal dichtbij huis of thuis, zien te
vinden.
Wanneer men niet uitgaat van de eisen die het werk stelt dat de trekarbeider
buiten zijn woonplaats verricht, maar van de mogelijkheden van de trekarbeider
om elders te gaan werken dan is ook dáár sprake van seizoengebondenheid.
Bij werkzaamheden die bijvoorbeeld op het kleine landbouwbedrijfje
van de trekarbeider niet zonder hem verricht kunnen worden, is de
trekarbeider gedurende die periode aan zijn woonplaats gebonden. Gedurende
andere periodes van het jaar is zijn arbeidskracht op dat bedrijfje niet (per
se) nodig en kan hij elders werk verrichten. Een bekend voorbeeld zijn de
bergbewoners die gedurende het winterhalfjaar thuis niets konden doen en
derhalve in die tijd werk zochten in de vlaktes en met name in de grote
steden 5 ). Juist het op elkaar aansluiten van deze twee soorten seizoengebondenheid,
namelijk die van het elders en die van het thuis te verrichten werk,
zal één van de centrale koncepten blijken te zijn in deze studie over trekarbeid.
3. Zie hierna hoofdstuk 4a.
4. Zie hierna hoofdstuk 4c.
5. Zie hierna deel.ll, m.n. blz. 145/149.
15

(b) Bij werk dat niet aan een bepaalde periode van het jaar gebonden is, komen
trekarbeiders meestal eenmaal per jaar thuis. Feestdagen als Kerstmis en
Pasen of soms ook de kermis vormen dan veelal de aanleiding. De werkzaamheden
van de volgende groepen vallen hieronder:
- rondtrekkende handwerkslieden die een vak onder de knie proberen te
krijgen, zoals de Duitse Wanderburschen, de Engelse Travelling Brothers en
de Franse Compagnons 6 ); de werkzaamheden van de huursoldaten7); die van
de matrozen op de interkontinentale vaan 8 ); en die van de dienstboden 9 ).
Deze opsomming is geenszins uitputtend; ze geeft slechts enkele grote groepen
aan. In het algemeen zullen ze bij gebrek aan gegevens in de door mij
gebruikte bronnen en literatuur buiten beschouwing blijven.
- rondtrekkende handelaars, ook wel marskramers genoemd, en rondtrekkende
lieden die de kost verdienen in het amusement, zoals liedjeszangers,
kermislui, circusartiesten en toneelspelers 10). Deze mensen hadden tot het
eind van de negentiende eeuw meestal een vaste thuisbasis, waar ze dikwijls
's winters verbleven. Hun aktiviteiten waren van dien aard dat hun klanten
hen maar een of enkele keren per jaar nodig hadden. Met name aan de marskramers
zal in deze studie aandacht besteed worden.
Bij personen die deze, niet aan bepaalde seizoenen van het jaar gebonden
werkzaamheden verrichtten, kwam de overgang van trekarbeid naar permanente
migratie het eerst en het meest voor. Behalve door de aard van de
werkzaamheden en de duur ervan kan dat ook nog bevorderd zijn door het
feit, dat deze meestal door jonge, ongehuwde personen werden verricht. Ze
waren óf al helemaal zelfstandig, ook financieel, óf ze maakten nog een deel
van hun verdiensten over naar hun ouderlijk huis, in afwachting van een huwelijk
en een definitieve vestiging los van het ouderlijk gezin. Naarmate in
de negentiende eeuw de seizoen- en projektgebondenheid van tot dan door
trekarbeiders verricht werk, afneemt, neemt de kans op een overgang van
trekarbeid naar permanente migratie toe.
Deze studie koncentreert zich voornamelijk op de seizoengebonden trekarbeid
van grote groepen arbeiders vanuit duidelijke afstotingsgebieden naar
duidelijke aantrekkingsgebieden. Een samenstel van dergelijke vastomlijnde
aantrekkings- en afstotingsgebieden noem ik een "systeem".
Het aldus omschreven begrip trekarbeid heeft tot nu toe relatief weinig
6. D uitse Wanderburschen: Reininghaus 1981, Roscher 1887, (Bd m 5 ), 621/622; Engelse Travelling Brothers:
Leeson 1979; Franse Compagnons: Coornaert 1966; Barret/Gurgand 1980; zie ook Le Play
1877 /1879, V, 1/59, 424/478.
7. Braudel1976, I, 42; Redlich 1964; Bruijn/Lucassen 1980, 11/29, 134/140; niet alleen legers in Europa,
maar ook, en niet in de laatste plaats koloniale legers als het Franse vreemdelingenlegioen en het Nederlands
K.N.I.L moeten hiervoor bestudeerd worden.
8. Bruijn/Lucassen 1980.
9. Gutton 1981, met name 1011109; Haks 1982, 19/20, 167/174.
10. Zie hierna hoofdstuk 4e.
16

estudering gevonden en voor zover dat wel gebeurde, overwoog de beschrijving;
theorievorming hierover bestaat nog nauwelijks ll ). Het is daarom
niet goed mogelijk om vanuit een bestaand theoretisch kader de studie
van de geschiedenis van de trekarbeid in een bepaald gebied aan te vangen.
Gekozen is voor een presentatie, waarbij het theoretisch kader stapsgewijs
wordt ontwikkeld aan de hand van beschrijving en analyse. Aan die beschrijvingen
liggen een aantal veronderstellingen ten grondslag.
Twee veronderstellingen, ontleend aan de huidige trekarbeid, staan
voorop12). In de eerste plaats ga ik ervan uit dat de trekarbeider er beter van
wil worden, dat wil zeggen dat hij door zijn trek meer hoopt te verdienen
dan waartoe hij tezelfdertijd thuis in staat zou zijn geweest. Dit uitgangspunt
leidt tot vragen naar de ekonomische struktuur van het afstotingsgebied,
naar de soorten werk die trekarbeiders verrichten, naar hun verdiensten,
naar het seizoen waarin ze trekken.
In de tweede plaats ga ik ervan uit dat de werkgevers in het aantrekkingsgebied
er beter van worden. Dit roept de vraag op waarom werkgevers de
voorkeur geven aan trekarbeiders boven lokale arbeiders, als die voorhanden
zijn. Beide veronderstellingen, over de rationaliteit van het handelen van
trekarbeiders en hun werkgevers, betekenen dat ik een ekonomische invalshoek
verkies. Ik ben me ervan bewust dat daardoor allerlei sociale en mentale
aspekten van het trekarbeidersbestaan onderbelicht blijven.
11. D it geldt niet alleen voor de Nederlandse geschiedschrijving, maar ook voor de buitenlandse. Voor
de belangrijkste titels, zie de noten in Bijlage 2; een uitzondering is Bade 1980, die onder meer de relatie
tussen trekarbeid en migratie voor het laat-negentiende-eeuwse Duitsland aan de orde stelt. Bij hem ook
uitvoerige literatuuropgave.
12. Bijvoorbeeld Penninx/Van Velzen 1977, met name 89/107.
17

3
HET NOORDZEE-SYSTEEM; DE KEUZE VAN RUIMTE EN TIJD
Het trekarbeidsysteem dat in deze studie centraal staat is het "N oordzeesysteem"
. Dit systeem bestaat enerzijds uit de aantrekkingsgebieden gevormd
door wat ik verder zal noemen "de Kusten van de Noordzee", zijnde
de kuststrook van Calais in Frankrijk tot het Duitse Butjadingen; en anderzijds
uit de afstotingsgebieden: een achterland, dat zich honderden kilometers
oostelijk en ten dele zuidelijk ervan uitstrekt 13).
De kern van het aantrekkingsgebied, Holland, overtrof in de zeventiende
eeuw alle buurlanden wat betreft zijn ekonomische ontwikkeling. In deze
periode ontstond dit trekarbeidsysteem aldaar 14 ). Bestudering van de mogelijke
samenhang tussen trekarbeid en ekonomische ontwikkeling ligt derhalve
voor de hand. Maar ook het op het eerste gezicht verwonderlijke feit dat
dit trekarbeidsysteem gehandhaafd bleef, nadat de ekonomische ster van
Holland reeds was gedaald, wekt nieuwsgierigheid.
Het uitgangspunt in de tijd is een enquête in het Franse keizerrijk gehouden
rondom het jaar 1811. Deze biedt de unieke mogelijkheid om voor een
groot gedeelte van West-Europa een indruk te krijgen van de omvang van
de trekarbeid. In deze jaren (grofweg 1810-1813) behoorden de gebieden van
het Noordzee-systeem grotendeels tot één staat. Daarvoor en daarna waren
ze versnipperd over ten minste drie staatkundige eenheden, wat betreft het
aantrekkingsgebied en over tientallen wat betreft de afstotingsgebieden.
De toestand op de arbeidsmarkt zoals we die omstreeks 1810 aantreffen is
echter het gevolg van eerdere ontwikkelingen en kan niet vanuit de "Franse
tijd" zelf begrepen worden. Daarom wordt het ontstaan en het verdwijnen
van het Noordzee-systeem bestudeerd. Het ontstaan kan gesitueerd worden
vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw, zodat dat gedeelte vooral de geschiedenis
van het Noordzee-systeem in de zeventiende en achttiende eeuw
zal behandelen. Het verdwijnen valt in de negentiende eeuw.
Tevens wordt het funktioneren van trekarbeid elders in Europa alsmede
summier het ontstaan en verdwijnen ervan aan de orde gesteld. Met name
trekarbeidsystemen in Engeland, Frankrijk, Spanje en Italië worden besproken.
De nadruk ligt echter op het Noordzee-systeem aan het begin van de
negentiende eeuw.
13. De belangrijkste publikaties over het Noordzee-systeem tot nu toe zijn: Tack 1902; Van Asselt 1976;
Idem 1977; Lucassen 1982.
14. Over Holland in de 17e eeuw zie De Vries 1974; over het ontstaan van trekarbeid daarheen Lucassen
1982 en hierna blz. 159/185.
18

4a Algemeen
4
DE BRONNEN
Trekarbeid was een systeem dat voordelen bracht zowel voor het afstotingsgebied
als voor het aantrekkingsgebied. De meeste overheden in beide
delen van het systeem waren hiervan na verloop van tijd diep doordrongen.
Op enkele kameralistische en merkantilistische maatregelen na probeerden
ze in de regel niet gauw juridische belemmeringen op te werpen voor
trekarbeiders 15). Dit betekent ook dat er geen uitgebreide systemen van registratie
bestonden om deze zonodig te kunnen beheersen en beïnvloeden.
Dit brengt met zich mee dat het bronnenmateriaal over trekarbeid bijzonder
schaars is. De grote uitzondering vormde het regime van het eerste Franse
Keizerrijk, dat gedwongen was aan een andere zaak prioriteit te" verlenen boven
de zo profijtelijke trekarbeid, namelijk aan de niet te stillen honger naar
kanonnenvlees. De eerste Franse Republiek en het eerste Franse Keizerrijk
geraakten in steeds omvangrijkere militaire operaties verzeild. Kon men aanvankelijk
nog op vrijwilligers steunen, in 1793 werden alle Fransen in principe
tot de krijgsdienst verplicht en het leger werd door militaire requisities
voltallig gemaakt. In 1798 werd de "conscriptie" ingevoerd. Deze hield in
dat de algemene dienstplicht gold voor Franse mannen in de leeftijd van 20
tot 25 jaar. Sindsdien werd jaarlijks de behoefte aan manschappen vastgesteld
en werd de inlijving door loting bepaald. Naarmate meer "conscrits" werkelijk
opgeroepen werden, kwamen er meer in het geheel niet op, hetgeen een
groot probleem vormde voor de verantwoordelijke prefekten. Een van de
oorzaken bleek te liggen in de seizoengebonden trekarbeid, waardoor
"conscrits" op het moment dat ze opgeroepen werden, eenvoudig niet aanwezig,
ja soms honderden kilometers verderop aan het werk waren. Dit is
waarschijnlijk de reden waarom de minister van binnenlandse zaken in januari
1808 een enquête uitschreef betreffende de trekarbeid, de "migration temporaire"16).
Bij de inlijving van nieuwe gebieden bij het keizerrijk werden
15. Voor voorbeelden van belemmeringen zie onder andere Tack 1902.
16. Chatelain 1976, 23/27, vergelijk ook het antwoord van Pijnacker (ARA, GB 1807/1815,921) op de
enqu&te: de maire heeft dié personen opgegeven "qui se trouvent encore ici à cause qu'ils sont été ici peut
&tre juste dans les annees Lorsque Ie Conscription était dans leur Pays", en de prefekt van Bouches du
Weser, 28/5/1811 (SAB, F 3a III) aan de onderprefekt van Bremen: "il est nécessaire ... de prévenir une
absence qui favoriserait ceux dont l'intention est de se dérober à la conscription et qui nous priverait en
outre des ouvriers qui no us sont si nécessaires pour I'exécution des traveaux de la nouvelle route".
19

de kersverse prefekten al spoedig gekonfronteerd met een lawine aan enquêtes
die in de voorafgaande jaren reeds in de rest van het keizerrijk waren gehouden.
Zo drong graaf De Montalivet, de minister van binnenlandse zaken
in Parijs, op 13 november 1811 er bij zijn prefekten in het een jaar tevoren
ingelijfde koninkrijk Holland op aan, de vragenformulieren betreffende de
"migration temporaire" in te vullen. In de zuidelijke delen van Nederland,
al eerder ingelijfd, en in België werden de vragen al eerder gesteld; in de nog
later, in 1811, ingelijfde Duitse gebieden werden ze nog later gesteld. Al met
al zijn in Parijs op deze enquête antwoorden bewaard die zijn binnengekomen
tussen 1808 en 1813. Voor het Noordzee-systeem betreffen ze meestal
de jaren 1810 tot 1812. We zullen voor het gemak, naar analogie van de vraag
van De Montalivet aan de "Hollandse" departementen, spreken over "de enquête
van 1811". Overigens is de Franse regering nooit aan een administratieve
verwerking van de gegevens toegekomen, laat staan aan een uitgave.
Het unieke van deze enquête is dat dit de enige keer in de geschiedenis van
het Noordzee-systeem is dat vrijwel het gehele gebied bestreken werd.
Slechts een klein gedeelte van de oostelijke helft van het gebied viel buiten
het keizerrijk. Het gaat om de gebieden ten westen van grofweg de lijn
Hamburg-KasseI. Buiten het keizerrijk vielen de voor ons interessante gebieden
van het groothertogdom Berg, het groothertogdom Hessen, het vorstendom
Waldeek, het koninkrijk Westfalen en de vorstendommen Schaumburg-Lippe
en Lippe-Detmold (zie Kaart 1).
Het laatstgenoemde gebied hield reeds tientallen jaren een eigen registratie
bij van onderdanen die vertrokken voor trekarbeid. Deze registratie is ook
voor de jaren rondom 1810 beschikbaar, zodat het vorstendom Lippe­
Detmold, hoewel het zijn zelfstandigheid wist te behouden, in deze studie
op voet van gelijkheid met de Franse departementen behandeld kan
worden 17 ). Wat de andere voor ons interessante gebieden buiten het keizerrijk
betreft, is het met name te betreuren, dat het koninkrijk Westfalen geen
eigen administratie van trekarbeiders bijhield; de overige gebieden zijn in dit
opzicht van ondergeschikt belang. We zijn echter niet geheel van gegevens
verstoken aangezien ieder departement niet alleen moest opgeven waarheen
de inwoners vertrokken, maar ook vanwaar trekarbeiders binnen kwamen.
Hierdoor zijn toch nog veel gegevens over de "grensgebieden" overgeleverd
18 ).
Ter bestudering van het Noordzee-systeem zijn de enquête-antwoorden
van 31 departementen en de statistische gegevens van het vorstendom Lippe
verwerkt. Zoveel mogelijk werden hierbij de antwoorden van de laagste
bestuurlijke echelons gebruikt, dus de antwoorden van de maires aan de
sous-prefekten en de antwoorden van deze laatsten aan de prefekten.
17. Vergelijk Bijlage 1-6 en Boot/Lourens/Lucassen 1983.
18. Voor enige mogelijkheden om de Westfaalse gegevens verder te interpreteren, zie Bijlage 1-34.
20

KAART 1 Staatkundige indeling van het bestudeerde gebied in. 1811
Noordzee
/ ----
/ -----
SL Schaumburg-Lippe 1S: Kassei KR Koninkrijk
LD Lippe-Detmold H. Hamburg GH Groothertogdom
W Waldeck H. - D. Hessen-Darmstadt H Hertogdom
21

De antwoorden van de volgende departementen werden bestudeerd (zie
Kaart 2):
- in Noordwest-Duitsland: Bouches de l'Elbe, Bouches du Weser, Ems
Oriental, Ems Supérieur, Lippe (plus de registratie van het vorstendom
Lippe-Detmold);
- in hoofdzaak in het huidige Nederland: .Ems Occidental, Frise, Bouches
de l'Issel, Issel Supérieur, Zuyderzee, Bouches de la Meuse, Bouches de
l'Escaut, Bouches du Rhin, Meuse Inférieure;
- in hoofdzaak in het huidige België: Lys, Escaut, Deux Nèthes, Dyle, Jemappes,
Sambre et Meuse, Ourthe;
- in hoofdzaak in het huidige Luxemburg: Forêts;
- in hoofdzaak in de huidige Duitse Rijnstreek: Roër, Rhin et Moselle, Sarre,
Mont Tonnerre;
- in hoofdzaak in het huidige Noord-Frankrijk: Pas de Calais, Nord, Ardennes,
Meuse, Moselle.
Voor de andere systemen aan het begin van de negentiende eeuw, die in
deel II van deze studie ter vergelijking aan bod komen, is gedeeltelijk gebruik
gemaakt van het Franse enquête-materiaal (betreffende de Zwitserse en Italiaanse
departementen), gedeeltelijk van verspreide gegevens in de literatuur
(onder andere voor Denemarken, Engeland en Spanje en van het standaardwerk
van Chatelain voor Frankrijk)19).
Ten behoeve van de exkursies in de tijd voor verschillende, vooral Nederlandse
en Duitse, gebieden is gebruik gemaakt van veelsoortige en ongelijksoortige
archivalia en literatuur.
Hetzelfde geldt voor de kwalitatieve beschrijving van de gebieden, reizen en
werkzaamheden in het eerste deel. Deze bronnen en literatuur worden
steeds ter plekke verantwoord.
De kwalitatieve bronnen en literatuur betreffende het Noordzee-systeem
hebben overwegend betrekking op Nederland en Westfalen, terwijl met name
de trekarbeid in België minder gedokumenteerd is.
4b De beantwoording van de enquête van 1811
Ik zal nu nader op de enquête van 1811 ingaan. De vragen zoals ze door
de minister van binnenlandse zaken aan de prefekten werden gesteld, ontleen
ik aan de brief van Parijs aan de prefekt van het departement van Meuse Inférieure
te Maastricht. Ze luidden:
"Je désirois pour completter des recherches fort avancées, obtenir de vous
des renseignemens sur les ouvriers et journaliers originaires de votre Département
qui peuvent être dans l'usage d'en sortir périodiquement, à certaines
19. Zie Bijlage 2.
22

KAART 2 Departementale indeling van het bestudeerde gebied in 1811
B.
B. de ....... Bouches de I n f. Inférieur
oe. Occidental Z.Z. Zuyderzee
or. Oriental S. et M. Sambre et Meuse
sup . Supérieur
_ _ _ _ _ Lijn Hannover-Kassei
23
Mo. Moselle
Lippe
Detmold

époques de l'année, pour aller se livrer dans d'autres parties de l'Empire, ou
dans les pays étrangers, à divers travaux. Je vous prie dans Ie cas ou ces sortes
d'émigrations auroient lieu dans la contrée que vous administrez, de m'indiquer
Ie nombre, au moins approximatif, des personnes qui s'y livrent, les
cantons do nt elles sortent, les époques ordinaires de leur départ et de leur
retour, les pays ou elles se rendent, les professions qu'elles y exercent, et enfin
autant que possible Ie montant des som mes q'on estime qu'elles peuvent
rapporter dans leurs foyers pour prix de leurs journées. Supposé que des individus
étrangers à la porti on de l'Empire que vous administrez, soient de leur
coté dans l'habitude de s'y rendre, pour y être employés aux travaux de
l'agriculture ou des arts mécaniques, je vous engage à me procurer à leur
égard des informations analogues à celles dont je viens de vous entretenir.
Je compte, pour avoir ces éclaircissemens aussi promptement qu'il sera possibie,
sur votre zèle et votre attention"20).
Vrij vertaald vroeg Parijs dus aan Maastricht, evenals aan alle andere prefekten:
Graag zou ik inlichtingen ontvangen over de dagloners uit uw departement,
die de gewoonte hebben tijdelijk uw departement te verlaten gedurende een
bepaalde periode van het jaar om zich in andere delen van het keizerrijk of
in het buitenland te gaan wijden aan verschillende werkzaamheden.
Van deze personen zou ik willen weten:
- het aantal, in ieder geval bij benadering
- het kanton vanwaar ze vertrekken
- het tijdstip waarop ze gewoonlijk vertrekken en terugkomen
- hun bestemming
- het beroep dat ze elders uitoefenen
- de opbrengst van hun werk, die ze mee naar huis kunnen nemen.
Mochten van elders dergelijke mensen in uw departement komen werken,
dan zou ik over hen graag dezelfde inlichtingen ontvangen. Voor een zo snel
en zo goed mogelijke beantwoording reken ik op uw ijver en op uw opmerkzaamheid.
Niet alleen stelde de minister hiermee de eerste vraag van deze studie; we
kunnen ook nu nog een beroep doen op de indertijd betoonde ijver en opmerkzaamheid
van de prefekten. Om "zo spoedig mogelijk" hun antwoorden
te kunnen insturen moesten de meeste prefekten zich veel inspanningen
getroosten: de gevraagde inlichtingen lagen in het algemeen niet voor het
oprapen in de beschikbare administratie 21 ). Prefekten die binnen enkele weken
een antwoord wisten in te sturen, maakten zich er, zoals we zullen
20. RAL, Nedermaas 2808 (brief Parijs 4/3/1811 aan de prefekt van de Meuse Inférieure); Chatelain 1976,
25.
21. Voor het navolgende zie Bijlage 1 en de bronnenveramwoording aldaar; voor Frankrijk: Chatelain
1976, 23/51.
24

konstateren, met een Jantje van Leiden vanaf, ofwel bestuurden een departement
waar het verschijnsel onbelangrijk was. Het eerste is voor dit onderzoek
uiteraard het ergste. Maar in niet weinig gevallen volgde dan een rappel
vanuit Parijs waarin om aanvullende informatie werd gevraagd. Grofweg
kunnen de volgende manieren van antwoorden gerekonstrueerd worden:
- de prefekt besloot een antwoord samen te stellen op basis van algemene
notities die hij en zijn ambtenaren over dit verschijnsel hadden. Dit resulteerde
meestal in snelle of korte antwoorden. De kroon spande Sambre et
Meuse waar verwezen werd naar het supplement over immigratie en emigratie
in de "grande Mémoire" van ongeveer 1805. Verder vallen in deze kategorie
de departementen Lys, Escaut, Bouches de l'Elbe en Rhin et Moselle.
Zeker moet ook Bouches de l'Escaut hiertoe gerekend worden: de prefekt
antwoordde dezelfde dag als waarop hij de vraag van Parijs ontving. Het antwoord
was dan ook zo vaag dat Parijs verdere inlichtingen vroeg. Vervolgens
deed men twee dagen over het formuleren van een iets uitgebreider antwoord.
Of hiermee in de hoofdstad nu wel genoegen werd genomen, is niet
meer na te gaan.
- De prefekt besloot een antwoord op te stellen aan de hand van ädministratieve
bescheiden onder zijn berusting. Waarschijnlijk gebeurde dit in het departement
van de Dyle, maar zeker, zij het steeds op een verschillende manier,
in Ems Oriental, Ourthe en Frise.
Ems Oriental ontleende het antwoord aan de archieven van de Kriegs- und
Domänenkammer. Deze voormalige Pruisische, centralistisch georganiseerde
instelling beschikte inderdaad over een zeer uitvoerige administratie van
het Oostfriese ekonomische leven.
Ourthe besloot de passenregistratie van de voorgaande jaren (1808-1810) te
analyseren en berekende hiervan gemiddelden om deze als de trek vanuit het
departement te presenteren.
Frise ten slotte kon beschikken over een enquête, al een jaar eerder door de
toenmalige landdrost van Friesland gehouden, naar het voorkomen van buitenlandse
arbeiders in de patentregisters van 1809 22 ). De resultaten hiervan
werden door de prefekt eenvoudigweg voorgesteld als de totale omvang van
de trekarbeid in 1811.
- De prefekt besloot deskundigen te raadplegen. Een mooi voorbeeld is
Meuse Inférieure. Hier werden adviezen ingewonnen van vijf personen, verspreid
over het gehele departement. Deze personen behoorden op dat moment
niet tot één administratief lichaam. Het enige wat ze gemeen hadden
was dat ze allen eens lid waren van de conseil général van het departement.
We kunnen hen als leden van de departementale elite beschouwen, sterk leunend
op uitgebreid grondbezit. Ems Supérieur ontving - het is onbekend of
22. Voor de patentbelasting en de plaats van "buitenlandse arbeiders" daarin zie Lucassen 1982,343.
25

hierom expliciet gevraagd werd - onder meer een uitvoerig rapport van een
voormalige "Amtmann".
- De meest gebruikte methode was het raadplegen van de sous-prefekten,
soms ook van andere ambtenaren in funktie, als van de gendarmerie impéria­
Ie, de burgemeester van Amsterdam (in Zuyderzee) of een directeur de police.
In de meeste gevallen raadpleegden de sous-prefekten op hun beurt de
maires. Meestal leverde dit uitgebreide informatie op. Uitzonderingen waren
de maires van het arrondissement Almelo (Bouches de l'Issel) die zo onder
de maat antwoordden, dat de sous-prefekt zijn toevlucht nam tot zijn eigen
administratie waarin hij gegevens had over de uitgereikte "veiligheidskaarten"
(paspoorten voor binnen het rijk). Deze nauwkeurige maar tijdrovende
manier van materiaalverzamelen van sous-prefekten en maires werd toegepast
in ]emappes, Forêts, Roër, Lippe, Ems Supérieur, Bouches du Weser,
Ems Occidental, Bouches de l'Issel, Bouches du Rhin, Issel Supérieur, Bouches
de la Meuse en Zuyderzee. Veel rappellen kwamen hieraan te pas. Dat
vertraagde beantwoording niet alleen aan menselijke nalatigheid geweten
kon worden, blijkt uit een brief van de sous-prefekt van het arrondissement
Quakenbrück (Ems Supérieur). Hij schreef op 26 december 1811: "je vous
prie Monsieur Ie Prefet de vouloir pardonner que ces renseignemens vous
parviennent si tard, mais la correspondance avec les maires étant interrompue
à diverses parties à cause des inondations, il m'a été impossible de les receuillir
plûtot".
Evenmin als hun superieuren konden de maires de gevraagde gegevens zó uit
hun mouw schudden. Een aantal voorbeelden uit Bouches de la Meuse
maakt verschillende wijzen van beantwoording duidelijk.
In een aantal plaatsen, bijvoorbeeld Zoetermeer, werden de patentregisters
gebruikt, waarin de arbeiders van buiten het oude koninkrijk Holland werden
aangeslagen. In Rijswijk (Zuid-Holland) - evenals in Westzaandam in
Zuyderzee - werd werkgevers om inlichtingen gevraagd; in Ter Aar is sprake
van "renseignements de gens experts". Overigens werd de enquête in dit departement
zeer professioneel opgezet: er werden zelfs aparte formulieren
voor gedrukt (zie Afbeelding 1).
In Smilde (Ems Occidental) maakte de maire gebruik van zijn administratie
betreffende afgegeven veiligheidskaarten.
Soms moest een maire opboksen tegen onwillige onderdanen. De maire van
Barkhausen (Ems Supérieur) schrijft: "Nachdem ich zweymal die Einwohner
meiner Mairie aufgefordert hatte, die von Ihnen aufgeworfenen F ragen
zu beantworten, wobeij ich zum leztenmalen die Drohung ergehen lies, wer
seine Auswanderung jetzt nicht anzeigen würde, könne hernach keinen Pass
erhalten, erschien ein einziger".
Van openlijke sabotage van de beantwoording is nauwelijks sprake. Als in
26

Zuyderzee enige tijd ná de sous-prefekt ook nog eens de keizerlijke gendarmerie
dezelfde inlichtingen komt inwinnen, kan men wel een zekere korzeligheid
bespeuren. Eind december 1811 rijden twee keizerlijke gendarmen
door het arrondissement "om te verneemen naar vreemdelingen"23). In Diemen
en Diemerdam vindt men dit kennelijk volstrekt overbodig en doet
men alsof men niet begrijpt waarover het gaat. Op de vraag naar "onbekende
vreemdelingen" heet het: "om de opgaven van eerstgenoemde te doen behoord
men onderrigt te worden hoedanige men bedoeld en hoe lange dezelve
in de gemeente moeten gewoond hebben en bekend geweest om niet als
vreemdelingen aangemerkt te worden". En in Watergraafsmeer, waar men
evenals in Diemen een maand tevoren een zeer mooi en uitvoerig antwoord
had ingestuurd, heet het bij deze tweede gelegenheid in antwoord op vier
vragen:
"1. Indien men door vreemde werklieden verstaat de buytelanders zijnder
in deesen gemeente zeer veel van deese mensche zijn in vasten dienst, [ ... ] 't
jaar om dit precies op te geven zoude men ten minste drie daagen toe benoodigt
hebben om op te neemen.
2. Dit sou de al meede alsdan blijken.
3. Dit is geheel onseeker de meeste blijven.
4. Dit moet men al meed en ondersoeken en van de baasen afvraagen" , etc.
4c De bewerking van de enquête-gegevens
Om een totaalbeeld van de trekarbeid te kunnen geven binnen het
Noordzee-systeem moeten de ongelijksoortige antwoorden van de prefekten
en hun ondergeschikten vergelijkbaar gemaakt worden. Vervolgens kan
voor het hele gebied de omvang van de trek van arbeiders in totaal en naar
werksoort bij benadering worden vastgesteld. Bij dit kwantificeren dient
men de antwoorden nogal eens te wegen en interpreteren. Dit is gebeurd in
Bijlage 1.
Ik heb geprobeerd bij de interpretatie van de enquête-antwoorden zowel
overschattingen als onderschattingen te vermijden.
Overschattingen zijn in principe mogelijk doordat het voorkomt dat één trekarbeider
in hetzelfde jaar op twee verschillende plaatsen werkt en dus twee
keer geteld kan worden. Dit is bijvoorbeeld mogelijk bij arbeiders die in het
voorjaar in het veen of aan de dijken werken en in juni daaropvolgend gras
gaan maaien. Omdat de prefekten expliciet op dit verschijnsel wijzen en tevens
omdat ik de gegevens van afstotings- en aantrekkingsgebieden met elkaar
vergelijk, meen ik in het algemeen deze val vermeden te hebben. Te
23. Deze uitdrukking uit het antwoord van Ouder-Amstel (Zuyderzec).
28

estemder rlekke ZIJn deze mogelijke dubbeltellingen In Bijlage 1
besproken 24 .
Anderzijds dienen onderschattingen evenzeer vermeden te worden. Deze
zijn evenwel mogelijk omdat in een aantal gevallen wel de soort trek, maar
niet de aantallen daarbij betrokken arbeiders gegeven worden. Indien redelijkerwijs
verondersteld mag worden dat het hier om grote aantallen gaat - dat
wil zeggen om honderdtallen - heb ik geprobeerd aan de hand van andere
bronnen een schatting te maken. In alle andere gevallen heb ik de trek pro
memorie ("PM") opgevoerd. Een tweede reden waarom bepaalde soorten
trek onderschat kunnen worden, is het kriterium dat ten grondslag ligt aan
de enquête: de prefekten dienen trek die de departementale grenzen overschrijdt
te vermelden. De "interne trek" binnen het departement valt dus
in principe buiten de enquête. Gelukkig hebben verschillende prefekten deze
interne trek toch vermeld. Ik heb ook deze gegevens zoveel mogelijk opgenomen,
maar in een aantal gevallen zal deze interne trek zeker onderschat
zijn 25 ).
De bewerkte resultaten van de antwoorden van de prefekten in het gebied
van het Noordzee-systeem overziend, ben ik van mening dat de enquête van
1811 een redelijk betrouwba,!r beeld van de trekarbeid geeft. Dit geldt eveneens
voor het Italiaanse deel van het keizerrijk 26 ).
Tot slot moet ik er nog op wijzen dat de laatste jaren van het eerste Franse
keizerrijk een dieptepunt in de omvang van de trekarbeid, zowel in het noorden
als in het zuiden van het rijk, te zien geven 27 ). Opvallende afwezigen in
het noorden zijn de matrozen van de handelsvloot, die in verband met het
Continentale Stelsel niet kon uitvaren 28 ). Ook vele publieke werken, zoals
droogmakerijen en bedijkingen in Holland en Zeeland lagen in deze jaren
stiF9). Hierdoor en door het krijgsbedrijf dat vele mannen vergde, gingen er
rondom 1811 waarschijnlijk veel minder trekarbeiders op pad dan de jaren
I I
ervoor en erna.
24. Bijvoorbeeld in Bijlageu 1·11 en 1-12.
25. Zie in Bijlage 1 de antwoorden op vraag E; onder andere voor West-Vlaanderen mag verondersteld
worden dat een aanzienlijke interne trek onder water is gebleven, vergelijk Bijlage 1-21.
26. De gegevens van het overgrote deel van de departementen binnen het Noordzee-systeem hebben betrekking
op het jaar 1811. Daar waar dat niet het geval was (zie het navolgende lijstje) is in Bijlage 1 een
schatting gemaakt van het aantal voor 1811, op basis van daar gegeven kriteria. Gegevens over 1809: Frise,
Ardennes; 1809/ 1810: Moselle; 1808/1810: Ourthe; 1810: Pas de Calais, Dyle, Escaut, ]emappes, Lys,
Rhin et Moselle, Sarre; 1812: Bouches de l'Elbe. Het gaat hier dus om met name departementen in het
zuiden en zuidoosten van het bestudeerde gebied. Voor de antwoorden van de rest van het keizerrijk zie
Bijlagen 2-2 en 2-3.
27. Zie hierna blz. 174/175 en bijvoorbeeld Bijlage 1 bij de verschillende departementen sub H en Bijlage
2-3, noot 16.
28. Zie hierna blz. 109.
29. Zie hierna blz. 83.
29

DEEL I
BESCHRIJVING EN ANALYSE VAN HET NOORD­
ZEE-SYSTEEM: HET NOORDEN VAN HET FRANSE
KEIZERRIJK RONDOM 1811
31

te verbinden is een hoofdstuk over de reis ingelast. Daarin wordt de route
van het afstotings- naar het aantrekkingsgebied, voornamelijk aan de hand
van beschrijvende bronnen gerekonstrueerd. De enquête van 1811 bevatte
hierover geen vragen.
34

KAART 3 Aantrekkingsgebieden in 1811 waarin minimaal 500 arbeiders kwamen werken 3 )
Grand Canal du Nord
§ Aantrekkingsgebieden
3. Op basis van Bijlage 1.
36

KAART 4 Mstotingsgebieden in 1811 vanwaar minimaal 500 arbeiders elders gingen werken')
_ "Waterscheidingen"
ITIIIJ Afstotingsgebieden
4. Op basis van Bijlage 1.
37

Er zijn twee departementen die trekarbeiders aantrokken en niet aan de
Noordzeekusten lagen: Mont Tonnerre en Roër. In Mont Tonnerre trokken
de Rijnoevers rondom Mainz en Spiers nogal wat arbeiders. Omdat naar dit
geïsoleerde aantrekkingsgebied, in vergelijking met de Kusten van de Noordzee,
een miniem aantal arbeiders trok, laat ik dit gebied verder buiten beschouwing.
De tweede uitzondering is het departement van de Roër. De trekarbeid naar
dat departement was echter incidenteel. Daar, en in het naburige Meuse Inférieure,
werd in die tijd het Grand Canal du Nord gegraven, een kanaal dat
de verbinding tussen Schelde, Maas en Rijn tot stand moest brengen. Dit
werk trok duizenden arbeiders, de meesten uit het departement van de Ourthe.
Na de inlijving van het koninkrijk Holland bij het Franse keizerrijk
werden deze ,werkzaamheden echter gestopt en hield Roër op een aantrekkingsgebied
te zijn.
De afstotingsgebieden vertonen een weliswaar duidelijk, maar toch een
minder eenvormig beeld dan de aantrekkingsgebieden. Op Kaart 4 zijn de
verschillende aaneengesloten afstotingsgebieden met letters aangegeven. Zij
zullen achtereenvolgens de revue passeren.
Het gebied, aangeduid met de letter A leverde verreweg de meeste arbeiders.
Het strekt zich uit van de Veluwe, Twente en het Drents-Friese veengebied
in het westen tot aan de lijn Münster-Osnabrück-Minden-Lüneburg in het
oosten. De trek was echter grotendeels op een ander aantrekkingsgebied georiënteerd
dan de rest. Hiervandaan ging het gros van de arbeiders in noordelijke
(Denemarken) en oostelijke (Mecklenburg) richting. De grens die samenvalt
met de departementale grens tussen Bouches de l'Elbe en Bouches
du Weser zou ik een "waterscheiding" willen noemen. Ten westen ervan
trokken de trekarbeiders naar de Kusten van de Noordzee, ten oosten ervan
naar Denemarken en Mecklenburg.
Het gebied B wordt gevormd door een "schiereiland", bij Minden verbonden
met het eerste gebied en bestaande uit het vorstendom Lippe en een
groot deel van het Regierungsbezirk Minden met kleine delen van Hessen
en van het Regierungsbezirk Münster. Dit schiereiland zal ik in het vervolg
noemen "Minden/Lippe/Wiedenbrück".
Verder naar het zuiden ligt het gebied C. De kern hiervan vormt het departement
van de Bouches du Rhin met de aangrenzende gebieden van Meuse Inférieure
in het zuidoosten en, in het westen, van Deux Nèthes en Escaut
(hiervan het oosten van Zeeuws-Vlaanderen en de streek onmiddellijk ten
zuiden daarvan).
Het allerkleinste, maar desalniettemin een zeer duidelijk afstotingsgebied is
gebied D, de streek ten noordoosten van Luik. Dit gebied ligt voor het allergrootste
deel in Ourthe, maar ook (de noordoever van de Jeker) in Meuse
Inférieure.
38

Het gebied E bestaat uit de aan elkaar grenzende afstotingsgebieden van Jemappes
en N ord.
De gebieden F, G en een gedeelte van I komen in zoverre overeen dat daarvandaan
één specifiek soort arbeiders kwam: houtvlotters.
Ten slotte zijn er de gebieden H en een gedeelte van I; deze liggen aan de
andere kant van een "waterscheiding". De trekarbeiders van Meuse (gebied
H) gingen bijna allemaal in zuidelijke richting, verder Frankrijk in. De arbeiders
van Mont Tonnerre gingen waarschijnlijk voor zover ze niet binnen
hetzelfde departement naar de Rijnoevers trokken, naar het zuidelijker gelegen
Bas Rhin.
Samenvattend blijken voor de Kusten van de Noordzee de volgende afstotingsgebieden
van belang: het grote gebied ten oosten ervan, samen met het
daarmee verbonden "schiereiland" Minden/Lippe/Wiedenbrück; het gebied
ten zuiden van de kern van het aantrekkingsgebied, samen met het daarvan
afgescheiden "eiland" ]emappes/Nord; het zeer kleine Luikse "eiland" en
ten slotte de herkomstgebieden van de houtvlotters in het middelgebergte
van Eifel, Hunsrück en Pfalz.
Binnen de afstotingsgebieden zijn aan de hand van de gegevens twee duidelijke
"waterscheidingen" te onderkennen: die tussen de departementen Bouches
de l'Elbe en Bouches du Weser in het noordoosten en die welke door
de Ardennen en de Eifel loopt in het zuiden. (Henegouwen was een overgangsgebied:
vóór 1811 placht men naar de Kusten van de Noordzee te gaan;
daarna ging de trek vanuit dit departement naar het zuiden.)
In het oosten is geen sprake van een waterscheiding: een trek naar het
oosten is in de gegevens niet terug te vinden: we kunnen alleen konstateren
dat men ten oosten van de lijn Hamburg-Kassel niet trok. Deze gegevens
over waterscheidingen en het ontbreken van trek aan de oostelijke grens van
het afstotingsgebied leiden tot de voorlopige konklusie dat de maximale afstand
waarover in 1811 de trek naar de Kusten van de Noordzee plaats vond,
ongeveer 250 à 300 kilometer bedroeg 5 }.
Nu het aantrekkingsgebied en de afstotingsgebieden geografisch in kaart
zijn gebracht verdienen drie vragen een, tenminste voorlopig, antwoord. De
eerste vraag is die naar de reden waarom het aantrekkingsgebied deze specifieke
vorm vertoont. De tweede is gelijkluidend wat betreft de afstotingsgebieden.
De derde vraag is hoe de situatie in de "neutrale" gebieden, waar
geen noemenswaardige trek plaatsvond, beoordeeld moet worden.
5. Zie hierna hoofdstuk 3. Deze afstand betekent maximaal 10 dagreizen indien de hele afstand te voet
wordt afgelegd, hetgeen echter haast nooit gebeurde, vergelijk Reiningshaus 1981, 9.
39

zb Kenmerken van de aantrekkingsgebieden
De vraag naar de reden van de specifieke vorm van het aantrekkingsgebied
kan men trachten te beantwoorden door te zoeken naar gemeenschappelijke
ekonomische kenmerken van dit gebied, maar ook door te zoeken naar verschillen
met het afstotingsgebied. Aangezien beide gebieden in het algemeen
aan elkaar grenzen, zal een verklaring van deze juist zo scherpe grens waarschijnlijk
meer licht hierop kunnen werpen.
Het geschetste aantrekkingsgebied aan de Kusten van de Noordzee was allereerst
een verkeersgeografische eenheid. Deze kuststrook, nergens meer
dan 50 kilometer breed, bevatte van zuid tot noord talloze zeehavens. Daarnaast
waren er rivierhavens in dit deltagebied.
Misschien nog belangrijker dan de bereikbaarheid via zee en grote en kleine
rivieren was het interne verkeers- en kommunikatienet. In dit gebied ontstond
in de zestiende, maar vooral in de eerste helft van de zeventiende eeuw
een uitgebreid netwerk van kanalen, de trekvaarten, waardoor de onderlinge
bereikbaarheid van de daar gelegen plaatsen optimaal werd6). Jan de Vries,
die dit trekvaartsysteem onderzocht, ziet hierin een van de verklaringen
voor de bloei van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën. Dat ook
voor de afvoer van de turf het waterwegennet van doorslaggevende betekenis
was, is aangetoond door De Zeeuw7).
Overigens zijn er meer gemeenschappelijke kenmerken voor dit gebied te
noemen. Zeer duidelijk kwam het verschil tussen de Kusten van de Noordzee
en de rest van Nederland tot uiting in de eerste grote demografische studie
van Nederland over een lange termijn: het gemeenschappelijk werk van
de "Wageningers" in 19658). De demografische ontwikkeling van de
kuststreek en het achterland verschilde in haast alle opzichten. Dit hing samen
met de verschillende ekonomische specialisaties van deze gebieden. De
kuststreek werd daarbij gekenmerkt door kapitaalintensieve landbouw
(vooral teelt van industriegewassen en hoogwaardige voedingsmiddelen; veeteelt
en verweiderij9), industrie, handel en verkeer. De overige gewesten
waren enerzijds veel meer op extensieve landbouw en anderzijds meer op
huisindustrie gericht, terwijl handel en verkeer er een veel ondergeschiktere
rol vervulden. Hiermee hing samen dat de kuststreek veel meer geurbaniseerd
was10). Ten slotte is het opvallend dat de lonen in de kuststreek, zowel
in Nederland, Duitsland als in België beduidend hoger waren dan in het ach-
6. De Vries 1978, kaarten op 65 en 88; voor België en Noord-Frankrijk nog specifiek 43/44; voor trekvaarten
in Oost-Friesland zie o.m. Wiarda 1880, 33.
7. De Zeeuw 1978, met name 16/19.
8. Faber e.a. 1965; zie ook Slicher van Bath 1975.
9. De Vries 1974 en Swart 1910, 224/227 (vergelijking van de Nederlandse en de Duitse kuststrook).
10. Van der Woude 1980, met name 137/139.
40

..-: -- - - - - - ---
terland, hetgeen volgens De Meere weer direkt samenhing met verschillen
in de kosten van levensonderhoud ll ),
Zeer globaal beschouwd blijken de Kusten van de Noordzee dus in verkeersgeografisch,
ekonomisch en demografisch opzicht een aantal gemeenschappelijke
kenmerken te vertonen.
Nu dient nauwkeuriger de grens tussen aantrekkings-, afstotings- en neutrale
gebieden te worden bezien. De grondsoort lijkt een belangrijk gegeven.
In Zeeuws-Vlaanderen bestaat een verschil tussen het westelijk deel, het aantre.kkingsgebied,
met rijke zeekleigronden, en het oostelijk deel, het afstotingsgebied
met f?ronden van mindere kwaliteit 12 ). Gaat het hier om kwaliteitsverschillen
bmnen eenzelfde grondsoort (de zeeklei), duidelijker worden
de verschillen in Noord-Brabant waar de zandgronden ten zuiden van de lijn
Bergen op Zoom-Geertruidenberg-Den Bosch de afstotingsgebieden vormden
en de zeekleigebieden ten noorden van deze lijn de aantrekkingsgebieden.
Hetzelfde is te zien in de provincies Noord-Holland en Utrecht: ten
oosten van de lijn Muiden-Zeist de zandgronden als afstotingsgebieden en
ten westen ervan de veen- en kleigronden als aantrekkingsgebieden. Hetzelfde
geldt voor de IJsselvallei, de Kop van Overijssel, Friesland, Groningen en
Oost-Friesland en ten slotte voor het vruchtbare zeekleigebied Butjadingen
met zijn achterland van venen en zandgrond. In al deze gevallen dienen de
venen, ook wanneer ze bij zandgronden liggen, telkens wel bij de aantrekkingsgebieden
gerekend te worden.
Deze grens van zuid tot noord volgens soort en kwaliteit van de grond,
samenvallend met het aantrekkings- en afstotingsgebied, wordt echter soms
op merkwaardige wijze doorbroken. Dit is met name in het gebied van de
grote rivieren het geval. Daar verschijnen in overigens zeer vruchtbare zeeen
rivierkleigebieden ineens "neutrale" gebieden, dat wil zeggen gebieden
waarheen niemand ging en vanwaar niemand vertrok. Het gaat hier om met
name de Krimpenerwaard, de Lopikerwaard, het oosten van de Alblasserwaard,
de Vijf Heren Landen, het Land van Heusden en Altena en vergelijkbare
gebieden ten oosten hiervan (de Betuwe). Hierbinnen kwamen zelfs
kleine afstotingsgebieden voor zoals de zuidelijke dijk van de Alblasserwaard
(Sliedrecht en omgeving) en de aan de overkant van het water gelegen noordelijke
dijk van het Land van Heusden en Altena (Werkendam e.o.). Deze
plaatsen stonden vooral bekend om hun polderjongens, zoals trouwens meer
plaatsen in het gebied van de grote rivierenD). Deze op 't eerste gezicht uitzonderlijke
situatie in het rivierengebied verdient verderop in dit hoofdstuk
een verklaring.
11. De Meere 1980, met name 358/359 (Tabel 1, kolom VIII); De Meere 1982, 71/77; voor het verschil
tussen Oost-Friesland en het binnenland: Wiarda 1880, 72/73.
12. Bouwman 1946.
13. Zie hierna hoofdstuk 4b.
41

Ik kom voorlopig tot de konklusie dat de Kusten van de Noordzee als aantrekkingsgebied
rondom 1800 in ekonomisch opzicht werden gekenmerkt
door gunstige natuurlijke omstandigheden als grondsoort, aanwezigheid van
delfstoffen (turf) en gunstige verkeersgeografische ligging, verder ontwikkeld
door verbetering van de infrastruktuur zoals kanalen, steden en havens.
2c Kenmerken van de afstotingsgebieden en de neutrale gebieden
In grote lijnen vertoont het achterland van de Kusten van de Noordzee een
aantal gezamenlijke kenmerken, die als een negatie van de kenmerken van
het aantrekkingsgebied kunnen worden opgevat: het ontbreken (of niet exploiteerbaar
zijn) van venen, in het algemeen minder vruchtbare grond, een
ongunstiger verkeersgeografische ligging en een veel minder ontwikkelde infrastruktuur.
Aantoonbaar is ook, dat het loonniveau in deze gebieden aanmerkelijk
verschilde van dat in het aantrekkingsgebied.
Deze gemeenschappelijke kenmerken leidden echter niet in het hele achterland
tot trekarbeid en in die gebieden waaruit trekarbeid wel plaats vond,
geschiedde dat niet altijd met dezelfde intensiteit. Genoemde gemeenschappelijke
kenmerken zijn dus misschien wel noodzakelijke voorwaarden voor
het bestaan van trekarbeid, maar niet voldoende voorwaarden. Een systematische
vergelijking van de neutrale gebieden en de afstotingsgebieden kan ons
wellicht op het spoor brengen van méér specifieke kenmerken van afstotingsgebieden
en daarmee van voldoende voorwaarden voor trekarbeid.
Allereerst dient aandacht te worden besteed aan de reeds eerder gekonstateerde
"korridor" tussen het Brabants-Vlaamse en het Henegouwse afstotingsgebied
en aan die tussen het grote gebied met Osnabrück als centrum en het
schiereiland Minden/Li ppe/Wiedenbrück.
Het is opvallend dat beide "korridors", die we zouden kunnen benoemen
als de "Vlaamse" en de "Bielefeldse", in de ekonomische geschiedenis een
bijzondere, gemeenschappelijke plaats innemen. Beide zijn bij uitstek gebieden
waar rondom 1800 het spinnen van vlas en vooral het weven van linnen
een belangrijke ekonomische aktiviteit en bron van inkomen vormden. Het
aantal weefgetouwen per 1000 inwoners is in beide "korridors" vergelijkbaar
(zie Tabel 1).
De Vlaamse "korridor" biedt weinig problemen: juist het gebied waar vermoedelijk
geen trekarbeiders vandaan kwamen, telde meer dan 50 weefgetouwen
per 1000 inwoners. Dit wil zeggen dat ongeveer 1 op de 4 huizen
een weefgetouw herbergde 14 ).
14. Voor Vlaanderen zie ook: Mendels 1978.
42

-- - --- - -
stotingsgebied van de trekarbeid aangegeven. Opvallend 1S dat er enkele
overlappingen voorkomen.
In het westen zijn er overlappingen in de Kreise Ahaus, Steinfurt en Tecklenburg.
Het verschijnsel trekarbeid was in Ahaus en Steinfurt echter lang niet
zo belangrijk als in Tecklenburg. De Kreis Tecklenburg stelt ons dus voor
de grootste moeilijkheden: in tegenstelling tot andere streken kwamen tegelijkertijd
beide fenomenen, linnenweverij en trekarbeid, er in sterke mate
voor.
Tegelijkertijd biedt deze Kreis, dank zij de gedetailleerde studie van Gladen,
de mogelijkheid de verhouding tussen de linnenwevers en trekarbeiders
nader te bestuderen. Men kan de Kreis grofweg in een oostelijke helft en in
een westelijke helft verdelen: de trekarbeiders blijken uit de westelijke helft
afkomstig te zijn 18 ). De linnenproduktie en de weefgetouwen blijken juist
in het oosten van de Kreis gevestigd te zijn. Bij nadere beschouwing hangt
deze tweedeling waarschijnlijk samen met de agrarische bedrijfsvoering. De
linnennijverheid werd voornamelijk als "Nebengewerbe" beoefend, en wel
's winters als er in de landbouw minder werk was. De westelijke helft van
T ecklenburg nu laat een veel grotere koncentratie zien van keuters, de zogenaamde
"Heuerlinge" dan de oostelijke helft: in het westen vormden de
Heuerlinge (op één uitzondering na: Brochterbeck) in 1828 steeds meer dan
20 % van alle families, oplopend tot 43 % in Schaie, terwijl ze in het oosten
(op één uitzondering na, Tecklenburg) 21 % of minder van alle families
vormden, aflopend tot 4 % in Lotte. De Heuerlinge pachtten gemiddeld 1,14
hektare in de westelijke gemeenten in de jaren 1827/1830, maar een kwart
van hen haalde deze bedrijfsgrootte niet eens. In het oosten daarentegen was
het aantal Heuerlinge aanzienlijk kleiner en beschikten kleine bedrijven gemiddeld
over meer grond. Er lijkt derhalve een verband te bestaan tussen het
voorkomen van kleine boerenbedrijven en huisweverij enerzijds en minimale
pachtbedrijven en trekarbeid anderzijds. Een dergelijk verband betekent
overigens niet dat in de trekarbeidersgezinnen geen huisnijverheid
voorkwam. Hierbij zal echter veel eerder aan spinnen dan aan weven moeten
worden gedacht. Aan spinners was een grote behoefte: op een wever waren
vier spinners nodig. Dit spinnen geschiedde vooral in de winter.
De verschillen tussen het westen en het oosten van Tecklenburg zijn in Tabel
2 samengevat:
18. Gladen 1970,68/69. De aantallen voor de oostelijke gemeenten zijn in 1811 exact gegeven, maar die
in de westelijke gemeenten leveren in sommige gevallen moeilijkheden op, daar hiervan alleen kantonstotalen
bekend zijn, waaronder enkele plaatsen buiten Tecklenburg gelegen zijn. De getallen zijn: Ladbergen
120, Ibbenbüren, Meningen en Recke samen 520, Bevergern, Riesenbeck (waarschijnlijk inklusief
Dreierwalde) en Brochterbeck samen met de niet-TeckJenburgse plaatsen Rheine, Salzbergen en Saerbeck
362 en Hopsten en Schale samen met de niet-Tecklenburgse plaatsen Freren, Beesten, Schapen, Thuine,
Messingen en Backum samen 1025. Mijn schaning van 1000 is aan de lage kant.
45

De Kreise Bielefeld en Halle telden veel wevers maar weinig trekarbeiders.
De Kreise Lübbecke en Wiedenbrück telden daarentegen veel trekarbeiders
en weinig wevers, maar, en dat is belangrijker, veel spinners. De Kreis Herford
was, evenals Tecklenburg, een menggebied: het westen sloot aan bij Bielefeld,
dus veel weefgetouwen en weinig trekarbeid, het oosten bij Lippe, dus
veel trekarbeid en weinig weefgetouwen. De Kreis Minden ten slotte blijft
onduidelijk: daar kwam weinig weefnijverheid, maar ook weinig trekarbeid
voor. Het is dus zinnig bij gebieden met linnennijverheid een onderscheid
te maken tussen weven en spinnen. Het spinnen was kennelijk gemakkelijker
met trekarbeid te kombineren dan het weven. Spinnen kon door jong
en oud, door man en vrouw gedaan worden, vergde weinig kapitaal en was
vooral een winterbezigheid 21 ).
Voor Lippe-Detmold blijft vooral het Amt Lage een probleem, daar er zowel
linnenweverij als trekarbeid, vooral van steenbakkers, voorkwam. Het
westelijke Amt Oertinghausen kende wel weverij, maar nauwelijks trekarbeid.
De oostelijke Amter kenden weinig textielnijverheid, maar wel enige
trekarbeid, vooral van turfstekers en grasmaaiers 22 ). Bekijken we Westfalen
als geheel dan lijken enerzijds linnen nijverheid, en met name weverij, gedurende
het hele jaar als huisnijverheid beoefend, en anderzijds trekarbeid, elkaar
min of meer uitgesloten te hebben.
Naast de twee genoemde korridors behoeft nog het grote gebied tussen de
"Bielefeldse korridor" en de Schelde onze aandacht. Binnen het gebied kwamen
weliswaar afstotingseilanden voor, maar het werd toch grotendeels gekenmerkt
door de afwezigheid van trekarbeid.
In grote lijnen lijkt dit gebied in twee delen uiteen te vallen, namelijk een
aantal streken met een intensieve huisnijverheid en een aantal streken waar
de landbouw vrijwel de enige bron van bestaan vormde. Tot de eerste kategorie
behoren de streken met een zeer intensieve huisnijverheid ten oosten
van de Rijn. Met name de Pruisische Regierungsbezirke Arnsberg, Düsseldorf
en de Landkreis Mülheim, grotendeels overeenkomend met de oudere
omschrijvingen Mark en Berg, waren in het begin van de negentiende eeuw
sterk geïndustrialiseerd. Naast textiel vormde metaalnijverheid hier het belangrijkste
onderdeel van de huisnijverheid op het platteland 23J . Verder naar
het westen en zuiden lagen het textielindustriegebied rondom Verviers en de
21. Mager 1982; Schlumbohm 1979. Niet alleen weven maar ook spinnen kon echter zo intensie! beoefend
worden dat trekarbeid uitgesloten was. Zie Mager 1981, 154 over Spenge waar volgens hem geen
trekarbeid voorkwam, hetgeen bevestigd wordt door de enquête in Ems Supérieur waartoe Spenge in
1811 behoorde (zie Bijlage 1-4).
22. Steinbach 1976,61 en 130. Juist uit de oostelijke Aemter waar weinig textielnijverheid te vinden was,
kwamen grasmaaiers en turfstekers (zie Boot/Lourens/Lucassen 1983); vergelijk ook Meyer 1895,61/66
en 98/103.
23. Voor het gebied tussen Rijn en Ruhr zie onder andere Hohorst 1977 (met name over de Kreis Hagen),
DenzeI 1952 en Huck/Reulecke 1978.
47

toute petite exploitation"28). Opvallend is het dat de "linnen"-provincies
Oost- maar vooral West-Vlaanderen haast een even groot" overschot" als de
afstotingsgebieden hadden 29 ).
Laten we terugkeren naar de "neutrale" landbouwstreken van België,
waarvan de kern wordt gevormd door het midden en noorden van de provincie
Brabant, het zuiden van de provincie Antwerpen en het zuiden van
de provincie Limburg. Daarbinnen dient nog aan één belangrijke voorwaarde
te worden voldaan. Gesteld dat daar voldoende kleine boeren aanwezig
waren om de grotere boeren bij de seizoenpieken te helpen, dan mogen deze
seizoenpieken niet samenvallen met noodzakelijke werkzaamheden op kleine
bedrijfjes, met andere woorden de kleine boeren moeten op hun eigen bedrijf
gemist kunnen worden. Het ligt dan voor de hand te veronderstellen
dat hun bedrijfsvoering en/ of hun teeltplan fundamenteel afweek van die
van hun grotere buren. Alleen al de grootte van de bedrijven, minder dan
1 hektare, doet veronderstellen dat dit inderdaad zo is geweest. Op die oppervlakte
kan immers niet met profijt graan worden geteeld, de hoofdteelt
van de grote landbouwbedrijven 30 ). De keuters in het Brabantse hadden een
bedrijfsvoering die volgens Vandenbroeke "sterk op de tuinbouw was gaan
lijken". Ze bewerkten hun akker meestal met de schop en aardappelen voor
eigen gebruik en groenten voor de markt vormden hun hoofdgewassen. Niet
alleen krijgt men dan geheel andere seizoenpieken dan in de graanverbouw,
maar de arbeidsdeling kan ook geheel verschillend zijn van die op grote bedrijven.
Er zouden namelijk op een bedrijf van 1 à 1 V2 hektare slechts maximaal
200 arbeidsdagen per jaar vereist zijn. Een gedeelte hiervan namen
vrouwen kinderen voor hun rekening.
Klep geeft de treffende beschrijving van de dagloners in Gaasbeek bij Brussel
in 1832/1833 door Arrivabene in vertaling als volgt weer: "De lieden bezitten
meestal een huisje met een tuintje, waarin zij groenten, hop en tabak
telen. De hop wordt verkocht. Ook beschikken zij over wat vee: een koe,
een varken en wat kippen. De kinderen gaan vanaf hun veertiende jaar dienen
bij de grote boeren. Als zij trouwen kopen zij een perceel van 12,5 à
25 are en zetten daar een huisje op. Het is een houten bouwseltje met een
dak van stro, dat beter een hut genoemd kan worden. Een deel van de dagloners
pacht, in hevige onderlinge konkurrentie, een akker, de rest is te arm
en krijgt de kans niet, omdat de eigenaars hen niet vertrouwen. De grote boeren
zien dat pachten niet graag, omdat het risico toeneemt dat er tijdens de
oogst geen werkvolk genoeg te krijgen is. De dagloners werken 20 à 30 dagen
28. Delatte 1945, 157, 237/238.
29. Vandenbroeke 1979, 74. Hierbij dient bedacht te worden dat ten tijde van de telling reeds duizenden
Vlaamse trekarbeiders jaarlijks naar Frankrijk gingen, dit in tegenstelling tot 1811 toen deze trek nog niet
bestond.
30. Voor de volgende beschrijving zie Klep 1981,288/308; Vandenbroeke 1979; Vandenbroeke/ Vanderpijpen
1981.
50

per jaar op hun eigen akker en nog een aantal dagen 's morgens vroeg en 's
avonds laat. De rest wordt overgelaten aan vrouwen kinderen. De dagloners
trachten verder een loon te verdienen bij de boeren, doch vaak zijn ze min
of meer gebonden aan één landbouwer, bij wie zij schulden hebben of wiens
ploeg zij willen lenen of huren"31).
Voor de overige "neutrale" landbouwgebieden beschikken we over minder
uitvoerige gegevens. In het Regierungsbezirk Münster kan worden aangetoond
dat de beschikbare oppervlakte akkerland per woonhuis opmerkelijke
verschillen vertoont in afstotingsgebieden en "neutrale" gebieden: in de
Kreise met afstoting van trekarbeiders en in die met huisindustrie was de gemiddelde
bedrijfsgrootte in 1849 3,52 hektare per huis, terwijl dit gemiddelde
in de landbouw-Kreise 5,42 hektare per huis bedroeg 32 ). Over de mogelijke
komplementariteit van arbeid tussen grote en kleine bedrijven aldaar en
mogelijke verschillen in teeltplan zijn mij geen gegevens bekend.
Overigens is het niet onmogelijk dat in enkele als "neutraal" geregistreerde
gebieden trekarbeid op zeer korte afstand voorkwam, die niet als zodanig
geregistreerd werd. In Vlaanderen wordt bijvoorbeeld in 1823 over de oogst
bij de boeren gezegd: "Onze vaste dienstboden vergenoegen niet meer om
ons werk te volbrengen, wij moeten hulp zoeken bij de kleine gebruikers,
onze buren"33). Ik veronderstel dat deze buren niet alleen kleine boeren,
maar ook linnenwevers waren. Zo zou ook het landbouwgebied van Kreis
Soest in het Regierungsbezirk Arnsberg, dat een belangrijk aantal grote landbouwbedrijven
kende 34 ) trekarbeid op korte afstand gekend kunnen· hebben
vanuit de omliggende gebieden die veel huisindustriële arbeiders telden 35 ).
Het is hier de plaats nog eens terug te komen op een ander "neutraal" gebied,
dat we tegenkwamen bij de behandeling van de aantrekkingsgebieden:
dat van de "grote rivieren" in het centrum van Nederland. Het gebied van
de grote rivieren was de meest gevarieerde landbouwstreek die Nederland
kende 36 ). Door de grote afwisseling in kwaliteit en gesteldheid van de grond
kwamen zeer veel verschillende landbouwaktiviteiten naast elkaar voor:
akkerbouw, veeteelt, ooftteelt en tuinbouw. Naast de veeteelt, die in het
westen overheersend was en de graanteelt die in het oosten overheerste, wa-
31. Citaat bij Klep 1981,301, naar l Arrivabene: Sur la condition des laboureurs et des ouvriers belges
et sur quelques mesures pour l'améliorer. Suivie d'une nouvelle édition de l'enquête sur l'état des habitans
de la commune Gaesbeeck, augmentée de quelques not es, Brussel 1845, 49/62; vergelijk voor Duitsland
onder andere Meurer 1871, 12/21.
32. Von Reden 1853/4,869/894.
33. Bijlage 1-21, noot 2.
34. Von Reden 1853/4,909/912; de bedrijfsgrootte daar was bijvoorbeeld vergelijkbaar met die op het
Eiland van Cadzand, zie Bijlage 1-22.
35. Mager 1982, 442 geeft het verband tussen huisindustrie en seizoengebonden werkgelegenheid op lokale
grote boerenbedrijven in Ravensberg aan.
36. Voor een algemene introduktie in de landbouw van deze streken zie Sneller 1943, 302/303; Roessingh
1979.
51

en verder de volgende teelten te onderscheiden. De Alblasserwaard, Krimpenerwaard
en het Land van Vianen kenden de zeer arbeidsintensieve hennepteelt
die vóór de hooibouw door het spitten en mesten en na de hooibouw
door het oogsten en verdere verwerking aan vele handen werk gaP7).
Meer naar het zuiden kwam in het Land van Heusden en Altena de hopteelt
voor. Naar het oosten toe kan in de Betuwe gewezen worden op de fruitteelt
en de tabaksteelt. Deze grote variatie in teelten die het hele jaar door werk
verschaften kan inderdaad geleid hebben tot een arbeidsmarkt waar vraag en
aanbod door de seizoenen heen vrij konstant is geweest zodat er in het algemeen
niet van afstoting of aantrekking sprake was 38 ).
Een dergelijke lokale arbeidsmarkt, grotendeels onafhankelijk van trekarbeid,
betekende waarschijnlijk wèl een aanzienlijke mate van vrouwen-en
kinderarbeid. Het is opvallend dat bij de evaluatie van de eerste jaren van de
schoolplicht in Nederland in het begin van deze eeuw bleek dat de streek
van de grote rivieren het hoogste schoolverzuim wegens landbouwwerkzaamheden
kende 39 ).
2d Konklusies over het vóórkomen van trekarbeid op makro-niveau
In 1811 kan een duidelijk aantrekkingsgebied, een gebied waarheen trekarbeiders
zich begaven, worden onderscheiden: de Kusten van de Noordzee.
Deze langgerekte kuststrook van Calais tot Bremen had een breedte van niet
meer dan 50 kilometer en een achterland van 250 à 300 kilometer. Daarbinnen
lagen streken waarvandaan trekarbeiders kwamen, de afstotingsgebieden,
maar ook streken die geen trek kenden, de neutrale gebieden.
Verschillen in ekonomische kenmerken tussen aantrekkingsgebieden en
afstotingsgebieden en die tussen deze gebieden en de neutrale gebieden hebben
bij de analyse van de gekonstateerde geografische patronen in dit hoofdstuk
voorop gestaan. Het aantrekkingsgebied blijkt een aantal gemeenschappelijke
kenmerken te vertonen: een gunstige verkeersgeografische ligging,
gunstige natuurlijke omstandigheden zoals grondsoort en aanwezigheid van
(exploiteerbare) delfstoffen, en een goed ontwikkelde ekonomische infrastruktuur.
Vervolgens kan gekonstateerd worden dat in het aantrekkingsgebied
de hoogte van het loon voor bepaalde werkzaamheden zodanig was
dat arbeiders uit afstotingsgebieden aangetrokken konden worden. Het ach-
37. Voor de hennepteelt zie Verrips 1977,20/30; Van der Poel 1953, 166 en 179; Idem 1954, 173; Roessingh
1979, 40/4l.
38. Uitzonderingen zijn in het westen de afstoting van dijkwerkers uit Sliedrecht en omgeving (zie Bijlage
1-12) en in het oosten de wellicht weinig omvangrijke aantrekking van oogsters (zie Bijlage 1-15).
39. Oeconomischen toestand der landarbeiders 1909, 117/124.
52

terland van het aantrekkingsgebied, dus zowel de afstotingsgebieden als de
neutrale gebieden, blijkt eveneens een aantal gemeenschappelijke kenmerken
gehad te hebben die globaal omschreven konden worden als het tegendeel
van die van het aantrekkingsgebied. Een minder gunstige verkeersgeografische
ligging, minder vruchtbare grondsoort, het ontbreken van exploiteerbare
venen en een minder ontwikkelde ekonomische infrastruktuur blijken
dan misschien wel noodzakelijke voorwaarden om trekarbeid te doen ontstaan,
maar niet voldoende voorwaarden. Daarom is een nadere vergelijking
van de neutrale gebieden en de afstotingsgebieden gemaakt.
Het verschil tussen afstotingsgebieden en neutrale gebieden bleek samen te
hangen met de verbreiding van huisnijverheid en met de verdeling van agrarische
bedrijven naar grootte. Streken met een wijdverbreide huisnijverheid,
zoals het linnenweven in Vlaanderen en rondom Bielefeld en de metaalnijverheid
in het Ruhrgebied bleken geen afstotingsgebieden te zijn. Verder bleken
streken met een zeker "evenwicht" tussen kleinere en grotere boerenbedrijven
evenmin trekarbeid, althans niet over grotere afstanden, te kennen.
De seizoenpieken van grotere bedrijven in deze streken zouden, zo veronderstel
ik, met optimale inzet van alle lokale arbeidskrachten opgevangen
zijn. Buiten seizoenpieken dienden er plaatselijk andere bronnen van bestaan
voorhanden te zijn. Hiervoor kwamen naast huisnijverheid ook landbouwwerkzaamheden
in aanmerking. Deze bestonden inderdaad voor de kleinere
boeren aangezien zij wegens de geringe omvang van hun bedrijven een teeltplan
kenden dat sterk verschilde van dat van hun grotere buren. Deze verschillen
in teeltplan en daaraan verbonden verschillende seizoenpieken waren
in de tijd komplementair.
Men kan zich afvragen onder welke voorwaarden de werkgevers in het
aantrekkingsgebied het zich konden permitteren op een wijze te produceren
waarop de lokale arbeidsmarkt en de demografische struktuur niet berekend
waren.
Aan de andere kant is het de vraag hoe het mogelijk is dat de arbeiders uit
de afstotingsgebieden juist dan bereid waren hun woonplaatsen te verlaten
wanneer de topdrukte in de verschillende bedrijfstakken van het aantrekkingsgebied
vielen. Met deze en dergelijke vragen zal ik me in de volgende
hoofdstukken bezighouden. Het eerste onderzoeksobjekt vereist een nadere
omschrijving van het soort werk dat door trekarbeiders werd verricht. Dit
meso-niveau komt in Hoofdstuk 4 aan de orde. Het tweede onderzoeksobjekt
vereist een nadere analyse van het totaal van de werkzaamheden dat
door een trekarbeider gedurende het hele jaar verricht werd. Dit mikroniveau
komt ter sprake in Hoofdstuk 5. Alvorens hiertoe over te gaan zal
in Hoofdstuk 3 de reis, de trait d'union tussen aantrekkings- en afstotingsgebieden,
worden beschreven.
53

HOOFDSTUK 3
DE REIS
Door de langgerekte vorm van het aantrekkingsgebied, de Kusten van de
Noordzee, kan er geen sprake zijn van één reisroute voor alle trekarbeiders.
De route van Henegouwen/Nord in de richting van de kust van Pas de Calais
en Nord was kort. Verder vertrokken vandaar ook vele steenbakkers en
aanverwante beroepsbeoefenaren naar Antwerpen en omgeving. Eveneens
vrij kort was de reis van de Brabanders naar de Zeeuwse en Zuidhollandse
Eilanden en zeker naar de hooilanden van de Langstraat.
Door deze relatief korte afstanden die in één à drie dagen konden worden
overbrugd is over deze reizen weinig bekend 1 ). Hetzelfde kan gezegd worden
over de reis van de Luikse arbeiders naar het te graven Grand Canal du
Nord.
Meer naar het noorden, de kern van het aantrekkingsgebied, worden de
reizen langer, de stromen arbeiders groter en wordt ook de informatie overvloediger.
De weer meestal kortere reizen naar Oost-Friesland en Butjadingen
zijn slechter gedokumenteerd. In het centrum kunnen drie stromen worden
onderscheiden, grotendeels bepaald door natuurlijke omstandigheden
(zie Kaart 6).
Ik zal me hierna tot de reis naar het centrum van het Noordzee-systeem
beperken. De reis vormde voor de trekarbeider een van zijn grootste onkosten.
Tijd betekende hier dus geld. De belangrijkste tijdsbesparing kon gevonden
worden in het zoveel mogelijk reizen per schip. Immers een reis over
land was altijd veel duurder, of hij nu met een koets of te voet werd
afgelegd 2 ). Het belangrijkste obstakel voor trekarbeiders uit het oosten
vormden de uitgebreide venen in het oosten van Nederland. De voorkeur
voor het reizen per schip en het feit dat de oostelijke veengebieden slechts
op enkele plaatsen doorkruist konden worden, leidde ertoe dat er enkele
vaste reisroutes bestonden.
Route (A) liep zuidelijk van de Overijsselse venen. Gezien de ligging van
de afstotingsgebieden werd deze route waarschijnlijk genomen door de arbei-
1. Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936, 166: reiskosten Brabanders naar Haarlem v.v. /5,-.
2. Vergelijk Lucassen 1982,345.
54

KAART 6 Belangrijkste reisroutes van trekarbeiders naar de kern van de Kusten van de Noordzee
• Veen in Noordoost-Nederland
- - --'» Routes €l@@
A Amsterdam
C Coevorden
H 'Hasselt
Hb Hardenberg
---@
L Lingen
Weser
N Nieuweschans
W Weener
ders uit de omgeving van Ahaus en Steinfurt. Zij werkten echter nauwelijks
in Holland, maar in de noordelijke provincies en zullen derhalve een andere
weg genomen hebben 3 ). Blijven derhalve voor deze route alleen de arbeiders
uit de omgeving van Wiedenbrück over. In tegenstelling tot hun noorderburen
uit Lippe werkten zij voornamelijk in Holland. Als ze zoveel mogelijk
van het transport over water wilden profiteren moesten ze zo snel mogelijk
een bevaarbare rivier zien te bereiken. Misschien was dit de Lippe. Via de
Rijn konden ze zo in Holland komen 4 ). Deze route zal jaarlijks door niet
3. Zie Bijlage 1-5, sub G.
4. ADW, CA 36911, Bericht van Ludwig Meyeringh 1865: "Die Paterborner, Lipper und Kurhessen rei­
sen bekanntlich über Zwolle den Ijssel und Rhein hinunter bis Duisburg"; vergelijk verder Staring 1868,
675/676: "Behalve de groote troepen die den Rijn en de Waal afzakken, om bij den vlasbouw in Zuid­
Holland en Zeeland werkzaam te zijn, en waaronder zich zeer vele vrouwen als wiedster bevinden [ ... T'.
Ik ben overigens nergens een bevestiging van dit soort werk tegengekomen, verricht door Duitse arbeid(st)ers.
55

AFBEELDING 2 Prins Hendrikkade te Amsterdam, ca. 1870.
Deze straat heet dan nog Tesselse Kade, de zijstraat links is de Raamskooi, de brug rechts voert over de
Martelaarsgracht. In deze buurt bevinden zich de logementen en slaapkelders voor de Duitse trekarbeiders
die in Noord- en Zuid-Holland gaan werken. Zo is op de Tesselse kade het logement van de Weduwe
A.]. Gusteloo gevestigd en aanvankelijk ook het logement van Lodenkemper, dat later naar de Raamskooi
verhuist. (zie Adresboeken van Amsterdam en Van Maurik 1901).
Zwarte krijttekening van A. Goedkoop.
(GA Amsterdam, Topografische Atlas)
56

veel meer dan duizend arbeiders zijn gevolgd.
De noordelijkste route (B) ging door de smalle strook tussen de Dollart en
de noordelijkste uitlopers van de hoogvenen op de Nederlands-Duitse grens.
Deze weg voerde over Nieuweschans en van daar in zuidwestelijke richting
naar Winschoten en in noordwestelijke richting naar Delfzijl. Deze laatste
stad kon ook per schip vanuit Emden bereikt worden 5 ).
De arbeiders die deze route namen kwamen waarschijnlijk vooral uit het departement
van de Bouches du Weser. Ze verzamelden zich in groepen van
20 tot 100 arbeiders op afgesproken plaatsen. Bepaalde bomen waren daarvoor
geliefd. In Oldenburg stonden dergelijke bomen nog lang bekend onder
de naam "Frieseneiche"6). Van dergelijke verzamelpunten ging men dan
naar Ween er waar men de Ems overstak, vandaar liep men naar Nieuweschans,
waar men waarschijnlijk op een trekschuit stapte7). Via de doorgang
van Nieuweschans zullen ook wel arbeiders uit het departement van de Ems
Supérieur zijn gegaan. Zij zakten dan waarschijnlijk een stuk per schip de
Ems af tot Weener. Al met al zal deze route jaarlijks door niet meer dan enkele
duizenden arbeiders zijn gevolgd.
Blijft over de route (C), lopend via de enig begaanbare weg door het veen
tussen Almelo in het zuiden en Nieuweschans in het noorden. Dat is de
smalle zandrug waarlangs de Vecht Overijssel binnenkomt. Uit het graafschap
Bentheim komend kon men over deze zandrug via Coevorden in
noordelijke richting en via Hardenberg aan de Vecht in westelijke richting
reizen. De eerste mogelijkheid zal vooral benut zijn door arbeiders die in de
Drentse en Friese venen gingen werken. Zij waren afkomstig van de links
van de Ems gelegen gebieden als het graafschap Bentheim en de zuidelijk
daarvan gelegen Münsterse streken rondom Ahaus en Steinfurt 8 ). Het gros
van de arbeiders, in de orde van grootte van 10.000 of meer, kwam echter
van de overkant van de Ems en stak deze rivier bij Lingen over.
Laten we de route van een doorsnee-trekarbeider volgen van de kern van
het afstotingsgebied, bijvoorbeeld uit Damme, gelegen in het Münsterland in
het uiterste zuiden van Oldenburg (in 1811 Ems Supérieur) naar de kern van
het aantrekkingsgebied, bijvoorbeeld de laagvenen ten zuiden van Amsterdam.
Op een dag in maart verzamelde men zich om de verre tocht aan te
vangen. Misschien ging het wel als in de klucht "De romanzieke juffer" van
5. In dit verband is een uitspraak van Van de Graaff uit 1808 merkwaardig, hij schreef: "Norden is de
gewone verzamelplaats van de Westphaalsche dagloners, welke naar Holland gaan, om voor een bepaalden
tijd te arbeiden", Van de Graaff 1808, 63. Gezien de zeer excentrische ligging van deze plaats is het
moeilijk voorstelbaar dat zich daar veel arbeiders verzamelden.
6. Scheper 1971, 22/23 (zonder verdere bronvermelding).
7. De Vries, 1978,46 en kaan 2.2 op p. 65 waarop de verdere verbindingen in het Noorden zijn gegeven.
Voor een fraaie beschrijving van deze grensovergang zie Waring 1876, 14/15.
8. Mulder 1973; de Friese grens passeerden ze bij Slijkenburg in Weststellingwerf, waar ze de impost op
de meegebrachte tabak en het spek moesten betalen, zie Wichers Wierdsma 1885, 3.
57

Pieter Bernagie (1685) waar Hans op de vraag "Hoe kom je hier uit Westphaalen"
antwoordt 91: Wy waaren met ons tienen,
Altemaal boere jongens, in een herberg, en dronken
een goede roes [ ... ]
Wy vertrokken naar Holland [ ... ]
Men nam afscheid van vrouwen kinderen en ging op pad met een aantal kameraden,
misschien wel onder begeleiding van muziek of gezang tO ). Het
was geen lichte mars want iedereen was zwaar beladen met gereedschap en
extra kleren, maar vooral met proviand. Ieder nam namelijk zoveel mogelijk
zijn voedsel mee, om dit niet in het dure Holland te hoeven kopen. Met name
spek en gerookt varkensvlees behoorden tot de vaste uitrusting van iedere
arbeider, maar ook wel brood, meel, tabak en verder misschien een stuk
linnen om onderweg van de hand te doen ll ).
Onderweg ontmoette men andere groepen die naar hetzelfde doel reisden.
Zo zal de stoet een grote uitbreiding hebben gekregen bij de reusachtige
zwerfsteen tussen Ankum en Ueffeln, de "Breite Stein", een bekend verzamelpunt
voor trekarbeiders 12 ). Men liep jaar in jaar uit dezelfde' weg via dezelfde
rustpunten onder dezelfde bomen verder naar het westen, naar de stad
Lingen aan de Ems. Misschien had men intussen al gezamenlijk een wagen
gehuurd om de zware bagage te vervoeren, misschien zeulde men deze ook
nog zelf verder13). In Lingen stak men de Ems over, aanvankelijk met een
veerpont, maar later via een brug 14 ). Het inmiddels tot duizenden arbeiders
gegroeide leger trok vervolgens via de Bentheimse plaatsen Neuenhaus en
Uelsen naar de Nederlandse grens bij Vene brugge om spoedig in het Overijsselse
stadje Hardenberg te arriveren.
Daar zal het een drukte en een dringen van jewelste zijn geweest. Iedereen
probeerde hier zijn bagage aan voerlieden of Vechtschippers mee te geven
om snel het laatste trajekt te kunnen afleggen 15). Terwijl de bagage verder
de Vecht afzakte gingen de arbeiders linea recta richting Zuiderzee. Dit betekende
dat ze de "Hessenweg" volgden, ten noorden van de Vechtstadjes
9. Geciteerd in Ornée 1970, 10.
10. Over muziek zie Lührmann 1978, 117 en Van Maurik 1901,66/67. Behalve de Wanderburschen waren
ook de compagnons bekend om hun liederen, Barret/Gurgand 1980, 300/302.
tI. Over de invoer in Friesland in de achttiende eeuw zie Wumkes 1930, (6/6/1734 en 12/6/ 1734) en
Wichers Wierdsma 1885, 3; GA Hasselt, OA 875.
12. Schu lte 1970,38; Lührmann 1978, 117; Leget 1979, 13; ook het naburige Bippen was een punt waar
veel trekarbeiders passeerden (± 1850 2000 uit Oldenburg en Diepholz), Schröder 1976, 85.
13. Wrasmann 1919.
14. Volge.ns Van Asselt 1977,232/233 en Kiel 1941,108 zouden over deze brug jaarlijks 25.000 à 33.000
mensen zIJn gegaan.
15. GA Hasselt OA 875 (Hardenbergse praamvoerders en Dalfsense schippers in 1733; 11 Hardenbergse
voerlieden en 7 Harclenbergse schippers in 1788), Van der Aa, 5, 1844, 130 (s.v. Hardenberg).
58

Dalfsen en Ommen en juist ten zuiden van het hoogveen I6 ).
Hier ook konden ze te maken krijgen met de konkurrentieslag die meestal
woedde tussen vooral Hasselt en Zwolle, maar ook wel andere steden, om
hen over de Zuiderzee te zetten. Hasselt was voor deze overtocht het
gunstigst gelegen en had verschillende kontrakten met het Amsterdamse
schippersgilde afgesloten ten einde deze overtocht te monopoliseren, dit ten
koste van Zwolle en andere Overijsselse plaatsen I7 ). De Zwollenaren lieten
het er niet bij zitten en probeerden op alle mogelijke manieren de arbeiders
op te pikken vóór ze Hasselt bereikten. Meestal gebeurde dit door ze in te
schepen bij de Berkummer Brug of bij de Noodhaven, ook genaamd het Varkensgat.
In 1733 maakten ze het wel heel erg bont. De Zwolse schippers ontzagen
zich toen niet om "in het veld bij Ommen en Dalfsen PaaIen op te rigten
met een hand waarop in substanti geschreven stondt dat niemandt sig soude
hebben te verstouten een andre weg in te slaan, als dien gem. hand haar aanwees
en die op de Barkumer Brugge en vervolgens tot op het verkensgat liep,
hebbende mede dusdane bellettries op de gemene passage her en daar aangeplakt
alles bij sekre poenaliteit". Toen de arbeiders zich daar niets van aantrokken,
probeerde men hen door middel van soldaten te dwingen naar de
Zwolse schepen te lopen. Ook dat lukte niet. Ten slotte sloten die van Zwolle
met de Hardenbergse praamschippers een geheime overeenkomst dat zij
de bagage van de arbeiders niet, zoals afgesproken, naar Hasselt, maar naar
het Varkensgat zouden brengen 18 ). De arbeiders zullen in het algemeen hun
voordeel hebben gedaan met deze konkurrentie en dikwijls lagere prijzen
dan de officieel vastgestelde hebben kunnen bedingen 19).
We mogen aannemen dat de meeste arbeiders toch naar Hasselt gingen. In
dat geval kwamen ze na Dalfsen links te hebben gelaten via het "poepen- of
pikmaaierspad" en via het sluisje, genaamd "poepestouwe" (nu bij het gemaal
"Streukeldijk") bij de hoge noordelijke dijk langs het Zwarte Water.
Dan kon men in de verte Hasselt al zien liggen 20 ). Vlak voor men het stadje
door de Engpoort binnenging kwam men aan de rechterhand langs een plek
die voor rooms-katholieke Hollandsgänger een bijzondere betekenis had: de
Heilige Stede. Dit was een kapelletje op het Eiland, in 1357 gesticht en in
16. De gegevens over de route tussen Hardenberg en Hasselt berusten, voor zover niet anders aangegeven,
op waarnemingen, verzameld op een fietstocht in de zomer van 1982. Behalve herkenningspunten
in het landschap bleken in de mondelinge overlevering nog verschillende toponiemen met het woord
"poepen" erin verwerkt, te bestaan; zie ook Kleine Staar man 1967, 49/56 (overigens zonder bronvermelding).
17. Vergelijk Lucassen 1982, 345/347, tenzij anders aangegeven.
18. GA Hasselt, OA 875 (klacht van Hasselt bij de Staten van Overijssel ± 19/3/1733, met bijlagen).
19. Bijvoorbeeld GA Hasselt, OA 872 en 875.
20. "poep" is de scheldnaam voor Duitse arbeiders in Nederland, zie WNT, s.v. poep; een tocht via de
Lichtmis, zoals aangegeven in Lucassen 1982,346, lijkt vóór 1800 toch niet zo waarschijnlijk. Overigens
leidt ook deze tocht via de "poepenstouw" en verder via de aangegeven route.
59

1551 begiftigd met een pauselijke aflaat van 100 dagen wegens wonderen die
daar plaats gevonden hadden. Ondanks de mening van de auteur van de T egenwoordige
Staat van Overijssel dat "het vermogen tot wonderwerken [ ... ]
by de zuivering van den godsdienst op dezelfde wyze verdween als eertyds
ook de godspraken by de opkomst van 't Christendom verdwenen waren,
en alle bygelovigheden altoos, zodra zy door 't licht van 't gezond verstand
bestraald worden, verdwynen zullen", moet deze verlichte geest toch
konstateren: "De bovenlanders, die jaarlijks hier voorby trekken om werk
in Holland te zoeken, verzuimen nog heden niet hunnen eerbied aan hetzelve
door een kort bezoek te toonen"21).
Al dan niet gesterkt door dit bezoek en door een bezoek aan een Hasseltse
herberg 22 ) kon, voorzien van de inmiddels aangekomen bagage, scheep worden
gegaan. De zeereis zal geen plezier zijn geweest: met 100 of meer en alle
bagage in een schip dat op andere tijden van het jaar vee vervoerde. Via
Zwartsluis en Genemuiden voer men het Zwolse Diep en daarmee de zee op.
In zijn klucht "De zwetser" uit 1712 voerde Pieter Langendijk de domme
Westfaalse grasmaaier Slenderhinke op, die als volgt over zijn overtocht vertelt:
"Ond voer toen in een schip, op einen grauten bekken;
Dat was de Zuuderzee, een grooten wieden plas,
Dolkoppig woter, dat nig stil to moaken was;
Ond 'et begon mik do:rr te grouw'len in den balge
Ik sprak den voerman an, ond zei, doe deef, de galge
Is voor oe nog to goed, woar veur stoe goe leu hen?
Weet stoe nig, teuvenaar, dat ik Slendrinke ben,
Hier is noe land, nog zand, nog hoes, nog driet, nog beumen,
Woar zol stoe rekkel, op een regte weege keumen?
In al den angste stond de teuvener en zonk,
Terwyl 'et etten mik vast oet den balge gonk.
[ ... ]
'k Spyde ook een littik greun, ond 'k hef nigt greuns ' egetten.
toen roakten ik in sloap, tot dat den morgen kam,
ond zag jo, den eersternaai dit graute Haspeldam,
Dit Amstelholland; dat verbliede mik de zinnen,
Toen docht ik; Hinke doe solst dikke doalders winnen"23).
21. Van der Aa 5, 1844,212; Tegenwoordige Staat van Overijssel 1803, 207/208; Frijhoff 1978, 34 (in
tegenstelling tot de Tegenwoordige Staat die stelt dat de kapel er in 1803 nog stond, schrijft Frijhoff dat
het inmiddels een vuilnisbelt was geworden).
22. Van der Aa 5, 1844, 210 (Hasselt) en 130 (Hardenberg).
23. Langendijk 1971, 71, regel 635/645; 647/651. Verklaring van enkele woorden: te grow'len in den balge:
te rommelen in de maag; voerman: schipper; goe leun: goede lieden; driet: mest; zonk: zong (een liedje);
greun: maagsap; Haspeldam: Amsterdam. Dergelijke beschrijvingen ook in L Vos: Klucht van de Mof
en in de verschillende uitgaven van Slennerhincken; voor een overtocht met 100 gevangenen in 1823 zie
Sepp 1823, 492/493 en 501/502.
60

Na de ongerieflijke, maar relatief snelle overtocht van een dag zette men
in Amsterdam voet aan wal. Later in het jaar kwamen hier ook de grasmaaiers
aan, ofwel ook via Hasselt, ofwel uit een Friese haven 24 ). De schepen
van Hasselt, Zwolle en Kampen legden alle op dezelfde plaats aan: bij de Oude
Brug. Tot 1865 moesten de juist aangekomen trekarbeiders daar ook de
stedelijke accijns op het meegebrachte vlees voldoen. In de omgeving van de
Oude Brug, ook wel "Moffen beurs" genaamd, lag een groot aantal gelegenheden
waar de trekarbeiders konden overnachten, eten en gereedschappen
kopen. De buurt leek door dit alles soms een Duits aanzien te hebben. Er
was zelfs een slager met speciaal vlees voor de "hannekemaaiers"25).
Dank zij de jeugdherinneringen van J ustus van Maurik kunnen we ons een
vrij nauwkeurig beeld vormen van deze Duitse sub kultuur omstreeks 1860.
Na het passeren van de stedelijke ambtenaren van de accijns kon men een
bord gestoofd eten gaan kopen bij "De portionstafel 't Koningsloo" van EIlinkhuizen
in de Lange Niezel of in een ander eethuis, ook '''t Koningsloo"
genaamd, op het Ouwekerksplein. Bij Ellinkhuizen betaalde men vijf centen
voor een schotel groente met aardappelen, bruine bonen met azijn en stroop,
uien met wortelen en bieten, snijbonen met witte bonen of gestampte rode
kool. Op het Ouwekerksplein kostte een flink bord rijst of gort met stroop
en een soort hutspot maar drie cent. 's Avonds liep men met vijf, zes kameraden
rond langs de gracht, over de Nieuwendijk, in de Warmoesstraat of aan
de Buitenkant. Dan ging men voor het logement waar men zou overnachten
op de bank zitten of op de stoepen van de buren of op zijn hurken op straat
en keek naar de voorbijgangers.
Zo'n logement was Schirmer op 't Water, het tweede of derde huis van de
Ouwebrugsteeg of de "kruip-in", het onderhuis van Lodenkemper aan de
Tesselse Kade, of andere "schaftkelders" op 't Water of op de Tesselse Kade
van de hoek tot aan de Raamskooi. Schirmer en z'n vrouw, "mutter Minna",
lieten hun gasten slapen in de weinige bedden die ze hadden, maar vooral
op de banken in de gelagkamer en op de grond. 's Morgens zette Schirmer
een paar emmers voor de deur op straat, ieder met een handdoek. Mutter
Minna riep, in haar handen klappend: "Allo kiender, hinaus, wasschen!" en
terwijl de gasten zich buiten wasten, zette Schirmer z'n handel buiten, zoals
zeisen, schoppen, bakken met aanzetstenen en ander gereedschap. Mutter
Minna schonk grote witte kommen vol koffie op een rij op de banken. Dit
alles, het slapen en de koffie kostte een dubbeltje; het ontbijt verzorgden de
arbeiders uit hun eigen plunjezak. Wel verkocht Mutter Minna nog allerlei
zoete, zure en andere heerlijkheden.
24.De Vries 1978, 83/85, 88.
25. De volgende beschrijving is ontleend aan Van Maurik 1901, 15/67. Hij geeft de situatie rond 1860/65
weer.
61

Lodenkemper, die eerst een gewone schaftkelder had gehad op het Water,
dreef nu zijn zaak op eenzelfde manier als Schirmer. Justus van Maurik vermeldt
nog vele attrakties waarmee de hannekemaaiers zich tijdens hun korte
verblijf in Amsterdam konden vermaken. Maar dat zal vooral na afloop van
het seizoen zijn geweest. De veen baggeraars gingen met de trekschuit vanuit
Amsterdam naar het zuiden om daar eerst geld te verdienen. De grasmaaiers,
later in het seizoen, gingen vooral naar Noord-Holland ten noorden van het
IJ. Na afloop van het seizoen werd dezelfde weg terug afgelegd. Dezelfde konkurrentie
tussen de schippers van Hasselt en andere steden om hen over te
zetten als op de heenweg speelde zich nu af op de Amsterdamse aanlegsteigers.
In de jaren rondom 1725 was het steeds weer raak, zo getuigden twee
Amsterdamse korendragers en een Amsterdamse kruier, werkzaam bij de
korenbeurs in de buurt van de Hasseltse steiger. In 1728 liepen de spanningen
wel zeer hoog op. Genoemde Amsterdammers zagen dat de Hasseltse
schipper Jochem Noes al een aantal maaiers aan boord had, toen Zwolse
schippers hen probeerden over te halen met hen mee te varen naar Zwolle.
Waarschijnlijk boden zij een lager tarief, in ieder geval was een aantal maaiers
geneigd op hun voorstel in te gaan. Jochem Noes trachtte met behulp van
zijn kollega Roelof Grooteboer uit Hasselt de maaiers over te halen toch in
het Hasseltse schip te blijven. Dit was kennelijk niet naar de zin van de maaiers
want een van hen "een leege harington, ende een andere een stuk hout
hebben genomen, en daar mede den Hasseltse schipper Roelof Grooteboer,
die als doen mede daar omtrent was, een gat in het hoofd hebben gegoijt dat
het bloed daar uijt liep, en naar allen schijn hem nog erger souden hebben
gehandeld, indien hij door de daar omtrent zijnde korendragers en andere
goede lieden niet ware ontzet"26).
De terugreis werd niet altijd even vrolijk aangevangen. Het kon zijn dat
men niets of niet genoeg had overgehouden, bijvoorbeeld door ziekte of
doordat men niet genoeg werk had kunnen vinden. Meer dan eens leidde dit
ertoe dat de arbeiders elkaar om die reden beroofden en zelfs moorden zijn
in dit verband bekend 27 ).
Zo'n extreem geval deed zich in november 1822 voor. Thomas Peet ers, bijgenaamd
de Kievit, woonachtig te Beugen bij Boxmeer, placht ieder najaar
naar de Zeeuwse en Zuidhollandse Eilanden te gaan om meekrap te
26. GA Hasselt, OA 875 (verklaring 21/9/1728 van Koert Sitvast, Dirk van Elten en Hendrik Taal voor
notaris Gerard Burghout te Amsterdam, no. 336). Ook vele andere ruzies zijn bekend.
27. Leget 1979, 17/18 (beroving op 2/8/1781 van Herman van den Berge uit Horstmar in de "slaapstal"
bij de weduwe Jan van den Berg op het Plein in de Wagenmakerslaan buiten de Grote Houtpoort in Haarlem
door de op thuisreis zijnde blekersknecht Willem Cloppenburg uit Fürstenau); voor twee moorden
onder vergelijkbare omstandigheden in 1822 (zie het hier volgende verhaal) en 1847 (over twee Bentheimse
turfgravers aan het Stadskanaal) zie resp. ARA, Staatssecretarie 15/1/1824, 61 en ARA, KdK 520,
17/11/1848, 79. Ik dank Sibo van Ruller die mij op deze bronnen attent maakte.
62

delven 28 ). Eind augustus 1822 vertrok hij weer, vijf kinderen en een hoogzwangere
vrouw achterlatend. Eerst werkte hij bij Den Briel op Voorne,
waar een mede-arbeider, Gerard Willesen uit Issum bij Geldern (in Pruisen,
in vogelvlucht nog geen 40 kilometer van Beugen) hem overhaalde mee te
gaan naar het Land van Goes op Zuid-Beveland. Daar zou meer geld te verdienen
zijn, maar dat viel tegen, mede door de lage prijs van de meekrap en
dus ook van de lonen dat jaar, maar ook doordat Thomas Peeters daar ziek
werd.
Toen eind november het seizoen voorbij was had Thomas Peeters slechts
drie rijksdaalders op zak "als loon zijner vlijt en zorgen", terwijl zijn kameraad
Gerard Willesen 160,- had overgespaard. Ze reisden samen met het
schip van Goes naar Dordrecht en vandaar met een ander schip naar Den
Bosch, vanwaar zij te voet verder gingen, hun meekrapschoppen op de
schouder, richting Grave en vandaar naar Mill. Thomas Peeters maakte er
zich onderweg grote zorgen over hoe hij met zijn gezin van inmiddels zes
kinderen de winter door moest komen. Daarop bood Gerard Willesen hem
de helft van zijn verdienste, 130,-, te leen aan. Volgens de latere verklaring
van Thomas Peeters liet Gerard Willesen op gegeven moment weten dat hij
hem de beloofde 130,- toch niet kon lenen. Dat werd hem noodlottig.
Op de avond van 20 november 1822, toen ze over de grote weg van Mill
bijna Haps genaderd waren en Thomas dus haast thuis was, sloeg hij zijn
metgezel van achteren de hersens in met zijn zware meekrapschop en maakte
zijn werk af met een nieuw gekocht knipmes. Hij beroofde het lijk van de
160,- en van een zilveren zakhorloge, verborg het in een zandkuil en ging
verder. Na zijn arrestatie voerde hij tot zijn verontschuldiging aan dat deze
daad hem "in de Oogen des Almagtigen niet zoo zondig zoude worden gerekend,
daar door de dood van Willesen, die ongetrouwd was, noch zijne
vrouw noch kinderen konden ongelukkig worden, maar hij des te eerder de
zaligheid als het loon zijner vlijt en vroom gedrag zoude erlangen". Thomas
werd veroordeeld tot de strop.
Zeker zo belangrijk als het geldgebrek zal het ongemak zijn geweest, veroorzaakt
door opgelopen ziekten, waarvan malaria wel een van de ergste is
geweest 29 ). Deze "koortsen" waren bij Hollandsgänger algemeen gevreesd.
Het ging zelfs zo ver dat de T ecklenburgse mijnwerkers die in de zomer in
Holland plachten te werken, geen aanspraak konden maken op een uitkering
uit hun ziektekas wanneer ze binnen zes weken na hun terugkeer uit Hol-
28. Voor achtergrondgegevens over het meekrapdelven zie hierna blz. 74/77; voor de reis: de Vries 1978,
82/84, 87/89; voor de herkomst van beide arbeiders vergelijk Bijlagen 1-15 en 1·17.
29. Bijvoorbeeld AN, F 20/435 (Dyie); SAO, Rep. 240, 751, passim (o.a. Amtmann Bütemeister van
Diepholz); RAZ, Archief Monden van de Schelde, 18, d.d. 15/4/1812; Leget 1979, 14; Lührmann 1978,
117; Doeks 1827; De Bruijne 1939, 167; Schröder 1978,97/98; Kroniek 1978,204; Statistieke beschouwing
1853, 290.
63

land ziek werden 30 ). Waren de zieke arbeiders thuis geen geziene gasten, in
Nederland zag men ze graag vertrekken; overal was men bang dat ze ten laste
van de bedeling zouden komen 31 ). In 1773 werd in Zwolle bepaald dat arme
en zieke passagiers niet gratis over de Zuiderzee gezet mochten worden, met
één uitzondering: "Dog dat omtrent vreemde arbeiders welke uit Duitsland
na Holland om te werken geweest, en aldaar ziek en vervolgens arm geworden
zijn, en alzo de weg om wederom in haar land te komen noodzaaklijk
passeeren moeten, en diergelijke, de nodige mededogendheid zullen mogen
gebruiken, mits zodane passagiers hier niet langer verblijven als het hooge
noodzaaklijkheid vorderd, en daarvan aan de schout bij nagt datelijk kennisse
gegeven worden"32).
De reis, zoals hier beschreven, zal van de zeventiende eeuw tot omstreeks
het midden van de negentiende eeuw in grote trekken onveranderd zijn gebleven.
Pas daarna traden grote veranderingen in, zoals het treinvervoer in
Duitsland en de stoomvaart op de Zuiderzee en op de Hollandse kanalen 33 ).
Reizen, waarbij de trekarbeiders niet rechtstreeks vanuit een afstotingsgebied
naar een aantrekkingsgebied gingen, maar door een groot gebied rondtrokken,
zoals de Wanderburschen, compagnons en marskramers deden,
vertoonden uiteraard een ander beeld. Ze kwamen echter in zoverre met bovengegeven
beschrijving overeen dat ze ook een eigen beroepsgebonden infrastruktuur
van voorzieningen kenden 34 ).
30. Gladen 1970,97.
31. Kiel 1941, 97.
32. GA Zwolle, AA 201-322, folio 742 (bepaling 28/11/1773).
33. Bijv. RAO, Statenarchief na 1813, Gemeenteverslag Hasselt 1849. Dit vermeldt het in de vaart brengen
van een stoomboot Zwolle-Amsterdam v.v. die trekarbeiders voor fO,75 overzet, hetgeen een geduchte
konkurrentie betekent voor de Hasseltse schepen; Van Maurik 1901,20; Beetstra 1979, 119.
34. Leeson; Barret/Gurgand 1980; zie verder noot 121 op blz. 112 en 125 op blz. 114.
64

HOOFDSTUK 4
TREKARBEID OP MESO-NIVEAU: HET WERK
Voor een goed begrip van het verschijnsel trekarbeid op het meso-niveau
is het noodzakelijk dat men zich een beeld vormt van de aard van de verrichte
werkzaamheden. Uit Bijlage 1 blijkt dat trekarbeiders een bonte mengeling
van beroepen uitoefenden. Het is ondoenlijk en ook niet erg nuttig al
deze beroepen de revue te laten passeren. In dit hoofdstuk zullen beroepen,
die in 1811 door minder dan 500 trekarbeiders werden uitgeoefend, in de regel
niet behandeld worden. Een enkele uitzondering is gemaakt, namelijk
voor enkele beroepen die overwegend door trekarbeiders werden uitgeoefend.
De te behandelen werkzaamheden zijn gegroepeerd naar enkele sektoren,
te weten landbouw en bosbouw, grondwerk en veenarbeid, nijverheid,
vervoer, handel en diensten.
Werkzaamheden die in 1811 in het aantrekkingsgebied langs de Kusten van
de Noordzee nog niet of weinig voorkwamen, maar die elders of in de loop
van de negentiende eeuw een typische taak van de trekarbeiders waren of
zouden worden, zijn hier niet behandeld. Bij de landbouw is in dit verband
met name te denken aan het wieden en oogsten van suikerbieten en het
oogsten van hop. Niet alle beroepen en werkzaamheden zijn uitvoerig gedokumenteerd;
de behandeling ervan zal noodzakelijkerwijs enigszins onevenwichtig
zijn. Zo mogelijk zal echter steeds een aantal aspekten van de werkzaamheden
belicht worden, te weten: de plaats binnen de totale ekonomie
van het aantrekkingsgebied van het werk, de verdiensten, de sociale eenheid
waarbinnen het werk werd verricht, de verhouding tussen werkgever en
werknemer, de hiëarchische verhoudingen binnen het werk en ten slotte de
verhouding tussen lokale arbeiders en trekarbeiders.
4a Het werk in de landbouw en de bosbouw
Het maaien en hooien op veeteeltbedrijven
Op veeteeltbedrijven verrichtten trekarbeiders slechts één soort werk: het
maaien en hooien van gras. Naar schatting kwamen voor dit soort werk in
65

1811 minstens 12.000 trekarbeiders naar de Kusten van de Noordzee. Ze
werkten vooral in het gebied tussen de Langstraat en Friesland1l. Het gespecialiseerde
veeteeltbedrijf in dit Hollands-Friese gebied kan als een kapitaalintensief
bedrijf worden gekarakteriseerd. De meeste boeren in de weidegebieden
hielden zich sinds de zeventiende eeuw uitsluitend met veeteelt bezig
en hadden de akkerbouw verlaten. De veeteelt was bijna uitsluitend gericht
op melkvee. De melk werd voor het allergrootste gedeelte op het bedrijf verwerkt
tot kaas of boter, zodat deze bedrijven tevens een industrieel karakter
AFBEELDING 3 Oostfriese "mieren" bezig met grasmaaien in Friesland, begin twintigste eeuw.
Deze Oostfriezen maaien twee aan twee het gras met een korte zeis en leggen het in het zwad. Ze werken
in hun lange onderbroek en dragen in hun broekband een strekel om hun zeis regelmatig te wetten. Op
de achtergrond is een tentachtig onderkomen voor middagmaal en ·slaap te zien. Links op de achtergrond
ligt het hooi al in hopen.
Foto van een tekening van Ids Wiersma.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
1. Zie Bijlagen 1-2, 1-3, 1-7/1-16. Voor de onderschatting van het aantal grasmaaiers in Friesland zie Bijlage
1-8. Voor Oost-Friesland: Swart 1910,40/41,47.
66

hadden 2 ). 's Zomers graasde het melkvee de weiden af, maar 's winters was
stalvoeding nodig, met name in de vorm van hooi. Het gras daarvoor werd
's zomers gemaaid, meestal van speciale weiden waar niet eerder in dat jaar
koeien gegraasd hadden. Het gras bereikte in juni zijn maximale lengte en
diende dan zo snel mogelijk te worden gemaaid, dit om het zaadzetten te
voorkomen 3 ). In iedere streek streefde men ernaar binnen zes weken het
gras van deze "eerste snit" gemaaid en binnengehaald te hebben. Door klimatologische
omstandigheden was het gras in Friesland ongeveer twee weken
eerder maairijp dan in Holland, zodat er maaiers waren die nog snel naar
Holland overstaken, nadat ze al in Friesland gewerkt hadden.
De vaste krachten op een melkveebedrijf konden dit gras onmogelijk alleen
gemaaid krijgen. Immers, tezelfdertijd ging het werk van melken, boteren
kaasmaken gewoon door. De boer moest dus extra arbeidskrachten aantrekken
voor een relatief korte tijd. Trekarbeiders waren hiervoor bij uitstek
geschikt. Ze werden op twee manieren geworven. In de regel bestonden er
door de jaren heen kontakten tussen de boer en een aantal maaiers, voor zover
deze hem goed bevielen. In ieder geval voor de negentiende eeuw is bekend
dat hij hen schriftelijk liet weten wanneer hij dacht dat het gras goed
zou zijn en dat hij hen derhalve tegen die tijd verwachtté). De Oostfriese
maaiers in Friesland, de zogenaamd "mieren", maakten ook wel gebruik van
een tussenpersoon, de "poepenbode" . Deze man trok in april langs de boerderijen
om te vragen wanneer zij de "mieren" nodig hadden. Van iedere
boer en van iedere arbeider kreeg hij 'n dubbeltje voor de bemiddeling. Bovendien
dreef hij ook nog wat handelS). Daarnaast waren er ook arbeiders
die op de bonnefooi naar de grasstreken trokken. Zij verhuurden zich door
langs de boerderijen te trekken, maar in veel gevallen ook door zich op bepaalde
tijdstippen op de markt van een streekcentrum op te stellen. De markten
van onder meer Sneek, Leeuwarden en Joure waren in dat opzicht bekend
en men kan in dat geval letterlijk van "arbeidsmarkten" spreken 6 ).
Het gras dat gemaaid moest worden was circa 30 centimeter hoog. Hoewel
dat minder was dan de hoogte van graan, moet men zich toch niet in de
zwaarte van het werk vergissen: van een hectare oogstte men in de kleistreken
omstreeks 3000 kg. graanstro tegen 5500 kg. hoojl). Het maaien van het
2. De Vries 1974.
3. Een deskundige uiteenzetting over de ideale maaitijd in Kroniek 1978, 51; zie ook Staring 1868, 52.
4. Kroniek 1978, 309 (betreft 1843).
5. Beetstra 1979, 117; Scheper 1971, 22/23.
6. Bijv. Kroniek 1978, 69 (betreft 1827) en 309 (betreft 1843); Kleine Staarman 1967, 56; Gewin 1898,
123 en 280; in Groningen stond men op de veemarkt (Tiesing lI, 1974,92); zie verder noot 128 op blz.
118.
7. Staring 1868, 660; men bedenke dat gras nog weer veel zwaarder is dan hooi.
67

gras geschiedde in het algemeen met de zeis. Lucas Rotgans zegt het fraai in
zijn Boerekermis uit 1715:
"Westfaalsche helden, dien de zeis verstrekt een speer,
Grasridders, onversaagd bij 't swaajen van 't geweer"8).
De zeis is een snijwerktuig dat gekenmerkt wordt door een lange steel. Dit
zal verband houden met het grote gewicht van het gewas dat ermee gemaaid
AFBEELDING 4 Arbeiders bezig met het keren van het hooi, Friesland, begin twintigste eeuw.
Deze arbeiders, opgesteld in een lange rij, keren met hun hooiharken het hooi. Ze komen waarschijnlijk
vanuit het oosten van de provincie naar "de greidhoek". Hun kleding wijkt af van die van de Oostfriese
maaiers (zie Afbeelding 3).
Foto van een tekening van Ids Wiersma.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
8: Streng z.j., xxviii (naar Lucas Rotgans: Poëzy, van verscheidene Mengelsloffen, Leeuwarden 1715,
Boek I, 643).
68

nen. Anderen gingen na het maaien rechtstreeks op huis aan. De verhouding
tussen de maaiers en hun werkgever, de "baas", was van een persoonlijke
aard. We zagen al dat ze in de regel jaar in jaar uit bij dezelfde baas
werkten 13 ). Zeer fraai gaf de Friese boer Hellerna zijn band met een maaier
weer in zijn dagboek op 6 juni 1826. Twee dagen voor de geciteerde dagboekpassage
was het maaien weer begonnen, maar "met vreemde maaijers, dewijl
een onzer oude maaijers nadat hij in den verleden jare ziek van hier vertrok,
in zijn land nadat hij 3 à 4 weken thuis geweest ware overleden is. Het bedroefde
ons, toen de maaijers ons thans dit berigt bragten, want het was een
goed man, schoon Roomsch, hij werkte bij ons nadat de onleegtijd gedaan
was, hij ging met ons aan tafel, hij zoude langer gebleven zijn, maar gevoelde
zich niet wel en betrouwde zich hier niet langer, omdat hij zoo ver van huis
ware, en verzogte daarom te vertrekken, waarin ik toestemde, zijne klompen
en pet liet hij hier, om thans als hij weder kwam, daarvan gebruik te maken,
hetwelk hij voor zijn dood aan zijne naaste verwanten had gezegd, en waarvan
een naastbestaande maaijer aldaar, thans hier, de klompen en pet opvraagde,
welke wij hem ook terhand stelden, van diezelfde plaats opnemende
waar hij het verleden jaar geborgen had, dat was eenigzins aandoenlijk; maar
wat zullen wij zeggen! in de hand des Heeren is ons leven besloten en ons
eind bepaald, niemand zal dat tijdstip overschrijden!" 14).
Het hier geschetste beeld van het grasmaaien in Friesland geldt waarschijnlijk
ook voor Noord-Holland, al is het niet zeker dat er daar ook een strenge
scheiding was tussen maaiers en hooiers. De schaarse gegevens wekken de indruk
dat er gekombineerde ploegen van maaiers en hooiers bestonden die uit
dezelfde streek afkomstig waren, van wie de hooiers soms vrouwen
waren 15 ).
Waarschijnlijk minder persoonlijk en meer massaal ging het grasmaaien en
hooien in de Langstraat in z'n werk. In de uitgestrekte hooilanden aldaar lag
namelijk geen enkele boerderij en het is mogelijk dat de arbeiders daar in tenten
overnachtten. Daar werd ook geen drank van de boerderijen naar de
maaiers gebracht, maar voorzagen ze zich bij drankverkopers die in de hooilanden
alleen voor het seizoen een tent hadden neergezet "om te tappen
voor de hooiers" 16).
Gras maaien gebeurde niet alleen in juni, de zgn. eerste "snit", maar, voor
13. Zie ook Scheper 1971, 22/23.
14. Kroniek 1978, 204 (onleegtijd = hooitijd).
15. De antwoorden van het departement Zuyderzee verschaffen over de volgende gemeenten meer dan
de gewone informatie: Westzaandam, Enge Wormer (hoge verdienste maar op eigen kost), Ouder-Amstel,
Breukelen-St. Pieter, Vleuten en de Meern (maaien met de zeis), Harmelen c.s. (werken van 2-21 uur!),
Zegveld (maaien én hooien), Barsingerhorn (kost van de boer), Harenkarspel (sommigen hooien), Koedijk
(Duitse grasmaaiers en Gelderse hooiers).
16. Zie Bijlage 1-15, noot 3.
70

zover nog voldoende aanwezig, ook in september, de tweede snit. Dan stond
er echter aanzienlijk minder gras zodat het mindere en lichtere werk dan
waarschijnlijk niet door trekarbeiders, maar door lokale arbeiders werd
gedaan 17 ). Door veel arbeiders werd het hooien gekombineerd met werk in
de venen of aan de dijken, eerder in het seizoen, of met graan maaien en ander
akkerbouwwerk later in het seizoen.
De graanoogst
Het maaien van graan kwam in het centrum van het aantrekkingsgebied
nauwelijks voor, maar wel in de zuidelijke en noordelijke uitlopers van de
Kusten van de Noordzee. In Vlaanderen, van het département du Nord tot
en met het Eiland van Cadzand en van Groningen/Friesland tot en met Butjadingen
werkten steeds enkele duizenden trekarbeiders bij de oogst van tarwe
en ook wel van rogge. In Holland kwam relatief weinig graanbouw voor.
In totaal zullen langs de Kusten van de Noordzee omstreeks 1811 ruim 6000
trekarbeiders als maaiers van graan gewerkt hebben 18 ). Het graan was rijp in
juli en in augustus, al naar gelang de soort en de streek. Evenals bij het hooi
was er 'n relatief korte tijd waarin het optimaal geoogst kon worden 19 ). De
verdiensten van gras- en graanmaaiers waren ongeveer gelijk. Verder waren
er echter aanzienlijke verschillen tussen beide soorten werk.
Maaiers van graan opereerden in veel grotere groepen dan grasmaaiers. Ze
trokken in troepen van enkele tientallen door de streek waar ze gingen
oogsten en verhuurden zich gezamenlijk aan verschillende boeren gedurende
een seizoen. Of de graanwiedsters die in het voorjaar (van april tot juni) sporadisch
worden vermeld, ook op deze manier te werk gingen is niet bekend,
maar wel waarschijnlijk 20 ).
Dank zij het uitvoerige verslag dat Thomas Radcliff in 1819 over de
Vlaamse landbouw maakte, kunnen we ons een wat nauwkeuriger beeld vormen
van deze werkzaamheid 21 ). Het verslag is waarschijnlijk representatief
17. Kroniek 1978, 280; departement Zuyderzee: in Veenhuizen blijven enkelen "die het nahooy
afmayen".
18. Zie Bijlagen 1-2, 1-3, 1-11, 1-12, 1-22, 1-28, 1-29.
19. Staring 1868, 53/55 (rogge en koolzaad in juli; de overige granen in augustus; snij rogge, boekweit,
erwten en bonen in september).
20. Zie bijv. Bijlage 1-11, sub E; Bijlage 1-15, sub D6; in Bouches de la Meuse bijv. de plaatsen Rozenburg
(40/45 vrouwen voor het wieden, koren binden en hooien) en Zoetermeer (28 meisjes voor wieden, binden
en ander veldwerk); voor het wieden ook Baars 1973, 194. Het wieden was kennelijk vrouwenwerk.
Er zijn weinig aanwijzingen, behalve bovengenoemde, dat het binden in de grote graangebieden vooral
door vrouwen werd gedaan, vergelijk ook nog Bijlage 1-12, sub F.
21. Radcliff 1819, 124/127, 189/193; vergelijk ook Ab Utrecht Dresselhuis 1819, 107, 111/112.
71

voor het zuidelijke graangebied langs de Noordzee en wellicht ook voor het
gebied in het noorden. Meer in het bijzonder beschreef Radcliff de graanoogst
op het Eiland van Cadzand. Op een gemiddelde boerderij in die streek,
67 hektare groot, werden jaarlijks ongeveer 30 hektare tarwe en paardebonen
verbouwd. Om deze gewassen te maaien en te binden en om de schoven
rechtop tegen elkaar te zetten, waren 30 tot 40 arbeiders nodig. Ze werkten
op het veld in eenheden van vier personen: twee maaiden en twee bonden
het graan en zetten het in hopen. In ongeveer vier dagen kon de hele ploeg
zo de oogst van een boerderij hebben gedaan. Men huisde in een apart gebouwtje,
bij iedere boerderij daarvoor aanwezig, de zogenaamde "Vlaamse
AFBEELDING 5 Graanzichters, waarschijnlijk in de Liemers, ca. 1930.
Zes zichters op een rij zijn bezig met het maaien van waarschijnlijk tarwe. Met hun rechterhand zwaaien
ze de zicht, met hun linkerhand sturen ze het graan met de pik.
Foto.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
72

keet". Deze behuizing, meestal los van de boerderij, maar soms ook er tegenaan
gebouwd, bestond uit een slaapvertrek en een keuken en had meestal een
grondoppervlak van ruim zes bij drieënhalve meter. De arbeiders kregen van
de boer bonenstro als brandstof. Ze bereidden hun eigen maal en kochten
daartoe brood, spek en vet, melk en andere levensmiddelen (de "zoetelingen")
bij de boerin. Hun maal was over het algemeen uiterst sober en
bestond dikwijls alleen uit zelf gemaakte karnemelksbroodpap22).
Graan kon met verschillende werktuigen gemaaid worden 23 ). Het oudst
was de sikkel waarmee het graan vlak onder de aar werd afgesneden. Dit was
in de regel vrouwenwerk. In verband met toenemende rationalisatie en commercialisering
en het toenemende ekonomische belang van het stro werd
echter later overal de twee keer zo efficiënte zicht of ook de zeis ingevoerd.
Beide werktuigen hadden een langere steel dan de sikkel en werden alleen
door mannen gebruikt. De steel van de zicht was ± 40 cm lang, die van de
zeis meer dan het dubbele. Bij het gebruik werd de zicht in de rechterhand
gehouden, terwijl met de "pikhaak" in de linkerhand het graan "gestuurd"
werd. Van deze twee werktuigen lijkt de zicht het werktuig bij uitstek van
de trekarbeiders van het Noordzeegebied te zijn geweest. Men trof haar niet
aan op de Britse Eilanden en in Frankrijk alleen in die noordelijke streken,
waar Belgische arbeiders kwamen maaien. In Duitsland was het gebruik
praktisch tot het noordwesten beperkt. Hoewel men met de zicht ongeveer
evenveel kon maaien als met de zeis, ruim een halve hektare per dag, schijnt
de zicht toch enkele voordelen gehad te hebben boven de zeis 24 ). Zo vereiste
de zicht iets minder lichamelijke inspanning, zodat men langere dagen
kon maken. Verder was ze iets beter geschikt voor de dikkere stoppel die
op de zware kleigronden voorkwam en ten slotte was ze, in kombinatie met
de pikhaak, zeker geschikter indien het koren platgewaaid of -geregend was.
Het belangrijkste was echter dat met zicht en pikhaak de afgemaaide halmen
zo netjes neergelegd konden worden, dat harken ten behoeve van de binders
overbodig was. Dit spaarde dus arbeidskrachten uit. Het is daarom waarschijnlijk
niet toevallig dat ze voor het eerst gesignaleerd wordt in de zuidelijke
Nederlanden (in het Engels heet ze dan ook de "Hainault scythe", ofwel
de "Henegouwse zeis") en juist in de aantrekkingsgebieden van de
22. De Hullu z.j., 114/117.
23. Voor de werktuigen zie Roberts 1979; Chatelain 1976, 158/160 en 180/183; Weber·Kellermann 1965,
309/328,456/457, Karte 4; voor Nederland met name Bijlage 1-11 (de plaatsen, waar graan gemaaid wordt
spreken alle van "zichten"); Baars 1973, 194; op Zuid-Beveland werd nog door lokale arbeiders met de
sikkel gesneden en gebonden, daar was dus nog de langzamere en weinig gedifferentieerde methode in
gebruik (Van Hertum 1836,206); in tegenstelling tot Radcliff stelt Ab Utrecht Dresselhuis 1819, 107 dat
in het distrikt Sluis met de sikkel gesneden wordt. Het lijkt me dat hij zich vergist, al zijn zijn beweringen
zeer pertInent.
24. Over de voordelen van de zicht: Chatelain 1976, 181; Weber-Kellermann 1965,312.
73

Kusten van de Noordzee in gebruik was 25 ). Een boer die genoeg ziçhters
huurde kon in drie tot vier dagen de hele graanoogst gemaaid hebben 26 ).
De arbeidsverhoudingen waren veel onpersoonlijker dan bij het grasmaaien,
deels omdat de groep waarin men opereerde veel groter was en deels omdat
men veel korter op een boerderij verbleef. Verder zullen er ook hiërarchischer
verhoudingen hebben bestaan, aangezien de baas van de ploeg onderhandelde
met de boer. Het gaat hier waarschijnlijk om een soort van koppelarbeid,
al is hierover voor de periode rondom 1800 verder weinig
bekend 27 ).
Na enkele weken kon en moest in een hele streek de oogst achter de rug zijn.
Het vaste personeel nam dan het werk weer over en bracht de oogst binnen
en het land onder de ploeg. De meeste trekarbeiders gingen weer naar huis;
enkelen bleven nog voor het dorsen, ploegen of mestrijden.
Het delven van meekrap
Van de industriegewassen die langs de Kusten van de Noordzee door trekarbeiders
werden geoogst is de meekrap misschien wel de bekendste 28 ). Deze
werd in een zeer klein gebied op grote schaal geteeld: de Zeeuwse Eilanden
Tholen, St. Philipsland en Schouwen-Duiveland en de Zuidhollandse Eilanden
Goeree-Overflakkee en Voorne-Putten. Hiervan kan Tholen verder
buiten beschouwing blijven, omdat de arbeid daar door lokale arbeiders
werd verricht. In totaal waren ongeveer 1000 trekarbeiders nodig voor de
oogst van dit gewas 29 ). De meekrap is een gewas dat een bij uitstek kapitalistisch
en kommercieel ingestelde bedrijfsvoering vereist. Het is een plant
met wortelstokken waaruit na droging een rode verfstof werd bereid. Het
drogen van de wortels geschiedde in speciale ovens, de zogenaamde meestoven,
die verspreid over genoemde eilanden te vinden waren. De meekrapteelt
vereiste bijzonder veel bewerkingen. Bij één daarvan, het oogsten of "delven",
werden, naast lokale arbeiders, ook trekarbeiders ingezet. Dit begon
in september en duurde tot oktober, november voort. De boeren die gebruik
maakten van trekarbeiders besteedden het delven per oppervlakte-eenheid
25. Men zou kunnen veronderstellen dat de verspreiding van de zicht buiten het aantrekkingsgebied van
de Kusten van de Noordzee samenhangt met de herkomst van trekarbeiders naar datzelfde gebied, vergelijk
Weber-Kellermann 1965, Karte 4; verder verbreidde de zicht zich gedurende de negentiende eeuw nog
vanuit Noordwest-Duitsland naar de gebieden rechts van de Rijn, vergelijk Idem, 321.
26. Zie Bijlage 1-22, noot 5 en Weber-Kellermann 1965, 347.
27. Voor koppelarbeid zie Oeconomischen toestand der landarbeiders 1909, 186/ 188 en in de literatuur,
aangehaald in noot 23.
28. Voor het volgende zie, tenzij anders vermeld: Wiskerke 1952 en Van der Kloot Meyburg 1934.
29. Zie Bijlagen 1-12 en 1-13.
74

uit aan een voorman 30 ). Deze zocht vervolgens een ploeg arbeiders bij elkaar,
waarschijnlijk ongeveer 10 man groot 31 ). Indien een "bende" meekrap
delvers inderdaad deze omvang had, kon zij de oogst van een gemiddeld
bedrijf op Schouwen-Duiveland in ongeveer vier weken voltooien. In het totale
meekrapdelfseizoen betekende dit, dat twee à drie boeren van zo'n ploeg
gebruik konden màken 32 ). Wanneer de ploegen echter groter waren of wanneer
er naast trekarbeiders op hetzelfde bedrijf ook nog lokale arbeiders
werkten, had een ploeg natuurlijk veel meer werkgevers per seizoen 33 ).
AFBEELDING 6 Meekrapdelvers in Zeeland, 1830.
De delvers gebruiken spaden met een lang blad om de meekrapwortels uit de grond te halen. De meekrap
wordt geteeld in bedden.
Gravure.
(Provinciale Bibliotheek van Zeeland, Middelburg, lA. Verplancke, Beschrijving der werkdadige landbouwkonst
van de meekrap voor de ingezetenen van de beide Vlaanderen, Gent, 1830)
30. Van Hertum 1981, 186.
31. Over de grootte van de ploeg is weinig bekend. Het getal van tien heb ik afgeleid uit een aantal gearresteerde
delvers in Zierikzee in 1811 (zie Bijlage 1-13, noot 6). Het is echter ook mogelijk dat men twee
aan twee werkte, zie blz. 62/63 en afb. 6.
32. Als volgt berekend: de gemiddelde grootte van een bedrijf op Schouwen-Duiveland was 45 à 50 ha.
(Bouwman 1946, 58). Met een 7-jarig vruchtwisselingsstelsel (Wiskerke 1952, 37) komt dit neer op 6 ha.
meekrap. Bij twee-jarige meekrap moeten er dan jaarlijks 3 ha. of 6 gemeten geoogst worden, bij driejarige
2 ha. of 4 gemeten. Aangenomen dat de loonsom voor het delven van een gemet twee-jarige op ongeveer
f60,- en van driejarige op ongeveer f80,- lag (De Kanter 1802, 39; Van Hertum 1981, 186; Van der
Poel Il, 1954, 49) betekent dit per bedrijf respektievelijk f360,- en f320,- loonkosten voor delvers jaarlijks.
Met een dagloon van f1,50 betekent dit voor een ploeg van 10 delvers ongeveer vier weken werk.
33. Bijv. in de Wilhelminapolder een ploeg van 70 à 80 man (Bouwman 1946, 147).
75

De wortelstokken van de meekrap werden haast een halve meter lang. De
kunst van het delven was nu dit gehele wortelgestel onbeschadigd uit de
grond te halen 34 ). Daartoe werd een speciale spade gebruikt, de "meespade"
of "meebeitel" . Deze spade was smal en uitzonderlijk lang, 45 tot 55 cm. De
steel ervan was ter versteviging tot aan het boveneind met ijzer beslagen. Met
dit zware gereedschap kon de delver tot onder de wortelstok komen en aldus
de "krop" er zo volledig mogelijk uitlichten. Dan moest de aanhangende aarde
er vanaf worden geschud en werden de wortels op hopen gestapeld. Tegen
de avond werden van de kleinere stapels grotere gemaakt en na enkele dagen
werden de wortels dan naar de dichtstbijzijnde meestoof vervoerd. Met dit
zware werk konden de arbeiders ongeveer 11,50 per dag verdienen.
De huisvesting en voeding van deze arbeiders was waarschijnlijk op een
soortgelijke manier als bij de graanzichters geregeld. 's Zondags gingen deze
rooms-katholieke arbeiders naar de kerk, althans voor de schuilkerk van Zierikzee
in de achttiende eeuw wordt dit expliciet meegedeeld 35 ). Kenmerkend
voor hun zelfbewustzijn was een oogstgebruik bij het meedelven, in
1841 als volgt gerapporteerd: "Als iemand langs een veld kwam waarop meedelvers
bezig waren en "krootspitters" riep, maakten twee van de meedelvers
die het vlugst ter been waren, jacht op hem, zonder dat hun collega's
daarbij hulp mochten bieden. Als ze den uitdager te pakken kregen, werd
hij naar het veld gebracht en onder het gejouw van de meedelvers, tot aan
het onderlijf in een kuil gegraven. Men liet hem niet vrij voor hij eenig
drinkgeld als losprijs beloofde"36). Ingeborg Weber-Kellermann die voor
Duitsland rond het midden van de vorige eeuw de oogstgebruiken bestudeerde,
beschrijft daar vele vergelijkbare riten, in gebruik tijdens de graanoogst
onder de verzamelnaam "binden und lösen". Ze meent dat deze riten duiden
op een gevoel van eigenwaarde, dat de arbeiders "das Bewusstsein gab, in der
Erntezeit kraft ihrer Arbeit die wahren "Herren des Felds" zu sein und unwidersprochen
Rechtsansprüche anmelden zu dürfen 37 ).
Het meekrapdelven zal voor de meeste arbeiders het laatste werk in het
jaar zijn geweest, waarmee ze geld konden verdienen. Voor velen zal dat jaar
begonnen zijn met dijkwerk; in de zomer waren ze misschien ook werkzaam
in de hooi- en graanoogst. In verband met die andere werkzaamheden
bestonden al sinds de vijftiende eeuw verordeningen, waarin bepaald werd
dat de meekrapoogst niet vóór september mocht beginnen, om zo het werk
aan de dijken niet onnodig in gevaar te brengen 38 ). De meekrapteelt in Nederland
is na 1870 zeer snel verdwenen door de opkomst van de synthetische
34. Van Hertum 1982, 186; Wiskerke 1952,34.
35. Tegenwoordige Staat, Zeeland I, 1751, 354.
36. Bouwman 1946,86 (naar een bericht uit 1841).
37. Weber-KeJlermann 1965, 360.
38. Van der Kloot Meyburg 1934, 73, 115.
76

oer arbeiders voor het vlas nodig had, voor dit werk in aanmerking kwam.
De boer op zijn beurt zorgde zoveel mogelijk voor werk, maar mocht dan
ook te allen tijde op de maximale inzet van alle gezinsleden van 12 jaar en
ouder rekenen. Hij was echter niet verplicht voor werk te zorgen. Via deze
huurovereenkomst voorzag hij zich aldus voor een jaar van alle arbeidskrachten,
meestal een veertigtal.
Enkele weken na het zaaien kwam het vlas op. Spoedig was het dan zo
hoog dat men het van het onkruid kon onderscheiden. Dan begon het eerste
grote werk: het wieden, gedurende zes weken van april tot juni. Al zijn huurders
van 12 jaar en ouder, die maar enigszins konden, vertrokken dan naar
de vlasakkers. De vlasboer zorgde voor het vervoer. Het is niet geheel duidelijk
hoe algemeen de gewoonte van deze arbeiders was om gedurende de
wiedperiode het huis te sluiten. De allerkleinste kinderen en zuigelingen
werden in zo'n geval uitbesteed en het gezin verplaatste het huishouden naar
AFBEELDING 7 Vlaswiedsters in Noord-Groningen, ± 1930/1940. De vrouwen halen het onkruid
weg tussen het pas opgekomen vlas.
Foto.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
78

Was het wieden afgelopen dan ging de groep voor enkele weken naar huis
om in juli weer voor de oogst naar het vlasland terug te keren. Naar het
schijnt werd dan inderdaad het huis gesloten en ging het hele gezin mee. Deze
periode duurde twee weken. Men trok het vlas in zijn geheel uit de grond
en zette het in schoven ("hokken") bijeen. Na het inzamelen werd het vlas
naar de woonplaats van de vlasboer verscheept, de arbeiders keerden daarheen
eveneens terug en het repelen en roten begon. Dat duurde van eind juli
tot eind september. Vanaf half oktober tot begin april was men dan bezig
in de wegens de stoffigheid beruchte zwingelketen.
De arbeiders van de vlasboeren hadden zo gedurende het grootste deel van
het jaar werk. Voor zover de vlasboer geen werk had, werkten ze verder als
landarbeiders of ook wel eens, in de zomer, op de plaatselijke steenfabrieken.
Het rooien van aardappelen in het najaar vertoonde enige overeenkomst
met de vlasteelt. De aardappelvelden werden door de eigenaars ook aan hierin
gespecialiseerde boeren verhuurd, die verder zorg droegen voor het wieden
en oogsten. Dit laatste gebeurde op de Zuidhollandse Eilanden dikwijls
door trekarbeiders. Het rooiseizoen liep van augustus tot november. Meer
in detail is de organisatie van het werk voor circa 1811 niet bekend 43 ).
Het eekschillen
De enige vorm van bosbouw die hier aangestipt dient te worden is het eekschillen,
niet om de grote aantallen arbeiders die ermee gemoeid waren, maar
wegens het feit dat dit soort werk bijna uitsluitend door trekarbeiders werd
gedaan 44 ). Zij kwamen uit enkele bosrijke gebieden in de provincie Gelderland.
Behalve de arbeiders uit Groesbeek, over wie weinig bekend is, kwamen
de meesten van de noordelijke Veluwezoom, uit Nunspeet en omgevmg.
Begin mei vertrokken ze naar Drenthe, Noord-Overijssel of Zuid-Friesland,
waar ze door bezitters van "akkermaalshout" (eiken hakhout van ongeveer
8 jaren oud) waren besteld. De tocht voerde per schip over de Zuiderzee of
met kruiwagen of huifkar over land. Het hele gezin trok mee.
In 1840 werd de uittocht in mei als volgt beschreven: "Talrijke karren en
wagens bedekten de weg en leverden inderdaad een schilderachtig gezicht op.
Mannen, vrouwen en kinderen trokken met hun have en goed, met kasten
43. Zie Bijlage 1-12, sub E en F.
44. Voor het volgende zie Bijlagen 1-7, sub C6; 1-9, sub C2; l-lD, sub 02 en 1-11, sub Fe; Van Heerde
1978, Van de Ven 1920,27,62,84,281/283; Statistieke Beschouwing 1853,290; Wentze11973, 51/54; voor
de hier niet behandelde Friese takkenbosmakers zie Kroniek 1978, 203 (een groep van 40 arbeiders van
achter Heerenveen in 1836 bij Leeuwarden) en Klaver 1974, 108/117 (betreft eekschillen in 1892; in beide
gevallen werken ze voor aannemers).
80
- ---- -

- - -- -
- ---------- - -
en kisten, met geiten, honden en schapen, kortom met alles wat zij bezaten,
op Elburg aan. Voor een vreemdeling biedt zulk een optocht een belangrijk
gezicht op en hij die deze trein volgt ziet hoe dezelve aan de haven van Elburg
halt houdt - alles, meubels en huisraad ontlaadt, hoe ieder gezin op de
kade het bivak opslaat en daar, omschanst door hun kasten en kisten zich
als het ware thuis bevindt: hoe de moeders de zuigelingen verzorgen, als waren
zij beveiligd voor de ogen van iedere aanschouwer, hoe ieder huisgezin
zich om een kist verzamelt ten einde een koude maaltijd te nuttigen"45).
AFBEELDING 9 EekschilIers in Drenthe, ± 1940.
Op de achtergrond is het akkermaalshout (eikehakhout) te zien dat wordt gekapt en, op maat gemaakt,
aan de drie schillers gegeven. Ze staan in een kuil en links van hen ziet men de schors liggen die zij met
de botte achterkant van een bijltje loskloppen. De naakte stammetjes worden op een hoop gegooid (rechts
onder) en verkocht als brandhout. De eikebast wordt vermalen tot run ten behoeve van de leerlooierijen.
Foto.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
45. Van Heerde 1978, 155 (naar Haasloop Werner in de Gelderse Volksalmanak van 1840).
81

voor dit timmer- en metselwerk klaarblijkelijk steeds aparte ploegen arbeiders
werden ingeschakeld met een aparte organisatie. Dit rechtvaardigt een
aparte behandeling onder het hoofdstuk nijverheid. In de literatuur worden
deze bouwvakkers echter dikwijls ook aangeduid als polderjongens.
Hoewel grondwerkers dus aan zeer verschillende objekten konden werken,
vertoonden hun werkzaamheden en de organisatie daarvan toch steeds
overeenkomstige trekken 48 ). De organisatie van het werk ging in bijna alle
gevallen uit van de overheid of van publiekrechtelijke lichamen als waterschappen
of polderbesturen. Bij droogmakerijen en inpolderingen kon soms
ook een konsortium van partikulieren, dat opereerde met toestemming van
de overheid, de opdrachtgever zijn. Voor de arbeiders behoefde dit echter
geen verschil te maken, daar de vorm waarin de arbeid werd uitgevoerd toch
steeds die van aangenomen werk was, gekontroleerd door de opdrachtgevers.
Steeds werd het werk in relatief kleine gedeelten uitbesteed aan aannemers
die het, liefst in één seizoen, volgens de voorwaarden van het bestek moesten
hebben afgerond. Dit vergemakkelijkte de kontrole en verkleinde het risico
voor de opdrachtgevers. Uiteraard kon de aannemer het volgende seizoen
weer een nieuw gedeelte van het werk aannemen. In een aantal gevallen
werkten de aannemers, met toestemming van de opdrachtgevers, met onderaannemers.
Onderaannemers en aannemers waren verantwoordelijk voor
het aannemen en het werk van de arbeiders. De opdrachtgevers hadden hiermee
geen enkele bemoeienis, maar verplichtten zich dikwijls wél te zorgen
voor bepaalde randvoorwaarden als de aanwezigheid van vervoer of bewaking
door soldaten.
Over de manier waarop aannemers en onderaannemers zich van werkvolk
voorzagen bestaat nog onduidelijkheid. Twee manieren lijken mij in principe
open te hebben gestaan: men kon de arbeiders uit de eigen omgeving halen,
dan wel men rekruteerde ze in streken waarvan bekend was dat daar dit
soort arbeiders voorhanden was. Een variant op deze laatste vorm was dat
er steeds ook eigener beweging een aantal mensen op grote werken afkwam,
die ter plaatse een aannemer zochten. De eerste manier was wellicht vooral
geschikt voor de werving van gespecialiseerde arbeiders als metselaars, rijswerkers
en baggerlui. De tweede manier werd waarschijnlijk meer toegepast
wanneer het om arbeiders ging die weliswaar uitstekend met schop en kruiwagen
om konden gaan, maar waaraan verder geen eisen werden gesteld.
48. Het navolgende uit de volgende kontemporaine bronnen: Vierlingh 1920 (betreft de zestiende eeuw);
Kroniek 1978, met name 70, 75, 216/219, 230, 232, 287, 324/325, 329, 331, 382, 432 (betreft de jaren
1827/1853); Van Koetsveld 1868, 124/163; GAA, Nut 258/260 (betreft 1872/1874); Waring 1876,90/91;
Tutein Nolthenius 1890,493,534/538; Klaver 1974, 117/119 (betreft 1897/1898); Conrad 1902,204/205;
Van Ysselsteyn 1913, 62/74; verder uit de volgende secundaire literatuur: Baars 1973, 27/65; Bos 1969;
De Bruin 1970; Burgier 1979; Doedens 1981; Giele 1979, 224/228; Lucassen/Lucassen 1983B;
PistorISmeets 1979, 12/17; Robberts/Bos 1982; Sprenger/Vrooland 1976; Taverne 1978,363,370/377;
voor Frankrijk: Chatelain 1976,776/880; voor Engeland: Coleman 1968.
84

gedeelte van de keet diende als gemeenschappelijk woonvertrek, waarin het
keukengerei en het eten werden opgeslagen en waarin de put- of keetbaas
huisde, geassisteerd door een vrouw. Deze keetvrouw kon zijn eigen vrouw
zijn, of de zuster of dochter van een van de keetgasten. Tegen een vergoeding
zorgde de keetvrouw voor koffie, warm eten, het schoonhouden van de keet
en het verstellen van de kleding der keetgasten. Als de keetvrouw kinderen
bij zich had, dan waren deze ook in het voorste gedeelte gehuisvest. Het toilet
bestond uit de zogenaamde "papegaai", een "horizontalen stok, rustende
op twee in den grond geslagen houten vorken en gedekt door eenige schuin
tegen elkander geplaatste bossen rijshout of riet", opgesteld langs een
sI00t 52 ).
Voor de duur van het werk vormden de ploeggenoten dus zowel een werkals
een woongemeenschap. Er bestond een aantal ongeschreven regels, die alle
ten doel hadden het verblijf en het werk zo ongestoord mogelijk te laten
verlopen. Zo werd geloot om de plaatsen in het bed en aan tafel en stonden
er boetes op alle mogelijke soorten vergrijpen. Zelfs het vergeten van de wekelijkse
verschoning werd beboet.
Het werk geschiedde normaal gesproken zó, dat een ploeg gedurende een
seizoen een afgemeten stuk grond verzette. Dit kon zijn het uitgraven of uitdiepen
van een stuk kanaal of het opwerpen van een stuk dijk. Per dag werd
er dan meestal weer een bepaalde hoeveelheid te verrichten werk uitgezet.
De putbaas regelde het werk zó, dat ieder om beurten spitte en de aarde wegkruide
tot een zeker punt waarop een ploeggenoot de kruiwagen overnam
en verder reed naar de "stortplaats". Het wisselen van werkzaamheden was
nodig omdat niet ieder onderdeel even zwaar was. Op deze manier kon de
ploeg gezamenlijk een maximale prestatie leveren. De meeste aannemers hadden
enkele ploegen in dienst en probeerden deze met elkaar te laten konkurreren.
Zo werden er premies gezet op de ploeg die het eerste de dijkkruin
bereikte of die een andere taak het eerste af had. Ook werden de beste ploegen
per prestatie beter betaald om zo de andere arbeiders ertoe te brengen
nog harder te werken. Anderzijds ontzagen aannemers zich niet ploegen onder
de geldende tarieven aan te nemen. Mede door dergelijke praktijken ontstonden
dikwijls strubbelingen op het werk.
Volgens Tutein Nolthenius, die een uitvoerige beschrijving heeft gegeven
van de arbeiders die omstreeks 1890 het Merwedekanaal groeven, was de dagindeling
als volgt: om drie uur of half vier stond men op en ontbeet men.
De keetvrouw had voor koffie gezorgd; iedereen maakte zijn eigen boterhammen
klaar en tevens die voor de eerste schoft. Van vijf tot acht werd gewerkt,
waarna een half uur pauze volgde. Ook dan werden boterhammen
met koffie genuttigd, die in de keet werden gehaald. Het begin en het einde
52. Conrad 1902, 205.
86

van het werk werden aangegeven door het hijsen van een vlag of mand ("lawei")
of door het luiden van een bel. Van half negen tot twaalf werd weer
gewerkt en dan volgde het gemeenschappelijk middagmaal, zo mogelijk in
de keet: aardappelstamppot met vet, eventueel aangevuld met zelf te bakken
eierkoek of spekkoek. Dan ging men slapen tot half twee, waarna weer tot
vier uur werd gewerkt. De schoft van vier tot half vijf bestond uit brood met
koffie en om zeven uur was de werkdag ten einde. In de keet ging men zich
wassen, at men brood met pap en schilde men de aardappelen voor de vol-
AFBEELDING 10 Grondwerkers aan het graven van het Merwedekanaal in het waterschap Otterspoorbroek
(Breukelen), 22 mei 1889.
Het werk is kennelijk verdeeld in perken waaraan ploegen van acht man werken, te weten vier gravers
en vier kruiers. Vaag op de achtergrond is nog een keet te zien. In het midden staan twee opzichters.
Voor het graven worden spaden met lange bladen gebruikt. Op het moment van de opname is het werk
nog niet ver gevorderd: in het midden is het eerste, smalle afwateringskanaal nog te zien en de kruiplanken
lopen nog niet steil omhoog (zie ook Afbeelding 13).
Foto P. Oosterhuis, Amsterdam.
(GA Amsterdam, Topografische Atlas)
87

worden toegeschreven, een zeer kleine minderheid van alle polderjongens.
Bovendien leefde deze groep grotendeels volgens de algemeen geldende regels
van de huwelijkse staat.
De omvang van het werk, het grote aantal arbeiders en de verdeel- en
heers methoden van de aannemers leidden tot een grote afstand tussen de polderjongens
en hun werkgevers. Dit gold met name voor de grondwerkers die
zelf hun putbaas kozen. Bij de "rietbroeken" bestond er een andere verhouding
van het werkvolk ten opzichte van zijn werkgevers, die meestal uit dezelfde
plaatsen afkomstig waren en zeker tot in het begin van de negentiende
eeuw nog vrij kleine werken aannamen. Bij de arbeiders die voor een putbaas
werkten, die zelf in feite weer onderaannemer was, was de afstand
werkgever- werknemer weliswaar fysiek heel klein, maar bestond er waarschijnlijk
evenmin vertrouwelijkheid. Aan de andere kant was er door de
verschillende afkomst van de arbeiders evenmin sprake van een gesloten
front van deze arbeiders. Aard en organisatie van het werk bepaalden dus in
sterke mate de kracht van de arbeiders op de arbeidsmarkt. Deze kwam
vooral tot uiting in de talrijke stakingen die van oudsher in het grondwerk
plaatsvonden. Beziet men de stakingen in Nederland vóór ongeveer 1870,
dan kan men vaststellen dat waarschijnlijk het merendeel daarvan op rekening
van grondwerkers geschreven kan worden 56 ). De verdeel- en heerspolitiek
van de werkgevers en bijgevolg de onderlinge konkurrentiestrijd tussen
de polderjongens kreeg vooral na de Belgische afscheiding een nationale dimensie.
Er worden sindsdien zeer veel vechtpartijen gemeld tussen Belgische
en Nederlandse arbeiders 57 ). Zelfs hield Waterstaat in 1843 een enquête onder
alle gouverneurs van de provincies ten einde te bekijken of bij openbare
werken niet uitsluitend Nederlandse arbeiders konden worden gebruikt 58 ).
De slechte verhouding tussen bazen en arbeiders had ook gevolgen voor de
verhouding tussen de polderjongens en de mensen in de omgeving van het
werk. In het algemeen werden de polderjongens gevreesd, vooral wegens
hun diefstallen van hout en van kleinvee. In de meeste gevallen bleken de
klachten van omwonenden echter juist dáár voor te komen, waar de aannemers
in gebreke bleven, met name bij de uitbetalingen van de lonen, bij de
verstrekking van brandstoffen en wanneer de werken stillagen in de winter.
De vervening
In de venen werkten ongeveer 9.000 trekarbeiders. Er waren in het bestudeerde
gebied twee soorten venen: hoogvenen in Oost-Friesland, Groningen,
56. Bijvoorbeeld Doedcns 1981 en Mac Lean 1979.
57. Met name Doedens 1981, 60/72 (het eerste incident dat hij vermeldt vond plaats in 1838).
58. ARA, Waterstaat 1830-1877,337, Dossier 21 (1843/1844).
90

een belangrijke voorwaarde voor de bloei van de Republiek in de Gouden
Eeuw 60 ). Over de betekenis van deze zo belangrijke sektor voor de arbeidsmarkt
weten we tot nu toe niet veel 61 ).
Door de aard van het veen - het ontstaat in water - waren veen gebieden,
met name hoogvenen, niet of slecht toegankelijk. Laagveengebieden konden
vóór hun ontginning nog wel als weiland in gebruik zijn, maar hoogvenen
vormden in het algemeen onbewoonde moerassen. Het ligt dus voor de hand
dat voor grootscheepse ontginning van hoogvenen altijd een beroep werd gedaan
op trekarbeiders of op immigranten als arbeidskrachten. In feite was
het een fasegewijze ontwikkeling. Eerst kwamen trekarbeiders, langzamerhand
kwamen er ook immigranten en, naarmate de ontvening vorderde,
volgden er steeds meer immigranten.
Zij zetten na de ontvening op de meestal niet zo vruchtbare ondergrond keuterboerderijen
op. Een dergelijke chronologische volgorde blijkt duidelijk
uit de konstatering die in 1840 voor Drenthe werd gemaakt: de meeste Duitse
trekarbeiders waren toen te vinden in Oostermoer, minder in de Smilder
venen en het minst in Hoogeveen. Het ging hier dan ook om verveningen
uit respektievelijk vooral de 1ge, de 18e en de 17e eeuw 62 ).
De ontginning van een hoog'leen ging als volgt in zijn werk 63 ). Allereerst
moest een stelsel van greppels worden gegraven om op die manier het grondwaterpeil
te verlagen. Het vergde jaren om het veen langzaam te laten inklinken.
Hierna werden voor de afvoer van de turf kanalen gegraven. Het graven
van deze kanalen gebeurde bij uitstek door (Duitse) trekarbeiders. Men zou
uit enkele mededelingen op kunnen maken dat zij soms in grote ploegen
opereerden, tot 80 à 90 man toé 4 ). Maar bij dit "wijkgraven" worden ook
kleinere ploegen van 5 à 10 man genoemd, evenals bij de volgende werkzaamheid,
het begin van het eigenlijke turfgraven. Als gemiddelde kan men
aannemen dat in de hoogvenen turven van 40 x 15 x 15 cm. werden gestoken.
Per arbeider, in een ploeg werkend, konden er per dag ongeveer 2.000 worden
gestoken 65 ). Het aansnijden van de percelen, gevormd door de hoofdwijk
en twee zijkanalen of wijken, was bijzonder moeilijk aangezien de enige
plaats waar men de turf te drogen kon zetten, boven op het veen was. De
60. De Zeeuw 1978; Van Schaik 1981, 201/220.
61. Fragmentarisch is bijv. Van Schaik 1979 en 1981.
62. Alstorphius Greveling 1840, 175; voor de datering van deze verveningsaktiviteiten: van Schaik 1979,
157/161.
63. Van Schaik 1979, 141/148; Crompvoets 1981, 101/145 (voor de verschillende soorten ploegen is een
belangrijke bron voor hem het ook door mij gebruikte SA Peelland, Deurne, ms. VI/4-l3a:]. Hermans:
Vergelijkende begrooting en opgave der werkzaamheden [ ... ] om eene nieuwe veenderij te ontginnen [ ... ],
Deurne-Neerkant 1871); Gerding 1980, 31/36; Aden 1964, met name 70/72.
64. Crompvoets 1981, 113 (in de "Monden" aan het Stadskanaal een "kommunie" van 80/90 man), vergelijk
Van der Hoek 1979, 86/87 (een foto met een ploeg van 79 man).
65. Crompvoets 1981, 121, 122, 127, 128; aangezien er 127 turven in 1 m J gaan, betekent dit 16 1/3 m J
per persoon per dag; vergelijk noot 53 voor grondwerk.
92

uitgegraven turf moest dus naar boven gekruid worden. Omdat een veenlaag
enkele meters dik kan zijn, betekende dit zwaar werk en waren voor dit "op
het hoog graven" veel mannen nodig. Men werkte dus met een ploeg van
twee gravers en verder nog ongeveer acht andere arbeiders die ervoor zorgden
dat de turf op de droogplaats terecht kwam. Deze ploegen van ongeveer
10 man bestonden uitsluitend uit Duitse trekarbeiders. Was er aan de kant
van de hoofdvaart voldoende uitgeveende ruimte ontstaan, dan behoefde de
gestoken turf niet meer naar boven gekruid te worden en konden de gravers
de turven achter zich, op de zogenaamde "walputten" , neerzetten. Dit betekende
dat de turf "in het laag" gebracht kon worden. Dit schoot veel sneller
op dan het op het hoog werken en men werkte dan ook in kleinere ploegen.
Een voorbeeld hiervan is de uit ongeveer vijf arbeiders bestaande ploeg, zoals
gebruikelijk bij de arbeiders uit het Oldenburgse Neuenkirchen (zij verrichtten
het naar hen genoemde "Nieuwkerker werk"). Veelvuldig kwamen ook
spannen van slechts twee arbeiders voor (zij deden het "grootwerk" of "waldijkerwerk").
Het stukloon van de ploegen of spannen die in het laag werkten
was ook veel lager dan dat van de ploegen die "op het hoog" werkten.
Het "in het laag" werken werd ook wel door plaatselijke arbeiders gedaan.
Dit turfgraven en aanvankelijk ook het graven van de kanalen was beperkt
tot drie maanden per jaar, ongeveer van maart tot juni. Daarvóór was het
nog te nat om te werken in het veen en bovendien verdraagt turf geen nachtvorst:
deze valt dan in een soort poederachtige - en daardoor nauwelijks
brandbare - substantie uiteen. Aangezien turf een lange droogperiode kent,
moest men vroeg in de zomer alweer stoppen met graven. De nat gegraven
turf moest immers voor de winter kurkdroog worden. Dit geschiedde door
middel van periodiek keren en zodanig in hopen stapelen dat de wind er
doorheen kon spelen. De vele werkzaamheden hieraan verbonden werden
door de plaatselijke bevolking, de nieuwe immigranten, uitgevoerd. Ook het
laden van de turfschepen, veelal een taak van kinderen en vrouwen, geschiedde
niet door trekarbeiders.
Het laagveen kende een andere arbeidsorganisatié 6 ). Het veen werd door
middel van een baggerbeugel van onder de waterspiegel naar boven gehaald.
Dit gebeurde meestal door een baggeraar die het in het bootje, waarop hij
zelf stond, deponeerde. Ook stond hij wel op een plank die het bootje met
de wal verbond. Een nog niet weggebaggerd deel van de veenpolder was
bestemd om de specie op uit te spreiden, de "legakker" . Dit uitspreiden en
vervolgens aantrappen met klompen waaronder plankjes waren bevestigd,
gebeurde door de maat van de baggeraar. Deze arbeiders werkten dus als een
span. Pas als de modderachtige specie op de legakker voldoende droog was,
66. De Bruijne 1939,75/77; Crompvoets 1981, 71/82; Van Schaik 1979, 183; Uitkomsten van den landbouw
1890 (Sloten).
93

kon deze in turven worden gesneden; daarna volgde ook weer de maandenlange
droogperiode. Het werk in het laagveen was dus aan ongeveer dezelfde
seizoenen gebonden als dat in het hoogveen. Hoewel er berichten zijn dat
de trekarbeiders in de laagvenen in ploegen van vijf à acht personen
AFBEELDING 12 Arbeiders in het Zuidhollands-Utrechtse laagveen, ca. 1850.
Op deze school prent, teruggaande op voorbeelden uit de achttiende eeuw, staan omwille van de duidelijkheid
alle vier de belangrijkste werkzaamheden in het laagveen afgebeeld. In werkelijkheid worden deze
door twee mannen, samen een span, verricht. Links vooraan staat de trekker met zijn lieslaarzen. Deze
staat ófwel op de plank ófwel op de boot. Hij haalt met zijn baggernet het veen uit het water en stort
het in de boot. De maat van de trekker stampt (zoals rechts is afgebeeld) eerst de natte turf aan en verspreidt
hem gelijkmatig over de legakker; vervolgens steekt hij de gedroogde turf in de gewenste vorm,
(zoals in het midden is afgebeeld). Op de achtergrond tenslotte is de turf reeds voor verdere droging opgestapeld.
Steendruk, Wolters NoordhoH Groningen.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
94

-- - ------ --
werkten 67 ), waaruit men zou mogen opmaken dat ze 6fwel met enkele
spannen samenwerkten, 6fwel ook de droogwerkzaamheden verrichtten,
overheerst toch de indruk dat de buitenlandse trekarbeiders louter baggerden,
uitspreidden en aantrapten en dat plaatselijke arbeiders gedurende de
rest van het jaar de overige werkzaamheden voor hun rekening namen.
Na deze werkzaamheden in het voorjaar in de venen, ging een deel van de
trekarbeiders elders in het aantrekkingsgebied werken. Hooien of andere
oogstwerkzaamheden kwamen hiervoor het meest in aanmerking. Een ander
deel keerde echter meteen naar huis terug. De verdiensten voor de zware
veenarbeid die gauw zestien uur per dag, inklusief de pauzes, besloeg, waren
niet gering 68 ). In het hoogveen waar men met een bepaalde inhoudsmaat,
genaamd "dagwerk", rekende, kon men per arbeider ongeveer één gulden
per dag verdienen. Omdat men echter méér dan een dagwerk per dag verzette,
en soms zelfs twee, zal de verdienste eerder in de buurt van de /1,50 à
/2,- hebben gelegen 69 ). De gravers verdienden wat meer dan de andere leden
van hun ploeg. De spannen in de laagvenen, die ook per inhoudsmaat,
daar "stobbe" genaamd, werkten, verdienden evenveel als de gravers in de
hoogvenen 70 ) .
Over de sociale organisaties van de arbeiders in de Utrechts-Hollandse
laagvenen is weinig bekend. De spannen woonden in keten waarin ongeveer
20 arbeiders waren gehuisvest. Deze stonden op niet-afgegraven ribben in het
veen, meestal ver van de bewoonde wereld. Men mag veronderstellen dat
zo'n keet een gemeenschap met eigen regels vormdell). Bij de hoogveenarbeiders
doet de sociale organisatie in veel opzichten denken aan die van de
polderjongens 72 ). Zo werden ook bij hen de plaatsen in het gemeenschappelijke
bed en aan tafel nauwkeurig vastgesteld. Zelfs het bakken van de pannekoeken
was stipt geregeld. Op overtreding van de regels stond een straf als
het "britsen", waarbij de overtreder door een speciaal daartoe aangestelde
67. Crompvoets 1981, 105.
68. Voor lonen en arbeidstijden zie onder meer de geciteerde literatuur in noot 63, 66 en 70 en verder
de enquête van 1811, zie noot 59.
69. Bijvoorbeeld Tiesing 1974, I, 117; voor de vergissing dat men per dag niet meer dan een dagwerk zou
kunnen graven, zie onder meer Gerding 1980, 36.
70. De stobbe: ARA, BZ 1796-1813, 1062 (niet in Verhoeff 1982). Deze inhoudsmaat à 50 Leidse turf tonnen,
vergde (evenals de inhoudsmaat in het hoogveen, het dagwerk à 150 Leidse turf tonnen) minimaal
5 à 6 arbeiders. Men zou hieruit kunnen opmaken dat voor hetzelfde resultaat in het laagveen driemaal
zoveel arbeiders nodig waren als in het hoogveen, zoals ook De Zeeuw 1978, 15 op andere gronden aanneemt.
Hierbij wordt dan echter vergeten dat de turf in het hoogveen na het steken veel meer kruiwerk
vereiste dan die in het laagveen en bovendien moet bij de prijsverschillen, zoals De Zeeuw die geeft ook
het verschil in verbrandingswaarde en de verschillende markten (huisbrand vs. industriële brandstof) worden
meegerekend. Ik denk dat het laagveen eerder het dubbele aantal arbeiders nodig had dan het driedubbele.
Dit betekent dat het ontginnen van laagveen een grotere betekenis had voor de plaatselijke arbeidsmarkt
dan het hoogveen.
71. De Bruijne 1939, 77.
72. Tiesing 1974, I, 116; Aarderna 1981.
95

"meester" een pak slaag kreeg toegediend, uiteraard in het bijzijn van de andere
arbeiders. Men kon een straf ook afkopen met drinkgeld. De wijkgraversploegen
kenden nog meer gebruiken zoals een inwijdingsritueel voor
nieuwkomers, maar ook voor de opzichter, de "veenbaas"73). Deze moest
met omhooggeheven maatstok, waaraan zijn zakdoek als vlag was bevestigd,
toespraken en liederen van de arbeiders aanhoren. Daarin werd hij niet alleen
op zijn plichten gewezen, maar werd ook het sociale verschil tussen de
arbeiders en hun heren benadrukt. De ceremonie eindigde met een traktatie
door de veenbaas in de vorm van jenever. Een vergelijking met de "bindenund
lösen-rite", eerder beschreven bij de meekrapdelvers, dringt zich hierbij
op74).
In het laatste kwart van de vorige eeuw werd het einde van het graafseizoen
van de Duitse katholieke turfgravers in de Peel als volgt in dichtvorm beschreven:
"De dag van afscheid is nu aangebroken
Zij gaan verheugd tezamen naar het veld;
Er wordt een overgroote turf gestoken
En met een krans getooit ten toon gesteld.
Dan wordt er eerst een lied van dank gezongen
Dan biddend vallen z'op hun knieên neer
Vervolgens driemaal om den turf gesprongen
Gezongen en gebeden elken keer.
Dan komt de oudste man vooruitgetreden
Hij ziet den grooten turf en knielt ervoor,
Er wordt niet meer gezongen, noch gebeden
Hij slaat opééns den turf midden door"75).
De ploegen onderling hadden enerzijds kontakt met elkaar aan het begin
en aan het einde van het werk7 6 ), anderzijds werden zij, evenals dat bij de
polderjongens het geval was, tegen elkaar uitgespeeld. Dit laatste gebeurde
vooral daar, waar één werkgever vele ploegen aan het werk had. Grote compagnieën
waren echter niet overheersend; er waren veel kleine werkgevers
73. Tiesing 1974, J, 119; Van der Hoek 1979,85/88 (Van der Hoek noemt deze funktionaris weliswaar
vervener, maar aan zijn maatstok te zien moet het een veenbaas zijn, vergelijk Crompvoets 1981, 101).
74. Zie hiervóór blz. 76; voor vergelijkbare toespraken zie Weber-Kellermann 1965, 93vv.
75. SA Peelland, Deurne, Gemeentelijke vervening Deurne ongeordend: ms. van J. Hermans (1845-1898):
Gedicht op onze Duitsche werklieden [ ... ].
76. Tiesing 1974, J, 127 (de Lipper arbeiders in de Drentse venen waren zeer bedreven in het slaan op
de klompen ten teken dat op zaterdagmorgen de week haast om was, of dat men door regen of anderszins
gedwongen was het werk te staken).
96

die slechts één of enkele ploegen in dienst hadden 77 ). Deze kleinere werkgevers
kontroleerden zelf het werk en hadden meestal geen veenbazen als tussenpersonen.
Wel probeerden deze kleine verveners onderling één lijn te
trekken, waardoor ook de ploegen, zelfs al hadden ze verschillende werkgevers,
weer gezamenlijk optraden. De geïsoleerde ligging van de keten in het
veen, ver van de bewoonde wereld, versterkte wellicht ook de samenwerking
tegenover derden. Met name aan het begin van het seizoen, wanneer - vooral
aan de hand van de marktsituatie - het stukloon werd vastgesteld, kwamen
er nogal eens stakingen voor ten einde een hoger loon voor het hele seizoen
te bedingen 78 ).
4c Het werk in de nijverheid
In enkele seizoengebonden takken van nijverheid kwam circa 1811 ook
trekarbeid voor: in de bouw, de steenbakkerijen, de blekerijen en incidenteel
in enkele andere soorten bedrijven, met name in de textielindustrie 79 ).
Daarnaast waren er nog enkele industrieën die veel met buitenlandse arbeiders
werkten, zonder dat het duidelijk is of het hier om trekarbeiders of om
een soort monopolie van immigranten ging. Voorbeelden van deze laatste
kategorie zijn de Amsterdamse suikerraffinaderijen en katoendrukkerijen 80 ).
De eerstgenoemde takken van nijverheid, de bouw, de steenbakkerijen en de
blekerijen, verdienen een afzonderlijke behandeling.
77. Van Schaik 1979, 147. Hoewel hij er de nadruk op legt dat de hoogvenen meestal niet door kleine
verveners werden geëxploiteerd, blijken de belangrijkste werkgevers in Ems Occidental doorgaans toch
slechts tientallen arbeiders te hebben (ARA, BIZA 1796-1813,1193: Nijverheidsenquête 1812 betreffende
Ems Occidental: Idem, 1062).
78. Tiesing 1974, I, 118 beweert echter dat hel loon per dagwerk pas op het einde van het seizoen werd
vastgesteld.
79. Naast bouwvakkers, blekers en steenbakkers ben ik in de enquête van 1811 nog de volgende beroepen
in de nijverheid tegengekomen (in volgorde van grootte): wevers, voornamelijk vanuit de Westfaalse departementen
naar Friesland/Groningen en ook wel naar de Veluwe (Bijlagen 1-3, 1-4, 1-5, 1-8, 1-10), en
verder naar de Belgische departementen, zowel vanuit Noord-Brabant als vanuit de Noordfranse departementen
(Bijlagen 1·14, 1-15, 1-21, 1-22, 1-24, 1-26 en 1-28); mijnwerkers van Jemappes naar Nord (Bijlagen
1-23 en 1-28); fabrieksarbeiders als loodgieters, katoendrukkers, tabaksbewerkers, brouwers (Bijlagen 1-4,
1-11, 1-12, 1-14, 1-16, 1-17) en ambachtslieden, dikwijls aangeduid als Wanderburschen, artisans of compagnons
onder wie kleermakers, schoenmakers, hoedenmakers, schrijnwerkers en smeden, vooral richtingFrankrijk
(Bijlagen 1-5, 1-7,1-10,1-11,1-14, 1-15,1-16,1-19,1-21,1-24, 1-25, 1-26,1-27 en 1-31). Behalve
over de rondtrekkende handwerkslieden (zie noot 6 bij de inleiding) is over de meeste soorten niet
veel bekend. Voor de wevers in Friesland, zie Faber 1972, 229/237 en Frijhoff 1977, 228; voor zeildoekwevers
in de Zaanstreek zie Lootsma 1950, 73/76, verdere bestudering van deze trek is zeker noodzakelijk.
In algemene termen nog De Jonge 1976, 57, 196, 269, 279, 383; de Graaff 1845, 360/361; over de
trek van voornamelijk ambachtslieden naar Nederland zie Penners 1960.
80. Van Tijn 1965,74; Van Maurik 1901,30,62 (bakkers).
97

Metselaars, timmerlieden en steenhouwers
Volgens Knotter dienen in de bouwvakken twee arbeidsmarkten principieel
te worden onderscheiden: die welke gericht was op het onderhoud van
bestaande gebouwen en die welke gericht was op nieuwbouw 81 ). Pas in de
tweede helft van de vorige eeuw verdrong deze laatste vorm de eerste, althans
in Amsterdam. In andere delen van Nederland kan dit later zijn gebeurd.
In de eerste soort van bouwvakken kwam geen trekarbeid voor; in
de tweede daarentegen, de nieuwbouw, domineerden trekarbeiders. Met name
de metselaars, de steenhouwers en de stukadoors in de nieuwbouw waren
trekarbeiders. In de enquête van 1811 treffen we de volgende groepen trekarbeiders
op verschillende plaatsen82). In de Antwerpse haven kwamen timmerlieden
bij openbare werken voor. Er gingen ruim tweehonderd metselaars
naar Hollandse en Groningse plaatsen. Verder vinden we een kleine tweehonderd
timmerlieden vermeld die meest in Groningen en Oost-Friesland
werkten. Van beide laatste groepen is het niet duidelijk of ze, zoals de eerste
groep, hoofdzakelijk in de nieuwbouw werkten. Met name de timmerlieden
op het Groningse platteland zouden evengoed herstelwerkzaamheden verricht
kunnen hebben 83 ). Henegouwse stukadoors kwamen in de Franse en
Belgische departementen voor; merkwaardigerwijze werden de later in de
negentiende eeuw zo bekende Oldenburgse stukadoors in 1811 nog nergens
in Holland of Friesland-Groningen genoemd 84 ). Het ambulante beroep van
heier kwam in het geheel niet in de enquête voor 85 ).
Van de in totaal naar schatting meer dan 1.350 trekarbeiders-bouwvakkers
werkte het merendeel als metselaar en ook wel als steenhouwer en stratemaker
aan openbare werken. Het beroep van metselaar springt er getalsmatig
duidelijk uit. Hun herkomstgebieden vielen gedeeltelijk samen met die van
de hierna te behandelen steenbakkers (Lippe, Bentheim, Luik en Henegouwen)
en wat beide laatste gebieden betreft ook met die van grondwerkers.
Dat kan ook gezegd worden van de vooral in Holland bekende metselaars
uit de buurt van Den Bosch, een streek waar ook polderjongens gerekruteerd
werden. Behalve voor Midden-Limburg, waarvandaan voorzover mij bekend
alleen een kleine groep bouwvakkers kwam, geldt dus voor al deze streken
81. Knotter 1984; vergelijk ook Staatscommissie over de werkloosheid 1913A, 13, 26.
82. Zie Bijlagen 1-3 tlm 1-7, 1-9, 1-11 tlm 1-17, 1-21 tlm 1-24, 1-28, 1-29, 1-32.
83. Zie Bijlage 1-7, noot 8; GAA, Nut, 258/260 geeft ook nog in 187214 dit beeld. Men zou hieruit kunnen
opmaken dat er in Groningen en Oost-Friesland - in tegenstelling tot Friesland - een veel minder ontwikkeld
verzorgingsniveau bestond, vergelijk Faber 1972, 444/447. Toch scoorde Friesland al laag met 4,48
timmerman per 1000 inwoners terwijl Overijssel op 5,26 en het Noor.derkwartier op 8,93 kwam (berekend
naar Van der Wou de 1972, 270).
84. Zie hiervoor Knotter 1984 (eerste vermelding 1836); GA Gouda, Secretarie 1816-1920, 2023 (veiligheidskaarten);
Van Maurik 1901,30; GAA, Commissie van de arbeidsenquête te Amsterdam 1897-1900,
Résumés der verhooren van getuigen voor de bouwbedrijven, 98/107, 121/123.
85. GA Amsterdam, Commissie van de arbeidsenquête o.c., 125/131.
98

Brabant afkomstige metselaars bij de openbare werken noemde men daarom
"duizendpoters"86).
De steenhouwers kwamen uit streken waarin bekende steengroeven lagen,
zoals het Bentheimse met zijn zandsteen en de Brabants-Henegouwse streken
waar de blauwe "Naamse" hardsteen vandaan kwam. Deze stenen werden
in ruwe vorm van de groeven naar de bouwplaats vervoerd en aldaar op
maat gekapt. Ook dit is een bezigheid die veel oefening vereist. Aangezien
deze soorten steen, behalve bij grotere huizen, vooral ook in kademuren,
vestingwerken en openbare gebouwen werden verwerkt, zullen steenhouwers,
evenals de metselaars, bij dit soort werken wel ploegsgewijze hebben
gewerkt 87 ).
Voordat in het laatste kwart van de vorige eeuw cement definitief de tras
(een metselspecie op basis van tufsteen) en kalk verving, was de seizoengevoeligheid
van dit soort werk groot. Tras en kalk drogen namelijk veel langzamer
dan cement; men kon er dus niet mee werken als er ook maar enige
vorst te verwachten was. De bouwwerken lagen in die tijd derhalve maandenlang
stil. In de wintermaanden waren deze arbeiders dan ook op andere
bezigheden aangewezen 88 ).
Steenbakkers
In 1812 klaagden de steenfabrikanten aan de Oude Rijn dat er weInig
nieuwbouw was en dat de huizen, die dan nog wél gemetseld werden, vervaardigd
werden van oud materiaa1 89 ). Ondanks deze klacht waren er toen
toch veel steenfabrieken in het gebied van de Kusten van de Noordzee in bedrijf.
Baksteen was rondom 1800 in deze streken het belangrijkste bouwmateriaal.
Van noord naar zuid waren de belangrijkste produktiegebieden die
langs de Weser, Oost-Friesland, het Reiderland en Groningen, de westkust
van Friesland, in Zuid-Holland de streek van de Oude Rijn en de Hollandse
Ijssel, ten slotte de Brabants-Vlaamse gebieden aan weerszijden van de
Schelde 90 ). Daarnaast werden incidenteel stenen vervaardigd daar, waar grote
werken werden uitgevoerd, zoals bij het Grand Canal du Nord. De daarbij
gebruikte steenovens en kleiputten werden na zo'n groot werk echter weer
86. Zie Bijlage 1-15, noot 12 en Van Iterson 1868, 2, 13/15.
87. Staatscommissie over de werkloosheid 1913A, 35/36; Bijlage 1-24, noot 2.
88. Het beste zijn de Brabantse arbeiders bekend die in de winter klompen, schoenen of takkebossen
maakten, zie noot 86 en Gewin 1898, 52.
89. ARA, BZ 1796-1813, 1193, Tableau 56, Bouches de la Meuse.
90. Zie, behalve Bijlagen 1-1/1-7, 1-12/1-13, 1-16/1-17, 1-22/1-23, 1-26 en 1-28 ook het overzicht van Nederlandse
en Belgische steenfabrieken in 1816 in Brugmans 1956 en Damsma/de Meere/Noordegraaf 1979
(uit dit laatste werk blijkt hoe weinig belangrijk en incidenteel de Gelderse steenbakkerijen toen nog waren,
vergelijk ook Hollestelle 1982). Gemeenschappelijk bij deze gebieden is de ligging aan goede waterwegen.
100

te vormen en hij gaf deze homp klei aan de vormer. Deze arbeider stond binnen
aan een tafel waarop hij met een houten raam de klei in de juiste vorm
bracht. De vormer gaf vervolgens het gevormde produkt aan de "Abträger"
die de vormelingen wegzette in de droogschuur. Niet alleen het vormen
maar ook het drogen geschiedde in dit gebied dus overdekt. In de lange
droogschuren, die via de zijwanden gelucht konden worden, werden de stenen
eerst plat op de grond gelegd, dan op hun kant gezet en vervolgens opgestapeld;
dit laatste gebeurde soms in een aparte schuur. Andere produkten,
zoals de pannen, werden niet op de grond, maar op houten rekken te drogen
gelegd. Alle handelingen in de droogschuren werden door de hele vormploeg
verricht.
Waren de stenen droog genoeg, dan konden ze in de oven gebakken worden.
De oven in dit gebied was een ruimte van dikke gemetselde muren, van
boven afgesloten met een gewelf waarin rookgaten waren uitgespaard. Aan
de voorzijde was een opening om de vormelingen naar binnen en de gebakken
stenen naar buiten te brengen. In de zijmuren waren aan beide zijden
drie stookgaten uitgespaard. De stenen, gemiddeld 100.000 per oven, werden
in de lengterichting van de stookgaten opgestapeld en daar tussen kwam de
brandstof, turf, die via de stookgaten later ook desgewenst kon worden aangevuld.
Als de voorzijde met klei was dichtgesmeerd, begon het droogstoken:
eerst langzaam, met behulp van weinig turf. Enkele dagen tot een week
later volgde het eigenlijke branden. Omdat dan voortdurend turf moest worden
toegevoegd, moesten de arbeiders ook 's nachts waken. Het hele stookproces,
dat onder leiding van de brandmeester stond, nam drie à vier weken
in beslag; daarbij kwam nog het naar binnen en naar buiten brengen van de
stenen. Dit kon maximaal vijf maal per seizoen gebeuren. Begon het seizoen
de eerste april, dan konden twee weken later 100.000 stenen gevormd zijn,
die half mei voldoende droog waren om in de oven te kunnen. Half juni was
dan de eerste partij gebakken en kon deze plaats maken voor een tweede lading.
Bracht men dan eind september de vijfde en laatste lading binnen, dan
was deze eind oktober klaar en kon de ploeg in november naar huis. Van
november tot maart was het weer zo onzeker, dat er nauwelijks gewerkt kon
worden: door teveel regen konden de vormelingen niet meer voldoende drogen
en vorst kon zowel de klei als de turf bederven.
De afzonderlijke, veel kleinere panneovens vergden veel minder stooktijd en
konden wel tien of meer keer per seizoen gestookt worden. De panneploegen,
die veel kleiner waren, kenden dus veel meer nachtarbeid dan de steenploegen.
Hun produktie lag daarentegen lager: omdat het vormen van pannen
veel moeilijker was, lag hun seizoenproduktie op 300.000 pannen, tegen
500.000 stenen van hun kollega's. Pannen waren echter veel duurder dan stenen,
daardoor was hun loon per seizoen toch gelijk. Netto zonder voeding
en huisvesting verdiende een al'beider per seizoen ongeveer f 60,-; bruto tus-
102

- -- ---
-- -
sen /100,- en /160,-95}.
Het lijkt erop dat het Gronings-Oostfriese gebied gekenmerkt werd door
kleine, kapitaalintensieve steenbakkerijen, bemand door kleine ploegen trekarbeiders.
De produktie in Groningen en Oost-Friesland was kapitaalintensief
wegens de investeringen in droogloodsen, treedeel en vaste ovens. Dat
had eerder een streven naar bedrijfszekerheid dan naar grote arbeidsproduktiviteit
tot gevolg. De bedrijven in de rest van Nederland en België daarentegen
waren weliswaar vaak groter maar ook arbeidsintensiever; daar werd
vaak door hele gezinnen op steenbakkerijen gewerkt; vrouwen- en kinderarbeid
nam daar een belangrijke plaats in.
Op een steen- en pannenbakkerij in Groningen en Oost-Friesland werkten
in die tijd ongeveer 10 arbeiders, ongeveer zes à zeven in een steenbakkersploeg
en ongeveer drie à vier in een pannenbakkersploeg. Ze woonden
in de zogenaamde "tichelkamer", een vertrek bij de oven met bedsteden in
de zijwanden, waarin de arbeiders twee aan twee konden slapen. In het midden
was de tafel waaraan driemaal daags de gezamenlijke maaltijden werden
gebruikt. Deze maaltijden werden door leden van de ploeg zelf bereid en
men voerde een gemeenschappelijk huishouden. Uiteraard werden, evenals
bij de turfgravers het geval was, vanuit Lippe spek, grutten, meel en dergelijke
meegenomen. Het meeste voedsel echter werd waarschijnlijk ter plaatse
gekocht, in een aantal gevallen via de eigenaar van de oven, de tichelheer.
In de tichelkamer had iedere arbeider zijn eigen kastje waarin hij zijn persoonlijke
bezittingen kon opbergen. De tichelheer diende voor periodieke
schoonmaak van kamer en bedden zorg te dragen.
Het kontakt tussen de Lipper steenbakkers en hun gezinnen thuis werd
verzorgd door een bode 96 }. Al sinds het einde van de zeventiende eeuw was
deze bode in het bezit van een grafelijk privilege dat hem het monopolie gaf
op de werving van Lipper steenbakkers voor fabrieken in Groningen en
Oost-Friesland. Op die manier kon de Lipper regering deze buitenlandse
trek beter in het oog houden. Ten tijde van de enquête waren er twee "tichelboden",
een voor het eerste distrikt (Groningen en Oost-Friesland) en
een voor het tweede (met name de steenbakkerijen aan de Weser en in Duitse
gebieden als Hannover). De tichelbode van het eerste distrikt bezocht 's winters
de tichelheren die hem waren toebedeeld, en maakte afspraken over het
aantal arbeiders dat voor het volgende seizoen nodig was. Hiervoor kreeg hij
van de tichelheer een bepaalde som geld. De bode van het tweede distrikt
maakte die reis slechts sporadisch en korrespondeerde waarschijnlijk alleen
maar. De prijs per 1.000 stenen werd door de boden afgesproken. Vervolgens
95. ARA, BZ 1796-1813, 1121 (antwoord Ems Occidental).
96. Voor de plaats en funktie van de tichelbode zie Lourens/Lucassen 1984; Flccge-Althoff 1928,110 e.v.;
Falkmann 1846, 81/87, 97/101, 168/172, 193/200,339/343,369.
103

wierven ze in Lippe brandmeesters. Ook zij betaalden de bode een vergoeding.
De bode instrueerde de brandmeesters naar welke fabriek en met hoeveel
arbeiders ze dienden te vertrekken. Werd een arbeider voor de eerste
keer geworven dan betaalde hij daarvoor aan de bode een inschrijfgeld of
steekpenningen. De brandmeesters op hun beurt stelden hun ploegen samen,
bestaande uit familie, buren of andere kennissen. De brandmeester was vervolgens
gedurende het seizoen verantwoordelijk voor zijn ploeg en voor de
arbeidsprestatie. In de zomer bezochten de tichelboden vervolgens al "hun"
steenfabrieken. Bij die gelegenheid ontvingen ze geld van hun arbeiders,
losten eventuele geschillen op, bezagen of alles in orde was en bezorgden
post. Dit systeem van geprivilegieerde Lipper tichelboden heeft tot 1869
bestaan.
Op het tichelwerk leefden de arbeiders samen in wat in de latere literatuur
dikwijls de "Lipper Kommune" wordt genoemd. Dit wordt nogal idealistisch
voorgesteld als een soort coöperatie waarbij alles gemeenschappelijk
geschiedde. In feite komt het echter neer op de gemeenschappelijk gevoerde
huishouding zoals hiervoor is beschreven. De kosten van de huishouding
werden op het einde van het seizoen van de totale loonsom van de ploeg afgetrokken,
waarna de rest verdeeld werd. Geschiedde de verdeling van het
kostgeld dus gelijkelijk over alle arbeiders, dit was niet het geval bij het
netto-loon: per funktie (waarbij de brandmeester het meeste kreeg, daarna
de vormer, enzovoorts) was vooraf een bepaalde som vastgesteld, waarna het
eventuele overschot weer gelijk verdeeld werd over de volwassen arbeiders
9 7).
Kleine emolumenten in natura kwamen ook voor zoals jenever bij het branden
en de opbrengst van een groentetuin voor de brandmeester. Men mag
van een zeer hechte sociale samenwerkingsvorm spreken waarbij de verschillende
leden van de ploeg, inklusief de brandmeester, voortdurend onderling
van elkaar afhankelijk waren. Daar stond tegenover dat hun verhouding ten
opzichte van de tichel heer niet anders dan afstandelijk kan zijn geweest. Zeker
in het Groningse waren de tichelheren toch dikwijls absenteïstische rijke
lieden die hun tichelwerk wellicht eenmaal per seizoen of zelfs helemaal niet
bezochten. Een rentmeester bijvoorbeeld zorgde dan voor voorschotten,
voor de uitbetaling bij het afsluiten van het seizoen, voor het schoonmaken
en de aanvoer van grondstoffen. In feite leefden de Lipper arbeiders sociaal
gezien bijna op eilandjes.
97. Voor de diskussie met betrekking tot de "Lipper Kommune' zie onder meer Marijnissen/Raben­
Fabels 1978 en de daar aangehaalde literatuur; verder ook Fleege-Althoff 1928.
104

westen van Haarlem. Minder belangrijk waren de blekerijen van Turnhout
in de Kempen. Arbeiders en arbeidsters van zowel de Haarlemmer als de
Turnhoutse blekerijen kwamen uit hetzelfde gebied: een aantal dorpen in de
grensstreek van de huidige provincies Noord-Brabant, Belgisch- en
Nederlands-Limburg, toentertijd de grensstreek van Meuse Inférieure en
Bouches du Rhin. De Haarlemmer blekerijen ontvingen daarnaast nog een
klein aantal arbeiders uit het gebied van Lingen, toen Ems Supérieur. In totaal
ging het in 1811 bij Haarlem om een kleine tweehonderd arbeiders, in
Turnhout om honderd arbeiders. Er waren langs de Kusten van de Noordzee
meer blekerijen, waarbij, met name in een aantal Hollandse steden zeker
ook trekarbeiders tewerk gesteld waren 99 ). Het gaat hier niet om aantallen
die een afzonderlijke behandeling rechtvaardigen. We moeten overigens beseffen
dat deze tak van nijverheid zich toen op een dieptepunt bevond en dat
zeker in vroegere tijden deze aantallen vele malen groter waren geweest 100 ).
Op de blekerijen konden verschillende materialen gebleekt worden: nieuw
geweven stoffen, garens, of kleren. Elk daarvan kende verschillende bewerkingen
en derhalve ook een verschillende arbeidsorganisatie 101). Traditioneel
was de lijnwaad- of linnen blekerij de belangrijkste tak. Hierbij werden
nieuw geweven linnen stoffen van het vuil ontdaan dat nog in de vezel zat,
of dat er bij het roten, maar vooral bij het "pappen" tijdens het weven aan
was gaan kleven. Door het bleken, in feite door dikwijls herhaalde bleek-,
loog- en wasbeurten, werden deze weefsels niet alleen mooi wit en soepel,
maar verloren ze ook ongeveer één derde van hun gewicht. Op een Haarlem-
99. Bijvoorbeeld Rotterdam (GA Nederweert 1368, domicilie van onderstand); Gouda (Idem en voorbeeld
in 1061, 5trateris, blad 269, huis 258; GA Gouda, Secretarie 1816-1920, 2023, veilighcidskaarten);
Dordrecht (Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936,23,151,287/288; Brugmans 1956,196/197,868); behalve
uit de herkomstplaatsen, opgesomd in Regtdoorzee Greup-Roldanus kwamen ook nog arbeiders uit
Meijel (Peeters z.jr.: huwelijken Meijel 14/2/1831,28/4/1831 en getuigen bij dopen no. 99, 239, 1094,
1127; RAL, schepenbank Meijel, schepenboek 8, d.d. 5/7/1716) en Beegden (RANH-ORA 685 Heemstede,
16/6/1711).
100. De globale ontwikkeling van de werkgelegenheid in de Haarlemmer blekerijen is als volgt:
± 1650 ± 1750 ± 1811
man vrouw totaal man vrouw totaal man vrouw totaal
lijnwaadblekerijen 200 800 1.000 120 480 600 30 120 150
garenblekerijen 140 60 200 140 60 200 70 30 100
kleerblekerijen 140 210 350 180 270 450 160 240 400
Totaal 480 1.070 1.550 440 810 1.250 260 390 650
Bronnen: behalve Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936 heb ik nog afzonderlijk bestudeerd: Brugmans
1956; Van der Woude 1973; RANH, DZZ 458 en arrondissement Amsterdan 645a, antwoorden op nijverheidsenquêtes
1811 en 1812; verslag van de toestand der provincie Noord-Holland 1854; GA Velsen, OA
366,82,83,84; GA Bloemendaal, OA 88,144; Nierhoff 1963, 146/148; Hoekstra 1947, 130/142, 153/155;
GA Heemstede, OA 240 en gemeenteverslagen 1853/1882.
101. Voor het volgende (tenzij nader gespecificeerd): Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936.
106

mer linnenblekerij waren daarvoor gemiddeld 50 arbeiders aanwezig: 40
vrouwen en 10 mannen. De mannen hadden speciaal tot taak het wringen
met behulp van een tredmolen, het vervaardigen van loog, het bewerken van
het linnen met het loog en het begieten van de weefsels op de bleekvelden.
De vrouwen verrichtten de andere werkzaamheden, waarvan vooral het onder
gezang paarsgewijs wassen op de tijdgenoot indruk maakte 102 ). De blekerijen
waren kapitaalintensieve bedrijven: de 50 arbeiders namen een kwart
van de totale kosten voor hun rekening en de grondstoffen (vooral as, zeep,
melk en turf) bijna de helft. Voorts waren er onder meer gebouwen, vuren,
ketels en droogvelden nodig. De eigenaar, de meesterbleker, liet de dagelijkse
leiding over aan een bedrijfsleider, loon baas en soms ook meesterknecht genoemd,
die naast een loon eventueel ook een aandeel in de winst kreeg.
Meestal stond onder hem weer de "opperknecht", soms dezelfde figuur als
de loger die toezicht hield op de bleekboden, de wagenknechten en de bokrijders.
Hij werd geholpen door de opperbleekmaagd die speciaal de leiding
had over bleekmeiden en leermeiden en de opperveldknecht die over de
(bleek)veldknechten was gesteld.
Hoewel de werkorganisatie niet altijd even duidelijk is (de loon baas verdween
bijvoorbeeld op het eind van de achttiende eeuw) staat toch wel vast
dat al deze mensen samen min of meer een ploeg vormden. Ze aten samen
in de "zomerkeuken", een gebouw speciaal voor hen ingericht. Hierin
kookten ze voor gezamenlijke rekening, gedeeltelijk van meegebrachte eetwaren
als vlees, meel en brood. Hierin bevonden zich ook de kastjes waarin
ieder zijn persoonlijke bezittingen kon opbergen. De zolders van de bedrijfsgebouwen
waren meestal de slaapplaatsen, waar in ieder geval de meiden
twee aan twee bij elkaar sliepen 103). Bij toerbeurt moest men bij de bleekvelden
waken, vooral tegen diefstal. De wakers hadden daarvoor een waakhut,
een eenvoudig houten gebouwtje, voorzien van enkele bedden. Zij hadden
de beruchte blekershonden en ook vuurwapens ter beschikking.
De arbeiders op een blekerij werden waarschijnlijk ook groepsgewijze aangenomen.
Men mag veronderstellen dat de "opperknecht" hierbij een centrale
rol speelde 104 ). De arbeiders verbonden zich voor een heel seizoen: van
maart tot september! oktober. Buiten die periode kon vorst de weefsels aantasten,
maar dan was ook de zon niet krachtig genoeg voor het bleekproces.
Aan het einde van het seizoen werden meestal afspraken gemaakt voor het
volgende jaar. Netto kon een leermeid per seizoen, na aftrek van alle onkosten,
inklusief reisgeld, /22,50 overhouden, een bleekbode /40,- en een
linnenblekersknecht /55,_105).
102. Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936, 81 / 82; de mannen zongen bij het paarsgewijs hozen.
103. Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936, 158; RAHN, ORA 618, no. 9 (verklaring 1749).
104. Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936, 156/157.
105. Hiervoor moest ook geregeld 's zondags worden gewerkt, Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936,
237/241; 168/169.
107

Behalve de linnen- of lijnwaadblekerijen bestonden er nabij Haarlem ook
garenblekerijen. Ook dit waren groot opgezette, kapitaalintensieve bedrijven,
maar toch kleiner dan de lijnwaadblekerijen. Gemiddeld werkten er 17
arbeiders, maar hier was de getalsverhouding der geslachten omgekeerd: 12
mannen tegen 5 vrouwen 106}. De verklaring hiervoor ligt waarschijnlijk in
het feit dat het garen aanzienlijk minder vuil was dan de geweven stof en derhalve
niet gewassen behoefde te worden, maar alleen gespoeld. Verder waren
de bewerkingen globaal gelijk aan die van de lijnwaadblekerijen. Ook wat
de herkomst van de ploeg betreft is er waarschijnlijk een verschil met de lijnwaadblekerijen:
de mannen op deze garenblekerijen kwame,l dikwijls uit het
Lingense. Het is mogelijk dat hun vrouwelijke kollega's daar ook vandaan
kwamen, maar zeker is dit niet. In ieder geval voerden deze knechten en meiden
geen gezamenlijke huishouding, maar waren ze bij hun baas in de kost.
Hun werk wordt in het algemeen als zwaarder beschouwd dan dat op de lijnwaadblekerijen.
De kleerbleken ten slotte zijn in feite gewone wasserijen, vooral van vuil
huishoudgoed met vetvlekken. Ze konden in tegenstelling tot de beide andere
soorten met vrij eenvoudige middelen worden opgezet en hun eigenaren
genoten bij lange na niet hetzelfde sociale aanzien als die van de lijnwaaden
garenblekerijen. Het aantal arbeiders per bedrijf was klein, meestal minder
dan vijf, onder wie iets meer meiden dan knechts. In de enquête van 1811
komen deze kleerbleken nauwelijks voor, waarschijnlijk omdat dit bedrijf
niet seizoengebonden was en 's winters gewoon doorwerkte. In de kleerblekerijen
in Hollandse steden als Gouda, Dordrecht, Rotterdam en in die
rondom Haarlem was het personeel waarschijnlijk hoofdzakelijk afkomstig
uit de streken tussen Eindhoven en Weert 107 ). Ook deze arbeiders waren bij
hun meesters in de kost en door de kleinschaligheid en de lage sociale status
van de meesters zou de verhouding tussen werkgever en werknemer hier van
een andere aard geweest kunnen zijn dan die op de garen- en vooral die op
de lijnwaadblekerijen.
Al met al is de sektor van de blekerijen de enige waar vrouwelijke trekarbeiders
in grote mate aan de slag kwamen. Ze waren ongehuwd en ongeveer tussen
de negentien en veertig jaar oud.
Door de konkurrentie van de bleken van Bielefeld en van Ierland gingen
de Haarlemmer blekerijen sinds het einde van de zeventiende eeuw snel achteruit.
In het tweede kwart van de negentiende eeuw waren alleen de kleer-
106. Berekend uit de opgaven betreffende negen garenblekerijen in Regtdoorzee Greup-Roldanus 1936,
150; in Bloemendaal lag het gemiddelde in 10 garenblekerijen in 1742 op 10 knechts en 4 meiden (GA
Bloemendaal, OA 88).
107. De kleerblekcrs kwamen vooral voor in Heemstede, zie de bronnen betreffende Heemstede, aangegeven
in noot 100 en Groesbeek 1972,93/95. Uit de berekeningen in noot 100 blijkt dat de enquête van
1811 geen rekening heeft gehouden met de kleerblekers.
108

nen worden, maar ook deze worden in de antwoorden op de enquête van
1811 weinig genoemdilO). Uit de resultaten van de enquête komt alleen een
zeer bijzondere vorm van binnenschipperij, de arbeid der houtvlotters, duidelijk
naar voren. Deze komen in groten getale in de antwoorden voor 111 ).
De houtvlotten die naar de Kusten van de Noordzee afzakten werden bemand
door in totaal meer dan 1.500 arbeiders. Verreweg het grootste kontingent
werd gevormd door vlotters op de Rijn en zijn zijrivieren zoals Moezel,
Main en Neckar I12 ). Kleine aantallen kwamen voor op de Maas en de Schelde.
Het was een kapitaalintensieve onderneming: het uitrusten van een groot
vlot kostte in het begin van de negentiende eeuw f 4.600.000,_113).
De houtvlotterij zoals we die in de enquête tegen komen dateert uit de
tweede helft van de zeventiende eeuw. Tot 1650 geschiedde het vervoer van
timmerhout via de Rijn nog met schepen, die bij Vreeswijk werden uitgeladen.
Daarna kwamen houtvlotten in zwang die steeds groter werden, zodat
ze op gegeven moment na binnenkomst in de Republiek niet meer de Rijn
via Arnhem konden bevaren, maar de Waal via Nijmegen moesten kiezen.
In de achttiende eeuw kozen de vlotten alleen deze laatste route en werd
Dordrecht de plaats waar de vlotten ontbonden werden. Een groot gedeelte
van de Zaanse houthandel verplaatste zich dan ook daarheen. Deze vlotten
waren inderdaad van fenomenale afmetingen: ze konden tot 50 meter breed
en tot 300 meter lang zijn. Op de grootste vlotten was een bemanning van
meer dan 500 personen nodig. De meesten van hen hadden tot taak om als
roeiers in roeiboten of als bemanning van de tientallen roeren aan voor- en
achterkant het vlot te sturen. Een klein gedeelte zorgde als kok, broodsnijder,
slager en dergelijke voor de rest van de bemanning. De eigenaar of schipper
die de leiding had over zo'n groot vlot of over verscheidene kleine, had
een fraai ingerichte hut; daarnaast waren er verschillende keukens en 10 tot
15 houten keten waarin de bemanning kon slapen. Over de organisatie van
dit werk is mij niets bekend, maar men mag aannemen dat er in ploegen gewerkt
werd l14 ).
Het seizoen van een houtvlotter begon in maart wanneer op de zijrivieren
van de Rijn kleinere vlotten werden samengesteld. Deze werden tot grote
vlotten verbonden ten noorden van Bingen en Koblenz. Uit de buurt van
deze laatste plaats kwamen ook verreweg de meeste houtvlotters. Het is niet
110. Bijlage 1·15; de pakkendragers komen in 4e aan de orde; vergelijk ook Funken 1959, 190 en Knippen
berg 1974, 38 v.v.
111. Bijlagen 1-18; 1-19; 1-20; 1-27; 1-30; 1-34.
112. Bijlage 1-30: de 60 houtvlotters uit Ardennes varen op Loire, Maas, Schelde en Moezel, alle overigen
op de Rijn en zijn zijrivieren.
113. Voor kwalitatieve informatie zie Leemans 1981,31/33,46,101/107,109/110; Thon 1833 en Middelhoven
1978, 86/87; voor de véél kleinere Franse vlotten zie Chatelain 1976,417/419.
114. Naar het aantal keten zou men kunnen denken aan eenheden van 50 man, maar ook kleinere eenheden
zoals de zes à zeven mannen per roeiriem zijn denkbaar.
110

ekend of ze de reis meer dan eens per jaar konden maken. Uit gegevens van
Leemans blijkt dat verreweg de meeste vlotten bij Nijmegen, Tiel en Zaltbommel
in juli en augustus doorkwamen, daarnaast enkele in april en dan
een wat groter aantal in oktoberlnovember 11s ). Wellicht wijst dit, evenals
het relatief kleine aantal trekarbeiders in verhouding tot het aantal vlotten,
erop dat deze arbeiders meer dan eens per seizoen de Rijn afzakten 116 ).
De prefekten van de departementen waar ze vandaan kwamen, hadden
geen hoge dunk van hun verdiensten. Eén komt tot een schatting van 100
FF die ze per seizoen over zouden kunnen houden 117 ). De ontbinding van
de vlotten in Dordrecht behoorde ook tot de taak van de houtvlotters. Was
een vlot eenmaal ontbonden, dan voerde de schipper het overgebleven materiaal
als touwen, ankers en keukens per schip weer stroomopwaarts. Of de
arbeiders ook op die manier thuiskwamen of dat ze moesten lopen is mij niet
bekend.
4e Het werk in de handel en de dienstensektor
Marskramers in al hun verscheidenheid vormen het hoofdonderwerp van
deze sektor 118 ). In 1811 kwam deze groep uit enkele nauwkeurig te bepalen
streken en plaatsen binnen het afstotingsgebied van het Noordzee-systeem
119 ). Van noord naar zuid zien we eerst een aantal plaatsen in Ems Supérieur
vanwaar haast duizend "pakkendragers" kwamen, allen handelend
in textiel. Deze plaatsen lagen in het noorden van T ecklenburg, in de
Hümmling en in de omgeving van Lingen, Meppen en Fürstenau. Deze handelaars
staan bekend onder de naam van "Tüötten". Meer dan honderd kilometer
ten zuiden daarvan begint een gebied met een merkwaardige, langgerekte
vorm dat loopt van het huidige zuidoosten van Noord-Brabant, via
Midden-Limburg en het aansluitende Duitse gebied recht naar het zuiden tot
aan de departementen van Meuse en Moselle, in het uiterste zuiden. In deze
115. Althans wanneer Leemans' gegevens representatief zijn (hij vermeldt twee data in april, een in juni,
drie in juli, zes in augustus, een in september, vier in oktober en twee in november; stroomopwaarts va·
rende schippers vermeldt hij vier in maart en een in november, hetgeen geen verdere konklusies toelaat),
Leemans 1981.
116. Thon 1833 geeft voor 1809 in totaal 82 vlotten op de Rijn. Indien er in 1811 evenveel voeren, zou
dit op gemiddeld nog geen tweehonderd arbeiders per vlot neerkomen, twee reizen per arbeider per seizoen
zou dan tot betere uitkomsten leiden; voor deze periode zie ook Leemans 1981, 107.
117. Volgens de prefekt van Rhin et Moselle.
118. Buiten marskramers bestonden er in de sektor handel ook nog de voorlopers van de latere handelsreizigers
en de kooplieden die uit de aard der zaak veel op reis waren, vergelijk noot 121. Onder de sektor
diensten komen in de enquête van 1811 ook nog schoorsteenvegers, muzikanten, valkeniers, tinnegieters
en dergelijk voor.
119. Bijlagen 1-4, 1-5, 1-15/1-17, 1-26, 1-27, 1-29, 1-31/1-34.
111

strook van nog geen honderd kilometer breed en haast driehonderd kilometer
lang bevonden zich een aantal uitstotingsgebieden, nooit ver van elkaar,
maar die onderling weinig of geen kommerciële banden hadden. Van noord
naar zuid was er in de eerste plaats het gebied van de "Teuten" in de Kempen
en aansluitend Midden-Limburg; dan ten oosten daarvan het gebied van
Breyell, vervolgens in Zuid-Limburg het gebied van de Groenstraat; ten
zuiden daarvan leverde het departement van de Ourthe weer vele soorten
marskramers, hetgeen ook gold voor de departementen van Forêts, Meuse
en Moselle. Ik ben dan nog voorbijgegaan aan de dorpen langs de Jeker (met
name Bassenge, Roclenge, Wonck en Glons), vanwaar de strohoedenverkopers
kwamen 120 ). Het aantal teuten in 1811 kan niet nauwkeurig berekend
worden: een schatting voor deze hele strook mag minstens op 6.000 marskramers
gesteld worden. Over het leven en het werk van marskramers is weinig
bekend. Een beperkt aantal bronnen is voor de hierna volgende beschrijving
voorhanden 121).
Tot nu toe heb ik me beperkt tot groepen arbeiders die naar de Kusten van
de Noordzee trokken, maar dat is in dit geval onmogelijk. De marskramers
trokken niet uitsluitend westelijk naar de Kusten van de Noordzee, ja zelfs
eerder in oostelijke, zuidelijke en noordelijke richtingen. De strohoedenmakers
uit het dal van de Jeker gingen weliswaar naar een aantal steden in het
westen, vooral naar Amsterdam, en ook een deel van de Westfaalse tüöten
trok naar de Kusten van de Noordzee, maar de meeste marskramers gingen
naar Denemarken, het midden en het oosten van Duitsland, het Sauerland,
de Eifel en naar Frankrijk. Deze laatste bestemmingsgebieden waren, met
uitzondering van het Bassin van Parijs, geen uitgesproken aantrekkingsgebieden
voor andere trekarbeiders I22 ).
Uit het feit dat marskramers overwegend naar deze gebieden gingen, die niet
120. De strohoeden makers uit deze plaatsen behoren niet onder de sektor nijverheid maar onder de sektor
handel, aangezien ze, met hun dorpsgenoten (in Glons waren er bijvoorbeeld in 1816 J.100 arbeiders
in deze industrie werkzaam, zie Caulier-Mathy 1962, Tableau I, 2) 's winters vooral de belangrijkste onderdelen
van de hoeden thuis vlochten. In de distributieplaatsen (tot nu toe zijn voor het begin van de
negentiende eeuw Amsterdam, Rotterdam, Gouda en Brussel aanwijsbaar) werden dan in de zomer door
deze trekarbeiders, vooral bestaande uit meesters en meiden, de hoeden geassembleerd en verkocht (zie
Bijlage 1-16; GA Gouda 1816/1920,2023; D iederiks 1982, 170; van Tijn 1965,96; GAA, NSB 267, bijlagen
bij het verbaal van de maire 1347, 1811 en Idem, 238, tabel van fabrieken en trafieken 1808, folio 18;
Damsma/de Meere/Noordegraaf 1979, 356/357).
121. Het onderzoek naar deze sektor dient ook zeker gebruik te maken van de in de rijksarchieven overvloedig
beschikbare paspoortregisters (zie Bijlage 1, passim) en van de lijsten van de overnachtingen van
vreemdelingen die in het begin van de vorige eeuw wekelijks door de plaatselijke politie moesten worden
opgemaakt. Voor het Verenigd Koninkrijk zijn ze in ieder geval bewaard voor de maanden februari/maart
1820 (ARA, Justitie 1813-1876, 467B en 468). Ook plaatselijk komen ze soms voor (bijvoorbeeld
GA Gouda 1816/1920, 2023, hierin naast blekersmeiden en Oldenburgse stukadoors bijvoorbeeld strohoedenmakers,
muzikanten, schippers en alle soorten handelaars en marskramers), voor Amsterdam ±
1860 zie Van Maurik 1901.
122. Zie hierna Deel Il.
112

tot de ekonomisch meest ontwikkelde van Europa behoorden, zou men een
verband tussen het voorkomen van marskramerij en het ontwikkelingsniveau
van de bestemmingsgebieden kunnen afleiden: een slechte infrastruktuur
en ekonomische achterlijkheid zouden dan de komst van marskramers
bevorderen. Een opvallend kenmerk van de marskramers was, dat ze zulke
grote afstanden aflegden. Men denke bijvoorbeeld aan de ketellappers, vodde
boeren en parapluverkopers uit de Basses Alpes, de teuten die naar Denemarken
gingen en de Slowaakse kruidenverkopers die onder meer ook Nederland
bereikten 123). Hierbij valt ook op dat deze lange-afstandstrek soms
binnen korte tijd ingrijpende wijzigingen kon ondergaan. Van de ketellappers
en kramers uit de Auvergne wordt bijvoorbeeld in 1811 opgemerkt dat
ze kort daarvoor hun werkterrein hadden verlegd van het Iberisch Schiereiland
naar Noord-Frankrijk en België. Ook de marskramers van Moselle
maakten een reuzezwaai: gingen ze eerst naar Zuid- en Zuidoost-Frankrijk,
sinds de Coalitieoorlogen volgden ze de Franse legers ook naar Holland en
Duitsland.
Deze voorbeelden mogen niet de suggestie wekken dat ze hun werkterrein
willekeurig uitzochten. In het algemeen werden de werkterreinen onderling
nauwkeurig afgebakend. De verschillende teutendorpen en daarbinnen of
daartussen weer de verschillende zogenaamde "kompagnieën" hadden elk
hun eigen werkterrein, meestal bestaande uit een of enkele steden met hun
omgeving 124 ). Het vormen van kompagnieën was karakteristiek voor de
marskramers. Zelden opereerden ze alleen. Een kompagnie bestond meestal
uit twee of meer "meesters" met een aantal leerlingen die te zijner tijd ook
meester konden worden. De term meester geeft al aan dat het bij een aantal
soorten marskramerij om voornamelijk of uitsluitend mannen ging. Bij enkele
andere vormen, zoals strohoedenmakers en "pottentrienen", telde men
echter ook een niet onaanzienlijk aantal vrouwen. In de centrale plaatsen van
hun afzetgebied hielden de marskramerskompagnieën een voorraad goederen
aan die ze van een fabriek of vanuit hun woonplaats lieten komen. In
dit centrum verbleven een of meer leden van de kompagnie permanent en
zorgden voor de winkel, de administratie, voor eventuele herstelwerkzaamheden
(als bij ketellappers) of voor assemblage (als bij de strohoedenmakers).
De overige meesters en knechten gingen het platteland en naburige steden
af om hun waren te slijten. De routes van de marskramers kenden een aantal
duidelijke en vaste punten als herbergen, winkels en opslagplaatsen 12s ). De
123. Over de kruidenverkopers van Turócz-Szent Márton, ± 50 km. ten noorden van Kremnitz, toen
Hongaars, nu in Tsjecho-Slowakije, zie de bronnen genoemd in noot 121 en Bijlage 2-4.
124. Voor het volgende is vooral gebruik gemaakt van Knippenberg 1974; Lucassen/Lucassen 1983A en
Gladen 1970, 71/75; zie ook noot 119.
125. Duidelijk te konstateren in de bronnen, genoemd in noot 121, waarbij de plaats van overnachting
en de plaatselijke personen bij wie men bekend was, moesten worden opgegeven. Per regionale beroepsgroep
komt men dan steeds dezelfde herbergen, slaapplaatsen en relaties tegen.
114

-- - ------- - ---- - - -
AFBEELDING 17 Slowaakse marskramer in geneeskrachtige kruiden voor de tapperij "De rustende
jager", ergens in Holland, eerste helft negentiende eeuw.
Deze Slowaakse kruidenverkopers worden in de vorige eeuw regelmatig in Nederland gesignaleerd (zie
blz. 114).
Anonieme ets, ingekleurd.
(Atlas van Stolk, Rotterdam 5660)
115

marskramers opereerden dus niet in een niemandsland en hun "infrastruktuur"
van bekende plaatsen is vergelijkbaar met die welke we bijvoorbeeld
zagen bij de maaiers met hun eigen herbergen, slagerijen en winkels in
Amsterdam.
Met de kompagniesvorm, waarbij gezamenlijk risico's werden gelopen,
winsten gezamenlijk werden verdeeld en men dikwijls ver van huis opereerde,
hangen de strenge groepsnormen samen. Opvallend is dat praktisch alle
hier genoemde marskramers rooms-katholiek waren I26 ). Door middel van
schenkingen aan kerken gaven ze hiervan blijk. Velen bedienden zich van
een geheimtaal die vooral woorden betreffende de handel bevatte. Er bestonden,
meestal ongeschreven maar strenge, gedragsregels, waarop straffen stonden
die vooral lagen in de sfeer van het te schande maken. Een vergelijking
met de polderjongens en bouwvakkers zou kunnen worden getrokken.
Alhoewel dit op het eerste gezicht niet voor de hand lijkt te liggen, blijkt
dit soort werk, hoewel niet direkt seizoengebonden, toch ook vaste punten
in het jaar gekend te hebben. Zo kwamen de meeste tüötten twee maal per
jaar thuis: rondom pinksteren en rondom kerstmis, en bleken verschillende
teuten ook twee maal per jaar te vertrekken, getuige de data waarop ze hun
passen aanvroegen. Thuis werden dikwijls de produkten van hun handel vervaardigd
of geassembleerd. De vaste basis van hun ekonomisch bestaan lag
echter voor de meesten van hen, evenals dat bij de andere trekarbeiders veelal
het geval was, in een boerenbedrijf, klein of groot, in hun geboorteplaats.
Omdat zij meestal lang van huis waren, kwam de zorg hiervoor dikwijls geheel
op de schouders van de achterblijvende vrouw. Vreemdelingen die Lommel
bezochten, het centrum van het teutengebied, zagen daar tot hun verbazing
vrouwen achter de ploeg lopen. In andere dorpen waren het dikwijls
ongehuwde mannen die er als teut op uit trokken. Voor hen was het doel
van de marskramerij het boerenbestaan. Na tien of vijftien jaar trekken sloten
ze na hun dertigste een huwelijk en met het gespaarde geld, indien een
aanzienlijke som, konden ze dan een eigen bedrijf opzetten.
Hoe groot het zakelijk sukses van de gemiddelde marskramer was is een
probleem. In de historiografie van met name de teuten en de tüötten wordt
nogal eens de indruk gewekt dat de lotgevallen van de Brenninkmeijers,
Dreesmannen en dergelijke maatgevend waren. Zij die in de loop van de negentiende
eeuw, toen dit soort werk snel ging aflopen en de aandacht van
allerlei wetenschappers trok, als laatsten nog over waren, lijken in het algemeen
tot de suksesvollen te hebben behoord en op dit punt tot een zekere
mate van mythevorming te hebben bijgedragen. Ook is het mogelijk dat een
aantal Kempische teuten al welvarend was, toen ze hun kramerschap begon-
126. Voor Nederland schijnen de "rusluie" uit Vriezenveen en de kramers uit Muntendam een uitzonde·
ring op deze regel te zijn; voor Moselle vallen in dit verband de Joodse marskramers uit de kantons Longwy
en Longwyon op (Bijlage 1-32).
116

schillend, maar het samenwerken in ploegen kwam het meeste voor. Deze
ploegen hadden meestal een eigen baas als primus inter pares. In slechts enkele
gevallen was de ploegbaas een koppelbaas, die de arbeiders in de ploeg als
zijn werknemers kon beschouwen. Het ploegensysteem bracht doorgaans
ook een gemeenschappelijke huishouding met zich mee. De verdiensten werden
binnen de ploeg verdeeld volgens vooraf gemaakte afspraken, waarbij
verschil in verdienste in de regel terug te voeren was op verschil in funktie.
De groepsband werd onderstreept door tal van regels, gebruiken en rituelen.
Uitzonderlijk waren de spannen waarin grasmaaiers opereerden alsook turftrekkers
en sommige turfgravers. Bij de grasmaaiers ging dit bovendien samen
met een vrij nauwe band met de werkgever, wiens tafel men soms zelfs
deelde. Opmerkelijk in dit verband is wel dat deze nauwe band tussen werkgever
en trekarbeider gepaard kan gaan met een anonieme markt, evenals dit
soms bij de dienstboden het geval was 128 }: de arbeiders stonden letterlijk op
de markt om zich te verhuren. Was een huur wederzijds eenmaal goed bevallen,
dan werd echter aan het einde van het seizoen een afspraak gemaakt
voor het volgende jaar. Bij ploegen kwam geregeld de bemiddelingsvorm van
de bode voor, die voor meer dan een ploeg bij een of meer werkgevers bemiddelde.
Het \ is opvallend dat het in het algemeen mannen waren die op trekarbeid
gingen. Slechts kleine aantallen weefsters, hooisters, wiedsters, bleeksters en
krameressen werden aangetroffen. De leeftijd wordt bij velen aangeduid als
jong, maar het is de vraag hoe algemeen geldig deze konstatering is. Bij de
eekschillers en de vlasoogsters valt op dat zij met het hele gezin trokken.
De verhouding tussen werkgever en werknemer was, met uitzondering
van de reeds genoemde grasmaaiers, anoniem. Meestal zag men de werkgever
zelden of nooit en had men alleen te maken met een opzichter of een andere
vertegenwoordiger van de werkgever. Daar waar in opdracht van kapitaalkrachtige
werkgevers grote projekten werden uitgevoerd door verschillende
ploegen' tegelijk, werden trekarbeiders door de werkgever, diens vertegenwoordigers
of (onder)aannemers in een konkurrentieverhouding geplaatst
en tegen elkaar uitgespeeld. Aan de andere kant zijn er ook tekenen dat de
arbeiders in dergelijke situaties van grote sociale afstand via stakingen en onderstreept
door rituelen, een zelfbewuste politiek op de arbeidsmarkt konden
voeren.
Kontakt tussen trekarbeiders en lokale arbeiders kwam sporadisch voor.
Immers, de trekarbeiders werkten meestal in nauw omschreven sektoren en
daarbinnen verrichtten zij dikwijls weer specifieke, sterk seizoengebonden
werkzaamheden. Zo werkten zowel trekarbeiders als lokale arbeiders in de
128. De zogenaamde 'mob-fairs" in Engeland (zie de literatuur, genoemd in noot 9 op blz. 16 en
Samuel 1975, 96/97); voor Frankrijk: Chatelain 1976,479/481 en 792; voor Duitsland: Swart 1910,47;
Ludwig 1915, 78/104; Hartman 1865 en Baudassin 1865; zie verder noot 6 op blz. 67.
118

venen, maar door hun meestal zeer verschillend werk hadden ze nauwelijks
iets met elkaar te maken. Direkte konkurrentie op de arbeidsmarkt is derhalve
doorgaans niet te verwachten.
Het algemene beeld is dus dat van vrije arbeiders op een sterk gesegmenteerde
en specialistische markt die meestal ploegsgewijs en tegen stukloon
voor een deel van het jaar een goede boterham konden verdienen. Dit laatste
uiteraard nadrukkelijk onder de voorwaarde dat men in gezondheid het gehele
seizoen kon doorwerken. Werd men ziek of verloor men anderszins
zijn werk dan was méér dan alleen een seizoensinkomen verloren.
119

HOOFDSTUK S
TREKARBEID OP MIKRO-NIVEAU: DE TREKARBEIDER EN ZIJN
HUISHOUDEN
Sa Inleiding
Opvallend is dat er uit de afstotingsgebieden weliswaar zeer vele arbeiders
vertrokken, gemeten in absolute aantallen, maar dat het toch maar een kleine
minderheid van de totale bevolking betrof. Op departementaal niveau
was in de afstotingsgebieden van het Noordzee-systeem ten hoogste 3 % van
de bevolking trekarbeider 1 ). Nemen we als gemiddelde dat de mannelijke
beroepsbevolking een kwart van de totale bevolking besloeg, dan zouden de
trekarbeiders ten hoogste 12 % van de mannelijke beroepsbevolking uitmaken.
Op arrondissementsniveau kan men op die manier tot 26 % van de
mannelijke beroepsbevolking komen 2 ). Neemt men nog kleinere eenheden
dan bereikt men in een aantal gevallen nog wel hogere percentages 3 ). Dit
neemt toch niet weg dat in bijna alle gevallen nog niet de helft van de mannen
van een uitgesproken afstotingsgebied, die daar qua leeftijd voor in aanmerking
zouden komen, ook daadwerkelijk vertrok.
Op deze vraagstelling, konkreet samen te vatten in de vraag waarom Jost
wel en buurman Jochem niet jaarlijks naar de Kusten van de Noordzee trok,
kan uiteindelijk alleen door detailonderzoek per plaats een definitief antwoord
worden gevonden. Hier zal slechts een poging gedaan worden om een
kader te schetsen, waarbinnen verder onderzoek met betrekking tot deze
vraag gedaan zou kunnen worden. Het navolgende heeft dus slechts een beperkt
karakter. Uitgangspunt zal zijn het inkomen van de trekarbeider en
zijn huishouden.
sb Het inkomen van een trekarbeidershuishouden
In de enquête van 1811 wordt voor het Noordzee-systeem, gezien de aard
1. Zie de samenvatting van Bijlage 1, blz. 329.
2. Zie Bijlage 1-4, sub Gg.
3. Hierbij kan, naast een aantal kantons in Ems Supérieur, ook gedacht worden aan onder meer het afstotingsgebied
bij Luik (zie Bijlage 1-26) en bepaalde Aemter van het vorstendom Lippe (zie Bijlage 1-6).
120

van de vragen, meestal weinig over de samenstelling van het trekarbeidersinkomen
gezegd. Een gelukkige uitzondering is Bütemeister, de ex-Amtmann
van Diepholz, die op onbekende titel zijn opinies omtrent trekarbeid op 26
december 1811 aan de prefekt van Ems Supérieur zond 4 ). Hij schreef over
de inwoners van zijn kanton:
"Alle Cantonnisten welche nach Holland gehen haben geringes Grundeigenthum
welches nicht so viel einbringt nur die Abgaben zu tragen. Sie müssen
also diesen Nebenerwerb wählen, dessen vortheilhaften Seite um so weniger
zu verkennen, als kein anderes Erwerbszweig vorhanden, und die Abwesenheit,
nicht die mindesten Nachtheile erzeugt. Denn gegen Jacobi sind alle
ausgewanderte wieder zurück; und da das Gehen nach Holland erst nach der
Saatzeit statt hat; So wird weiter nichts als die Heuernte versäumt, welche
durch die zurückgebliebenen weiblichen familien-Mitglieder beschaffet werden
kann.
Dadurch das der Hollandsgänger seinen Speckbedarf, von dem geschlachtem
Schweine mit nimmt wird die höchste Versilberung des eigenen Erzeugnisses
bewirket, und ist das ein Staats Vortheil der sehr in Anschlag gebracht
werden muss.
Eben so ist es in Statistischer Hinsicht sehr wichtig, dass fast ein jeder Hollandsgänger
einige Stücke Linnen mit nimmt, und selbige ohne Zwischen
Händler für den höchst möglichsten Preis verkauft". Deze trek leverde de
gemiddelde arbeider uit Diepholz 40 Reichsthaler (of 160 FF) op. Bütemeister
legt er nog de nadruk op dat men geen andere "Nebenerwerb" kan
bedenken, "der den Haupterwerbe gar nicht schadet".
Opvallend in zijn betoog is de nadruk die hij legt op de komplementariteit
van landbouw en trekarbeid. Hoewel hij de huisnijverheid niet impliciet
noemde, mag men toch aannemen dat deze ook door zijn "Cantonnisten"
beoefend werd. Zo ze al niet het linnen dat ze mee naar Holland namen, zelf
hadden geweven, dan zullen ze toch zeker 's winters vlas gesponnen hebben.
Gezien het samengaan van trekarbeid en spinnen in de Bezirke Wiedenbrück
en Lübbecke mag men dit ook voor het nabije Diepholz veronderstellen 5 ).
Stelt men de inkomsten van een trekarbeidershuishouden in Diepholz in
1811 voor als een cirkel, waarbij de maanden de segmenten van die cirkel
vormen, dan kan men in de winter-segmenten de huisnijverheid, in het
voorjaar-segment het inzaaien op het eigen bedrijf, in de drie maanden vóór
Jacobi (dit is 25 juli) de Hollandsgang, in de tijd vanaf Jacobi de oogst op het
eigen bedrijf en in het najaar de slacht intekenen. Het onderhoud. van het
zwijn en de hooioogst in juni door de vrouwen blijven dan nog over. Ik geef
er de voorkeur aan deze werkzaamheden op het eigen bedrijf in een binnen-
4. SAO, OED 751.
5. Zie blz. 46.
121

Sc Veranderingen in de arbeidscyclus
Deze arbeidscyclus is niet voor alle huishoudens in één plaats gelijk. Evenmin
blijft de arbeidscyclus gedurende alle ontwikkelingsfasen van één huishouden
gelijk.
De inkomensmogelijkheden en daarmee de verdeling van de arbeidscyclus
over zijn drie hoofdkomponenten, te weten eigen landbouwbedrijf, huisnijverheid
en trekarbeid zijn voor de verschillende huishoudens in één plaats
verschillend. De produktiefaktoren, in dit geval de beschikking over landbouwgrond,
zijn nu eenmaal ongelijk verdeeld. Hoe meer een huishouden
zijn inkomen aan de landbouw kan ontlenen, des te minder komen huisnijverheid
en trekarbeid in aanmerking. Aan de hand van T ecklenburg heb ik
gekonkludeerd dat huishoudens waarvoor de huisnijverheid en met name
het linnenweven een belangrijke bron van inkomsten was, waarschijnlijk
over iets meer grond beschikten dan de huishoudens van trekarbeiders 8 ).
Om volledig van de landbouw te kunnen bestaan, moest een huishouden in
Westfalen toch welS hektaren bewerken. Trekarbeiders konden waarschijnlijk
nog uit bedrijven van 1 hektare een gedeelte van hun inkomen
verwerven 9 ).
Ieder huishouden maakt echter ook een eigen ontwikkeling mee. Chayanov
heeft deze voor Rusland in de late negentiende eeuw uitgewerkt lO ). Uitgangspunt
is de konstatering dat ieder lid van een huishouden konsument is
en producent kan zijn. In het begin van het huwelijk zijn er evenveel konsumenten
als producenten, namelijk twee en is de verhouding konsumenten
: producenten een. Met de komst van de kinderen stijgt dit verhoudingsgetal
tot gemiddeld bijna twee in het 14e jaar van het huwelijk. Wanneer het
oudste kind mee gaat helpen treedt een scherpe daling op. De gelukkige situatie
van het verhoudingsgetal een keert echter, mede door het ouder worden
van de echtgenoten, nooit meer terug. Passen we dit toe op de trekarbeiders
dan kan men zich twee situaties voorstellen, waarin trekarbeid met name in
aanmerking komt als bron van inkomen: enkele jaren na het huwelijk, wanneer
het verhoudingsgetal konsumenten : producenten steeds toeneemt en
gedurende de jaren wanneer er op het kleine bedrijf geregeld teveel arbeidskrachten
voorhanden zijn voor het benodigde werk. Dit zal vooral het geval
zijn wanneer er zonen in de leeftijd van 15 jaar en ouder aanwezig zijn. Een
extra stimulans kan dan bovendien uitgaan van het vooruitzicht te sparen
8. Zie blz. 45.
9. Vergelijk Mager 1982,459; de Osnabrückse bedrijven in 1846, waarvan hiervóór in noot 6 sprake was,
pachtten 0,6; 1,3 en 1,8 hektare akkerland en weiland; uiteraard is deze oppervlakte ook afhankelijk van
de vruchtbaarheid van de grond. Voor mogelijk nog kleinere bedrijven, zie Gutman 1980, 24/25 en de
daar aangehaalde literatuur.
10. ThorneriKerblay/Smith 1966, met name 55/60.
123

voor een toekomstig huwelijk.
De mate waarin beide genoemde faktoren, de beschikking over produktiemiddelen
en de ontwikkelingsfase van het huishouden, in konkreto het al
dan niet trekken bepalen moet hier echter in het midden blijven. Wel moet
nog eens worden gewezen op de eigen rol die de vrouw binnen het trekarbeidershuishouden
vervult: we hebben gekonstateerd dat trekarbeid vooral
door mannen wordt verricht; komplementair hieraan is de verantwoordelijkheid
van de vrouw voor het boerenbedrijf bij afwezigheid van de trekarbeider
en haar belangrijke rol bij de huisnijverheid ll ).
11. Niet alleen bij het spinnen, maar ook bij het weven in de zomer, zie Schlumbohm 1979,282/284.
124

HOOFDSTUK 6
KONKLUSIE
De bestudering van de enquête, die circa 1811 in het noorden van het Franse
keizerrijk werd gehouden naar het vóórkomen van trekarbeid heeft de
ontdekking van duidelijk te onderscheiden "aantrekkings-" en "afstotingsgebieden"
opgeleverd. Daaronder versta ik respektievelijk gebieden waarheen
arbeiders tijdelijk gaan werken en waar ze vandaan komen. Tevens zijn een
aantal "neutrale" gebieden onderscheiden, dit wil zeggen gebieden die binnen
het bereik van het aantrekkingsgebied liggen, maar waar trekarbeid zich
in het geheel niet voordoet. Het samenhangend geheel van aantrekkings- en
afstotingsgebieden heb ik een "systeem" genoemd, in dit geval het "Noordzee-systeem".
In dit systeem trokken rondom 1811 ongeveer 30.000 trekarbeiders
jaarlijks heen en weer.
De ekonomische voorwaarden voor het bestaan van dit systeem zijn op
drie niveaus geanalyseerd: op het niveau van gebieden (het makro-niveau),
op het niveau van verrichte werkzaamheden in het aantrekkingsgebied (het
meso-niveau) en op het niveau van de huishoudens van trekarbeiders in het
afstotingsgebied (het mikro-niveau).
Het analytisch onderscheid in drie niveaus zal nu weer tot één geheel worden
samengebracht. De ekonomische voorwaarde voor het vóórkomen van
trekarbeid lijkt te liggen in het op niet al te grote afstand, in het Noordzeesysteem
circa 1811 ongeveer 200 tot 300 km, van elkaar voorkomen van aantrekkingsgebieden
en afstotingsgebieden die aan bepaalde voorwaarden voldoen.
Het aantrekkingsgebied heeft een goed ontwikkelde infrastruktuur en
de ekonomie is er modern en kapitaalintensief. Dit brengt met zich mee dat
er specialisatie heeft plaatsgevonden waardoor monokultures voorkomen als
veeteelt, grote werken worden uitgevoerd of gespecialiseerde bedrijven dicht
bij elkaar voorkomen. Gezien het seizoengebonden karakter van veel werkzaamheden,
zijn er ter plekke niet voldoende arbeiders aanwezig tijdens de
seizoenpieken; Tydeman geeft in 1819 als een belangrijke oorzaak van dit tekort
aan lokale arbeid, "dat het arbeidsloon, in den oogsttijd verdiend, niet
toereikend is, om dien arbeider in onze landstreken ook gedurende den winter
en het volgende voorjaar te voeden"l). Werkgevers in een aantal sekto-
1. Tydeman 1819, 16 (onze landstreken = Holland).
125

en en bedrijfstakken in dit aantrekkingsgebied hebben dus periodiek arbeiders
van buiten nodig en kunnen ze ook betalen.
Het afstotingsgebied wordt gekenmerkt door een groot aantal keuters dat
met hun gezin niet van het eigen landbouwbedrijf je alleen kan bestaan. Indien
als "alternatief" 2) noch de huisnijverheid, en met name het weven, noch
de loonarbeid op nabije grote boerenbedrijven voldoende aanvullend inkomen
kan opleveren, bestaat er de mogelijkheid als trekarbeider de "arbeidscyclus"
vol te maken.
De geldigheid van de veronderstellingen, afgeleid uit één systeem op één
moment, zal moeten worden getoetst door een vergelijking met andere systemen
op hetzelfde moment en door een bestudering van het ontstaan en verdwijnen
van trekarbeiderssystemen. Het eerste gebeurt in een synchronische
toets in deel II, het tweede in een diachronische toets in deel III.
2. De term is van Lis 1982, 114.
126

DEEL II
HET NOORDZEE-SYSTEEM IN WIJDER PERSPEK­
TIEF: TREKARBEID IN WEST-EUROPA OMSTREEKS
1800
127

I
------- ---- -----
HOOFDSTUK 1
INLEIDING
Aan de hand van de analyse van het Noordzee-systeem aan het begin van
de negentiende eeuw zijn in het eerste deel een aantal veronderstellingen
over voorwaarden voor het vóórkomen van trekarbeid opgesteld. In dit
tweede deel wordt bezien of deze veronderstellingen ook voor trekarbeidsystemen
in diezelfde tijd, elders in Europa bevestigd kunnen worden.
Deze synchronische toets omvat een selektie, een beschrijving en een analyse
van overeenkomstige systemen.
Als kriteria voor de selektie van systemen zijn eenzelfde samenstel van geografisch
te onderscheiden aantrekkings- en afstotingsgebieden en de omvang
van de trek gehanteerd. Een jaarlijkse trek van minimaal 20.000 arbeiders
binnen één systeem aan het begin van de negentiende eeuw vormt het omvangskriterium.
Bij de beschrijving wordt, zij het in beknoptere vorm, het kader van deel I
gebruikt.
Bij de aantrekkingsgebieden staan de kenmerken van de ekonomische sektoren
waarin de trekarbeiders werken centraal; bij de afstotingsgebieden de
verhouding tussen landbouw, huisnijverheid en industrie; tenslotte voor beide
gebieden de arbeidscyclus, aangezien de trekarbeider daarin al zijn werkzaamheden
kombineerde.
Het ontbreken van trekarbeid in oostelijk Europa, waar in een aantal gebieden
aan een reeks van voorwaarden voor het vóórkomen van trekarbeid
lijkt te zijn voldaan, behoeft vervolgens aandacht. De afwezigheid van trekarbeid
aldaar legt voorwaarden bloot die bij analyse van bestaande systemen
impliciet blijven.
Het bronnenmateriaal in dit deel is minder uitvoerig dan in het vorige.
Voor Italië is dezelfde enquête als voor het Noordzee-systeem bestudeerd, zij
het alleen op departementaal niveau. Voor de overige landen ligt literatuuronderzoek
aan de basis van de beschrijvingen. Dit is bijvoorbeeld voor
Frankrijk met name de grote monografie van Chatelain, voor Spanje het uitgebreide
artikel van Meijide Pardo en voor Groot-Brittannië meerdere detailstudies.
In Bijlage 2 is de verwerking van al dit materiaal verantwoord.
129

HOOFDSTUK 2
BESCHRIJVING VAN ANDERE WESTEUROPESE TREKARBEID­
SYSTEMEN OMSTREEKS 1800
2a Het vóórkomen van aantrekkings- en afstotingsgebieden
De verzameling en ordening van het materiaal betreffende de trekarbeid
in Europa aan het begin van de negentiende eeuw levert voor een aantallanden,
met name voor West-Europa en voor Noord- en Midden-Italië, een redelijk
inzicht op in het vóórkomen van aantrekkings- en afstotingsgebieden.
Voor Midden-Europa, Sicilië en de Balkan is het beeld uit de literatuur veel
onvollediger. Zo is de grootte van het Zuidduitse aantrekkingsgebied voor
deze periode onzeker. Voor de Oostenrijks-Hongaarse laagvlakte, voor Sicilië
en voor de Balkan zijn alleen een aantal trekrichtingen bekend; over de
grootte van genoemde aantrekkingsgebieden, laat staan over die van hun afstotingsgebieden
zijn geen gegevens voorhanden.
Op Kaart 7 heb ik alle mij bekende trekrichtingen aan het begin van de
negentiende eeuw samengevat.
Deze kaart leidt tot een eerste konklusie: het Noordzee-systeem was zeker
niet uniek in Europa. Een twintigtal aantrekkingsgebieden van enige betekenis,
dat wil zeggen gebieden waarheen meerdere pijlen wijzen, zijn te onderscheiden.
Opvallend is de zeer zwakke vertegenwoordiging in deze van
Midden- en vooral van Oost-Europa. Dit verschijnsel zal in het volgende
hoofdstuk afzonderlijk aan de orde worden gesteld. Naast aantrekkingsgebieden
zijn ook een aantal afstotingsgebieden te onderscheiden.
AFBEELDING 18 (Zie blz. 131, hiernaast). Maaiersmarkt in Hongarije, 1943.
Evenals in Sneek (zie Afbeelding 23) staat hier een aantal maaiers te wachten tot ze door een boer gehuurd
worGen. Het is goed mogelijk dat de vrouwen met de plunjezakken erbij horen, hetzij als hooisters of
als bindsters. De bladen van de zeisen zijn tegen de schachten aangebonden, hetgeen het transport gemakkelijker
en veiliger maakt. Reeds in de negentiende eeuw zijn er aanwijzingen dat de Hongaarse laagvlakte
een aantrekkingsgebied is (zie blz. 358).
Foto.
(Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem, Dokumentatieverzameling)
130

------ . --- - - - --
131

Trekarbeid was dus in West-Europa een algemeen verschijnsel. Hoe de aantrekkingsgebieden
en de afstotingsgebieden tot systemen verenigd kunnen
worden, dient vervolgens te worden onderzocht.
KAART 7 Richting van de trekarbeid in Europa aan het begin van de negentiende eeuw!}
Trekrichtingen
Trekrichtingen waarvan de datering onzeker is
7 Onbekende bestemming
1) Evenals Kaart 8 en 9 op basis van Bijlage 2.
132
/
"- '- ,
'- '- '
'- "
/

-- - - -------
2b De grote trekarbeidsystemen
In het Noordzee-systeem trokken jaarlijks ongeveer 30.000 arbeiders heen
en weer. Omstreeks 1800 waren er in Europa nog zes andere systemen, waarbinnen
jaarlijks minimaal 20.000 arbeiders heen en weer trokken. Deze zijn
ingetekend op Kaart 8 en tevens zijn daarop de waterscheidingen, waardoor
de afstotingsgebieden werden verdeeld, aangegeven.
In het noorden tekenen zich drie gebieden af. Naast het reeds bekende
Noordzee-systeem zijn het de aantrekkingsgebieden van Oost-Engeland en
het Bassin van Parijs. In het zuiden liggen er vier: Castilië, de Middellandse
Zeekust van Catalonië, Languedoc en Provence, de Povlakte en ten slotte
Midden-Italië met Corsica.
In het oosten van Engeland kwamen zo'n 20.000 trekarbeiders. Ze gingen
oogsten in Lincolnshire en East-Anglia, tuinieren in de Home Counties en
ze verrichtten talloze andere taken, onder andere aan openbare werken in
de hoofdstad Londen. Voor het allergrootste gedeelte waren ze afkomstig uit
het uiterste westen van Ierland, met name uit Connacht. Daarnaast kwamen
er ook nog Schotten, Welshmen en Engelsen.
Het Bassin van Parijs trok jaarlijks zeker 60.000 trekarbeiders. De belangrijkste
aantrekkingspool was de stad Parijs, waar openbare werken, handel en
diensten in de eerste plaats werk verschaften. Maar ook de departementen
rondom Parijs waren afhankelijk van trekarbeiders, met name voor de graanoogst.
Het Massif Central vormde het voornaamste reservoir van trekarbeiders
voor Parijs en omgeving. Daarnaast leverden de Alpen en het westen
van Frankrijk niet onaanzienlijke aantallen.
Castilië en de hoofdstad Madrid waren jaarlijks van de komst van minimaal
30.000 trekarbeiders afhankelijk, voornamelijk uit Galicië, maar ook wel uit
andere Noordspaanse gebieden, zoals Asturië en zelfs uit Frankrijk. Het
maaien van het graan op de Castiliaanse hoogvlakte was hun voornaamste
taak; daarnaast werkten ze aan openbare werken en in de dienstensektor van
de hoofdstad.
Naar de Middellandse Zeekust van Catalonië tot Provence kwamen in totaal
circa 35.000 trekarbeiders, voornamelijk voor de graanoogst en daarnaast
ook voor de druivenpluk. De havensteden Barcelona en Marseille oefenden
geen grote aantrekkingskracht uit. De Alpen, maar ook het Massif Central
en in de derde plaats de Pyreneeën waren de gebieden, vanwaar de arbeiders
naar de Middellandse Zeekust trokken.
De Povlakte zag jaarlijks minimaal 50.000 trekarbeiders komen. Verreweg
de belangrijkste werkzaamheden vonden plaats in de landbouw, met name
in de rijstteelt in het westen. Steden als Milaan en Turijn trokken verder
mensen aan voor de sektoren van openbare werken en diensten, maar op
133

KAART 8 De voornaamste aantrekkingsgebieden in Europa in het begin van de negentiende eeuw
BAantrekkingsgebieden waar ca. 1800 méér dan 20.000 arbeiders kwamen
- - - - Waterscheidingen
134

---- - - ---- -
veel kleinere schaal dan Parijs en Madrid bijvoorbeeld. De arbeiders die in
dit aantrekkingsgebied kwamen werken, waren afkomstig van de omliggende
bergen, van de Bergamasker Alpen in het noorden tot de Ligurische
Apennijnen in het zuiden.
De Middenitaliaanse gebieden, bestaande uit het zuiden van Toscane, Lazio
en de eilanden Corsica en Elba, trokken ongeveer tweemaal zoveel arbeiders
als de Povlakte, minstens 100.000 per jaar. De oogst van met name granen,
maar ook wel van andere gewassen, verschafte de meeste handen werk. Maar
ook voor andere landbouwwerkzaamheden werden trekarbeiders ingezet.
Steden, met name Rome, waren verder sterke aantrekkingspolen, vooral
voor bouwvakkers en voor mensen in de handels- en dienstensektor.
Het geografisch patroon van de zeven grote Europese trekarbeidsystemen
aan het begin van de vorige eeuw is op Kaart 9 weergegeven. De grootte van
de jaarlijkse trek binnen ieder systeem is aangeduid door koncentrische cirkels
rond het middelpunt van het aantrekkingsgebied. Iedere cirkel staat
voor 10.000 arbeiders. Te onderscheiden zijn de zuidelijke konglomeratie,
bestaande uit een brede basis met vier gebieden waar meer dan 200.000 arbeiders
op en neer trokken; de noordelijke konglomeratie daarentegen bestond
slechts uit drie gebieden en laat de trek van ruim 100.000 arbeiders zien.
Op Kaart 9 zijn tevens de waterscheidingen tussen de systemen en de onderlinge
afstanden tussen de aantrekkingsgebieden aangegeven. De grootste getallen
geven de kilometerafstanden tussen de centra van de systemen weer.
Ze variëren van 300 tot 700 km. Aangezien de afstotingsgebieden veelal tussen
de aantrekkingsgebieden verspreid lagen, wil dat zeggen dat de meeste
trekarbeiders maximaal 350 km. hoefden te reizen om de kern van een aantrekkingsgebied
te bereiken. In de praktijk reisden ze meestal minder. De getallen
op de kaart die tussen haakjes zijn geplaatst, geven de afstanden tussen
de uiterste grenzen van de verschillende aantrekkingsgebieden weer. Volgens
een analoge redenering, als die welke bij de afstanden tussen de centra is gevolgd,
was de maximale reisafstand voor trekarbeiders uit tussenliggende afstotingsgebieden
nooit meer dan 250 km. Dit sluit aan bij een konstatering,
reeds in het vorige deel ten aanzien van het Noordzee-systeem gedaan. De
maximale afstand die trekarbeiders daar aflegden bleek ongeveer 250 à 300
km. te zijn. Dat grotere afstanden inderdaad problemen opleverden moge
blijken uit de oplossingen die de trekarbeiders uit Galicië vonden die in het
kleinere aantrekkingsgebied Andalusië gingen werken. De afstand tussen
aantrekkingsgebied en afstotingsgebied is in dit geval ongeveer 500 km. en
vergde een reis door bergachtig en moeilijk begaanbaar terrein. Twee oplossingen
stonden open: men kon scheep gaan in bijvoorbeeld Vigo of Pontevedra
en in het ruim van vrachtboten naar Cadiz varen of men kon de reis met
135

KAART 9 De belangrijkste aantrekkingsgebieden in. Europa in het begin van de negentiende eeuwen
hun onderlinge afstanden
• Kleiner aantrekkingsgebied
@ Groot aantrekkingsgebied, waarbij iedere cirkel 10.000 arbeiders voorstelt
300 Afstand tussen de kernen van de grote aantrekkingsgebieden in kilometers
11001 Kortste afstand tussen de uiteinden van de grote aantrekkingsgebieden in kilometers
136