marcus tullius cicero - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

LETTERKUNDIG LEVEN
V A N
MARCUS TULLIUS CICERO,
IN ZIJNE KINDSaHHEID EN EERSTE
JONGELINGSJAREN;
D U 0 11
Dr. C. A.. A.1313INO.
HOORN,
GEBR. VERMANDE.
1866.

LETTERKUNDIG LEVEN
TAN
MARCUS TULLIUS CICERO.

LETTERKUNDIG LEVEN -
A N
MARCUS HUMS CICERO,
IN ZIJNE KINDSCHHEID EN EERSTE
JONGELINGSJAREN ,
DOOR
Dr. C. .A. J3 I3 G.
HOORN,
GEBR. VERMANDE.
1866.

» C. Lucilius dicere solebat , neque ab indoctissimis se, neque
ab doctissimis legi velle ; quud alteri nihil intelligerent ,
alteri plus fortasse , quam ipse."
CICERO.

Aan Mr. J. PAN.
Toen Ge , op zescnzeventigjarigen ouderdom uwe Drentsche
Opstellen aan uwen leermees ter en vriend , den Hoogleeraar H. W.
Tydeman opdroegt , rees bij mij de gedachte, om aan U , mijnen
hoogbejaarden vriend, wien ik voor mijne studien zooveel te danken
had , ook eenige regels te wijden. Konde ik daarin geene waardige
hulde brengen aan uwe uitgebreide kennis ; zoo bemoedigde mij de
gedachte , dat gij dit het minst zoudt verlangen , en de toespraak
van een vriend u aangenamer zou. wezen , dan eenige lofbetuiging.
In 1823 , op uwe aanbeveling •tot Conrector der Latijnsche School
te Hoorn beroepen, vond ik mij verrast door de degelijkheid en geestbe-
schaving van vele inwoners dier Stad. Academievrienden , die mij bijna
beklaagden, konden naauwelijks gclooven , dat ik daar een kring
had gevonden , die , hoewel minder uitgebreid , in toon, beschaving
en humaniteit voor gecnen anderen behoefde te wijken. Zelts de
Hoogleeraar van Heusde verheugde zich niet zonder verwondering , toen
hij vernam , hoe wel ik te vreden was in eene plaats, die te Utrecht
bijna als een verbanningsoord werd beschouwd. In de Westfriesche
steden , Hoorn en Enkhuizen , hoezeer door de omwenteling op het
einde der vorige eeuw, van den rang en het aanzien beroofd, gedu-
rende meer dan twee eeuwen door haren ijver voor de zaak der vrijheid
verworven , waren de aanzienlijke geslachten nog niet geheel uitge-

storven , en was eene verlichte burgerij overgebleven , van een be-
daarden vooruitgang niet afkeerig , nog vol oude herinneringen ,
bezield met licfde voor het vacicrland. De studie der oude letteren
vond er steun in het Westfriesche karakter en achting in de beschaafde
kringen , begunstigd door de geleerdheid en humaniteit der gods-
dienstleeraars , die haren bloci bevorderden. De Curatoren der La-
tijnsche School , in welke betrekking ik U reeds bij mijne komst te
loom ontmoette , verkeerden mede in doze stemming.
Weldra werd ik in uwen huiselijken kring opgenomen , en in uw
studeervertrek begonnen wij spoedig onze zamenspreking en gedachte-
wisseling over oude letterkunde en de lezing van klassieke schrijvers.
De kort vOcir mijn komst uitgegeven overblijfsels van Cicero's werk
de Republica hidden dadelijk ons bezig, en zeer welkom waren U
de berigten over mijnen onvergetelijken leermeester Van Heusde en
zijne leerwijze, en verder over hetgeen op letterkundig gebied te
Utrecht voorviel.
Nog is bij mij in aangename herinnering de goedkeuring , mij in
1826 door Curatoren geschonken , door de aanbeveling tot Rector , na
het overlijden van den Heer J. S. Swaau. Deze betrekking gat' ons nog
meerder aanleiding , om over de school en het onderwijs te spreken ,
en uwe belangstelling hierin was steeds levendig.
De lezing en beschouwing van klassieke schrijvers bled' de grondslag
van ons onderhoud , en het was ons een lust het oordeel te scher-
pen aan de kritiek van Ruhnkenius en Peerlkamp. Als nageregt
bespraken wij al wat door ons sedert de laatste ontmoeting op bet

gebied der letterkunde was opgemerkt , en uw veeljarige arbeid over
Bilderdijk gar mede stof tot onderhoud.
Deze genoegelijke en leerzame verkeering gedurende vijitien jaren
eindigde door uwe benoeming in 1 838 als Raadsheer in het Provin-
ciaal Geregtshof van Drenthe. Met diep kedwezen scheidden wij ,
om , zoo wij dachten , elkander later nu en dan maar kort te
ontmoeten ; maar de Voorzienigheid had het anders beschikt. Na
cen verblijf van twintig jaren te Assen , verzocht ge , wegens uwen
gevorderden ouderdom en min gunstige gezondheid , uw eervol ont-
slag , hoczeer uwe vrienden aldaar U gaarne hadden gehouden.
Tegen den winter keerdet Ge met uwe vrouw naar loom en uwe
kinderen terug. Uw geliefde tweede zoon , Luitenant ter zee , werd ,
kort na uwe wederkomst te Hoorn , benoemd tot Inspecteur over het
loodswezen te Hellevoetsluis , maar verzwakt door vroeger lijden in
de tropische gewesten , bezweek hij reeds het volgende jaar aan eene
hevige ziekte. Ook deze ramp gar aanleiding tot verdubbeling onzer
bijeenkomsten. Door eene hoogst bescheidene, maar niet minder juiste
en uitvoerige kritiek , in de Recensent van het jaar 1857, van
Mr. J. van \Lennep's Zeemans-Woordenboek , een jaar te voren uitge-
gegeven, was hem de eer van het Lidmaatschap der Leidsche Maat-
schappij van Letterkunde ten dcel gevallen , en aan mij werd door
het Bestuur opgedragen een levensberigt van den overledene te geven.
Min bekend met de zcetogten van mijnen ouden leerling , moest ik
van U , die al de reizen en lotgevallen des beminden zoons met
levendige belangstelling hadt gevolgd, mijne meeste berigten ontlee-

nen , alsmede door inzage zijner journalen en andere stukken geheel
in zijne omstandigbeden , ook in zijn leven en karakter ingeleid worden.
Viel U dit pijnlijk , tevens gaf het U cen weemoedig genoegen, iets tot
de nagedachtenis van zulk cen zoon te kunnen bijdragen : mij was
het niet minder aangenaam deze bulde aan den jongen man te
brengen.
Naauwelijks was deze uwe wonde een weinig geheeld , of ook uwe
onvergetelijke , naar aller meening U geheel onmisbare gado , met
welke gij ruim zesenveertig jaren in den gelukkigsten edit waart
yerbonden , en zoo veel lief en feed hadt gedeeld, ontviel U, na eerie
ongesteldheid van weinige uren. Ook dezen verpletterenden slag kwaamt
gij door rede en godsdienst te boven , en op uw treurig en eenzaam
pad strooiden niet alleen uwe overgebleven kinderen en kleinkin-
deren , maar ook de zanggodinnen nog cozen. Verminderde al het
petal uwer oude en jongere vrienden , die U telkens ontvielen , des
te onmisbaarder -werd ten minste een enkel vriend in uwe nabij-
heid, die met den loop uwer studien bekend , zelf behoefte gevoe-
lende U over de zijne gedurig te raadplegen , het onder de grootste
voorregten zijns 'evens, zoolang hij admit, zal blijven rekenen , zulk
eenc lange reeks van jaren onder Uwe intieme vrienden behoord te
hebben.
HOORN , 29 December 1865.

teiVing.
Zoo ooit in ons vaderland de opvoeding der jeugd
als een levensvraag beschouwd en algemeen ter
harte werd genomen , het is in onze dagen. Van
haar toch, dit erkent men gaarne , hangt de toekomst
der natie af: geen gunstige omstandigheden,
geen schatten kunnen een yolk zijn rang en zijne
achting waarborgen , zijn welvaart en onafhankelijkheid
verzekeren , indien de vermogens van den geest
en het verstand bij het opkomend geslacht niet behoorlijk
geleid en ontwikkeld worden. Dit toont ons
het treurige voorbeeld van zoo veel volken , weleer
bloeijend , magtig en geeerd, welke thans, bij alle
voordeelen, die de grond en het luchtgestel aanbie-
den , tot zwakheid en nietigheid zijn vervallen, en

11 INLEIDIN G.
geen den minsten weerschijn nicer vertoonen van
den vroegeren luister , geen spoor van de verloren
kracht.
Te regt zijn dan ook in de laatste jaren geen
schatten gespaard , om bet onderwijs weder op te
beuren en de intellectuele ontwikkeling :te verbeteren
bij een yolk , groot en maciftig weleer door zijnen
handel , zijne vloten en volkplantingen , maar tot
die magt en grootheid niet door uitwendigen bloei of
door toevallige oorzaken , maar door zedelijke kracht
en schranderheid , door kloekheid en volharding geklommen.
Ter zelfder tijd toch , dat Nederlands
invloed in het staatkundige en in den wereldhandel
het toppunt had bereikt , dat zijne vlag op
alle zeeen gezien en greeerbiedigd werd, bloeiden
ook kunsten en wetenschappen op dezen door de
natuur min bevoorregten bodem , en was Nederland
niet minder het middelpunt der wetenschappelijke
en zedelijke beschaving dan der staatkundige
beraadslagingen en onderhandelingen.
Maar ook ons vaderland moest de gevolgen der
spoedige vermeerdering van rijkdom en plotseling geschonken
rust ondervinden. Toen Nederland na den
Spaanschen successie-oorlog eensklaps tot ongestoord
bezit van zijne schatten was g.ekomen , door Engelaiids
bescherming van de zorg voor staatkundige bemoeijingen
grootendeels ontslagen , door de ruime opbrengst
van zijne Oostindische kolonien zelf tot oostersche
pracht en weelde uitgelokt , aan de roepstem der
verleiding gehoor had gegeven, en uitsluitend materiele
welvaart, goud en schatten, zinnelijk genot en walgelijke
overdaad begon na te .jagen; toen moesten

I N L E I D I N G. III
velen ernstiger studien wijken en hooger inspanning
geschuwd worden , zedelijke moed en volharding bezwijken.
De familien , op het kussen gezeten , sluimerden
in en vergaten aan hunne zonen eene goede
opvoeding te geven. Reeds in de wieg voor aanzienlijke
betrekkingen en rijk bezoldigde ambten bestemd
, werden deze , zonder zelfs hunne moedertaal
goed geleerd te hebben, naar de Latijnsche school,
en van daar sierlijk en deftig uitgedost, met een
weinig Latijn naar de Hoogeschool gezonden , om
voor een korten tijd aldaar te vertoeven, en don ,
op jeugdigen. leeftijd , het reeds wachtende ambt
te aanvaarden , om verder , zonder noodelooze inspanning
of zorgen , de genoegens des leven.s in
overvloed te smaken.
Hoe ongunstig ook de dagen der omwenteling voor
geleerde studien waren, de geest werd wakker en
de natie, door haar ongeluk wijzer geworden , gevoelde
behoefte aan betere opleiding. Verlichte mannen
trokken zich het volksonderwijs aan, en de wet
van het jaar 1806 was een groote stop tot verbetering
der lagere scholen. Tot herstel van het hooger
onderwijs, dat bij de Fransche overheersching stelselmatig
onderdrukt was, zoude de wet van het
jaar 1813 zeker meer en meer geleid hebben, indien
men in haren geest had voortgearbeid , en niet door
overdrijving of zucht tot nieuwigheden veel had bedorven.
Inzonderheid werd toen het onderwijs op de
Latijnsche scholen op eene wijze geregeld , die , in
verband met den graad van Doctor of Candidaat in
de letteren , van de onderwijzers in de oude talen
gevorderd, aan deze inrigtingen een nieuwen

IV INL EIDIN G.
bloei beloofde, dien zij dan ook in verscheidene
steden begonnen te vertoonen. In plaats van Docenten
, zonder eenigen letterkundigen graad, waar-
onder slechts toevallig zich eenige uitstekend bekwame
mannen bevonden , werden alleen zij aan
het hoofd der scholen geplaatst, die door langdurige
akademische studien zich voor hun yak hadden
gevormd , met den echten geest van studie doortrokken
, door beschaving en humaniteit boven andere
onderwijzers waren verheven.
Geschiedenis en aardrijkskunde , vroeger op de
Latijnsche scholen zelden afzonderlijk behandeld,
werden als een belangrijk deel van het onderwijs
beschouwd en op bepaalde uren gedoceerd. Het
onderwijs in de Grieksche taal, dat op zoo veel
scholen in een treurigen toestand verkeerde , werd
hersteld en hooger opgevoerd. Nu konden de nieuwe
acadernieburgers met genoegen de lessen der
Hoogleeraren bijwonen en , buiten eenigen dwang,
ook na het afleggen van hun propaedeutisch examen
, niet weinigen , de privaat-collegien, waarop
Homerus, Plato of Plutarchus yerklaard werden.
Terwijl dus het onderwijs verbeterd werd, en aan
het hoofd van alle klassen der Latijnsche scholen
jeugdige geleerden geplaatst werden, die gaarne het-
6-een zij in de laatste jaren aan de Hoogeschool geleerd
en met zoo veel genoegen beoefend hadden,
aan hunne leerlingen wilden mededeelen, is het niet
te verwonderen en ook ligt te vergeyen, dat bij het
onderwijs wel eens te weinig acht op verschil in
leeftijd en bestem.ming der leerlingen werd geslagen,
en nicer gelet op hetgeen dat zelf voortreffelijk en

INLEIDING. V
schoon , dan wat voor den leeftijd en de vatbaarheid
der meeste leerlingen gepast was.
Het veel tijd en geduld vorderende onderwijs in
de beginselen der Latijnsche taal, waarmede zoo weinig
eer en bewondering te behalen was , werd wel
eens verwaarloosd ; het Grieksch , vroeger al te zeer
veronachtzaamd , moest nu geheel en al op den
voorgrond gesteld , om bet even of de leerlingen voor
de studie in de regten of in de medicijnen , dan
voor de literatuur en theologie bestemd waren , of
men aanstaande apothekersleerlingen en clinisten ,
dan adspirant-professoren in de letteren en de exegese
voor zich had.
werd hierdoor de studie der Latijnsche taal eenigzins
in de schaduw gesteld, en de achting voor
de itomeinsche schrijvers niet bevorderd , terwijl nog
op de Latijnsche scholen alleen in de oude talen
onderwijs werd gegeven ; schromelijker werden de
gevolgen voor de meeste leerlingen , toeri hun Latijn
door het invoeren der zoogenaamde Gymnasien ,
van twee kanten in de knel geraakt deerlijk begon
te vermageren en te verkwijnen. Bij de meerder
behoefte aan de kennis der nieuwere talen, vooral
van het Hoogcluitsch , waarin thans zoo veel geleerde
en wetenschappelijke werken werden geschreven
begreep men dat de meeste studenten te weinie;
bekend met die talen en hare letterkunde, aan de
Hoogeschool kwamen. Dit had welligt verholpen
kunnen worden door een langer verblijf op de
zoogenaamde Fransche scholen , het verbeteren dier
inrigtingen, het benoemen van privaat-docenten in
het Duitsch en Engelsch: maar daar men nu een-

VI I N L E I D I N G.
maal meende , knapen als studenten te kunnen behandelen
, moesten ook voor hen kleine akademien ,
onder den naam van Gymnasien opgerigt, waarop ,
met den naam , ook de voorrang , aan de Latijnsche
taal bij het opleiden van studenten. voor de vaderlandsche
Hoogescholen vroeger gegeven , verdween.
Zoo ontvingen dan op verscheiden Gymnasien knapen
van twaalf jaar, , of daaromtrent, behalve in de
geschiedenis , aardrijkskunde, fabelleer, arithmetica ,
algebra en geometrie, afwisselend onderwijs in de
6Tammatica van vijf of zes verschillende talen. De
uren waren behoorlijk bepaald , waarop zij bij verschillende
onderwijzers zouden geoefend worden.
Hoe echter a! die lessen in de jeugdige hersenen
behoorlijk opgenomen en verwerkt zouden worden ,
hieraan had men waarschijnlijk niet behoorlijk ge-
dacht. Men beschouwde hun verstand als eene tabula
rasa of als een schoon blad , waarop men
kon schrijven wat men wilde, niet als eene plant
die gevoed , gekweekt en ontwikkeld moest worden.
Het is althans zeker, dat voor de studie der oude
talen , bij zoo veel vakken , de tijd te kort schoot, en
men eerst zacht , maar allengskens luider en openlijker
begon te verkondigen , dat het Latijn voor een
akademieburger of student niet zoo noodig was, ja
dat men zich , bij het onderwijs , in geen yak meer
behoorlijk in die taal konde uitdrukken : welk laatste
beweren geen enkel deskundige, die de collegien
of disputen van tijd tot tijd bijwoonde , kon weer-
spreken.
Die minachting voor de Latijnsche taal vertoonde
zich niet slechts bij onkundigen, die oordeelden over

INLEIDING. VII
taken, die zij niet kenden, maar zelfs bij vele jonge
geleerden , die well hunne kennis en ontwikkeling
aan de studie der oude letteren te danken hadden ,
en tot staving van hun gevoelen zich zelfs beriepen
op het gezag van een der grootste literatoren van
den tijd onzer vaderen , den beroemden Daniel Wyttenbach
, niet minder in de Latijnsche dan in de
Grieksche taal bedreven.
In eene toespraak tot zijne leerlingen , geplaatst
voor zijne Selecta Principum Historicorum , Amst.
1793, laat deze geleerde' zich dus uit over zijne eigene
studien , als of hij op zijn achttiende jaar bet niet
verder in het Grieksch gebragt had , dan zijne meeste
toehoorders, die drie of vier maanden zijne lessen
hadden bijgewoond, maar toen bij geluk op de gedachte
was gekomen , am eenige vroeger vertaalde
stukken uit Plutarchus en Herodianus te herlezen, dat
hem evenwel niet veel genoegen of voldoening gaf.
Toen kreeg hij toevallig de uitgave van Ernesti
der Memorabilia door Xenophon in handen, las
en herlas die gedurende drie maanden zorgvuldig;
daarna het eerste boek van de Ilias van Homerus,
waarvan hij vroeger ongeveer honderd versen vertaald
had, in den tijd van twee maanden, en
verder voortgaande met Homerus , te gelijker tijd
viermaal, de over* werken van Xenophon met eene
Latijnsche vertaling , in vier maanden. Toen ging hij
over tot Demosthenes en las, somtijds overluid , in
drie maanden (eerst met groote moeite) , de meeste
redevoeringen van dien redenaar, in eene zuiver
Grieksche uitgave. Van Demosthenes kwam hij op
Plato, las dien, geholpen door de aanteekeningen

VIII INLE1DIN G.
van Ruhnkenius op het Lexicon van Timaeus , en
zoo verder in den loop van vier jaren andere
Grieksche dichters en prozaschrijvers , hieronder al
de classici ; uit de latere tijden ook de wijsgeeren
en sophisten , en zelfs de kerkvaders , die voor de
beoefening der oude schrijvers van belang waren 1 ).
Hetgeen Wyttenbach van zijne Grieksche studien
verhaalt , kan men met bewondering en genoegen
lezen, maar hetgeen hij er verder van zijne geringe
vorderingen in het Latijn , op een tijd dat hij
het zoo ver in het Grieksch had gebragt, bijvoegt ,
schijnt zoo weinig overeen te komen, met de opgave
van Professor W. L. Mahne, in het leven van
zijn geachten leermeester, dat wij er een oogenblik
bij stil willen staan, en zien in hoe verre de bij -
zonderheden , door dezen zeker uit den mond van
Wyttenbach zelven medegedeeld, hierover eenig rneerder
licht verspreiden.
Na deze berigten omtrent zijne Grieksche studien ,
van zijn achttiende tot zijn tweeentwintigste jaar ,
gaat Wyttenbach dus voort:
Pat ik dit niet verhaal om vertooning te makers ,
hebt gij reeds begrepen , en zult het nog meer verstaan
uit hetgeen ik u zal mededeelen. Want zoo
gij vragen rnoogt, hoe ver ik het toen in het Latijn
had gebragt, terwijl ik in het Grieksch reeds zoo
ver was gekomen , schaam ik mij het te bekennen.
Niemand onder u, die niet veel verder is. Niets wist
ik er van, dan hetgeen ik als kind geleerd had, welk
onderwijs met mijn veertiende jaar was geeindigd.
1) Zie Praef. Select. Princ. Historicorum, editionis 2, pag. xxxi seqq.

IN LEIDIN G.
Niets van Cicero, dan eenige hoofdstukken uit zijn
werk over de Pligten, met groot verdriet gelezen ,
daar ik ze niet begreep: Phaedrus, Curtius, Justinus:
en hetgeen nog wel het beste gedeelte van mijn
werk was , eenige levensbeschrijvingen van Nepos ,
de Georgica van Virgilius, de helft van de Aeneis.
Hoe onbeduidend is dit ! en nog had ik bijna alles
vergeten. Er waren er die zeiden , dat ik de Latijnsche
literatuur , reeds in de Grieksche ervaren , niet
meer noodig had. Hoe dwaas dit gezegd was , begrijpt
gij en ontging mij niet. Ik begeef mij aan
Terentius. Ongeloofelijk zal u mijne verklaring voorkornen
, en toch is het waarheid, zelfs Demosthenes
kostte mij aanvankelijk niet meer moeite dan Terentins.
Eene maand arbeids baande mij den weg. 1k
ga over tot Cicero, verder tot de andere schrijvers.
Om kort te gaan , werwaarts ik mij ook wende,
herken ik de voetsporen der Grieken , zaken, spreekwijze
, gezegden, op een anderen bodem overgebragt.
Een enkel jaar maakte mij bekend met de Latijnsche
letteren 1).
Al had Wyttenbach op dien leeftijd niet meer aan
het Latijn gedaan , dan in deze zijne toespraak ligt
opgesloten , weet ik niet, of wel elk zijner toehoorders
de voile bewustheid zal gehad hebben , dat hij
zelf in die taal zoo veel verder was gekomen maar
nog veel minder stof tot zelfverheffing zou menig
een hebben gevonden, en minder zoude hij zich ge-
vleid hebben , zijn verzuim in een enkel jaar te
1) Haec me ipsum de me non ostentationis muss& narrare, et jam
intellexistis , et magis intelligetis ex its quae dicam. Nam si quaeratis,

I N L E 1 D I N G.
kunnen vergoeden, indien hij met de opvoeding, die
aan zijn leermeester ten deel viel, vollediger bekend
ware geweest.
Daar zoo velen ook in onze dagen , op de voorstelling
van Wyttenbach afgaande , en die op hunne
wijze uitleggende, zich deerlijk bedrogen hebben, wil
ik nu, tot opheldering van zijne woorden , daarmede
eenige mededeelingen omtrent de opleiding, die
Wyttenbach genoot, ons door zijnen vertrouwden
leerling Mahne medegedeeld , vergelijken.
Daniel Wyttenbach , den 7den Augustus 1746 in
Zwitserland geboren , werd door zijnen vader , die
denzelfden naam droep, , en toen te Bern het Hoogleeraarschap
in de theologie bekleedde , naauwelijks
acht jaar oud , op de openbare school besteed , om
daar de beginselen der talen en inzonderheid der
Latijnsche te leeren 1). Zijne eerste taak was het
qui mihi illo tempore modus fuerit Latinarum Literarum , in Graecis
versato ? pudet profiteri. Nemo non vestrum multis partibus doctior
est. Nil habebam nisi ex puerili disciplinA, , quae mihi cum decimo
quarto anno finita erat. Nil Ciceronis nisi pauca ex Officiis capita ,
magno cum taedio tractata; quippe non in tellecta : Phaedrus , Curtius ,
Justinus : et quae optima operis pars erat , aliquot Nepotis Vitae ,
Virgilii Georgica , Aencidis dimidium. Hoc quantulum est ? et totum
fere in oblivionem abierat. Erant qui dicerent , Latinis literis mihi ,
Graecarum perito , jam non opus esse. Quod quam sit stultum , et
vos videtis et ego intelligebam. Accedo ad Terentium. Incredibile
vobis narrabo et tamen venom: ne Demosthenis quidem primus aditus
difficilior fuit quam Terentii. Tjnius mensis labor expeditum reddidit
iter. Pergo ad Ciceronem , turn ad alios. Quid multa ? quocumque
ingredior , Graeca vestigia agnosco , res , dictionem , sententias in alienum
solum translatas. TJnus annus Latinas patefecit Literas.
Praefatio ad Selecta Principum Historicorum ,
pag. xxxv. seq.
1) Ut ibi literarum in primis Latinarum rudimenta disceret. Vita
D. Wytt. pag. 4.

I N L E I D I N G. XL
opzeggen en schrijven van Latijnsche declination en
conjugation , dagelijks eene les uit het vocabularium
van Cellarius, en eene vertaling uit de zamenspra-
ken van Erasmus ; 't welk alles vrij wel ging , hoe
levendig en woelig ook de jonge Daniel was.
Met de thema's had hij het eerst bitter te kwaad 1 )
vooral door gebrek aan geschikte schoolboeken , en
den weinigen slag van zijnen onderwijzer om zich
naar de vatbaarheid van zijne leerlingen te schikken ;
waarom zijn vader besloot, zelf op zijn landgoed eene
proef te nemen , of 't hem mogt gelukken , zijn verstand
door meer gemakkelijke taaloefeningen te ontwikkelen
2). Reeds op weff, daarheen• bezigde hij
korte Latijnsche volzinnen om met zijn zoontje te
spreken, en ook door geldelijke belooning werd de
ijver aan gewakkerd ; zoodat de knaap reeds voor zijn
tiende jaar papa's Latijnsche gezondheidsregels verstond
3), en op de school te Bern zelfs oudere leerlingen
overtrof 4).
In 1756 vertrok zijn vader naar Marburg in Hessen-Cassel
werwaarts hij als Theologiae Professor
was beroepen. Ook pier werd zijn tienjarige zoon
terstond op de openbare school beiteld, waar deze
zich het eerste jaar bezig hield met vertalingen uit
Nepos , uit den Orbis pictus Comenii , de Colloquia.
Kromayeri en het maken van thema's 5) : maar daarenboven
gaf nu zijn vader, zelf minder ledigen tijd
hebbende, hem tot huisonderwijzer Jacob Jaeger ,
1) Vita , pag. 7. 2) Vita , pag. 8. 3) Vita , pag. 12. 4) Vita , pag. 13.
5) Vita , pag. 19.

XII I N L E I D I N G.
(later elders Hoogleeraar) , die vier jaren bij hem
bleef, veel werk van zijn onderwijs maakte en.
verscheidene Latijnsche auteuren met hem behandelde
1) : waarbij ook lessen in de aardrijkskunde
cn geschiedenis kwamen 2). In het tweede jaar
van dit voortgezette onderwijs (het vierde van zijne
Latijnsche studien) begon Wyttenbach aan de
Grieksche declination en conjugatien 3) : in het derde
aan de in de Latijnsche taal geschrevene Hebreeuwsche
Grammatica van Alting 4) en het anal yseren
van die taal : in het vierde oefende hij zich in de
Latijnsche prosodies maar met weinig succes , ofschoon
hij toen reeds Virgilius boven alle Latijnsche
schrijvers beminde en zijne gedichten als verslond
5).
Naauwelijks veertien jaren oud werd Wyttenbach
student aan de Hoogeschool to Marburg en volgde
gedurende vier jaren, de lessen der Hoogleeraren , die
gedeeltelijk in het Hoogduitsch , gedeeltelijk in het
Latijn werden gegeven. In den eersten halfjarigen
cursus oefende hij zich in de logica en de wiskunde
, in den tweeden ook in de philologie , in de
geschiedenis van het Duitsche rijk , en in den La •
tijnschen stijl 6). Het onderwijs in de Grieksche taal
bestond in de vertaling van het Nieuwe Testament
en van eenige bladzijden uit de Selecta van J. J.
Schroder 7).
Omtrent de studien van den jongen Wyttenbach
1) Vita , pag. 20. 2) Vita, pag. 22 3) Vita , pag. 25. 4) Vita,
pag. 21. 5) Vita, pag. 29 , 30. 6) Spatio hiberno anni 1760 et
1761. Vita, pagg. 32 , 35 , 36. 7) Vita, pag. 33.

INLEIDING.
in het volgende jaar is referent minder uitvoerig,
dan over zijne zwaarmoedigheid , die hij aan de lectuur
van Bunjan, des Christens reize naar de eeuwigheid
toeschreef 1). In den vijfden cursus maakte
de jeugdige student vooral werk van de metaRhysica
2); in den zesden van moraal, metaphysica
geschiedenis der nieuwere staten en der christelijke
kerk 3). In den zevenden academischen cursus las
hij met zijn vader de Romeinsche historie van den
Griekschen geschiedschrijver Zosimus, hield het jus
naturae, de physica, Hebreeuwsche antiquiteit en
nieuwe geschiedenis ; ook vervolgde hij , met behulp
van een Joodschen meester , zijne lectuur van den
Hebreeuwschen Bijbel 4).
In den achtsten cursus bezocht hij de Theologische
collegian van zijnen vader en diens ambtgenoot
minder naauwgezet , dan hij zich met vroegere
studien bezig hield, zoo als met het lezen en
in het Latijn vertalen van Grieksche schrijvers; onder
anderen de dialogen die aan Aeschines toege-
schreven worden, eenige malen lezende en geheel
in het Latijn vertalende 5).
Dit alles geschiedde voor dat Wyttenbach den
vollen ouderdom van achttien jaren had bereikt.
Studenten zijn zelden met de precedenten hunner
Professoren volledig bekend : ware dit hier anders
geweest, welligt had schaamte het gelaat der ingeniosi
adolescentes, over hunne vermeende vorderingen
in de Latijnsche taal , bedekt ; want ofschoon
1) Vita , pag. 36-56. 2) 'Vita , pagg. 56, seq. 3) Vita , pag. 58,
4) Vita , pag. 60. 5) Vita , pagg. 61 , 66,

X1V I N L E I D I N G.
ook het Latijn van Wyttenbach , als student te
Marburg , van een later standpunt beschouwd , niet
veel te beduiden had , blijkt toch nit zijn Leven ,
door Mahne beschreven , dat Daniel Wyttenbach toen
reeds veel beter Latijn verstond , dan de meeste
studenten op een later leeftijd, bij het verlaten der
Hoogeschool.
En toch beroept men zich op enkele uitdrukkingen
van dezen geleerde , om de studie van de La-
tijnsche taal als eene zaak van ondergeschikt belang,
als eene toegift op het Grieksch voor te stellen , en
denkt niet aan de inogelijkheid , dat Wyttenbach ,
wanhopir, over de geringe vorderingen zijner leerlingen
in de Grieksche taal, (waarvan de meesten
zich bijna uitsluitend op bet Latijn, volgens de gewoonte
van dien tijd, hadden toegelegd) , de zoo ge-
zonde stelling, dat niemand de Latijnsche taal, noch
de Romeinsche schrijvers, zonder de kennis der
Grieksche literatuur volkomen verstaat, en dus echte
philologen de oude dichters en prosa-schrijvers naar
die orde, waarin zij elkander opvolgden en uit elkanders
schriften putten , dus ook de meeste Grieksche
voor de Latijnsche moeten lezen dat, zeg ik ,
deze Hoogleeraar, die stelling wel eens wat sterk uitsprak
, en dit nog Beene reden is om die op de
schooljeugd toe te passen 1).
Hij zoude ook al eene wonderlijke figuur bij Rulmkenius
hebben gemaakt, indien hij zijne Epistola
1) Vergelijk J. Th. Bergman, Annot. ad Vitam Ruhnkenii , pag.
376 , seqq. en zijne „Levenssehets van F. A. Bosse ," blz. 73 env,

INLEIDIN G. XV
Critica in den stiji van een novitius had opgedischt.
Voorzeker had dan deze uitmuntende Latinist, in
wien Hemsterhuis, bij het eerste bezoek zijn voortreffelijk
Latijn spreken had opgemerkt 1), in plaats
van den aanrnoedigenden brief, die Wyttenbach zoo
gelukkig maakte, te schrijven, den vermetelen jongeling
naar zijne Latijnsche grammatica hebben verwezen
2).
Wacht u, o Glauco, om door zucht naar roem
niet tot schande te vervallen !" zeide Socrates een-
maal tot een eergierigen, jongen Griek 3); en zoo
zoude het ook met onze schooljeugd gaan , indien
deze, het algemeen vereischte verwaarloozende, naar
te hoop dingen streven wilde. Men zoeke in de
eerste plaats die kundigheden, zonder welke men
Been (oed student aan eene Nederlandsche Hoogeschool
kan. wezen, en verbeelde zich niet , met een
sprang een geleerde te kunnen worden. Men legge
zich ijverig toe op de Grieksche taal, maar niet ten
koste van de Latijnsche (voor welke, door de noodzakelijk
geworden beoefening der Nieuwe rfalen en
1) Vita D. Ruhnkenii , pag. 20 , miratur.. sermonis Latini inusitatarn
bonitatem.
2) Hoe Ruhnkenius zelf in zijne eerste jeugd door Latijnsche stijloefeningen
werd gevormd , verhaalt Wyttenbach, in zijne levensbeschrijving
blz. 6 : Ergo puer quo magis citiusque proficeret , traditur in
disciplinam scholae Schlavensis , cui turn praeerat Kniephofius , qui
postea Coslinensi praefuit scholae , vir cum aliarum doctrinarum probabiliter
peritus , turn Latinae orationis ita studiosus , ut et sensu ejus
valeret et amore flagraret , eumque sensum et amorem cum discipulis ,
in quibus quidem venustatis quaedam indoles inesset , communicaret.
Hoc turn amore incensus est Ruhnkenius puer : hoc ei fuit initium ,
a quo ad omnem Literarum excellentiam proficisceretur.
3) Zie Xenophon Mem. Socr. III. 6 , 16,

XVI I N L E I D I N G.
zoo veel andere bijvakken, toch al zoo luttel tijd
overschiet), en wel het minst, in het begin, wanneer
men niets vordert, zoo men in de hoofdstudie niet
uno tenore voortgaat. Die hier niet alle krachten
inspant , om spoedig de grootste moeijelijkheden te
boven te komen , zal' den man in het bootje
ken , die door ontijdig vertragen in het roeijen , met
den stroom weder afdrijft:
Non aliter quam qui adverso vix flumine lembum
Remigiis subigit, si brachia forte remisit ,
Atque ilium in praeceps prono rapit alveus amni 1 ).
Indien de onderwijzer zelf minder bedreven is in
het Grieksch en, om die reden, zich voornamelijk tot
het Latijn bepaalt, of de leerlingen , gelijk vroeger ,
eerst op de Rectors-klasse aan het Grieksch beginnen,
is het natuurlijk , dat zij daarin te weinig vorderingen
waken , en later minder lust hebben om
nu weder tot de eerste beginselen der grammatica
terug te keeren , terwijl ook het van buiten leepen
der voornaamste repels hun meer moeite moet kos-
ten. Maar aan die dwaasheid is in ons vaderland
voor meer dan veertig Caren eeri einde gemaakt :
zoodat hier de vraag niet is , of men het Grieksch
zal verwaarloozen , maar of men bet reeds op de
1) Virgilii Georgic. I. vs. 201 , seqq. door den Hoogl, A. Simons
aldus overgebragt:
Gelijk hij, die zijn boot moet tegen stroom op roeijen ,
Wanneer zijn arm verpoost, de riemen hem vermoeijen ,
Terugdrijft met den stroom , in zijne vaart gestoord.
Verzam. Poezij , biz. 147.

I N L E I D I N G. XVI
scholen op den voorgrond zal stellen en daarmede,
zelfs voor dat er eenige vorderingen in het Latijn
gemaakt zijn beginnen.
De voorstanders van bet laatste gevoelen wijzen
ons op den voortgang van de ontwikkeling en beschaving
der volken , en op de meerdere eenvoudig-
heid en oorspronkelijkheid der Grieksche mythen en
geschiedverhalen , waardoor deze zich gunstig onderscheiden
van eene minder zuivere traditie , en
eene in later tijdvak bloeijende letterkunde. Zien
wij echter, in hoe verre deze niet onbelangrijke
onistandigheid van een overwegend belang mag wezen
, om het geheele onderwijs daarnaar in te rigten,
en gaan wij hiertoe te rade niet alleen met den
loop der geschiedenis , maar ook met den tegenwoordigen
toestand der volken van midden-Europa.
Bestaat op den kinderlijken leeftijd nog beden veel
overeenkomst in smack en neigingen met die van
den niensch bij den eersten staat van ontwikkeling
en beschaving, dan zullen ook wel de verhalen, uit
het oosten, 'de wieg en bakermat der volkeren , tot
ons gekomen , bet meest geschikt zijn om belangstaling
en bewondering in het kinderlijke gemoed
op te wekken. De wonderen der oude wereld, de
pyramiden en obelisken van Egypte, de hemelhooge
toren , de geweldige muren en -de hangende tuinen
van Babel, de kunstig gebeitelde tempels van Indie,
het goud en edelgesteente, de pracht en heerlijkheid
der oostersche vorsten , hunne ontelbare heirscharen,
strijdwagens en gewapende olifanten zullen in
Image mate de aandacht boeijen, niet minder dan de
zonderlinge kleeding en gebruiken der Chin- ezen en
2

XVIII INLEIDING.
Japanezen van onzen tijd , hunne uitgebreide steden
net bontgekleurde huizen en tentvormige daken , de
groote Chinesche muur en de glinsterende porceleinen
toren.
Welk een rijken bron vinden wij vooral voor de
zedelijke en verstandelijke ontwikkeling der jeugd in
de 130elsche verhalen , hoe boeijend voor haar de
voorstelling van bet paradijs en den zondvloed , de
heerlijke tafereelen uit de geschiedenis der aartsvaders
, de lotgevallen en het edele karakter van Jozef,
de onderdrukking der Israeliten in Egypte , de geboorte
en redding van Mozes , zijn optreden voor
den koning , het verblijf, het omzwerven , de gevaren
der Israelite') in de woestijn , de geschiedenissen van
het heldentijdvak der rigteren en eerste koningen ,
inzonderheid de jeugd van David, zijne vriendschap
voor Jonathan , de pracht en luister van Salomo's
regering , zijne vorstelijke paleizen en zjn kostbare
tempel.
Wordt bet kinderlijk gemoed sterna aangetrokken
door de oostersche tafereelen , niet minder gevoelig
is de knaap voor de fabelachtige verhalen der Grieksche
oudheid, waarin zich wei de sporen der morgenlandsche
phantasie vertoonen in de voorstelling
van de alleroudste goden, van de Sphinx en den
Cerberus, de Harpyien en de Gorgonen, van bet
Labyrinth met den Minota.urus, den tuin der Hesperiden
met den draak en de gouden appelen, maar
tevens reeds eene hoogere intellectuele ontwikkeling
in Athene en Hermes, in Apollo en de Muzen , in
de geheele familie van Zeus en Here, in de heroen
inzonderbeid van de Epische poesie.

INLEIDING, XIX
Floe geschikt zijn voor den vuriged knaap de verhalen
der dappere bedrijven van den Griekschen
Hercules , van den togt der Argonauten en den Thebaanschen
oorlor, , den schrikkelijken broederkrijg
van Eteocles en Polynices , die de rampen voltooit
van den onschuldigen Oedipus en zijne heldhaftige
dochter; maar bovenal de Trojaansche oorlog-, met
al de helden van Hellas en Ilium. Bewondert hij de
uitstekende dapperheid en snelheid van Achilles , de
reuzenkraciiten van Ajax, den zoon van • Telamon ,
niet minder boeit hem de liefelijke taal van Nestor
en Ulysses , het edele karakter van Hector en Diomedes
, de vriendschap van Patroclus , de ,teederheid
van Phoenix : om niet te spreken van de zwerftogten
van Ulysses , van de gevaren bij de Scylla en de
Charybdis, het verblijf bij Polyphemus en bij Circe,
de tooverzangen der Sirenen, de ontmoeting net Nausicaa
en hare ouders , de aankomst op Ithaca bij
Eumaeus , het wederzien van Telernachus en Penelope
, en de schrandere maatregelen om de overmoediG-e
vrijers eindelijk\ hunne straf te doen ontvangen.
Aangenaam zou het zijn, deze verhalen in den oor
spronkelijken vorm, naar tijdorde gerangschikt, uit
de oude hieroglyphen en ge&nkrollen zelve aan de
knapen te kunjien voordragen, veel juister zou de
geest der oostersche overleveringen en der Grieksche
mythen gevat worden , indien zij ,wel toegerust met
de kennis der Semitische en Arische talen , de gedenkschriften
van bet oosten en zuiden gingen lezen :
maar daartoe zon voor een Hollandschen jongen ,
die niet, geljjk de lieve jeugd nit de zilveren eetiw, ,
2*

XX IN WEID IN G.
bij Hesiodus 1) , over eene kindschheid van honderd
jaren te beschikken heeft, de tijd, tot voorbereiding
vergund, wat kort zijn, en de rimpels zouden op
bet voorhoofd staan, voor dat de grammaticale opvoeding
voltooid was. In alien deele kunnen wij dus
den weg der natuur niet meer volgen, en zoo wij
niet willen beginnen met het Sanskrit of Arabisch ,
en onze telgen ter eerste instantie aan een' onderwijzer
in de oostersche talen toevertrouwen , dienen
wij in dezen wel eenig semis voor lief te nemen.
Dit Bemis is , bij den gewonen gang van het onderwijs
welligt zoo groot niet, als men oppervlakkig
zou denken, het onnatuurlijke van de aangenomene
volgorde zoo erg niet , als men meent. Ook
hier hangt alles van tijd, plaats en omstandigheden
af. Meer natuurlijk is het ongetwijfeld, bij eene vrije
keuze, den loop van den stroom te volgen , dan er
tegen in te varen , doch als men zich eenmaal aan
de monden van den Rijn bevindt, loopt de weg uit
de lage landen aan zee over Duitschland of Frankrijk
naar Italie, over Italie naar Griekenlan.d en door
den Archipel naar het oosten. Van het standpunt,
waarop wij geplaatst zijn , moeten wij , om de oude
wereld te bereiken , in eene zuid-oostelijke rigting
den weg zoeken , langs welken , in eene omgekeerde
strekking , eenmaal de godsdienst en beschaving tot
het westen is doorgedrongen. Op dezen weg zijn zoo
vele gedenkteekenen en opschriften nagelaten dat
wij Bien niet zonder gevaar van dolen verlaten kunnen
, maar zijn wij nu eenmaal tot het punt , van
1) Opera et dies , vs. 130.

I N L E I D I N G. XXI
waar de stroom der volkeren zich verspreidde , gekomen
, dan kunnen eenige gelukkige reizigers meer
bedaard en kalm van daar den togt op nieuw aanvaarden
, en ons de rijke vruchten op hunne reis
verzameld mededeelen.
Bij het eerste ontwaken van het kind , hoort het
de stem van ouders en bloedverwanten in de ooren
klinken , en het komt van lieverlede door de woorden
, uit hunnen mond gehoord , tot eenig taalbegrip.
Gedurende de eerste jareu van ons bestaan yernemen
wij genoegzaam Beene andere klanken , dan die
van onze moedertaal , die ons dus natuurlijk voor alle
andere talen eigen en dierbaar wordt. Deze spraak
wordt spoedig de grondvorm van ons denken, waarin
wij met of zonder onze bewustheid onze gedachten
gieten , en van de helderheid dezer voorstellingen
hangt aanvankelijk onze ontwikkeling af. onze taal
dus goed te leeren verstaan , haar met verstand , niet
slechts werktuigelijk te leeren lezen, is de eerste
behoefte voor elk , die een bruikbaar en verstandig
mensch wil worden. Gelukkig bet yolk , dat op de
scholen algenieen deze ontwikkeling rnogt erlangen 1 ) !
Na de moedertaal ligt het Hoogduitsch , als verwan
te taalstam , het naast aan de beurt. GeoGraphisch
zijn evenwel Frankrijk en Engeland niet yea
verder dan Duitschland van ons gelegen , terwijl het
algemeene gebruik der Fransche taal in de hoogere
kringen , zoo in ons vaderland als elders , de Fransche
wetgeving en regtsgeleerdheid , Fransche kerken
1) Vgi. Dr. H. J. Nassau , 't Lager ondervvijs in ons vaderland.
Assen 1843. 2e Afd. biz. 124.

XXII IINLEIDIN G.
en schouwburgen , Fransche tijdschriften en couran-
ten ons dringen , deze bijna Europesche conversatietaal
zorgvuldig te leeren. De schoone Hoogduitsche
en Engelsche letterkunde, het verkeer _door handel
en nijverheid thans zoo toegenomen , nopen ons ook
die talen vroegtiklig te beoefenen. Dit is eene behoefte
voor elk , die een weer beschaafd mensch wil
worden en zich in allerlei kringen gemakkelijk bewegen.
Tevens is bet eene nuttig-e voorbereiding voor
hen , die later de wide talen , door grooter verschii
van zarnenstelling, .door vele historische moeijelijkheclen
een meer ontwikkeld verstand vorderende,
willen leeren. De Fransche taal inzonderheid zal
hen nader aan het Latijn brengen, dat bun later
wederkeerig den oorsprong der meeste woorden, in
de Fransche en andere verwante llon-lanische talen
voorkomende, zal doen kennen.
Maar dan ook moet elk, die eene gekerde opvoeding
wil genieten, met al zijne krachten zich op het
Latijn toeleggeu, op de taal van dat veroverend en
heerschend yolk , welks hoofdstad gedurende vele
eeuwen het middelpunt der beschaafde wereld was.
”Deze stad , hare heerschappij," zegt Dr. Nassau teregt
1) sateen door de godheid zelve uitgekozen,
mu de g-eheel afgescheideue , op zich zelve bestaande
staten en volkeren te verbinden , hunne ruwe zeden
te beschaven. 2), en , door eene taal, een algemeenen
band te slingeren om zoo vele stammen , ten einde
't genieene vaderland te worden der volken 3). Middellijk
door Rome, is Europa, voor een niet klein
1) Oud-Italie , blz. 38. 2) Strabo , 4, 180. 3) Plinius , 3, 5.

INLEIDING. XXIII
deel , geworden , wat het is. Van haar kwam wetenschap
en kunst tot diep in 't Noorden. Van Rome
gingen de verkondigers uit des christendoms , die de
zaden van 't evangelie , hoezeer dan onder den bolster
van grofzinnelijke vormen , heinde en verre 't
eerst uitstrooiden , en de gedaante der wereld veranderden
, zoowel in den schoot des huisgezins, als in
't leven van den burgerstaat. Aan 't vuistregt der
middeleeuwen , d' oude vuur- en waterproef van 't
godsoordeel , stelde d' invoering harer wetten een
perk ; en 't wedergevonden Corpus Juris werd de
gemeene stain van alle later burgerlijk regt. 't Werd
tevens die van de regtsgeleerden, nu, onder de beschaafdere
standen , eene der invloedrijkste klassen ,
die zich, sedert de middeleeuwen , tusschen den teenadel
net de geestelijkheid , op d' eene, en den eerzamen
poorter net den verachten dorper dier dagen ,
op d' andere zijde , hebben geplaatst. be Latijnsche
taal was de taal Mier wetenschap , van al wat men
dacht en schreef, eeuwen lang in alle landen. Europa's
kroniek en geschiedenis, geleerdheid en studie,
acten en verzegelingen, staatsverdragen en diplomatie,
van 't eerste schemerlicht der beschaving tot
verre in d' achttiende eeuw; de nieuwe talen van
Zuid-Europa: 't is alles een gesloten gebouw, waarvan
alleen Latium den sleutel onder zich heeft."
Ook andere mannen , die een diepen blik sloegen
in den toestand van het gymnasiale andervqs, kwamen
met kracht op voor de handhaving van de
studie der Latijnsche taal , niet slechts net het doe!
om de oude schrijvers te verstaan, maar • evenzeer
om van hen de welsprekendheid te leeren.

XXIV 1 N L E I I) I N G.
Het doelmatig spreken ," zegt Johann Heinrich
Deinhardt 1) , leert men alleen nit de werken der
Romeinsche schrijvers. De kunst om stellingen te
vormen , perioden te bouwen , geheele redevoeringen
zamen te stollen; de kunst, om krachtig, indringend
, roerend te spreken , leert men uit de Romeinsche
klassieken, dewijl de Romeinen , in overeenstemming
met hunne practische rigting, deze kunst
het best hebben verstaan en uitgeoefend. Het is
derhalve Diet alleen noodig, dat de Romeinsche
schrijvers met dit doel worden bestudeerd , maar de
kweekeling moet zelf in de Latijnsche taal spreken
en schrijven."
Niemand leert de kunst der rede , -- door welke
de Latijnsche taal uitmunt , — zoo hij , niet zelf die
spreekt en schrijft. Eerst hij, die, aan de hand eens
kundigen. onderwijzers , Latijn spreekt en schrijft ,
leert de rhetorische schoonheden en fijne wendingen
dezer taal. De kunst om te spreken en te schrijven,
de vaardigheid in het spreken en eenen bepaalden
stiji in het schrijven , leert men slechts in deze taal
op de meest passende en gemakkelijkste wijze. Die
zich eenen Latijnschen stiji tot gewoonte heeft gemaakt,
of die zich slechts langen tijd moeite heeft
gegeven , zich aan een' dergelijken te gewennen , die
heeft zich eenen stiji in het algemeen aangewend.
Daarom is het schrijven en spreken van de Latijnsche
taal en ,het bestuderen van de Latijnsche
werken , in een rhetorisch opzigt, een voortreffelijk
1) Het gyinnasiaal onderwijs , vertaling van Mr. J. Bakker Korff.
Amst. 1858 , blz. 87 , env.

INLEIDING. XXV
en het doelmatigst middel om Duitsch te leeren
spreken en schrijven. Evenwel kunnen op grond
daarvan Duitsche opstellen niet worden gemist
Zij vormen een gewigtig moment in bet gymnasiale
onderwijs , maar Duitsch spreken en Duitsch schrijven
leert de gymnasiast meer uit de Latijnsche, dan
aan de Duitsche opstellen. Hij leert het door het
vertalen van Latijnsche schrijvers in het Duitsch en
door het vertalen van Duitsche opstellen in het Latijn
, doch inzonderheid door eigen vrij Latijnsch
werk en door vrije mondelinge gesprekken.
Het zou derhalve een verval der gymnasien verraden
, wanneer de oefening en vaardigheid in het
spreken en schrijven van het Latijn in onbruik kwam.
leder gymnasium behoort het als een hoofddoel zijner
werkzaamheid te beschouwen , dat ieder zijner kweekelingen
de Latijnsche taal niet slechts correct, maar
op echt Romeinsche wijze wijze leere spreken en
schrijven.
n Het is mitsdien op alle manieren bewezen , dat
de wetenschappelijke geest en de wetenschappelijke
vorm der daarstelling slechts door het bestuderen
van de Ouden op de regte en volkomen wijze kan
worden ontwikkeld. En vermits aan de gymnasien
de taak is opgelegd, den wetenschappelijken geest te
kweeken, zoo kunnen zij de studie van de Grieken
en Romeinen niet ontberen. De werken der ouden
maken even als hunne taal het hoofdmiddel van onderwijs
op de gymnasien uit. Slechts over Griekenland
en Rome komt men tot het rijk . van christelijke
kennis en christelijke wetenschap."
Niet veel werk maakten de Romeinen in de eerste

XXVI INLEIDING.
eeuwen van de letteren en fraaije kunsten , en rum-
mer vond de bespiegelende wijsbegeerte bij hen veel
ingang, maar in de practische wetenschappen overtroffen
zij spoedig hunne leermeesters zelve , inzonderheid
in politieke wijsheid , waarvan hunne welsprekendheid
een belangrijk gedeelte uitmaakte. Gelijk
op het Appenijnsche gebergte de stroomen zich verdeelden
om of naar de Ionische of naar de Toskaansche
zee te vloeijen, zoo scheidden zich ook de
beschouwende wijsbegeerte en de geregtelijke welsprekendheid,
om naar de golven , die Griekenland
of Latium bespoelden , te stroomen 1).
In het midden der vijfde eeuw van Rome had
reeds de welsprekendheid van Appius Claudius een
beslissenden invloed op de onderhandelingen met
Pyrrhus, en weerde zijne taal den vreemdeling uit
Rome, waar deze zelf over den vrede wilde komen
spreken 2). Van Cato den oude las Cicero nog honderdvbftig
redevoeringen , die hij zel.f met grooten
lof in zijnen Brutus vermeldt, ofschoon hij daarin
door zijnen vriend Titus Pomponius Atticus op zulk
eene wijze zijne gebreken doet opnoemen , dat het
blijkt , hoe naar zijn eigen oordeel Cato's deugden
aan een uitmunten(ien aanleg en oefening, zijne gebreken
aan den minder beschaafden tijd, waarin hij
1) In dien geest vac ik de uitspraak van Cicero op : „ Haec autem,
ut ex Apennino fluminum , sic ex communi sapientium jugo , sunt
doctrinarum facta divortia , ut philosophi , tamquam in superum mare
Ionium defluerent , Graecum quoddam, et portuosum: oratores autem
in inferum hoc Tuscum , et barbarum, scopulosum atque infestum , laberentur,
, in quo e_tiam ipse Ulixes errasset." De Oratore III , 19.
2) Livius, epitome libri xm. H. Meyer. °rat, Rom. fragm. pag. 2.

I N L E I D I N G. $XVII
leefde , waren toe te schrijven ').
Een • dcr schoonste bladzijden uit het negenenderdertigste
boek der geschiedenissen , door Titus
Livius , is de karakterschildering van Cato , waarin
cleze ons voor de oogen staat als de grootste veldheer,
de meest ervaren regtsgeleerde, de welsprekendste
redenaar van zijne eeuw 2).
Bijna bloeiden te Rome onder meer
anderen in den aanvang van de zevende eeuw Pu-
Mins Scipio Africanus de jongere, Cajus Laelius de
Wijze , Servius Galba , Cajus Fannius Strabo , Cajus
Papirius Carbo. Mogen wij op het gevoelen van hen,
die hunne redevoeringen konden lezen, aangaan, dan
ware vooral door de beide Gracchen aan welke
zulk eene uitmuntende opvoeding, door de zorg van
Cornelia , ten deel viel, bij een langeren loopbaan ,
welligi vroeger een nieuwe dageraad voor de Romeinsche.
welsprekendheid aangebroken. Ofschoon
toch de taal der broeders evenzeer verschilde als bun
karakter , hadden zij toch beiden een uitstekenden
aanleg , zorgvuldig gekweekt door hunne edele moeder,
later door Grieksche meesters , die zoo naauw
1) Cic. Brutus, 17 , § 63, seqq. 85 , S 293. Vergel. F. Ellendt.
Brev. eloq. Rom. Mist. praemissa Bruto , pag. 24 , seq.
2) L 39 , c. 40. Huic versatile ingenium sic pariter ad omnia fait ,
ut natum ad id unum diceres , quodcumque ageret ; In bello manu
fortissimus , multisque insignibus clarus pugnis . idem postquam ad
magnos honores pervenit , summus imperator: idem in pace. si jus
consulcres , peritissimns; si caussa, oranda esset eloquentissimus. nec
is tantum , cujus lingua vivo eo viguerit , monumentum eloquentiae nullum
exstet : vivit imo , vigetque eloquentia ejus , sacrata scriptis omnis
generis." etc. Ook Marcus Corn. Pronto prijst den stijl van Cato , den
nude , als dulcis et pudicus et Ionicus , en vergelijkt hem zelfs met
Herodotus. Zie zijne Laudes Fumi et Pulveris , ed. Buttmanno , pag. 250.

XXVIII INLEIDING.
met hunne leerlingen verbonden bleven , dat Diophanes
zelfs in hun droevig uiteinde deelde. De taal van
Tiberius was liefelijker en meer geschikt om het medelijden
op te wekken, zijn Stijl zuiver en zorgvuldig
bearbeid, de spraak van Cajus daarentegen donderend
en vreeselijk hartstogtelijk , zoodat hij onwillekeurig,
in zijn rede door drift vervoerd , begon
te schreeuwen , te schelden en in verwarring te geraken
1 ).
Moat bet in later tijd de verontwaardiging van
een rhetor opwekken , dat er waren , die Cajus
Gracchus in kracht en nadruk boven Cicero durfden
stellen , en dit hem bewegen om door vergelijking
de meerderheid van den laatsten, ook in hartstogtelijke
beschrijving , te betoogen 2) veel meer regt
doet Cicero zelf aan de taal der Gracchen wedervaren.
Beiden noemt hij groote redenaars 3) en ofschoon hij
hunne rigting in het staatkundige veroordeelt, raadt
hij het lezen der redevoeringen van Cajus aan zijnen
jeugdigen vriend , Marcus Junius Brutus , later
Met minder in de geschiedenis vermaard clan de
Gracchen , ten sterkste aan 4).
1) Vergel. Plut. in Tib. Graccho , c. 2.
2) Hieraan danken wij de voortreffelijke fragmenten uit de redevoeringen
van C. Gracchus , die hij bewaard heeft Noctium Atticarum Lib.
x. cap. 3. Een ander stuk vindt men bij denzelfden Aulus Gellius ,
Lib. xv. cap. 12.
3) In Bruto , c. 27.
4) „Sed ecce in manibus vir , et praestantissimo ingenio , et flagranti
studio, et doctus a puero , C. Gracchus. Noli enim putare ,
quemquam , Brute , pleniorem et uberiorem ad dicendum fuisse
Plane , inquam , Brute , legas censeo. Damnum enim illius immaturo
interitu res Romanae Latinaeque literae fecerunt. Utinam non tam
fratri pietatem , qnam patriae , praestare voluisset ! Quam ille facile

INLEIDING. XXIX
Over de volgende redenaars , meest alle beschermers
, tijdGenooten of leerlingen van Cicero , zullen
wij later meermalen gelegenheid hebben te handelen.
Het aangevoerde zij voldoende ten bewijze, dat reeds
tang voor zij ne eeuw de gave om gepast en krachtig
te spreken bij de Romeinen in hoop achting stond ,
en het bij hen niet aan mannen ontbrak, die al
hunne krachten inspanden om die aan te kweeken ,
al bereikte de kunst in dezen uitstekenden man
eerst haar voile middagshoogte i). Hoe dit geschiedde,
door welke voorreGten , die hem ten deel vielen ,
door wat onderwijs en opleiding , inspanning en
studien , Marcus Tullius Cicero het voorwerp der
bewondering van tijdgenooten en nakomelingen is
Geworden, willen wij aan mingeoefenden met zijne
schriften in de hand , zoeken aan te wijzen.
Geen enkel schrijver toch uit de gansche oudheid is
meer geschikt om voortdurend de leeraar en opleider
der studerende jongelingschap te zijn , in Geen ander
vindt zij zulk een schat van kennis, gepaard met de
gave om haar in de zuiverste taal tot al wat goed
en edel is, aan te sporen met eene welsprekendheid,
die gelijk Longinus ziegt , als een om zich been grij-
tali ingenio, diutius si vixisset , vel paternam esset , vel avitam gloriam
consecutus ! Eloquentia quidem nescio an habuisset parem neminem.
Grandis est verbis , sapiens sententiis , genere toto gravis
manus extrema non accessit operibus ejus : praeclare inchoata multa ,
perfecta non plane. Legendus , inquam , est hie orator , Brute , si
quisquam alius , juventuti. Non enim solum acuere , sed etiam alere
ingeninm potest." Brutus , c. 33.
I) „ Oratio ac vis forensic perfectumque prosae eloquentiae decus ,
ut separetur Cato ita universe sub principe operis sui erupit
Tullio , ut delectari ante eum paucissimis , mirari vero neminem possis
nisi aut ab illo visum aut qui ilium viderit." Velleius , Lib I. 0. 17.

XXX INLEIDIN G.
pend vuur blijft branden en zich telkens weder verheft
i).
. Van geen schrijver uit de gouden eeuw der Romeinsche
letterkunde is zulk eene nalatenschap tot
onsgekomen, van seen enkelen zijn schriften bewaard
, die zulk eene ruime keuze vergunnen als de
zijne, geschikt voor ieders vatbaarheid en ontwikkeling,
van den leerling op de Latijnsche school tot
op den vergevorderden letterkundige. Bij eenige leiding
toch en teregtwijzing, waartoe de voortreffelijke
arbeid van zoo veel geleerden de ruimste gelegenheid
aanbie(1t 2), kan elk jongeling, die een paar Jaren
goed onderwijs in de Latijnsche taal heeft ontvangen,
net vrucht eenige brieven van Cicero, of iets van
zijne redevoeringen en wijsgeerige werken lezen,
hierrnede kan hij geregeld voortgaan op de hoogere
klassen , en cluts zonder het bezit van een uitgebreide
bibliothbek, zich langzamerhand den geheelen
schat , in zijne werken besloten , eigen maken. Dan
zal geen Latijnsche prozaschrijver hem meer te moeijelijk
vane') , zijn gevoel voor een edelen stiji zal
gevormd , zijn lust voor de studie der ouden gevestigd
wezen.
Cicero zal hem niet alleen in zijne redevoeringen
voortreffelijke voorbeelden van welspreketldheid ge-
ven , maar ook in zijne rhetorische werken de kunst
en de middelen om haar te bereiken ontvouwen ,
hare geschiedenis in Griekeniand en Latium mede-
1) Zie Longinus , de Sublimitate , Sect. 12.
2) Men raadplege van de latere werken vooral, Dr. W. 11. B. Suringars
Initia Lectionis Ciceronianae , M. Tullii Ciceronis Commentarii
rerum suarum, en Annales Ciceroniani. Lugd. Bat. 1842-1854.

I N L E I D I N G. XXXI
deelen. Moge dezelfde redenaar Been oorspronkelijk
wijsgeer geweest zijn , gelijk Socrates of Plato , zijne
eclectische leerwijze maakte hem boven andere schrijvers
geschikt om de gevoelens van alle wijsgeerige
secten helder voor te stellen , en ons eene geschiedenis
der wijsbegeerte in zijne werken aan te bieden ,
die zelfs de gaping omtrent de academische wijsgeeren
, van Plato tot op zijnen tijd , aanvult 1).
vat weer is, juist in die dagen verkreeg de academie
door Philo en Antiochus een nieuw leven en
keerde tot den oorspronkelijken Platonischen vorm
aanmerkelijk terug : beide mannen, door velen als
de stichters der vierde en vijfde academie beschouwd ,
werden door de voorzienigheid , die ook in Italie het
hat der echte wijsgeerte Wilde doen opgaan , den
genialen Romeinschen jongeling als leeraars toeGezonden
, die door Phaedrus en Atticus net de gevoelens
der Epicuristen al volkomen bekend, later
den StoIcijnschen wijsgeer Diodotus bijna veertig
jaren bij zich hield , en Posidonius, den leeriing van
Panaetius , over alle wijsgeerige punten steeds raadpleegde.
Had de ramp , die Athene door Sulla's
woede trof, Philo en andere geleerde Grieken mar
Rome gedreven, deze bragt ook derwaarts bet hand-
,
schrift van Aristoteles dat Cicero in de bibliotheek
door den dictator aan zijn zoon Sextus nagelaten ,
kon gebruiken.
1) „ Ex academicorum, qui ante Ciceronem fuerunt, scriptis , unius
sdripta Platonis ad nos ;pervenerunt." B. P. van Wesele Scholten
Diss. de phil. Cic. loco , qui est de divina natura , praes. D. Wyttenbachio
defensa , Amst. 1783 , pag. 10. Zie ook Bibl. Crit. 11. 3 , pag.
3 seqq. Pb. G. van neu.sde , Initia Philos. platon. 11. 2 , pag. 18 seqq.

XXXII I N L E I D I N G.
Eerst door Polybius was een nieuw tijdvak voor
de pra6matische geschiedenis aangebroken. Het meesterstuk
door dezen vriend van Scipio Aemilianus
bevatte den reuzenstrijd van de Romeinsche republiek
met Carthago in den tweeden Puniscben oorlog - :
maar meer dan de Grieksche geschiedschrijver hem
kon leeren , las Cicero in de geschiedenis van Rome,
waarin hij zelf verkeerde van het dictatorschap van
Sulla tot op het driemanschap van Antonius , Lepidus
en Octavianus. Niets gebeurde er gedurende de
laatste worsteling van den hevig geschokten Staat
tegen de tirannij, waarin Cicero niet was betrokken;
veler geheirne gedachten en bedoelingen heeft hij
doorgrond, en lezen wij die nog heden in zijne open.
hartige brieven aan zijn boezemvriend Titus Pomponius
Atticus, aan zijn getrouwen broeder Quintus ,
aan zijne schrandere Bade en andere lotgenooten.
Deze brieven zullen elk , die ze leest en herleest, in
een edeler en ruimer kring verplaatsen , en zoo hij
zelf Been redenaar of schrijver mope worden , althans
kunnen leeren , hoe hij zijne gedachten aan
alien , met wie hij ooit in briefwisseling zal tre-
den, op eene kiesche en bevallige wijze moet mede-
deelen. •
Zoo is Cicero •de eerste en beste schrijver van
Rome , en zijn zijne werken nog heden` voor alle
beoefenaren der Latijnsche letterkunde, wat zij voor
zijne landgenooten voor meer dan negentien eeuwen
waren , de bron waaruit de zuiverste taal , de edelste
welsprekendheid met mime stroomen blijft vloeijen.

LETTERKUNDIG LEVEN
VAN
CICERO.
I.
Tusschen den kerkelijken staat en het koningrijk
Napels vloeit door eene smalle vallei , aan beide
zijden door het Gebergte ingesloten , de Garigliano,
voorheen de Liris geheeten in het oosten van de
Abruzzen ontsprongen , tot dat eenige mijlen beneden
Ceprano, met prachtige watervallen bij het
schoone Isola di Sora nederstort. Van hier stroomt
de heldere viloed tusschen hooge populieren langs een
goenen , rijk beschaduwden oever , naar het stadje
Arpinum (thans Casteliaccio) , in welks gebied de
kleine , maar door de frischheid zijner wateren beroemde
Fibrenus het Isola di Carnello vormt , om
vervolgens zijn naam in den Liris te verliezen ,
en met dezen vereenigd op nieuw een ander ei-
land , Isola di San Domenico genaamd, te omvatten.
3

2 LETTERKUNDIG LEVEN
Een oude , vervallen kerk , vroeger tot een klooster
der Dominikaner monniken behoorende , later
aan de Trappisten afgestaan , beslaat den grond ,
waarop voor twee duizend jaren de eenvoudige villa
van Marcus Tullius Cicero , den grootvader van den
redenaar stond. Hij behoorde tot den ridderstand en
had als burger van Arpinum tevens het Romeinsche
burgerregt , maar wilde liever zijne kunde en welsprekendheid
ten nutte van zijne landslieden gebruiken
, dan te Rome naar eereposten dingen. In Arpinum
zelf onderscheidde `hij zich door den tegenstand ,
dien hij eenmaal Marcus Gratidius , met wiens
zuster hij gehuwd was , bood , toen deze , door het
voorstellen eener nieuwe wet over de wijze van
stemming, in die stad onrust zocht te verwekken.
Een enkel gezegde van hem, door zijn kleinzoon
bewaard , vertoont hem als een man van oude Romeinsche
beginselen , volstrekt niet ingenomen met
de nieuwe Grieksche beschaving ; onze landgenooten
," dus luidde zijne uitspraak , gelijken de Syrische
slaven, die hoe beter Grieksch zij spreken , des
te erger deugnieten zijn."
Zijn zoon Marcus was een man van smaak en letteren
, door zijn huwelijk met Helvia verwant aan
voorname geslachten te Rome, en door zijne be-
schaafde zeden bevriend met mannen van den eersten
rang; maar zijne zwakke gezondheid verhinderde
ook hem het woelige staatstooneel in de hoofdstad
der wereld te betreden. Hij vergenoegde zich zijn
landgoed door het optrekken van een ruimer huis te
verfraaijen, en zich geheel aan het bestuur zijner
goederen en van zijn gezin te wijden.

VAN M. T. CICER o. 3
Hierin schijnt hij getrouw door zijne Bade bijgestaan.
Een enkele trek , die ons door haren
zoon Quintus bewaard is , schetst haar als eene
schrandere huishoudster. Zij plant niet alleen de
voile , maar ook de ledige wijnkruiken :te verzegelen ,
zoodat nimmer eenig bedroll , door de slaven met
dien voor hen zoo verleidelijken drank gepleegd ,
haar opmerkzaam oog konde ontgaan.
Indien het waar is, wat Asconius nieldt 1) , dat
eene zuster van Helvia Vestaalsche maagd was, moet
zij tot de eerste geslachten van Rome, aan welke
alleen deze onderscheiding ten deel kon vallen , behoord
hebben : maar grooter en edeler was de onderscheiding
aan Helvia zelve beschoren. Zij zou de
moeder genaamd worden van twee zonen , op wier
uitstekende geestvermogens en edele inborst Rome
zelve eenmaal zich met edele fierheid konde verheffen
, maar van welke de oudste vooral op weer
gevorderden leeftijd zich niet zoo beroemd zou hebben
gemaakt , indien Beene zorgvuldige moeder zijne
eerste schreden had bestierd. Hierin werd zij echter
ondersteund door het naauwlettend toezigt van een
beschaafden en onbekrompen vader , waarschijnlijk
ook door de liefderijke bemoeijingen van een braven
grootvader, die zijne laatste levensdagen met zijne
kinderen en kleinkinderen , onder hetzelfde geboomte
, dat zijne kinderlijke spelen aanschouwde , mogt
doorbrengen 2).
1) Asc. in Orationem in toga candida. Zie Cic. ed. Orell. V. 2 ,
pag. 93. Ook noemt Plutarchus in Cat. min. c. 19. onder de Vestaalsche
maagden Fabia , zuster van Terentia , Cicero's vrouw.
2) Vgl. Cic. de Legibus , II. 1, 3.
5*

4 LE TTERKUNDIG LEVEN
Met de schoonste kleuren schildert ons Wyttenbach
de opvoeding van de Romeinsche jeugd, toen
de oude degelijkheid en gestrengheid bij het onderwijs
nog werd gehandhaafd, de geest der burgeren
nog niet door weelde was bedorven , of tot vleijerij
van hunne meerderen vernederd , de achtbaarheid
van den Staat ongeschonden , en het vaderland nog
heilig was ; cie roemrijke daden der voorvaderen in
versche geheugenis bleven wier vermelding dagelijks
de ooren der knapen trof, terwijl elke laze of schandelijke
gedachte uit hunnen geest werd Geweerd, en alien
werden opgewekt zich waardig en hekwaam te maken
om een zoo magtig gebied door oorlogsmoed of regtskennis
te dienen en te beschermen. 1-let was in dien tijd,
dat de welsprekendheid met vurigen geestdrift werd
beoefend , haar bezit het hoogste loon , vermogen en
waardigheden schonk ; dat de jongelingen dagelijks
op het forum verkeerden en door het aanhooren
der belangrijkste pleitgedingen , tot redenaars
gevormd , spoedig zelve door eenige aanklagt of \Terdediging,
waarbij zij hunne gaven konden ten toon
spreiden, zich bij hunne medeburgeren aanbevalen 1).
Mogt zulk eene opleiding niet aan alle Romeinsche
knapen, zelfs niet aan vele uit de edelste
geslachten ten deel vallen , althans niet meer in de
laatste eeuw der republiek , toen de opvoeding der
kinderen veelal aan slaven en gehuurde meesters
werd overgelaten , en weinig jongelingen in de boogere
kringen der verpeste hoofdstad verkeerden , zon-
der zedelijk en maatschappelijk bedorven te worden ,
1) Bibliotii. Grit. Vol. 1. P. 11. pag•. 2 ,

VAN M. T. CICERO.
weinig mannen de markt betraden, bestand tegen
het lokaas van den koopprijs aan pligtverzaking,
bedrog en meineed geboden : — bij enkele familien ,
niet door knevelarijen en omkoopingen verrijkt ,
bleef evenwel de oude reinheid van zeden , de echt
Romeinsche geest bewaard , en ontleende daarenboven
aan de meerdere welvaart en verfijning, die
anderen ten verderve strekte , een hooger glans en
een schitterender luister.
Onder die welvarende maar onbedorvene geslachten
mag men dat der Tulliussen tellen, wier
eenvoudige villa, in de nabijheid van het kleine
Arpinum , wij reeds beschreven. Was de grootvader
van onzen Marcus nog afkeerig • van Grieksche beschaving,
die hij met het zedebederf van Griekenland
verwarde, zijn vader dacht er anders over, en
raadpleegde , zoodra hij den grooten aanleg zijner
zonen bij het eerste huiselijke onderwijs had leeren
kennen, over hunne verdere opleiding de beide
grootste redenaars van Rome , Marcus Antonius en
Lucius Licinius Crassus , van welke de laatste vooral
zijne hoogere ontwikkeling alleen aan de studie der
Grieksche letteren had te danken 1).
Door zijnen invloed schijnt bet onderrigt van den
jongen Romein verder eene geheel Grieksche rigting
gekregen te hebben , terwij1 hij aan dezelfde leermeesters
werd toevertrouwd , die Crassus vroeger tot
zulk een uitstekenden redenaar gevormd hadden.
Deze toch had als Censor zelfs door een bevelschrift
1) Dat dit met Antonius veel minder het geval was , dan Cicero
het in zijn werk , de Oratore , wilde doen gelooven , wijst Ellendt aan
in zijne Brev. Eloq. Rom. Hist. praem. Brute , pagg. 63 , seq:

6 LETTERKUND G LEVEN
het oprigten van Latijnsche leerscholen voor de wel-
sprekendheid zoeken te keeren , niet uit afkeer tegen
de moedertaal , maar omdat hij die collegien, waarin
ongeoefenden zoo ligt den hoogsten toon konden voeren
, voor leerscholen der onbeschaamdheid hield 1).
Hij weerhield dan ook zijn jeugdigen kweekeling om
gehoor te geven aan het verlangen tot het hooren
van den rhetor Plotius, die door zijne lessen , in de
volkstaal gegeven , veel Romeinsche jongelingen tot
zich trok 2).
Terwijl dus Cicero zich geheel aan den raad en
den wil van zijne wijze opvoeders onderwierp, maakte
hij spoedig zulke vorderingen dat hij niet alleen
onder zijne medeleerlingen zich onderscheidde en
onder deze zekere meerderheid verwierf, maar ook
hunne vaders somtijds in de school kwamen om
zich van zijne door hunne zonen zoo geroemde
vlugheid en schranderheid van begrip te overtuigen 3).
Straalt in 't gedrag dier ouders een edeler gezindheid
door , dan in het misnoegen van andere over
1) „ At nune adolescentuli nostri deducuntur in scenas scholasticorum
, qui rhetores vocantur : quos paullo ante Ciceronis tempora exstitisse
, nec placuisse majoribus nostris , ex eo manifestum est , quod
L. Crasso et Domitio Censoribus , cludere , ut ait Cicero , ludum inpudentiae
jussi sunt. Sed , ut dicere institueram, deducuntur in scholas ,
in quibus , non facile dixerim , utrumne locus ipse , an condiscipuli ,
an genus studiorum plus mall ingeniis adferant. Nam in loco
nihil reverentiae , sed in quem nemo , nisi aeque inperitus intrat. In
condiscipulis nihil profectus , cum pueri inter pueros , et adolescentuli
inter adolescentulos , pari securitate et dicant et audiantur." De Oratoribus
Dialogus c. 35. Vgl. Suet. de Claris Rhett. c. I. A. Gellius ,
Noct. Att. XV. 11. Cic. de Orat. III. 24, 93.
2) Fragm. Epist. Cic. ad_M. Titinium, bij Suet. de Clar. Rhett. c. 2.
3) Plut. in Vita , c. 2.

VAN M. T. CICERO. 7
den voorrang door hunne zonen aan den knaap ,
van geboorte slechts uit den ridderlijken stand , gegeven
; toch ware het voor den jeugdigen leerling
beter geweest indien zij hem minder getuige gemaakt
hadden van hunne verwondering over zijne
uitstekende geestvermogens en gevatheid. De toejuiching
, zoo vroeg verworven , kan mede in hem
die overdrevene behoefte aan onderscheiding en lofspraak
hebben aangekweekt, die hem zijn gansche
leven door bijbleef. Hoewel zijne eerzucht, door
edele beginselen geleid, den roem zocht , die slechts
door ware verdienste wordt verkregen , en gepaard
ging met onbepaalde hoogachting voor zijne leermeesters
, met onbekrompen erkenning der verdiensten
van zijne mededingers, maakte zij hem te veel
afhankelijk van het gevoelen van anderen. Hierdoor
werd hij meermalen zwak en weifelend in zijn gedrag,
en verviel hij niet zelden in zijne redevoerin-
gen tot grootspraak en zelfverheffing. Maar keeren
wij tot zijne opvoeding terug.
De teleurstelling aan Marcus veroorzaakt, door de
weigering om de school van den rhetor Plotius te
bezoeken werd hem door Crassus rijkelijk vergoed,
toen diens invloed hem de gelegenheid opende om
met zijn broeder Quintus het onderwijs bij te wonen,
door Archias aan de zonen van eenige Romeinsche
farailien , ten huize van Lucius Lucullus , gegeven.
Onder de steden , door opvolgers van Alexander
den Groote in het Oosten gesticht, was Antiochie
aan den Orontes , eenmaal de hoofdstad van het rijk
der Seleuciden, vermaard door den bloei van de
Grieksche letteren en wetenschappen , die ook den

8 LETTERKUNDIG LEVEN
val van het vorstenhuis overleefde. Hier was Archias
geboren en opgevoed , maar had als jongeling reeds
door zjn vernuft en geleerdheid beroemd , de reis
naar het westen aanvaard, en kwam, na Klein-Azie
en Griekenland doorkruist te hebben , waarschijnlijk
niet ouder dan achttien jaren , te Rome. Welkom
was daar de jeugdige dichter , wiens naam zijne
komst reeds vooraf was gegaan, en met open armen
werd hij ontvangen in de beste huizen , door de
Metelli , Catuli , Octavii , Hortensii en andere letterlievende
Romeinen, maar nam zijn intrek bij de Luculli
, aan welke hij steeds ten naauwste verknocht
bleef.
Gelijk ruwe volken het best door muzijk en poezij
tot ontwikkeling en beschaving geleid worden , en er
waarheid verborgen ligt in de fabelachtige voorstelling
van Orpheus en Amphion 1), kan ook in het
kinderlijk gernioed het sluimerende gevoel voor het
verhevene en het schoone niet beter worden opgewekt
en gelouterd dan door de taal der verbeelding
en der hartstogten , vereenigd met de liefelijke accoorden
van rythmus en harmonie 2).
Welk een geluk dus voor de Romeinsche jeugd ,
toen daar in de woning van Lucullus voor hen , in
plaats van een Griekschen taalmeester, , een jeugdige
dichter optrad, die hun met vol gevoel de liefelijke
en verheven zangen van den Ionischen bard , van
den dither , die Griekenland bezield had , deed hooren,
en hen in de schoonste taal ook de daden van
1) Horat Epl. ad Pisones , vs. 391 , seqq.
2) Horat. II. Epl. 1 , 126, seqq. Vgl. Longinus , De Subi. Sect. 13.

VAN M. T. CICER 0. 9
Rome's helden , die niet gelijk de Grieken eenige
steden op de westkust van Azie veroverden , maar
de geheele bekende wereld voor Rome's legioenen
deden sidderen , leerde bezingen 1).
Zoo werd de edele aanleg van den jongen Marcus
verder ontwikkeld door de zangen van den dichter ,
in wiens poezij reeds de kiem der Grieksche welsprekendheid
lag opgesloten, wiens helden reeds eene
taal voerden in hunne beraadslagingen en twisten ,
die toonde wat aanleg de Grieken in de heldeneeuw
bezaten voor de Gave der overreding. Ook de
liefelijke Muze van Hesiodus lachte hem aan , hare
zachte en kalme toespraak wekte voorzeker in hem
het gevoel op voor refit en billijkheid , en leerde
hem reeds vroeg over gewone en min ernstige zaken
op een eenvoudigen en bedaarden toon te spreken.
Geen wonder dan ook , dat hij toen reeds beproefde
de gedichten der beide oudste zoo voortreffelijke
Grieksche dichters in Latijnsche verzen over te gieten
, gelijk vervolgens de verhevene , edele en wijsgeerige
treurspelen van Aeschylus , Sophocles en
Euripides niet alleen zijne bewondering voor ware
grootheid , menschenwaarde en wijsheid voedden, maar
hem ook drongen om eenige plaatsen in zijne moedertaal
over te brengen , zoo als zijn broeder Quintus
werkelijk verscheidene stukken van Euripides in
1) Archias vermeldde onder anderen in Grieksche verzen den Cimbrischen
krijg en de daden van Marius , en waarschijnlijk meer uitvoerig
, den oorlog door L. Lucullus tegen Mithridates gevoerd. Zie de
voortreffelijke dissertatie van Dr. J. A. C. van Heusde , M. Tullius
Cicero , Philoplat6n , Traj. ad Rhen. 1836 , pag. 22 , en de schrijvers
aldaar aangehaald.

10 LETTERKUNDIG LEVEN
Latijnsche verzen heeft terug gegeven 1).
Daar van Aulus Licinius Archias (dus werd hij
later , zeker naar zijne begunstigers , genaamd) maar
eenige kleine fragmenten zijn overgebleven , kunnen
wij over de waarde van zijne gedichten alleen oordeelen
uit de getuigenis van Cicero zelven , die, meer
dan vier en veertig jaren , nadat hij hem voor het
eerst hoorde , zijnen ouden leermeester, , toen hem
het Romeinsche burgerregt betwist werd , in eene
schoone redevoering voor het regtergestoelte 'van
zijnen medeleerling Quintus Cicero verdedigde 2).
Uit die verdedigingsrede , in verband met het stilzwijgen
van anderen , komt het mij waarschijnlijk
voor, dat Archias vooral uitmuntte door de kunst
van improvisatie, en hij de onderscheiding , die hem
ten creel viel , eerder verdiende door zijne edele in-
borst , beschaafde zeden , goede voordragt en de gave
om het dichtvermogen bij de Romeinsche jeugd op
te wekken en te leiden , dan door de voortreffelijkheid
van zijne gedichten op zich zelve , indien deze
1) Nog op bijna vijftigjarigen leeftijd schrijft Quintus aan zijn broeder
, dat hij in zestien dagen vier treurspelen had gemaakt. Zie
Epist. ad Q. Fratrem III. 5 [6]. Vergel. Schol. Bob. in Cic. in de
uitgave van Orell. V. pag. 354 , die ook Vol. IV. 2. pagg. 571, seq.
eenige verzen van Q. Cicero geeft, over de twaalf hemelteekenen , minder
liefelijk dan die van Virgilrus , Georgica, Lib. I. vs. 231--251, en
een Epigram , door sommigen aan hem toegeschreven , over de liefde
der vrouwen, ook door Burman opgenomen in Anth. Lat. II. pag. 541.
dus luidende :
Crcde ratem ventis; animum ne crede puellis :
Namque est feminea tutior unda fide.
Femina nulla bona est: et, si bona contigit ulla ,
Nescio , quo fato res mala facta bona.
de inhoud doet wel aan den vertaler van Euripides denken.
2) Zie Scholia Bobiensia, bij Orell. V. 2 , pag. 354,

VAN M. T. CICERO. 11
met die van Grieksche dichters uit de gouden eeuw
van Hellas vergeleken werden 1).
Ook de Phaenomena en Diosemeia van Aratus
hadden voor de Romeinen zoo groote aantrekkelijkheid
, dat eerst de jonge M. Cicero , later
Germanicus en Avienus aan eene overgieting
van deze Grieksche gedichten hunne krachten beproefden.
Voor ons zijn de sterrebeeldeu weinig meer
dan willekeurige figuren (loci) , om den stand der
sterren te bepalen , en om die reden bij de latere
sterrekundigen veelal door hoeken en lijnen vervangen
; maar voor de levendige verbeelding der ouden
vertegenwoordigde elk beeld eene mythe , en was de
gestarnde hemel een Groot tafereel van gedaanteverwisselingen.
Geen wonder dat dan ook de jonge
Cicero's op het vaderlijke landgoed bij Arpinum
waarheen zij zich meermalen begaven , den zuiveren
Italiaanschen hemel aanschouwende , met verrukking
zich de verzen van den keurigen dichter uit de
Alexandrijnsche eeuw herinnerden , en bij Marcus het
plan tot rijpheid kwam , om zijne Phaenomena , of
beschrijving van den gestarnden hemel , in Latijnsche
dichtmaat over te brengen. In zijne Prognostica of
Diosemeia vond hij een tegenhanger van de Dies
van Hesiodus , gelijk de Mantuaansche zanger in
zijne Landdichten, op zijn voetspoor, de voorteekenen,
aan den hemel op te merken , niet onvermeld lies 3).
1) Gunstig oordeelt over de gedichten van Archias Dr. A. C.
van Heusde in Cic. Philopl. pag. 21.
2) Bij Virgilius komen verscheidene plaatsen voor , die men met
genoegen kan vergelijken bij het fragment , door Cicero uit de Diosemeia
van Aratus ontleend , inzonderheid Georgica, Lib. I. vs. 351,

12 LETTERKUNDIG LEVEN
Uit een verloren stuk van Aeschylus ontleende
Cicero in zijne jeugd de stof voor zijn Pontius Glaucus
, een dichtstuk in viervoetige verzen , dat ten
tijde van Plutarchus nog bestond '). Het bevatte de
gedaanteverwisseling van een visscher uit Anthedon ,
in Beotie , die de visschen door hem opgehaald op
het strand hebbende neergeworpen, zag hoe zij , door
het aanraken van zeker kruid , bijkwamen en weder
in zee sprongen. Toen ook hij van dit heilige kruid ,
door Saturnus gezaaid en door Phoebus tot verkwik-
king aan zijne paarden gegeven , had geproefd, werd
hij zelf door eenen goddelijken geestdrift aangegrepen
, sprong in zee en werd onsterfelijk. Als zeegod
vertoonde hij zich van nu of aan de naburige kusten
en eilanden , en gaf bij nacht godspraken aan
hen die hem raad vroegen 2).
Het vernuft van eenen Cicero kon zich echter
niet tot vertalen of navolgen van Grieksche dicht-
stukken bepalen. Onder de Latijnsche dichters las
en vereerde hij altijd inzonderheid Ennius , en gelijk
deze bij uitnemendheid den lof van Publius Cornelius
Scipio , den overwinnaar van Hannibal , met geestdrift
had bezongen , werd Cicero als knaap reeds bijzon-
seqq. Ook denkt men bij de Phaenomena vs. 62-68 , bij Orell IV.
2. pag. 533 „ Hoc cave to ponto ," enz. onwillekeurIg aan dien
dichter.
1) Plut. in Vita Cic. cap. 2.
2) Plato , Rep. Lib. X. c. 10 , ontleent aan cen schoon gevormd ,
maar door de golven verminkt en afgesletcn , met schelpdieren en mos
bewassen beeld van dezen zeegod eene treffende vergelijking met den
door ondeugden bezoedeldeu en bedorven menscb.elijken geest , die ,
gelijk dit beeld van Glaucus, als uit zee gehaald en van de aangegroeide
stoffen gezuiverd moet worden.

VAN M. T. CICERO. 13
der aangetrokken door de dappere krijgsdaden en de
luisterrijke overwinningen van zijnen landsman Marius
, wiens verdiensten in den Cimbrischen krijg
elk inwoner van het gebied van Arpinum aan dezen
homo novus met zekeren trots deden denken. Terwijl
zijn leermeester Archias in Grieksche verzen
dien krijg vermeldde , schijnt Cicero deze gelegenheid
inzonderheid te hebben aangegrepen, om zijn geboortegrond
, het land van Arpinum, dat Marius had
voortgebragt en hem zelven zoo dierbaar was, te
bezingen. Dit blijkt uit de schoone inleiding van
zijn werk de Legibus, waarin van den eikenboom
in het woud van Arpinum gesproken wordt , die in
zijn Marius vermeld , gelijk Quintus daar zegt, altijd
zou blijven leven , of gelijk Scaevola het uitdrukte ,
canescet saeclis innumerabilibus 1).
Daar Quintus Mucius Scaevola, de Pontifex, in 82
v. C. g. door den jongen Marius vermoord is, moet dit
gedicht door Cicero althans vOOr het dictatorschap
van Sulla vervaardigd zijn. De wreedheid echter en
de verdere ondeugden, waaraan de redder des vaderlands
in den Cimbrischen krijg zich in zijn ouderdom
overgaf, en waarvan ook de redenaar M.
Antonius , aan wien zijn dankbare leerling altijd zoo
zeer gehecht bleef, het slagtoffer werd, doet mij
vermoeden , dat het stuk 't welk ons bewaard is in
Cicero's werk de Divinatione 2) , en waarin zijn
1) Vgl. Dr. J. A. C. van Heu.sde , Philopl. pag. 46, seq.
2) Lib. 1. c. 47.

14 LETTERKUNDIG LEVEN
zevende Consulschap voorspeld werd , na den dood
van Marius , in 86 voor Christus geboorte , of iets
later , door Cicero aan het reeds vroeger bijna voltooide
dichtstuk is toegevoegd ').
Na Ennius , wien hij als den achtbaren vader van
het Romeinsche heldendicht , waarin hij de dappere
daden van het voorgeslacht , inzonderheid van den
overwinnaar van Hannibal bezong , reeds vroeg leerde
kennen , beminnen , en gedurende zijn geheele
leven , als den gewijden eik , die den ontbladerden
kruin nog statig boven het groene woud verheft ,
met heiligen eerbied aan bleef staren , was geen
Latijnsch dichter Cicero dierbaarder dan Publius
Terentius , die in de stad zelve , tot welker verdelging
de Scipio's bestemd schenen , geboren , aan den
omgang met den telg van Aemilius Paulus , den
aangenomen zoon van een Scipio , zijne hoogere beschaving
, zijn fijner smaak , en edeler taal to danken
had.
De voortreffelijke karakterschildering , wijsgeerige
tint , Attische scherts , keurige taal van Terentius ,
die ten alle tijde voor gevoelige en beschaafde lezers
zoo veel aantrekkelijks hadden , en zelfs in latere
eeuwen mannen als Petrarca, Erasmus, Melanchthon,
Muretus , de Groot boeiden , moeten nog veel aange-
namer zijn geweest voor den Romeinschen jongeling,
die deze stukken in de juiste maat en toon hoorde
voordragen en zoo veel beter over de regelmatigheid,
1) Ook Orell , in memorabilibus vitae Cic. per annos digestis ,
vol VI. 1, pag. 112 , stelt zijn carmen heroicum Marii nomine
inscriptum op het jaar v. C. G. 91.

VAN M. T. CICERO. 15
zuiverheid, en welluidendheid der verzen konde
oordeelen. Al noemde hij dan ook niet in de
rhetorische en wijsgeerige werken , die hij in later
leeftijd schreef, in zijne brieven en redevoeringen ,
telkens den naam van zijnen lievelingsdichter 1),
zou men nog vele plaatsen kunnen aanwijzen, waarin
eene gedachte of uitdrukking van Terentius hem
voor den geest zweefde of op de lippen kwam: ja
meermalen herkenden zeker zijne toehoorders in de
wijze waarop hij zijne tegenpartij voor het publiek
ten toon stelde, den leerling van den geestigen
tooneeldichter. Van zijne hooge achting voor Terentius
, wat zuivere taal en Rijn gevoel betreft ,
getuigt ook het Bijschrift, door Suetonius, zoo het
schijnt uit eene verzameling of bloemlezing, onder
den naam van Limon, aan Cicero toegeschreven 2) ,
bewaard :
Tu quoque, qui solus lecto sermone , Terenti,
Conversum expressumque Latina voce Menandrum
In medio populi sedatis vocibus effers,
Quidquid come loquens, ac omnia dulcia dicens :
1) De plaatsen , waarin de naam• van Terentius uitdrukkelijk genoemd
wordt , of geheele regels worden aangehaald , kan men vinden
bij Orell , Onom. in Edit. Cic. vol. VII. pag. 674 , seq.; maar er zijn
bovendien nog vele , waarin Cic. blijkbaar aan Terentius dacht , of onwillekeurig
uitdrukkingen van hem bezigde. Later zullen wij daarop
terug komen en zien , hoe hij zijne tegenstandcrs , als Demea's
Phormio's of Sannio's, voor het gerigt ten toon stelde.
2) Van den Grammaticus Pamphiius wordt mede eene verzameling
met dien naam vermeld. Ook van Atticus bestonden vierregelige bijschriften.
Zie Corn. Nepos , in Vita , c. 18.

16 LETTERKUNDIG LEVEN
welke regels, niet geheel ten onregte , Cajus Julius
Caesar dus wade gewijzigd hebben :
Tu quoque , to in summis , o dimidiate Menander,
Poneris , et merit°, puri sermonis amator.
Lenibus atque utinam scriptis adjuncta foret vis
Comica , ut aequato virtus polleret honore
Cum Graecis; neque in hac despectus parte jaceres :
Unum hoe maceror, et doleo tibi deesse , Terenti 1),
Men vergete bij het waarderen van beider zienswijze
niet , dat Cicero door reinen en onbedorven
smaak het aaudoenlijk schoone in Terentius
beter kande genieten dan Caesar, in wien het zedelijke
gevoel zoo jammerlijk verstompt was , dat het
door de schandelijkste en gemeenste aardigheden in
andere meer populaire tooneeldichters naauwelijks
gekwetst konde worden.
Gelijk Cicero vele jaren later anderen aanspoorde
om over zijn consulschap to schrijven , deed hij dit
zelf in 't Grieksch en in 't Latijn , in proza en in
poezij. Van zijne verzen is een fragment bewaard ,
waarin op eene dichterlijke wijze de voorteekenen ,
die de zamenzwering van Catilina voorspelden 2) vermeld
warden , zoo als later Virgilius, op het einde
van het eerste boek zijner Georgica, den aanstaanden
moord van Caesar door teekenen aan den hemel
nn••n••••n••n•
1) Zie Suet. in Vita Terentii.
2) Cie. ed. Ernest. IV. 2, pagg. 1136, seqq. ed. Orell. IV. 2 , pag. 568 ,
seq. Quint. Inst. Orat. L. L 1 , 23 , seq. Vgl. Dr. J. A. C. van Heusde ,
M. T. Cie. Philopl. pagg. 53 , seqq.

VAN M. T. CICERO. 17
laat verkondigen. Ook over zijne ballingschap en
zijne terugkomst schreef hij een uitvoerig gedicht ,
waarvan slechts eenige regels bewaard zijn 1).
Gedurende het verblijf van zijn broeder , als onderbevelhebber
bij Caesar , bezong hij diens krijgsbedrijven
in Gallie en den togt naar Brittannie 2). In
zijne brieven aan Atticus vindt men ook eenige sporen
van een plan, om een gymnasium of zaal op zijn landgoed
met beeldtenissen , waaronder opschriften in
dichtmaat, gelijk deze gedaan had op eene villa in
Epirus, to versieren 3). Een epigram, door Quintilianus
aan Cicero toegeschreven 4) , behelst eene satire op
de zonderlinge afleiding van het woord fundus , in
het werk van Varro de Lingua Latina.
De poezie van Cicero, nog worstelende met de
mindere lenigheid en zachtheid der taal , die hij zelf
eerst moest verrijken en beschaven 5) , had niet die
welluidendheid en regelmatigheid bereikt, welke wij
in de Latijnsche dichters van een volgend tijdvak bewonderen.
Toen onder de alleenheerschinG - van
1) Cic. Epist. ad Diversos I. 9, 23. Cic. Orellii, IV. 2, pag. 570.
2) Cic. Epist. ad Quintum Fratrem III. 8 , 3. Ibid. 9 , 6.
3) Pomponius had die naar Jupiters voedster A.malthea genoemd
Ad Atticum I. 16 , 18. .Vgl. Ern. Index Gr. Lat. in voce.
4) Inst. Orat. VII. 6, 73. Opgen. in Burman's Anth. Lat. T. 1. pag. 493.
6) „Omnem sermonis latini dictionem ad exemplum Graecorum Primus
arte tractavit C. Caesar sed longe plura in hoc genere debentur
M. Tullio Ciceroni. Is artein grammaticam libris quidem non tractavit
, sed et verbis Graecis latine conversis et componendis flectendisque
a vetere stirpe novis , quamquam summa , ne offenderet , cura habita,
sermonem latinum insigniter ditavit et scriptis suis copiam et ubertatem
linguae ostendit , et compositione et structura Graecorum numeros
et suavitatem soni primus aequavit." Ellendt Brev. eloq. Rom. usque
ad Caesarum 4etat. Hist. , praernisba Bruto , pag. 93.

18 LETTERKUNDIG LEVEN
Augustus alles tot rust en kalmte begon terug te
keeren , de welsprekendheid hare kracht en haren
invloed verloor, , verhief zich de dichtkunst met
majestueusen luister, en verkreeg hare taal eene
juistheid en ronding , die men in vroegere dichters
vruchteloos zou zoeken. Met uitzondering van eenige
tooneelstukken bestonden er geene dichtwerken , de
aandacht van beschaafde lezers door vorm en dictie
waardig, het heldendicht der Romeinen was weinig
meer dan een dor verhaal van oorlogen en ffevechten
; bij ile navolgers der Grieksche Tragici vond
men , in plaats van teedere en verhevene aandoeningen,
de uitdrukking van woeste en ruwe hartstogten 1 );
en ook in de jarnben en trochaeen van Terentius
bewondert men de keurige en liefelijke taal ,
aan de beschaafde kringen , waarin bij verkeerde 2) ,
eigen, niet den harmonieusen rythmus , die ons in de
gedichten van Tibullus , virgilius en Horatius verrukt.
Het zou dus onbillijk zijn , Cicero te berispen ,
orndat zijne gedichten niet zoo voortreffelijk zijn als
zijn prozastijl, mar eene te groote vooringenomenheid
met den schrijver verraden. , indien wij de verzen, die
1) Vgl. Ellendt , Brevis clog. Rom. hist. pag. 90.
2) „Wij hebben het regt om de comedies van Terentius tot zekere
hoogte als het gezamenlijk product van den literarischen kring, waarin
hij verkeerde , te beschouwen. Zij waren het uitvloeisel van den geest
die in die coterie heerschte en traden de wereld In , voorzien van den
stempel der goedkeuring , door de fijnstbeschaafde mannen van Rome
daarop gedrukt". Zie „Terentius en het oude Romeinsche Blijspel ,"
in de Bids v. 1862, N. 11 , blz. 707 , door den Hoogl. J. Veth.

VAN M. T. CICERO. 19
van hem bewaard zijn, zelfs wat den vorm betreft,
met de beste voortbrengselen uit de eenw van Au-, ,
gustus gelijk wilden stellen. Genoeg is het , dat zijne
dichtoefeningen reeds in zijne vroegste jeugd hem dien
rijken voorrraad van woorden , die vaardigheid in het
spreken , die welluidende voordragt schonk , welke
hem later in zijne redevoeringen zoo uitnemend te
stade kwamen. Mogt hij doze gaven reeds aanvankelijk
aan het onderwijs van Archias danken , en
daardoor sevens zijn Gevoel en smaak voor de Grieksche
dichtkunst ontwikkelen, dan voorzeker was het
niet ten onregte , dat hij op ver gevorderden leeftijd
niet alleen als de beschermer van zijn zeventigjarigen
leermeester optrad , maar hem ook in de schoonste
lofrede den man noemde , aan wien hij voor zijne
opleiding de hoogste dankbaarheid verschuldigd was 1).
Hoe gesChikt evenwel het lezen van Homerus en
Hesiodus , van de Grieksche treurspeldichters, van
Ennius en Terentius , het overbrengen zelfs der beste
Grieksche stukken in Latijnsche verzen 2) , of het
ontwerpen van eigen dichtstukken onder de leiding
van Archias en de mededinging van de edelste en
vernuftigste jongelingen 3) , voor Cicero moue geweest
zijn , om zijnen smaak te zuiveren , zijn gevoel te
verfijnen , en hem die heerschappij over de taal te
•••••••••••••••
1) Pro Archia , 1. I.
2) Door het onderwijs van Archias maakte Cicero in zijne jeugd meer
work van de Grieksche dichters dan van de prozaschrijvers. Eerst later
schijnt hij de Grieksche redenaars gelezen te hebben. De vertaling van
Xenophons Oeconomicus stelt Orell op zijn drieentwintigste jaar.
3) Vgi. Corn. Nepos , vita T. Pomponii Attici , i , 3 en 4.
4*

20 LETTERKUNDIG LEVEN
geven , die zijne voortbrengselen zoo zeer onderscheidde,
om eenmaal zich tot den grootsten redenaar van
Rome te verheffen moest hij door andere leermeesters
onderwezen, door andere voorbeelden gevormd worden.
wij zagen reeds , hoe Cicero' s wader bij het onderwijs
zijner zonen den raad der redenaars Lucius
Crassus en Marcus An tonics inriep , en dat door den
eerstgenoeinden aan den jeugdigen Marcus het onderwijs
van den rhetor Plotius ontzegd, maar door zijne
tusschenkomst dat van den dichter Archias vergund
werd. Hen zelven noemde ik nog niet onder zijne
onderwijzers , omdat de invloed dien zij aanvankeiijk
op den zoon buns vriends uitoefenden , wel meer in
toezigt, dan in onderrigt zal bestaan hebben. wij
kunnen toch niet vermoeden , dat mannen , die de
hoogste waardigheden in den Swat bekleedden , en
dagelijks in den raad of op het forum de moeijelijkste
en gewigtigste zaken behandelden veel tijd of lust
zullen gehad hebben , om zich met het onderwijs 'van
knapen beneden de tien jaren bezig te houden. Toen
evenwel Marcus, onder de leiding van den dichter
Archias, zulke vorderingen maakte, dat zijne voort-
brengselen de aandacht van deze mannen verdienden ,
en de knaap naar zaken begon te vragen , die voor
vele Romeinen van rijper leeftijd nog verborgen waren
( 1) mogen wij het er wel voor houden, dat beide
redenaars zich meermalen met den leergierigen
kweekeling bemoeiden , en hem nu en dan wenken
1) Tamen ipse adolescentulus , quantum illius ineuntis aetatis patiebatur
pudor , multa ex Antonio saepe quaesivi. De Orat. II. 1 , 3.
Vgl. § 2.,

VAN M. T. CICERO. 21
gaven, die hem bemoedigden om zijne beschermers
op de baan der eer met dezelfde inspanning na te
streven. Sedert dien tijd schijnt hij hen ook, hetgeen
toen nog aan de zonen uit voorname geslachten vergund
was , niet alleen op het forum , maar ook in de
raadzaal vergezeld te hebben 1) , en dus reeds vroegtijdig
te zijn ingewijd in de kennis van den toestand
van het gemeenebest, toen reeds door zulke jammer-
lijke partijschappen verdeeld 2).
Zoo vond dan Cicero vooral in Crassus den man ,
dien hij zich tot leidsman en voorbeeld stelde. Be-
halve de toevallige betrekking, waarin hij door de
zorg zijns vaders tot hem was gekomen , bestond er
spoedig eene andere , door de natuur zelve in beider
aard en karakter gelegd. Marcus Tullius Cicero was
naar aanleg en neigingen het evenbeeld van Lucius
Licinius Crassus, terw0 nu wel het grootste verschil
in den graad van on twikkeling lag , later, toen beiden
hunnen rol op bet groote tooneel van de hoofdstad
hadden afgespeeld, bijna Been ander bestond ,
dan dat Cicero het derde van eene eeuw na hem was
opgetreden , en met meer hulpmiddelen een zwaarder
I) Cicero genoot de voordeelen van de vroegere en latere leerwijze
vereenigd ; het onderwijs van uitmuntende leermeesters en den omgang
met kundige en ervaren staatsmannen. „Sed. eodem , quo artificium
eloquendi inyentum , tempore " zegt Ellendt, mos ingenuos adolescentcs
instituendi totus mutatus est. olim usu magis quam literis , videndo magis
et audiendo quam doctrina, rei publicae potius belli domique gerendae
prudentia , quam varia eruditione instituebantur. aderant contionibus et
senatui habendo ; deducebantur ad viros rebus gestis pariter atque virtute
praestantes. Is mos totus sublatus est," etc. Brev. eloq. Rom. Hist. § 36.
2) Zie over den strijd der optimaten en der volkspartij vooral Cajus
Sallustius , Bellurn Jugurth. capp. 40 , seqq.

22 • LETTERKUNDIG LEVEN
strijd had gevoerd 1).
Voor seen redenaar had Cicero dan ook van zijne
vroegste jeugd of meer achting. dan voor Crassus, wiens
raadgevingen en lessen bij hem als orakels golden,
en te ligter door hem begrepen en gevolgd werden ,
naar mate zijne vermogens zich meer in overeenstem-
.
ming met die van zijn vaderlijken vriend ontwikkelden.
Deze gelijkheid van aanleg deed hem ongetwijfeld
grooter vorderingen maken in de kunst , door Crassus
tot zulk een hoogte opgevoerd , dan hem zoude hebhen
kunnen gelukken aan de hand van den voortreffelijksten
leermeester, , met wien hij minder
overeenstemming had gevoeld. Groot toch is het
voorregt voor elken jongeling. , die bekwame onderwijzers
vindt, maar oneindig meer baat het hem ,
indien hij eenen man mag aantreffen , wiens lessen
en voorbeeld zulk een indruk op zijn gemoed
maken , dat hij hem een onvoorwaardelijk geloof
schenkt en zich geheel aan zijne leiding overgeeft.
Dit vertrouwen op de betere inzigten van een ander
vermindert of vernietigt den jeugdigen eigenwaan ,
1) In 1818 stelde de . Litterarische Faculteit te Utrecht eerie Academische
prijsvraag -voor , waarbij een onderzoek werd uitgelokt naar het
gevoelen van Cicero zelven , over den volmaakten redenaar , op te
maken uit de redenen van hen , die in zijn werk, de Oratore , sprekende
worden ingevoerd. Het eenparig gevoelen der beide jongelingen
die wij in 1819 , in het Auditorium der Utrechtsche Hoogeschool , voor
hunne in de Latijnsche taal gestelde antwoorden , als overwinnaars
zagen bekroonen, was , dat Cicero's gevoelen het best uit de woorden
van Crassus gekend kon worden. De heer B. A. Nauta , aan wien de
gouden medailje te beurt viel , is jong gestorven; de heer J. R.
Thorbecke , die het accessit behaalde, ondervond gedurende een reeks van
jaren , van hoeveel belang een grondige studie van Cicero's redekunstige
werken voor een staatsman en redenaar nog blijft.

VAN M. T. CICER o. 23
bet Grootste beletsel voor waren vooruitgang , en
.plaatst den volgzamen leerling reeds eenigzins op het
standpunt van den onderwijzer, , om door de kennis
en wetenschap van dozen gevormd en verrijkt, op rijper
leeftijd zelfstandig voort te gaan en , met gelijken
aanleg , zijn leermeester te overtreffen , of met minder
vermogens toch altijd jets degelijks te worden.
Crassus bezat daarenboven juist de eigenschappen ,
die voor een vroeg ontwikkelden en eergierigen
knaap bijzonder groote aantrekkelijkheid moesten
hebben een hoogst beschaafden toon , voorkomende
vriendelijkheid , aangena -me scherts en gemakkelijkheid
in den orngang, in een woord , al die deur,den,
waarvan de kiemen toen reeds in Cicero
zelven lagen , en naderhand, door het gezellige
verkeer ontwikkeld , strekten om zijn gezelschap
voor edelaardige en leergierige jongelingen zoo
aangenaam en nuttig te doen zijn. Hierbij kwam
nog zekere luxe en goede smaak in de woning van
den redenaar 1) , die achtereenvolgende de voor-
naamste ambten in den staat, zelfs het consulschap
en censorschap bekleedde en dagelijks de aanzienlijkste
mannen ontving, zijne vertrouwde vrienschap
met den regtsgeleerde Cajus Aculeo, Cicero's
oom van 's moederszijde 2) , en de fijne bescha-
1) In het vervolg zullen wij gelegenheid heben om over de pracht
en verkwistingen , door 2ijnen ambtgetoot den Censor Domitius
Ahenobarbus , niet zonder overdrijving, aan Crassus verweten ,
te spreken; hier zij het gcnoeg op te merken, dat er genoegzaam uit
blijkt, dat de redenaar voor zijnen tijd op een grooten voet leefde.
2) Deze Aculeo was gehuwd met een zuster van Helvia en wordt
geroemd als een scherpzinnig regtsgeleerde. Daar Marcus en Quintus

24 LETTERKUNDIG LEVEN
ving zijner schoonmoeder, echtgenoot en dochters.
Niet zelden spreekt Cicero van deze vrouwen , die
den omgang in de edelaardige familie van zijn be-
schermers nog aangenanier en leerzamer maakten. De
oudste in jaren was de dochter van Laelius den
Wijze , gehuwd met Quintus Mucius Scaevola
(Augur) , die vroeger de leermeester en raadsman
was van Crassus, later zijn schoonvader, en reeds
hoop bejaard , na den dood van dezen, zijnen
jeugdigen kweekeling , Marcus, tot zich nam. Laelia
had ongetwijfeld dikwijls den vriend van haren
vader Publius Scipio Aemilianus gezien en met
bewondering van hem hooren spreken , daar zij
bij zijn leven reeds met Scaevola gehuwd was 1).
Van haar konde dus de luisterende knaap , tijdens
zijn verblijf bij Crassus 2), vele bijzonderheden omtrent
de Scipio's en Gracchen vernemen, inzonderheid
echter kon hij haar van den Afrikaner hooren verha-
len, hoe deze met haren vader op het land zich in kinderlijken
eenvoud plagt te vermaken 3) en hem in den
hun eerste onderwijs , te Rome, met zijne zoons , misschien gedeeltelijk
ten zijnen huize genoten , zullen deze ook daar mecrmalen Crassus
gezien hebben , die met hun oom bestendig verkeerde en onder zijne
beste vrienden behoorde , „qui mecum vivit semperque vixit ," zegt de
redenaar, van Aculeo , De Orat. 1. 43 , 191, en Cicero zelf, quem (Aculeonem)
Crassus dilexit ex omnibus plurimum. ibid. II. 1, 2. Uit het- ,
zelfde werk Lib. 1I. 65, 262 blijkt, dat Crassus Aculeo tegen Gratidianus
bij M. Perperna verdedigde. Dit geschiedde , volgens H. Meyer , Oratt.
Rom. Fragm, pag. 302 , in het jaar 97 v. C. g., toen Cicero zijn tiende
jaar was ingetreden.
1) Vlg. Cic. in Laelio , c. 1 , 3.
2) Toen Cicero bij haren man zich bestendig ophield , was Laclia
zoowel als hare dochter Mucia , waarschijnlijk reeds overleden.
3) De Orat. H. 6, 22. Vgl. valer, Max. VIII, 8, 1.

VAN M. T. CICERO. 23
gemeenzamen omgang den voorrang to geven , door
dezen hem in het leger geschonken 1) , van welke
verhalen wij waarschijnelijk nog den weerschijn
aanschouwen in Cicero's keurig vertoog Over de
Vriendschap, het duurzaamste gedenkteeken, voor het
edel karakter van Scipio en Laelius gesticht.
Zoo als er waren , die de tooneelstukken van Terentius
aan dezen Laelius , of zelfs aan Scipio toe-
schreven , wegens de sierlijkheid der taal en den
beschaafden toon 2) , en de vervaardiging der lijkredenen
, door Quintus Tubero en Quintus Fabius
Maximus op den Afrikaner gehouden , aan Laelius
wordt toegekend 3), roemt Cicero ook de keurige taal
en bevallige uitspraak , waardoor de gesprekken van
zijne dochter, kleindochter en achterkleindochters
hem zoo aangenaam in de ooren klonken. „Meermalen
, zegt hij tot Brutus , hoorden wij Laelia , de
dochter van Cajus , spreken en zagen dus , hoe de
keurigheid in taal, den vader eigen , ook haar niet
vreemd was gebleven , evenmin als aan hare beide
dochters , de Mucia's, of kleindochters , de Licinia's 4)."
Nog duidelijker vinden wij de reden hiervan opgegeven
door Crassus , in Cicero's werk de Oratore :
,,Als ik mijne schoonmoeder Laelia boor spreken ,
denk ik aan Plautus of Naevius; zoo gepast en eenvoudig
is hare uitspraak , dat er niets gemaakts ,
1) De Rep. 1. 12 , 18.
2) Epist. ad. Atticum, VII. 3, 10.
3) De Orat. 11. 84 , 341. Pro Murena, 36. Scholia Bobiensia in
Cie. Orat. pro Milone , ed. Orell. v. 2, pag. 283. Conf. Meyerus, Oratt.
Rom. Fragm. Turici 1842 , pag. 174 , seq.
4) Brutus , 68 , 211.

26 LET TERKUNDIG LEVEN
Been navolging van anderen in te herkennen is :
waarom ik denk , dat ook haar vader en die hem
voorgingen dus gesproken zullen hebben') :" 't geen hij
toeschrijft aan de meer afgezonderde levenswijze der
vrouwen , waardoor het haar Gemakkelijker viel, de
zuiverheid van taal te behouden. Indien de herinnering
van deze gesprekken bij Cicero tot op ver
gevorderden leeftijd zoo levendig bleef, welk een
invloed moet dan het onderhoud met zulke welsprekende
vrouwen niet op zijne jeugdiGe vorming. ge-
had hebben !
De invloed van het schoone geslacht te Rome bleek op
eene treurig,e wijze bij de zamenzwering van Catilina
en de gruwelen van het driemanschap. In Sempronia,
Orestilla , Fulvia vinden wij vrouwelijke list geptaard
met mannelijke stoutheid, de kunst van behagen
met verregaande boosaardigheid vereenigd.; maar ook
aan de andere zijne treffen wij in de eerste kringen
vrouwen aan , die , met fijne beschaving en edele
geestvermouciens eenvoudigheid van hart en reinheid
van zeden parende, voorbeelden van verheven zelfop-
offering en onbezweken huwelijkstrouw waren, waardig
door de geschiedenis vermeld , door de tragische
Muze ten tooneele gevoerd te worded. Terwijl Cae-
sar en Pompejus elkander reeds met achterdochtige
blikken gadeslaan, blijft Julia met de teederste liefde
aan haren vader, met de hartelijkste huwelijkstrouw
aan Pompejus verbonden , en voorkomt nog eenigen
tijd de uitbarsting van den burgerkrik , die Rome's
lot zal beslissen. Geen aandoenlijker tafereel in
1) De Orat. 111. 12 , 45.

VAN M. T. CICERO. 27
dien strijd dan de angst en droefheid van Pompejus'
gade Cornelia , als zij hem, op zijne vlugt, na den
slag bij Pharsalus , vergezelt en voor hare oogen op
de kust van Egypte ziet vermoorden. Treft ons in
Homerus de teedere ontmoeting van Hector en
Andromache, meer fierheid en f gevoel van vrouwelijke
waarde betoont de heldhaftige Porcia, Cato's
dochter, als zij aan Brutus het geheim der zamenzwering
tegen Caesar ontwringt en drijft de snoode
Fulvia Antonius tot wraak en moord, een tijd lang
zien wij zijn woesten aard eenigzins beteugeld door
de edele Octavia , wier broeder van vaders zijde ,
Octavianus Caesar, gevormd werd door de voortreffelijke
Attia, aan welke hij zijne vroege verstandsontwikkeling
en de deugden verschuldigd was , die
hij later vertoonde, toen hij het Romeinsche gebied
beheerschende en tot rust brengende, zelf door Livia
geleid en bedwongen werd 1).
Cicero, om tot hem terug te keeren , werd van
zijne vroegste jeugd , met vrouwen bekend , wier
zeden even zuiver waren als hare taal , telgen der
Scipio's, Laelii, Mucii, Crassi, en met zulk een
achting voor de deugden en het verheven karakter
dier waardige echtgenooten en moeders bezield, dat
hij steeds den omgang met beschaafde en deugdzame
•n••••n••••
1) Zie de bekroonde verhandelingen van S. M. van (leans en.
N. Tholen , geschreven tot beantwoording der in 1815 , door de Literarische
Faculteit der TJtrechtsche Hoogeschool , uitgeschrevene prijvraag :
„Quam vim habuerunt apud Romanos foeminae in res eorum politicas ,
belloium civilium temporibus ? Adjiciatur huic disquisitioni foeminarum
Romanarum Characterismus;" te vinden in de Annales Academiae Rheno-Trajectinae
1816--1817.

28 LETTEEKUNDIG LEVEN
vrouwen bleef waarderen , maar zijne afkeer van listzinnige
boeleersters in zijne brieven en redevoeringen
op eenen krachtigen en verpletterenden toon openbaarde.
Bovenal echter was het Crassus zelf, door wien de
jonge Cicero werd opgewekt om zijn voorbeeld te
volgen en hem eenmaal te overtreffen; wiens uitmun-
tende gaven hij toen reeds leerde kennen, maar
eerst op later leeftijd volkomen wist te waardeeren.
Gedurende zijn gansche leven bleven hem de lessen
en vermaningen van Crassus in gedachtenis , maar
als knaap vermaakten hem zeker bij uitstek de joci
en facetiae , waarin deze zoo sterk was '). Ofschoon
toch Crassus in geestige scherts en de
kunst om zijne partij belagchelijk te maken , zonder
zijne eigen waardigheid te kort te doen , bijzonder
uitmuntte 2) , is het opmerkelijk , dat Cicero zoo
veel meer proeven van zijn vernuft en gevatheid ,
dan van zijne krachtige en sierlijke taal aanhaalt :
't welk ons alleen verklaarbaar voorkomt door de
geestverwantschap tusschen beiden en den leeftijd ,
waarop Cicero met den inhoud van de redevoeringen
1) Niet volkomen kan ik dus met den geleerden Pr. Ellendt instemmen,
als hij beweert, dat van de scherts, de geestigheid , den beschaafden
toon (urbanitas) van Crassus naauwelijks een flaauwe schaduw tot
ons is gekomen (Brev. eloq: Rom. hist. pag, 75). Veel meer trekken zijn
daarvan door Cicero bewaard , dan van zijne deftigheid , waardigheid en
keurigheid. De beide overige plaatsen , door dezen aangehaald (de Orat.
I. 52, 225, III. 1, 4), hoe voortreffelijk ook , vallen meer in het hartstogtelijke
, waarvan ook Cicero's eerste causa publica overvloeit.
2) De Oratore 11. 56, 228.

VAN M. T. CICERO. 29
en antwoorden van Crassus bekend werd
Indien wij de fragmen ten dezer redevoeringen van
Crassus bij Cicero lezen , vinden wij daarin den
geest en de denkwijze, den stijl en den vorm der
welsprekendheid van den laasten doorblinken, niet
minder dan in de gesprekken die hij zijn leermeester
en voorbeeld in den mond legt in zijn werk , over
den Redenaar 1), en blijkbaar heeft pen ander
voorganger zulk eenen blijvenden indruk gemaakt
op zijn karakter als redenaar en staatsman. In beiden
vindt men met uitstekenden aanleg en ijver
vereenigd de opgeruimde vrolijkheid van een onbe- ,
dorven hart, karakterdeugden waaraan zij evenzeer
als aan hunne verstandsgaven die hoop voortreffelijkheid
verschuldigd waren.
't Is of wij Cicero hooren in de weinige woorden
die hij aanhaalt uit de rede van den eenentwintig-
jarigen Crassus, als deze den wuften volksleider, die
nu als Consul de gunst der Optimaten zoekt te
verwerven, zijne huichelachtige handelwijze ver-
.11111111N.
1) Het is niet wel mogelijk te bepalen , wanneer Cicero Crassus
het eerst in het openbaar hoorde spreken. Dat hij hem in den raad
hoorde blijkt stellig uit zijne woorden , de Oratore 111. 2 , 6 : „quam
(vocem et orationem) quasi exspectantes post ejus interitum veniebamus
in curiam , ut vcstigium illud ipsum , in quo ille postremum institisset,
contueremur." Maar al heeft hij ook de meeste redevoeringen van
Crassus niet in den raad of op het forum hooren uitspreken , werd
hij toch met den vorm en de inhoud spoedig bekend. Zelf getuigt hij, dat
de Suasio legis Serviliae hem , van zijnen kinderlijken leeftijd of , tot
model verstrekte. Zie Brutus , 44, 164. Zoo las hij reeds als knaap
vlijtig redevoeringen van C. Curio , C. Galba , C. Fimbria. zie Brutus ,
Ibid. capp. 32-34.
2) Vgl. Nauta en Thorbecke in de vermelde Verh.; den eersten
voornamelijk bladz. 40.-49 , den laatstg. bl. 96-103.

30 LETTERKUNDIG LEVEN
wijt 1). Met welgevallen vermeldt hij dan ook , hoe de
jeugdige redenaar niet alleen om zijn vernuft word
geprezen , maar ook groote bewondering verwierf; en
kan hij elders niet verzwijgen , dat Crassus in den
aanvang van de beschuldiging van zijn stuk geraakte,
ook dit doet hij ten voordeele van dezen strekken,
daar hij het alleen aan zijnen singularis pudor toeschrijft
2). Hoe deze door zijne neigingen en betrekkingen
aan de partij der Optimaten verbonden was , zullen
wij spoedig bemerken : nu herinneren wij slechts,
dat zijn kweekeling ons door zijne geschriften ook
een blik doet slaan in den regtshandel te Rome voor
zijne geboorte, en herinneringen bewaard heeft van
het hoogste belang uit den tijd , waarin de beide
Scaevola's, Lucius Crassus en Marcus Antonius als
regtsgeleerden of redenaars bloeiden. Zelfs de sluier, ,
over den geweidadigen dood van Publius Scipio
1) Non , si Opimium defendisti, Carbo , idcirco te isti bonum civem
putabunt. Simulasse te et aliquid quaesisse perspicuum est , quod
Ti. Gracchi mortem saepe in concionibus deplorasti , quod P. Africani
necis socius fuisti , quod earn legem in tribunatu tulisti , quod semper
a bonis dissedisti! De Orat. 11. 40 , 170.
2) De Orat. I, 26 , 121, seq. Ellendt gist , dat het Q. Fabius ,
Maximus Eburnus was, die als Praetor dezen regtshandel besturende , de
zitting ophief. In deze zelfde zaak had de jeugdige redenaar ook zelf,
volgens Valerius Maximus , VI. 5 , 6. een uitstekend bewijs van grootmoedigheid
gegeven Een slaaf van Carbo had hem een kistje met
papieren, die zijne schuld bewijzen konden , ter hand gesteld , maar
Crassus zoude die verzegeld , zoo als zij waren , en den slaaf geketend
aan hem hebben teruggezonden. Zekerder is het , dat later Crassus ,
als Proconsul in Gallie , den zoon van Carbo , toen deze daar gekomen
was om zijn gedrag te bespieden , naast zich op het regtsgestoelte
plaatste , om hem daartoe te meer gelegenheid te geveu: waarvan hij
evenwel zooveel last had, dat het hem speet, ooit zijn vader vervolgd
te hebben.

VAN M. T. CICERO. 31
Africanus den jongere gespreid , wordt door Cicero
eenigzins opgeligt , en uit hetgeen hij van • de aanklagte
van Crassus tegen Carbo vermeldt , is het
zeer waarschijnelijk , dat deze stoute volksleider de
hand heeft gehad in den moord van den fieren voorstander
der Optimaten.
Van eenige ongelijkheid aan zich zeiven was Crassus
echter ook niet vrij , toen hij later ten gunste van
het voor,stel, om eene volkplanting van Romeinsche
burgers te Narbonne aan te leggen , het woord
voerde, en zich daarbij hevig uitliet tegen den Raad ,
die de schatkist van de inkomsten dier landerijen in
Gallie niet berooven wilde 1). Op grievende wijze
werd hem dit later verweten door Marcus Brutus ,
de aanklager bijgenaamd, en ook schrijvers van
later tijd hebben hem , op grond hiervan , in een
ongunstig daglicht gesteld , als een aristocraat in
den slechter zin van het woord, die als het te
pas kwam nog het yolk wist te vleijen 2). Ofschoon
anderen Crassus in dit geval zoeken vrij
te pleiten van het verloochenen zijner beginselen ,
kornt het ons voor, dat hij , door eerzucht gedreven ,
zelf aan bet hoofd dier onderneming wenschen-
de geplaatst te worden, in zijne uitdrukkingen wel
wat ver ging , even als dit later zijnen leerling meer-
•n••n••nn
1) Cic. Orat. pro Cluentio , 51 , 140. Brutus , 43 , 160. Meyer ,
Oratt. Rom. Fragm. pag. 296.
2) Zie o. a. M. Stuart , Rom. Gesch. op het jaar van Rome 635 ,
2e uitg. D. VIM biz. 148, wiens oordeel ' over L. Licinius Crassus
over het geheel min gunstig is. Op het jaar v. C. g. 92 (93) , D.V1II ,
blz. 334 env. schrijft hij zelfs het besluit tegen de scholen der Latijn,
sche Redekunstenaars aan aristocratische bedoelingen toe.

32 LET TERKUNDIG LEVEN
malen gebeurde, als hij zich door te groote fsevoeligheid
of eerzucht liet vervoeren.
Geen wonder was het overigens, dat Crassus doorgaans
als voorstander van den senaat optrad , inzonderheid
in den strijd over de judicia. Hoe onregtvaardig
en partijdig toch de regtspraak der Senatoren
ten gunste der hunnen , plagt te zijn , de vonnissen
der volksgezinde Bidders waren niet minder hard
en onbillijk voor de Optimaten 1) : en als nu de
Consul Quintus Servilius Caepio , in 106 v. C. g.
een voorstel deed, om de regtspleging weder aan den
Raad op te dragen , was niets natuurlijker dan dat
Licinius Crassus die wet voor den volkstribuun
Quintus Mucius Scaevola (Pontifex) verdedigde. Door
opvoeding , studien en betrekkingen was hij verbonden
aan de aristocratie, als leerling en schoonzoon
van Quintus Mucius Scaevola, den Augur, die door
zijn huwelijk met de dochter van Laelius den Wijze,
ook in naauwer betrekking tot Scipio den Afrikaner
was gekomen. Kon het wel anders, of de eergierige,
beschaafde jongeling moest zich liever bevinden in
den kring van zulke mannen , dan in dien van
hunne tegenstanders. Wel waren vele nobiles in
dien tijd diep bedorven , maar ook de volkspartij
was reeds geheel iets anders, dan het echte, oorspronkelijke
Romeinsche Volk. De strijd tussclien de Patriciers
en Plebejers was sedert lang in het voordeel der
laatsten beslist, en genoegzaam alle voorregten der
eersten waren vervallen. Sedert dien tijd werd het een
1) Dit blijkt uit vele plaatsen van Cicero. Zie onder anderen Brutus, 33,
127 , ibid. 34 , 128. Pro P. Fonteio , 13, 28 , seq. Conf. Salust. Bell.
Jugurth. e. 40.

VAN M. T. CICERO. 33
strijd tusschen het meer gegoede en meer beschaaf-
de deel der natie en de mindere standen , versterkt
door vreemdelingen uit alle oorden van Italie , die
het Romeinsche burgerregt zochten , en het verkregen
hebbende, naar Rome stroomden , om deel te nemen
aan de stemming in de volksvergaderingen , en de
volksleiders , die hen door geld of schoone beloften
wisten te winnen , te ondersteunen, Waren er onder
de Nobiles zeer 17elen , die eigen verheffing
zochten en zich op de schandelijkste wijze verrijkten ,
bij hen vond men toch. meer sporen van eene edele
denkwijze en echten Romeinschen pest dan bij de
zoogenaamde volkspartij , daar te Rome wel eene
zeer beschaafde aristocratie, maar Beene achtbare
middelklasse bestond. Bij de jammerlijke verdeeldheid
en het verbreken der vroegere banden tusschen de
patronen en clienten, tusscheu burgers van hoogeren
en lageren stand, moest men na de tijden der
Gracchen kiezen tusschen de aansluiting aan de
partij der Scipiones, Metelli , Luculli en andere roemrijke
familien, of aan die hunner tegenstanders ,
aanvoerders van het stadsgemeen en vreemdelingen
(e coeno emersi aut quorum Italia noverca) 1).
Een hoogere zieladel blonk inzonderheid in de
familie der Scipio's , waarvan de glans op volgende
geslachten nog stralen schoot. Uit dezen stain
gesproten, zegt Diodorus Siculus 2) , en de verpliGling
1) Vergelijk o. a Heeren , Handboek der Gesch. der Oude Staten ,
Nederd. Vert. Afd. V. 3 , 151z. , 408 enz. De misbruiken waren groot , de
middelen tot herstel geweldig en verderfelijk voor den Staat.
2) Excerpta de virtutibus et vitas , ed. Wesselingii . fol. 585 , § 329.
6

34 LET TERKUNDIG LEVEN
op zich nemende om de eer van zulk een huis en
geslacht te handhaven, toonde hij zich den roem
zijner voorouderen waardig : want na van kindsbeen
of veel werk te hebben gemaakt van de Grieksche
letteren , legde hij zich , op den ouderdoru van acht-
tien jaar, op de wijsbegeerte ernstig toe, waarin
hij tot leermeester gehad heeft Polybius van Megalopolis,
den geschiedschrijver. Dezen aanklevende
en allerlei deugden najagende, overtrof hij niet
alleen zijne jaargenooten , maar ook alle ouderen
van jaren verre in matigheid, edelaardigheid, grootmoedigheid
en in alle soort van deugdbetrachting.
In de causa privata van zekeren Piso wendde
Crassus met goed gevolg de kunst aan, om zijne
tegenpartij bespottelijk te maken'). Een der getuigen,
Sans genaamd, had op gezag van een derden een getuigenis
afgelegd, ten nadeele van Piso. Crassus vroeg
hem , of het niet mogelijk was, dat hij, van wien
hij verktaarde dit gehoord te hebben, dit in toorn
gezegd had. Silos wilde dit niet ontkennen. Daarop
volg.de de vraag, of hij het niet verkeerd begrepen
kon hebben. (ook dit stemde de getuige volkomen
toe (toto capite annuit). Nu luidde het uit den
mond van Crassus, onder de daverende toejuiching
van alien, ten laatste : kan het ook wezen, dat
gij van al wat gij verklaard hebt nooit een woord
hebt gehoord 2)?"
Cicero's own, Cajus Aculeo met wie ns zonen hij
1) Van dergelijke middelen gewaagt Crassus zelf bij Cicero , (de
Orat. II. 56 , 229) ; die zijne lessen uitmuntend wist te volgen , en
meermalen door ondervragen de ondeugd aan de kaak zette.
2) Cie. de Orat. II. 70, 285.

VAN M. T. CICER o. 35
te Rome, gelijk wij reeds vroeger opmerkten, het eerste
onderwijs genoot, werd toen Cicero den ouderdorn
van bijna tien jaren bereikt had, door Crassus
tegen eene aanklagt van Marcus Marius Gratidianus ,
mede een bloedverwant van Cicero, verdedigd 1).
Zeker mismaakte getuige , Aelius Lamia , maakte het
Crassus 'door zijne interpellatie lastig, totdat deze ein 2
delijk uitriep ”hooren. wij dan den fraaijen knaap !"
Toen dit eenig gelach verwekte zeide de ongelukkige
Lamia : Mijn uiterlijk. konde ik zelf niet vormen
, wel mijn verstand! " waarop Crassus, met
nog grooter gejuich der menigte, antwoordde: audiamus
disertum! (hooren wij dan den welsprekenden
man).
Als een der merkwaardigste zegepralen van de
welsprekendheid op de regtsgeleerdheid wordt door
de ouden vermeld de overwinning, door Crassus op
Scaevola den Pontifex in de zaak van Marcus
Curius , 93 jaar voor onze tijdrekening behaald.
Deze was door zekeren Coponius tot erfgenaam
benoemd , ingeval het kind, waarvan hij meende
dat de geboorte aanstaande was, op onmondigen
leeftijd stied. Coponius overlijdt en zijne achter.
gelatene vrouw wordt Been moeder. Van deze
omstandtheid maakte een bloedverwant des overledenen,
Marcus Coponius , Gebruik , om de erfenis
voor zich te eischen. Scaevola, die zijne zaak beplei
hield zich aan de letter van het het testament
en beweerde, dat Curius alleen aanspraak op de
nalatenschap zoude. gehad hebben , indien het kind
1) Cic. de Orat, 1, 43 , 191. IL 1. 2. II. 65 , 262.

36 LETTERKUNDIG LEVEN
onmondig ware gestorven ; Crassus daarentegen
drukte met al het gewigt zijner welsprekendheid op
de blijkbare bedoeling van den erflater, die niet
anders gewild bad , dan Curius in bet bezit zijner
goederen te stellen, indien er seen kind bestond 1).
Eene korte voorstelling van den beschaafden , schertsenden
toon , waarop Crassus de redenen van den
scherpzinnigen Scaevola had •belagchelijk gemaakt
geeft Cicero als hij verhaalt, welk tooneelen van opgeruimde
vrolijkheid, ten koste van Mucius , deze
regtszitting had opgeleverd. Hij bewonderde zijn
doorzigt, als die begreep , dat men moest geboren
warden, voordat men kon sterven , en gaf eenige
voorbeelden van gevallen , waarin men zich aan de
letter houdende , de grootste dwaasheden zou begaan 2).
Hoe hij de bewijzen van Scaevola , ontleend aan het
burgerlijk refit, aan de onschendbaarheid der testamen
taire bepalingen , met hoe veel kunde , schranderheid
, en duidelijkheid ook voorgedragen , ontzenuwde
, zien wij in zijn Brutus 3). Hij verhaalde van een
Jong heertje, dat, op het strand wandelende, een dol
had gevonden , en daardoor op het denkbeeld was
gekomen , om een geheel schip te bouwen; hiermede
vergeleek hij Scaevola , die uit eene kleine drogrede
(1) Cicero vermeldt dezen regtshandel in zijn werk de lnventione
Rhetorica (II. 42 , 122) , geschreven in het jaar 86 v. C. g. ,
toen hij tot Scaevola den Pontifex zich reeds had begeven, en komt er
in zijne latere schriften meermalen op terug. Zie o. a. de Oratore I.
39, 180. II. 6 , 24 en 32 . 140. Topica , 10. Men zie *ook Quintile VII.
6 , 9. Boethius , Comm. in Cicoronis Topica , ed. Cic. Orell. V. 1 ,
pag. 341.
2) De Orat. I. 67 , 242 , seq.
3) Cap. 53 , 197 , seq.

VAN M. T. C1CFRO. 57
(scalmo captionis) een vonnis der centumviri had
willen optrekken. Toen hij op deze wijze de gemoederen
had gewonnen , toonde hij de ware bedoeling
van den erflater aan , die blijkbaa' r gewild had , dat
Marius Curius erfgenaam zijn zoude, indien er geen
0
kind bestond
Bij de hooge verdiensten der Scipio's jegens den
Roineinschen Staat , werkte hunne grootsche levenswijze
nadeelig door het voorbeeld van ongewone
pracht in het bijzonder leven. De overwinnaar van
Hannibal vergunde zich reeds zijnen rijkdom met
smaak en luister to besteden. Zijne villa was voor
zijn tijd bij uitstek fraai gebouwd en hij gaf aan zijne
beide dochters elk eene bruidschat van veertig talenten
: zijne weduwe Aemilia had de meeste slavinnen
de schoonste zilveren bekers en vazen , de fraaiste
kleederen en rijtuigen 1). Deze weelde bleef als 't
ware erfelijk in zijn geslacht, nam niet weinig toe
ten tijde van Scipio Aemilianus 2) , en ging bij vele
voorname Romeinen spoedig met de grootste verkwistingen
gepaard. Ook Lucius Licinius Crassus ,
gehuwd met de dochter van Laelius, den boezemvriend
van den jongeren Afrikaner, bleef bij een uitermate
werkzaam leven niet ongevoelig voor een hooger
levensgenot, dat in zulk een kring altijd voor een
gevoelig hart zooveel aanlokkelijkheid moest hebhen.
1) Zie Nitsch , Beschrijving van het huiselijk leven der Romeinen ,
Nederd. Vertal. D. II. blz: 9.
2) Aan hem schrijft Vellejus Paterculus eerst eene meer weelderige
levenswijze toe. Hist. Rom. II. I. ,,Potentiae Romanorum prior Scipio
viam aperuerat, luxuriae posterior aperuit."

38 LETTERKUNDIG LEVEN
Zulk eene verfijnde weelde, als hij meende te zien
in eene woning met zuilen van Hymettisch mariner,
in vijvers met muraena's 1), gaf den norschen Censor
Domitius Aenobarbus gerede aanleiding, om zijn
praclitlievenden ambtgenoot met bitterheid eene levenswijze
te verwijten, zoo weinig met zijne roeping
overeenkomstig. Crassus evenwel bleef hem niets
schuldig en toonde in een openbare redetwist (altercatio)
met Domitius zijne gevatheid, door hem in zijne
eigene strikken te vangen , toen deze zijne woning op
eene waarde van minstens zestig millioen sestertien
stellende, de onvoorzigtigheid had, er zulk eene som
voor te bieden. Crassus sloeg onmiddelijk den koop
toe, zich alleen zes lotusboomen, die hem eene aangename
schaduw gavel, voorbehoudende. Toen daarop
Domitius verklaarde, onder dit beding, Been enkele
denarie te bieden, vroeg hem zijn ambtgenoot zegevierende
, wie dan meer berisping verdiende, hij , die
eene geerfde woning met genoegen bewoonde, of de
man, die de schaduw van zes boomen zoo duur wilde
koopen 2). Toen dezelfde aan Crassus verweet, dat
hij zelfs bij den dood van eene muraena, die uit zijne
hand kwam eten, tranen had gestort, moest hij hooren
: „ maar gij hebt drie vrouwen ten grave gebragt
zonder een enkele traau te schreijen 3) ! Hoe Crassus
1) Ilene soort van alen , waarin de Romeinsche grooten een buitensporiger
vermaak schepten dan onze voorouders in hunne goudvischkommen.
2) Valerius Maximus , IX , 1 , 4 en Plinius , Hist. Nat. XVII. 1 ,
verschillen in de bijzonderheden , maar komen in de hoofdzaak overeen.
3) Macrobius Saturn. II 11. Aelianus, Hist. Anim, VIII. 4. Plutarchus
passim.

VAN M. T. CICERO. 39
door zulke antwoorden den deftigen Aenobarbus uit
het veld sloeg is ligt te begrijpen ; maar toen hij ook
den toon en de gebaren van den laaghartigen patricier
nabootste , en niet alleen van zijnen adel en ziajne
familie , maar ook in zijne bouding, met uitGestrekten
arm van zijne standbeelden sprak , brak de
vergadering in een schaterend lagchen uit. 1 )
Moet dit no sparen van een achtbaren ambtgenoot
heeten, dan Gevoelt men dat het lot van Marcus
Brutus, den zoon van Marcus, wien hij haatte
en verachte, niet benijdenswaardig was, toen Crassus
zonder eenige teruGhouding de pijlen van zijn welig
vernuft op hem afschoot 2). Deze redenaar die
te Rome door zijne hatelijke aanklagten zich een
bijnaam (accusator) verwierf, had, tot zijn ongeluk,
Crassus daartoe uitgelokt, door een grievend verwijt
van ongelijkheid aan zich zelven, gestaafd door
aanhaling van zijn eigen woorden.
Hiertoe had hij plaatsen uit diens redevoeringen ,
de lege Servilia en de colonia Narbonensi, gekozen,
doende door twee daartoe gestelde voorlezers, hetgeen
in de eene tot lof, in de andere tot berisping van
den Raad, door Crassus gezegd was, ten genoege der
vergadering voorlezen. zoodat de oud-consul zelf een
oogenblik van zijn stuk geraakte 3). Hij herstelde
1) Cic. De Orat. II 69 , 242. Brut. 44. 164 , zegt Cicero , nulla est
enim altercatio clamoribus unquam habita majoribus. Te regt toch
merkte Antonius , de Orat. II , 83 , 340, op : Nihil enim tam facile , quam
multitudo a tristitia , et sacpe ab acerbitate , commode , ac breviter ,
et acute , et hilare dicto deducitur.
2) Cic. de Orat. II. 55 , 222. 3) Cic. de Orat. H. 55, 223 ,
seqq. Pro Cluentio , 51 , 140 seq. Quintil. VI. 3, 44.

40 LET TERKUNDIG LEVEN
zich evenwel spoediG , en had nu de Gevatheid om
zonder vruchtelooze poginGen om eene wel gestaafde
beschuldiging te wederleggen en , Gelijk Antonius dit
noemde , in 's vijands leGerplaats zich op te houden
1) , aan Brutus zijne geestigheid dubbeld betaald
te zetten. TeGenover de twee voorlezers van dezen
stelde hij onmiddelijk drie andere, ieder met een boek
uit het werk door den vader van Brutus , over het
Burgerlijk ilea geschreven, in handen, met den last om
beurtelings den aanhef der verschillende boeken voor-
tedragen. eBij toeval bevonden wij ons op ons landgoed
bij Privernum ," luidde het begin van het eerste
bock. " Uw vader Getuigt ," sprak Crassus, " dat
hij U daar een landgoed heeft nagelaten." De aanhef
van het tweede boek; beyond mij met mijn zoon
Marcus op mijne Albaansche villa ;" werd door den
redenaar toegelicht met de aanmerking , dat de wijze
man niet gewild had, dat men den berooiden toestand
van zijn zoon aan hem zou wijten.. Nu klonk het
uit den mond van den derden lezer :„ Op mijne
hoeve bij Tibur zat ik neder met mijn zoon Marcus."
— "Waar zijn die landhoeven , Brutus ," vroeg
Crassus, " die uw vader bij openbaar geschrift getuigt
u nagelaten te hebben? Hadt gij toen niet
reeds den mannelijken leeftijd bereikt, dan ware er
nog een vierde boek gevolgd, om te getuigen dat
hij met U in zijne eigene baden geweest was 2)."
1) In hostium castris versari. De Orat. II. 75 , 303.
2) Op het verkoopen dezer badstooven werd ook gezinspeeld door
de woorden , modo enim existi de balnets ; 1. 1. §. 223.

VAN M. T. CICERO. 41
Het mogt Crassus bij deze gelegenheid gebeuren,
nog eene andere proeve van zijne uitstekende gevata
heid en indrukwekkende welsprekendheid te geven.
Daar trekt , te midden van zijne redenen , de lijkstatie
van Junia , eene bloedverwante van Brutus,
op rijpen leeftijd overleden, voorbij. ”Wat zit gij
daar, Brutus ," dus wendt hij zich tot hem, oWat
wilt gij dat deze aan uwen vader zal boodschappen?
wat aan allen, wier beeldtenissen gij daar ziet voorbij
dragen? wat aan uwe voorouderen? wat aan Lucius
Brutus, die dit yolk van de koninklijke heerschappij
heeft bevrijd? wat kan zij van u melden?
welk bedrijf, wat roem, wat deugd gaat u ter barte?
zoekt gij uw vaderlijk erfgoed te vermeerderen?
Dit voegt geen voorname lieden : maar al voegde het
hun ook, gij kunt dit niet; uwe lichtmisserijen lieten
u niets overig. — Dat gij u op de regtsgeleerdheid
toelegt? dit deed uw vader.— Maar zij kan hun toch
mededeelen, dat gij zelfs bij den verkoop uwer goe-
deren van het gewone voorbehoud in regten geen
gebruik hebt gemaakt, om van het roerend goed den
vaderlijken zetel te bedingen 1). Op de krijgskunst
misschien? Gij die nooit eene legerplaats hebt gezien.
Of op de welsprekendheid? Die is u vreemd geble-
1) „Sed dicet te, cum aedes venderes , ne in rutis quidein et caesis
solium tibi paternum reliquisse ; " waarop Ellendt aanteekent : proprie
sic lapides excisi et arbores erutae vocantur. Emptor venditori aliquid
de fundo quasi honoris causa liberaliter concedere solebat , quod
reciperet , i, e. in venditione exciperet et retineret. Quod si fiebat ,
rutorum ac caesorum nomine etiam supellex ornandi causa comparata ,
velut statuae , recipiebatur : v. Cic. Top. 26 , 100. Impie agunt qui
ne solium quidem patcrnum in fundo alienando sibi servare curant."
In Cic. de Orat. edit. Islebiaei 1841, ad II. 55 , 226.

42 LET TERKUNDIG LEVEN
yen , die stem en tong slechts voor schandelijke aan.
tijgingen veil hadt. Durft gij nog voor den dag komen
en deze lieden onder de oogen zien , u vertoonen
op het forum , in de stad, en den aanblik uwer
medeburgers verdragen ? Beeft en siddert g ij niet
voor deze afgestorvenen en de beeldtenissen dier
mannen, voor wier deugden gij evenmin eene plaats
in uw hart , als voor hunne standbeelden in uw huis
hebt overgelaten ?
Hoe diep de laatste woorden , die zijn vaderlijke
vriend met al het vuur der verontwaardiging , waardoor
het gedrag van den Consul Philippus hem deed
blaken , had gesproken , in het gemoed van Cicero
geprent stonden , blijkt uit de heerlijke inleiding
voor het derde boek van zijn werk, de Oratore.
Toen Marcus Livius Drusus (de jongere) zich de
bevrediging der partijen in den Staat had voorgesteld,
en den Raad voldoening wilde geven , door aan dit
ligchaam weder de geheele regtsspraak op te dragen,
den Ridderstand, door driehonderd ridders tot raadsleden
te verheffen , het yolk door verdeeling van
landerijen en korenuitdeeling, vielen er, daar ook de
eischen der bondgenooten op het burgerregt voor
heel Italie hierdoor stouter werden, meerinalen en;
gerlijke tooneelen in het openbaar voor. Philippus
liet zich eindelijk zoozeer door drift vervoeren, dat
hij in eene volkvergadering uitriep , naar een ander
staatsligchaam te moeten omzien, daar met zulk
een Raad de Staat niet kon bestuurd worden.
Als Drusus daarop de leden van den Raad had bijeengeroepen
, en over deze beleedigende woorden van
den Consul geklaagd, nam Crassus het woord op, en

VAN M. T. CICERO. 45
betreurde den hulpeloozen en verlaten toestand van
dit ligchaarn , dat door den Consul zelven van eer
en waardigheid werd beroofd. Philippus , die als de
beste redenaar te Rome in dit tijdvak, na Crassus en.
Antonius , ofschoon hij ver achter hen stond , genoemd
wordt ( 1) , toonde ook thans , met hoeveel
hevigheid en kracht hij zijne partij wilt te beantwoorden
, en deed als Consul , van Crassus, die zich
in den Raad tegen zijn gezag, verzette, onderpand
eischen ( 2). Beschuldigde de Consul den Raad van
werkelooze traagheid ( 3), dan zoude het niet vreemd
zijn te Gissen , dat in zijne vinnige rede ook iets gezegd
zij, dat Crassus meer van nabij raakte , b. v. over
het raadsbesluit, op zijn naam en dien van zijn ambtgenoot
Scaevola (Pontifex) in het jaar van Rome 659 ,
de civibus regundis, genomen, 't welk zoozeer de
Latijnen en andere bondgenooten tegen Rome in het
harnas had gejaagd ( 4).
1) Cic. in Bruto , 47, 173 conf. 50 , 186. De Wile. I. 30 , 108.
2) „Senatores qui magistratibus majoribus non parebant , multa et
pignoribus captis castigabantur. Hoc ita intelligendum est , ut primum
pignora ablata sint, deinde certa pecunia soluta reddita , vel etiam populo
jubente remissa (v. Liv. XXXVII. 51.) sed si ille , qui non paruisset
, ne multam quidem persolvisset , pignus venditum et pretium
in aerarium redactum esse videtur." Ellendt , ad Cic. de Oratore.
Ill. 1, 4.
3) Valer. Max. XVII , 2, 2.
4) Zie daarover Cic. de Offic. III. 11. 47. &sconius haalt eene plaats
uit Cicero's Oratio . pro C. Cornelio de Majestate , aan , waarin hij de
schadelijke gevolgen van dit besluit erkent : „Legem Liciniam et Muciam
de civibus regundis video constare inter omnes , quam duo consules
omnium , quos vidimus . sapientissimi tulissent, non modo inutilem
sed perniciosam rei publicae fuisse." Cic. ed. Orell. V. 2 , pag.
67.

44 LETTERKUNDIG LEVEN
Bijtend en scherp moet althans de taal van den
door Crassus tot toorn geprikkelden man geweest zijn,
wiens karakter in koelen bloede zelfs niet zacht was 1),
en wiens scherts en aardigheden ook wreed waren 2) .
Toen vloeide van de lip'pen van Licinius een rede ,
die door de hevigste aandoeningen ingegeven , met
regt zijn zwanenzang genaamd tnogt worden 3) en
door te sterke inspanning van geest en ligchaam misschien
zijn einde verhaastte. Meent gij , die al het
gezag van deze vergadering als onderpand hebt opgeeischt
en voor de oogen van het Romeinsche yolk
vernietigd , mij , door het vorderen van deze panden
schrik aan te jagen. Niet deze moet gij mij afnemen ,
zoo gij Crassus wilt bedwingen , maar deze tong
moet gij mij uit den mond rukken , welks adem dan
nog mijne vrijheid tegen uwen overmoed zal verde..
digen 4)." Deze en meer dergelijke woorden sprak
1) Zoo zegt Cicero, in Bruto , 95 , 326 , van de bloemrijke taal van
Hortensius sprekende : „Non probabantur haec senibus : saepe videbam
cum irridentem turn etiam irascentem et stomachantern Philippum." Zie
ook , de Orat. II. 60 , 245 en 63 , 249, een paar grove aardigheden
van Philippus.
2) Horatius , I Epist. 7, vs. 46, seqq. Onbeschaamd zelfvertrouwen
verraadt zijn gezegde bij Cic. de Orat, II. 78, 316.
3) „Ex pauculis dictionum reliquiis ea spirat ingenii maturitas ,
sententiarum dignitas , verborum elegantia, affectunm non miserationi
et fletibus movendis accommodatorum , sed grandium et nobilis cujusdam
indignationis plenissimorum vehementia , ut , si omnia Crassi
praeter divina illa verba in Philippum dicta ignoraremus, tamen eloquentiae
Romanae secundum Ciceronem princeps videretur." Ellendt ,
Brev. Eloq. Rom. Hist. pag. 75.
4) Zoo schreet ook Cicero , in eene zijner laatste redevoeringen ,
Philippica 11. 46 , 118: ,Defendi rem publicam adolescens , non dese-

VAN M. T. CICER o. 45
hij met hevige gemoedsaandoening en drift, en zijn
voorstel , dat men het Romeinsche yolk zou doen
zien , dat de senaat nimmer was te kort geschoten
in staatsbeleid Roth trouw , werd onmiddelijk in een
raadsbesluit verkeerd. Gevoelde Crassus al te midden
van zijne rede eene smartelijke onsteking in de
zijde, en keerde hij met de koorts op het lijf naar
huis terug , waaraan hij binnen weinige dagen bezweek
, zijne nagedachtenis zou door een dankbaar
leerling vereeuwigd -worden , en Been tiental jaren
verliep er of Cicero trad tegen Philippus en Horten-
sius op , in de zaak van Publius Quintius, en stelde
bet bedrog en de schelmsche streken van hunnen
client Sextus Naevius met zooveel gevatheid en geestigheid
ten toon , dat beide zoo ervaren en welsprekende
mannen door den jeugdigen kweekeling van
Crassus overwonnen werden.
I
Gelukkig was het voor Cicero, dat hij in zijne
vroege jeugd door een man werd geleid , die niet
alleen door welsprekendheid hem tot voorbeeld was
maar ook door zijne geleerdheid en regtskennis tot
de grondigste studien den weg konde wijzen: maar
om aan zijn aanleg een vrijer en ruimer ontwikkeling
ram senex : contempsi Catilinae gladios , non pertimescam tuos. Quin
etiam corpus libenter obtulerim , si repraesentari morte mea libertas
civitatis potest ." etc.

46 LETTERKUNDIG LEVEN
te seven , was het niet onbelangrijk , dat hij toen
reeds in betrekking tot Marcus Antonius, diens
mededinger op het forum , kwam , die met minder
geleerdheid , met minder omvattende studien , de gave
der overreding in seen geringere mate bezat en
door forscher en krachtiger toon , door de eigenlijke
nervi forenses, zooals de Romeinen , wier karakter
hij meer bewaard had , dit noemden , Crassus, die
alles in den Raad door zijne keurige en geestige
taal vermogt, op het forum nog overtrof. Had
Cicero op den duur alleen Crassus tot leidsman
gehad , met Wien hij zoozeer in aanleg overeenkwam
, wiens vrienden zijne leermeesters waren,
wiens gang van studien hij volgde , wiens denkbeelden
de zijne werden , dan zou hij misschien een
afdruk van denzelfden stempel geworden zijn , seen
zelfstandig genie , dat door leer en voorbeeld van
anderen gevormd, eenmaal in het bewustzijn van
zijn kracht en vermogen een eigen weG, betrad en
daarop zijne voorgangers verre achter zich liet.
Dat in bet midden der zevende eeuw van Rome ,
toen, bij het barnen der burgertwisten en het behandelen
der gewigtigste aangelegenheden , de welsprekendheid
zooveel vermogt , grooter redenaars
opstonden dan in de vorige tijden der republiek,
waarin de Romeinen door gedurige oorlogeu bezig
gehouden en eenvoudiger van zeden, te huis door
minder hartstogt geprikkeld, door minder staatszucht
gedreven werden, was een natuurlijk gevolg der
omstandigheden. Merkwaardiger is het , dat Cicero ,
door schijnbaar toevallige aanleiding reeds in zijne
prille jeugd onder de leiding kwam der twee

VAN M. T. CICERO. 47
grootste redenaars van dien tijd , en deze mannen,
zoo verschillend in aanleg en bekwaamheden , gedurende
een reeks van jaren elkanders mededingers
op het forum, de handen in een sloegen om gemeenschappelijk
te waken voor de opvoeding van een
knaap, die reeds als jongeling hunne beste verwachtingen
zou overtreffen , en eenmaal als man hunnen
roem wel sterk zou overschaduwen, maar dien van
het vaderland, dat hun zoo dierbaar was, oneindig
verheffen.
Antonius , ofschoon hij bij Cicero , in den aanvang
van den dialoog, veel minder van den redenaar vordert
dan Crassus , en naauwelijks de redekunst als
eene wetenschap erkent 1) , had reeds een verheven
denkbeeld van de welsprekendheid, toen hij verklaarde
vele welbespraakte mannen te hebben aangetroffen
, nog niemand die waarlijk welsprekend was 2).
In deze uitdrukking, door Antonius in een klein geschrift
over de welsprekendheid gebezigd 3) zien
wij het eerste begrip van den volrnaakten redenaar,
van het ideaal , dat later Cicero , door de beoefening
van Plato tot helderder begrip van het ware schoone,
goede, en regtvaardige gebragt, met het oog der ziel
aanschouwde, als hij zeide niet een welsprekend
man te zoeken , noch jets sterfelijks en vergankelijks,
maar dat zelf, welks bezit welsprekend maakte 4).
1) De Orat. I. 18 , 80. II. 10 , 40 seqq. Quintil. I. 0. 17 , 5 , seq.
2) De Orat. I. 21, 94. Quintil. in lib. VIII prooemio , § 13.
3) Dit bestond nog ten tijde van Quintilianus , zie • Inst. Orat III.
1 , 19. Ibid. 6 , 45.
4) Orator 29, 10I. Naauwclijks een jaar na den dood van Antonius
en van zijne kennismaking met Philo, schreef Cicero zijn werk , de In-

48 LET TERKUNDIG LEVEN
Was verde'. Antonius minder door wijsgeerige navorschingen
, dan door een scherpen blik en juiste opmerking,
tot de overtuiging gekomen, dat elk pleitge-
ding tot een der weinige hoofdkwestien gebragt konde
worden 1), en dat het verkeerd was bij het behandelen
van regtszaken aan personen en omstandigheden te
denken, in plaats van de algemeene wetten en beginselen
voor oogen te houden 2); deze ondekking
maakte hem boven anderen geschikt, om jongelingen
tot die welsprekendheid te leiden, wier beeldtenis
hij reeds voor zijnen geest zag verrijzen.
Indien wij niet onderstellen molten, dat Cicero in
den dialoog waarin hij Crassus en Antonius sprekende
invoert, zoover van de waarheid is afgeweken, dat
hij hen geheel anders voorstelde, dan zij werkelijk
waren, dan meenen wij ook in woorden , die hij
Antonius in den mond legt , herinneringen uit zijn
eigene jeugd aan te treffen. Als zich een jongmensch
(in dien geest spreekt daar Antonius) tot
mij wendde, om tot redenaar opgeleid te worden ,
zou ik verlangen, dat hij vooraf eenige letterkennis
had opg-edaan, wat gehoord en gelezen had
en bekend was met de voorschriften der redekunst;
bleek het mij, bij eigen onderzoek, dat bet hem
ook aan Been aanleg voor de uiterlijke welsprekend-
ventione Rhetorica , welks tweede boek hij opent met de voortreffelijke
vergelijking , aan het schilderstuk , dat Zeuxis te Croton vervaardigde
, ontleend. Zie daarover van Heusde , Initia Phil. Plat.
II. 3. 105. •
1) De Orat. II. 39 , 163.
2) De Orat. II. 30-34. Over dem loci communes spreekt ook
quintil. I. 0. II. 4 , 22.

VAN M. T. CICERO. 49
heid ontbrak , zoodat hij eenmaal het hoogste standpunt
kon bereiken, dan zou ik hem aanmoe-,
digen, ja, zo6 ik in hem een brave inborst zag,
smeeken, om zijne uiterste pogingen aan te wenden 1).
Zulk een sieraad achtte hij een uitstekend redenaar
voor den ganschen staat, indien deze tevens een eerlijk
hart bezat 2). Vond hij een wel opgevoed jongeling
, reeds meer ontwikkeld en geoefend, en van
een wakkeren geest, dien zou hij niet tot eenige
besloten waterkom brengen, maar onmiddelijk tot
de bronnen, waaruit de voile stroom met kracht
opwelt, voeren 3).
Zoo handelde Antonius werkelijk met Publius
Sulpicius Rufus, wien hij , zoodra hem diens nitmuntende
aanleg bleek , aanmoedigde om het forum
als zijne leerschool te beschouwen , maar tevens
om zich een leidsman te kiezen en , zoo hij zijn
raad wilde volgen , bij voorkeur den redenaar' Crassus.
Dien wenk had Sulpicius dadelijk gevolgd ,
maar uit dankbaarheid, zoo noemt het Antonius 4),
hem mede tot leermeester genomen. Naauwelijks
was er een jaar verloopen , of hij had ongeloofelijke
1) De Orat. II. 20 , 86.
2) op deze eigenschap in een redenaar dringt Cicero ook aan in
zijne proeve , de Inventione Rhetorica , (I, 1. 1.) kort na den flood
van Antonius geschreven.
3) „Sin sit is , qui et doctrina mihi liberaliter institutus . et aliquo
jam imbutus usu , et satis acri ingenio esse videatur eum rapiam
, ubi non seclusa aliqua aquula teneatur , sed unde universum
flumen erumpat : qui illi sedes , et tanquam domicilia omninm argumentorum
commonstret , et ea breviter illustret , verbisque definiat." De
Orat. Il 39 , 162.
4) De Orat. IL 21, 88, seq.
6

50 LETTERKUNDIG LEVEN
vorderingen gemaakt , zoo door eigen oefening, als
door navolging van Crassus, wiens voorbeeld hij
steeds voor oogen hield. 1).
Wie ziet niet in deze voorstelling herinneringen
van Cicero , die , als hij bij voorkeur een beroemden
redenaar noemt, tusschen zijnen leeftijd en dien van
zijne opvoeders bloeijende, en het meest op Crassus
gelijkende 2), met bescheidenheid aanwijst, wat ook
hem eenmaal mogt gebeuren?
Dat het Been bloot vermoeden is, wanneer wij
stellen, dat Cicero al door Antonius op het ideaal
van den volmaakten redenaar werd gewezen, blijkt
vooral uit zijn werkje Orator genaamd, waarin hij
niet onderzoekt, wie zoodanig ooit geweest zij, maar
wat zoo is, dat niets voortreffelijker kan bestaan 3).
Telkens komt in dit betoog Cicero op het gezegde
van Antonius terug, dat hij wel veel diserti vond,
maar nooit iemand, die eloquens mogt heeten. Van
welke strenge uitspraak hij deze ondubbelzinnige uitlegging
geeft, dat in den geest van den zeer scherpzinnigen
man het beeld der volmaakte welsprekendheid
stond, waarmede de taal van niemand, aan
wien nog lets ontbrak, gelijk gesteld kon worden 4).
1) „Omnino in illud genus eum Crassi magnificum atque praeclarum
natura ipsa ducebat ; sed ea non satis proficere potuisset , nisi eodem
studio atque imitatione intendisset atque ita dicere consuesset , ut tota
mente Crassum atque omni animo intueretur." De Orat. Il. 21 , 89.
2) Brutus 55 , 203. vgl. Ellendt , Brev. Eloq. Rom H .ist. § 29.
3) Orator 2 , 7.. conf. De Orat. 11. 5 , 18. 9 , 33. 29, 100. 30 , 105.
4) „Habuit profecto comprehcnsam animo quandam formam eloquentiae
: cui quoniam nihil deerat , eos, quibus aliquid aut plura deerant ,
in earn formate non poterat includere." Orator 5 , 19.

VAN M. T. CICERO. 51
getteele onderzoek van Cicero heeft ten doel,
den naa,n te, vonden, wien Antonius nooit met het
oog aanschouwde, of die -welligt nin3mer bestond,
en zoo hij diens beeld niet konde navolgen of voorstaler',
hetgeen Antoaius zeide , dat een God naauwelijks
zou vermogen, althans te kunnen zeggen,
hoedanig hij behoorde te zijn 1).
Ook hij ziet het gewaagde van zijne paging in, en
gevoelt zich daarbij alleen bemoedigd door de toegenegenheid
die hem voor Marcus Brutus bezielt,
voor wien hij wil trachten zijn ideaal te schetsen 2).
Nadat hij ( in dit onderzoek eindelijk zijn schets van
den volnia,akten redenaar voltooid heeft, verklaart
" Zoo hebben wij dan de man dien wij zoeken;
Maar slechts in den geest: want zoo ik hem
met de hand had gegrepen, zou, hij zelf door zijne
zoo groote welsprekendheid mij nooit overreden orn
hem los te laten." Maar voorzeker vonden wij dien
welsprekende , wien Antonius nooit aanschouwde 3).
Voltooide Cicero dit beeld, en vormde hij zich
I) Investigemus hung igitur , Brute , si poisumus , quem nunquam
vidit Antonius, aut qui omnino nullus unquam fuit: quem si imitari
atque exprimere non possumus , quod idem ille vix Deo concessum esse
dicebat qualis esse debeat , poteriiuus fortasse dicere! Orator 5, 19,
conf. 9 , 33.
2) „ Referamus nos igitur ad eum, quern volumus , inchoandum , et
eadem eloquentia informandurn., quam in nullo cognovit Antonius.
Magnum opus et arduum , Brute , conamur , sed nihil difficile amanti
puto. Amo autem , et semper amavi.ingenium , studia , mores ties".
Orator 9 , 33.
3) „ Tenemus igitur , Brute , quem quaerimus : sed animo, nam mann
si prehendissem, ne ipse quidem sua, tanta eloquentia mihi persuasisset,
ut se dimitterem, Sed inventus profecto est ille eloquens, quem nunquam
vidit Antonius. Orator 28, 100.
6*

52 LETTERKUNDIG LEVEN
op het voetspoor van Plato, een ideaal van het
ischoone, ware en goede, van de edelste welsprekendheid,
of liever eene voorstelling van hetgeen is
en bligt, eeuwig en onveranderlijk, waarvan al wat
zich tijdelijk openbaart maar een afdruk en schaduw
genoemd mag worden 1), niets verhindert ons
te stellen, dat Antonius reeds de eerste gedachte
aan zulk eene verhevene voorstelling in zijn geest
had doen ontkiemen, als hij hem ontvouwde, waarom
hij zelfs in Crassus datgene niet aanschouwde,
wat zijn geest verlangde 2).
Daar Antonius bijna drie jaren Crassus overleefde,
kon Cicero op rijper leeftijd zijne gaven bewonderen
en ook zien, wat het was, dat zijne hoorders zoozeer
boeide, trof, medesleepte. Niets, zegt ontging
de aandacht van Antonius, en hij wist er op
de juiste plaats het meest voordeelig gebruik van te
maken: even als door een veldheer zijne ruiterij en
zwaarder of ligter gewapend voetvolk, werden door
Antonius zijne strijdkrachten verdeeld en Gferang-
011111••••
I) „ Tum demum Cicero Platonicam sublimitatem expressit plene ,
quum ipse perfectam Oratoris speciem , qualis nunquam fuisset , pictoris
aut statuarii instar informaturus erat. Turn de Phidia usurpavit
illud: non contemplabatur artifex ille , e quo similitudinem duceret , sed
ipsius in mente insidebat species pulcritudinis eximia quaed.am , quam
intuens , in eaque difixus , ad illius similitudinem artem et manum dirigebat"
Ph. G. van Heusde , Init. Phil. Plat. 11. 3 , 107. vgl. II. 2, 17.
2) Hetzelfde drukt Cicero op eene edele wijze uit , als hij van Demosthenes
zegt: „ Tantum abest ut nostra miremur , ut usque eo difficiles
ac morosi simus , ut nobis non satisfaciat ipse Demosthenes ; qui quamqaum
unus eminet inter omnes in omni genere dicendi , tamen non semper
implet aures meas : ita sunt avidae et capaces , et semper aliquid
immensum infinitumque desiderant. " Orator , 29, 104.

VAN M. T. CICER 0. 53
schikt. Met een sterk geheugen begaafd , scheen hij
zich naauwelijks voorbereid te hebben , maar was
dit zoo duchtig, dat de regters , die hem hoorden
spreken , wel eens te weinig op hunne hoede schenen,
om zich door hem niet te laten overrompelen. Was
zijne taal niet zoo zuiver als die van Crassus, hij
vergoedde dit door de schoone en gepaste spraakwendingen
, waarvan hij zulk een verrassend gebruik
wist te maken. Zijne voordragt was eenig, door gebaren
trachtte hij geene woorden of te beelden , zij
waren de uitdrukking zijner gevoelens : hand, arm,
ligchaam, bet gestamp met den voet, houding, gang,
ja iedere beweging was in overeenstemming met
zijne taal zijne stem altijd even krachtig , maar
een weinig schor, welk gebrek bij hem alleen den
indruk zijner redenen nog vergrootte 1).
Aan Cicero ontging het ook niet, dat de geestdrift en
het vuur, waarmede Antonius pleitte, Been tooneel-
vertoomng was , maar dat het hem nooit zou gelukt
zijn , anderen tot deelneming, medelijden of verontwaardiging
te ontvlammen, indien hij zelf inwendig
koel ware gebleven. been, Antonius was tot in
de ziel getroffen door het ongeluk, dat Manius Aquilius
1) Zie Brutus , 37, seq. vgl. De)C)rat. 111. 9 , 32. Macrobius spreekt
in navolging hiervan van zijn stilus ardens et erectus et infensus , in
tegenstelling met dien van Crassus , welke als maturus et gravis geroemd
werd. Saturn. 5, 1. Ook in het uiterlijke verschilde Crassus van Antonius,
gelijk blijkt nit Cicero , Brut. 43, 158 , „ Paratus igitur veniebat
Crassus , exspectabatur , audiebatur: a principio statim , (quod erat apud
earn semper accuratum) exspectatione dignus videbatur : non multa jactatio
corporis , non inclinatio vocis , nulla inambulatio , non crebra sup-
plosio pedis."

64 LETTERKUNDIG LEVEN
bedreigde, toen hij zag, hoe deze grijsaard, na het
Consulschap bekleed, den naam van Imperator, de
eer der Ovatie verworven te hebben , nu terneergeslagen
, krachteloos , bedrukt, in gevaar van tot batlingschap
verwezen te worden, daar voor zijne reg-
ters stand , en toen hij het havelooze kleed van den
krijgsman openreet, om de lidteekenen zijner wonden
te toonen, was het weer het diepst gevoel van smart,
dan overleg, dat zijne hand bestuurde. Tot zulk
een deelneming in het lot zijner clienten kwarn hij
door zich gelleel in hunnen angst en wanhoop te
verplaatsen ; en dit deed hij reeds vooraf, door niet
gelijk Philippus, te wachten net warm te worden,
tot dat hij de hand uitstrekte om het woord te voeren,
maar zich de zaak, die hij zou bepleiten, geheel
eigen te maken. Toch ontnam hem zijn pestdrift
het schranderst beleid niet, om, waar de zaak
het vereischtte, mtt bet meeste overleg en naauwlettende
zorg zijn voordeel af te zien en zich niet
te overijlen: waarvan hij eene schitterende proef gaf
in de verdediging van Cajus Norbanus, ons door
Cicero zoo levendig beschreven, dat wij met de
grootste belangstelling die zelve meenen te hooren 1).
In deze uitgebreide schets wordt evenwel het gansche
beleid van Antonius en zijne kunst op zulk
eene wijze ontvouwd, dat wij naauwelijks de gedachte
kunnen onderdrukken, dat Cicero in de woning
van zijnen oom Lucius, den gemeenzamen vriend
van Antonius 2), het een en ander hiervan nit den
1) De Orat. 11. 48 , 199 , seq.
2) De Orat. II. 1, 2. vgl. Ellendt , Br. Flog. Rom. Hist. pag. 63.

VAN M. T. CICERO. 55
mond van den redenaar heeft opgevangen. Zoo veel
is zeker, dat Cicero als getuige kon spreken van het
vuur, dat Antonius als redenaar bezielde, daar hij
met eigen oogen eenmaal hem zoo hevig zag bewogen
, dat hij met de knie den grand aanraakte 1).
Of het deze krachtige verdediging was, die Anto-
nius redde bij een aanklagte, waarvan zoo vele voorname
mannen de slagtoffers werden , durven wij niet
beslissen 3), maar zeker is het dat zijne ,welsprekendheid
nog in zijn jongsten stond de krijgslieden van
Annius, toen deze door Marius was afgezonden om
hem te dooden, zoo zeer trof, dat Been hunner den
moed had om hem aan te raken of ander de oogen
te zien, maar alien de oogen ter aarde sloegen en
begonnen te weenen 3). Maar wij molten niet langer
spreken van dezen weldoener van Cicero, dan om
te herinneren, hoe zijn ontaarde kleinzoon, die zijn
naam en onverschrokkenheid , zonder zijne welsprekendheid
en braatheid, geerfd had, om de stoute
taal, tegen zijne snoodheid gevoerd, eenmaal Cicero
op dezelfde wijze deed sneven.
Nog twee anderen mannen, reeds als redenaars op
de markt verschenen, om later in veruiteenloopende
1) Tuscul. 11, 24 , 57. „ Genu , mehercule', M. Antonium vidi', quum
contents pro se ipse lege Varia diceret , terram tangere."
2) Zie over deze wet Cie. Orelii VIII. pagg. 291, seq. Ellendt , Brev.
eloq. Rom. hist. $ 33 , pag. 88. Meyer , Orat. Rom. Fragm. pag. 290.
3) Plutarch in Mario , c. 44. Valer. Max. zegt VIII. 9 , 2: „Missi a
saevissimis ducibus milites ad M. Antonium obtruncandum, sermone
ejus obstupefacti , destrictos jam et vibrantes gladios cruore vacuos
vaginis reddiderunt. Quibus digressis , P. Antronius (is enim solus in
ambitu expers Antonianae facundiae steterat) crudele imperium truou. ,
lento ministerio peregit."

66 LET TERKUNDIG LEVEN
rigting een eersten rol te spelen , ontmoeten wij aanstonds
in Cicero's schoonsten Dialoog, Publius Sulpicius
Rufus en Cajus Cornelius Cotta , ons beiden
belangrijk, omdat hun voorbeeld mede strekte tot
voltooijing der rhetorische opvoeding van Cicero.
Ofschoon zij reeds den vollen ouderdom van drieendertig
jaren bereikten , komen zij voor als bescheiden
jongelingen , wien bet een onuitsprekelijk
genoegen is, het voorregt te mogen genieten , Crassus
en Antonius over hun yak te hooren spreken 1). Dat
Sulpicius zich naar het voorbeeld van Crassus, op
raad van Antonius , had zoeken te vormen, is ons
•
reeds gebleken , en 't was hem al voor drie jaren
gelukt, de goedkeuring van alien weg te dragen bij
zijne beschuldiging van Cajus Vibius Norbanus. Met
zoo veel vuur en kracht was de jeugdige Sulpicius
in deze zaak opgetreden , dat Antonius niet dan met
de uiterste inspanning den brand , door de rede van
Sulpicius ontstoken, vermogt te blusschen 2).
Sulpicius was dan ook van al de redenaars, die
Cicero in zijne jeugd hoorde, en hij hoorde hem
op achttienjarigen leeftijd 3), als hij voor de geweldadige
voorstellen van Marius met geestdrift in de
1) De Orat. I , 21, 94 , seqq. 23 , 106 , seq. Ibid. 47 , 205.
2) Zie dit uitvoerig g eschetst , De Orat. 11. 47 , 197 , seqq. Dat Sulpicius
zich later geheel in de armen der volkspartij wierr , wordt door
somrnigen aan zijne hcvige oneenigheid met Caesar (Strabo) toegesehreven.
Zie Asconius in Scaurianam , in Cie. ed. Orell. V. 2, pag, 24.
3) Brutus 89 , 306 , „Tum P. Sulpicii in tribunatu quotidie concionantis
totum genus dicendi penitus cognovimus." Cicero sprak hem ook
meermalen. Ibid 56, 205. „Ipsius Sulpicii nulla °ratio est : saepeque ex
eo audivi , cum se scribere neque consuesse neque posse diceret.

VAN M. T. CICERO. 57
ores sprong , — het meest grootsch en bijna tragisch
van stijl, zijne stem was even aangenaam en welluidend
als zwaar en sterk , zijne gebaren en ligchaamsbewegingen
hoe bevallig ook , waren Diet ongepast
op het forum , zijne rede vloeide als een snelle en
gezwollen stroom, maar altijd door eigen bedding,
zonder ooit buiten de oevers te treden 1).
In Cajus Aurelius Cotta vond Cicero een tegenhanger
van den man des yolks, die reeds vroeGer bevriend
met Marcus Livius Drusus, later, terwijl hij
moedigen weerstand bond aan de heerschende partij ,
na den dood van Crassus aan Sulpicius een tijd lang
de voorrang op de markt betwistte. Doch ook hij werd,
als de meeste optimaten, naar aanleiding van de wet
van Varius, aangeklaagd en moest eene ballin6schap
van acht jaar oftdergaan , tot dat hij in het jaar 82
v. C. g., door Sulla hersteld, op eene eervolle wijze
weder optrad en sedert nog eenigen tijd zijnen roem
als redenaar handhaafde, zonder evenwel Antonius,
wiens voorbeeld hij zocht te volgen, in kracht te
evenaren 2). Daar zijne meeste mededingers van Gelijken
leeftijd in den burgeroorlog waren omgekomen
trad hij nu met een jonger geslacht in het strijdperk,
zelfs eenmaal met onzen Cicero , die, voor zijn vertrek
naar Griekenland, tegen hem de vrijheid van
eene vrouw uit Arretium met gelukkig gevolg verdedigde
3). Deze behield voor Cotta, met wien hij
ook door wijsgeerige studien was verbonden, de
1) Brutus 55 , 203.
2) „ Sed ab hoc vis aberat Antonii." Brut. Ibidem.
3) Cic. pro Caecina , 33, 97.

58 LETTERKUNDIG LEVE N
grootste achting, gal' hem zoowel in zijn lateren
dialoog, de Natura Deorum, als in dien waarvan wij
spreken eene eervolle plaats, ja zegt ook alles wat
hij in dezen mededeelt uit den mond van Cotta vernomen
te hebben 1).
Eerst op den tweeden dag nemen Caesar en Catulus
deel aan het gesprek. Van Scaevola , wien hij
opzettelijk deed vertrekken, om den achtbaren grijsaard
Been onbeduidende rot te doen spelen
iets vernomen hebbende van de belangrijke stof,
waarover op het Tusculanum van Crassus werd ge-
sproken , snellen zij nu eerst derwaarts en worden
als welkome gasten ontvanGen. Wij mogten hen dus
ook niet eerder dan Sulpicius en Cotta binnen leiden
ofschoon Catulus dit om zijne jaren, Caesar om zijne
belangrijke bijdrage verdiend had. Quintus Lutatius
Catulus had in den fare v. C. g., als ambtgenoot van
Cajus Marius , roetnrijk tegen de Cimbren gestreden
en overtrof hem verre in beschaving en menschelijkheid,
zoodat hij em zijne edele en zachte inborst
zelfs met Laelius den wijze werd verGeleken. Zijne
bescheidenheid straalt dan ook in de woorden door,
die Cicero hem in den mond legt, terwiji zij tevens getuigen
van zijne kennis der wijsbegeerte en oudheid 3).
Ofschoon hij als redenaar minder voor de markt geboren
was 4) wordt zijn zuivere taal bij uitstek Geroemd,
en zijn historiestij1 in de beschrijving van zijn
1) De Orat. I. 7 , 26. ibid. 8, 29.
2) Cie. ad Att. IV. 16, 3.
3) De Orat. 11. 18 , 74. Ibid. 36, seqq.
4) Brutus, 35, 134.

VAN N. T. C -ICERo. 69
Consulschap zelfs met-dien van Xenophon vergeleken 1).
Aan Cajus Julius Caesar,, Strabo en ook Vopiscus
bikenaamd , ontbraken slechts de nervi forenses 2),
om onder .de eerste redenaars van zijnen tijd te worden
geraiigschikt. De keurige redevoeringen, die hij
als Aedilis in het eerste jaar na den dood van Crassus
dagelijks hield, werden door Cicero met veel belangstelling
gehoord, en zoo het voorbeeld van Crassus
niet voldoende ware geweest, had hij van Caesar
kunnen leeren, hoe men als redenaar van geestige
gezegden en scherts partij kon trekken. Om zijne
uitstekende bekwaamheid in de kunst van het lachwekkende
-vvorclt aan Caesar in de zamenspraak over
den Redenaar, opgedragen daarover te spreken 3).
Zijn bloedverwant Cajus Julius Caesar, wien het
anders aan Been eigene gaven als redenaar ontbrak ,
zou volgens Sueton us niet slechts in zijne jeugd
hem tot voorbeeld zich hebben gekozen, maar
zijne aanklagte van Cornelius Dolabella het een en
ander uit de redevoeririg van Vetpiscus, pro Sardis,
etterl ij k hebben o vergenomen 4) .
001111Me
1) „ Multae literae , summa non vitae Baum , atque naturae, sed orationis
etiam comitas , incorrupta quaedam latini sermonis integritas:
quae perspici cum ex orationibus ejus potest , turn facillime ex eo libro ,
quern de consulatu et de rebus gestis suis conscriptum molli et Xenophonto
genere sermonic misit ad A. Furium po€tam." Ibid. S 132.
2) Zie Cic. in Brut. 48 , 177 , vgl. 57, 207. Tusc. V. 19 , 55. De offic.
I. 87 ,133. Hij was de zoon van Lucius Caesar, Sexti fil. en van Popilia , die
vroeger met Quintus Catubis was gehuwd geweest, en verschilde aanmerkelijk
in leeft$jd met zijn broeder Catulus,, van wien wij spaken.
3) Zie Nauta, 1. 1. pagg. 16 en 53. Thorbecke, pagg. 36 en 71.
4) Sueton. in C. J. Caesare, e. 55. Metlorte trekken sehetst Cicero
het tbijzonder karakter der redenaars , idie in zijn dialooE voorkomen ,
de Oratore III. 8, seq.

60 LET TERKUNDIG LEVEN
Vreemd mope het bij den eersten aanblik schijnen ,
dat wij van Cicero's jeugd en opleiding sprekende ,
gewag waken van de rhetorische werken , met uitzondering
van de boeken de Inventions Rhetorica ,
eerst door hem op ver gevorderden leeftijd geschreyen.
De reden ligt echter voor de hand. Het is
juist op die jaren , — wij ondervinden bet dagelijks
zelve dat de herinneringen uit de jeugd het levendigst
zijn , en de gedachte aan brave ouders en verdienstelijke
onderwijzers , vroeger niet altijd evenzeer
in waarde gehouden , met vernieuwde kracht in ons
opkomt, bet is of hunne gedaante voor ons verrijst
en wij hunne stem des te liefelijker hooren klinken ,
als die van een jonger geslacht ons minder bekoort
of boeit. Zoo zal het Cicero vooral gegaan zijn, als
hij , eerst door staatszorgen en beslommeringen atetrokken
, toen door den harden strijd met Clodius
en de driemannen gekweld , eindelijk na eene sma-
delijke ballingschap in eer en goed hersteld , weder
tot zich zelven was gekomen.
Wel mishaagde hem de loop der zaken en met
helderen blik zag hij de gevaren , die den Staat door
de zamenspanning van Pompejus, Crassus en Caesar
boven het hoofd hingen; maar terwijl dezen , thans
in uiterlijke vriendschap met elkander verkeerende ,
het gezag verdeeld hadden , was de staatkundige gezi6tseinder
voor het oogenblik eenigzins verhelderd.
Caesar behaalde in Gallie schitterende overwinningen
en toonde nog volstrekt Beene begeerte om naar huis
te keeren , Crasus maakte zich gereed om naar het
Oosten te trekken, Pompejus bestuurde met schijnbare
gematigdheid te Rome de taken, alien bewezen aan

VAN M. T. CICERO. 61
Cicero , wiens wederkeerenden invloed en onweerstaanbare
zeggingskracht zij vreesden , groote achting
en oplettendheid. Caesar wist niet alleen door het
vereeren van zijne talen ten zijne ijdelheid te streelen,
maar hem ook door de onderscheiding aan zijn broe-
der Quintus bewezen 1) aan zich te verbinden; Pornpejus
bezocht hem meermalen gedurende zijn verblijf
te Bajae en scheen zijn hart voor hem open te leggen;
zelfs Crassus, tegen wien hij kort te voren
zijne voile gramschap had uitgestort 2), was van het
landgoed van Cicero's schoonzoon Crassipes 3) , werwaarts
hij zich om zij nentwil had begeven geheel
met hem verzoend naar Syrie getogen 4).
Mogt Cicero dus nog niet tot de wijsgeerige kalmte
des gernoeds, die hem het jaar voor zijnen dood ten
deel viel, zijn gekomen, hij smaakte de veraderning
en verkwikking, die letterkundig genot onder den
schoonsten hemel in de liefelijkste oorden van Italie,
na zoo veel leed en kommer, als hij door zijne ballingschap
had ondervonden, konde schenken. her
vergat hij te midden zijner studien de droevige wer-
1) Cic. Ep. ad Fam. I. 9 , 21.
2) Cic. Ep. ad. Fam. 1. 9 , 20.
3) Een jaar na den dood van haren eersten echtgenoot Cajus Piso ,
trad Tullia in den echt met Furius Crassipes. In de lente van hetzelfde
jaar (56 v. C. g). had Cicero ook de bruiloft van zijnen vriend Titus
Pomponius Atticus , toen deze eerst op drieenvijftigjarigen leeftijd zich
met Pilia verbond , bijgewoond; in den herfst die van zijnen vriend Milo
met Fausta , eene dochter van den Dictator Sulla , wier gedrag kort
daarna aanleiding zou hebben gegeven tot de vijandschap tusschen Milo
en den geschiedschrijver Sallustius.
4) In 't jaar 54 verzette zelfs Cicero zich tegen de Consuls Domitius
en Appius , die Crassus wilden terugroepen. Ad. Famil. V. Epist. 8,, 1.

LETI;ERKUNDIG LEVEN
kelijkheid en de kracht en helderheid van zijn geest
herleefde. Len onuitsprekelijk genot gat' hem de rijke
boekverzameling, door SuIla uit Athene geroofd
en op zijn landgoed bij Puteoli gebragt, thans door
zijn, zoon Faustus voor den grootsten vereerder der
Grieksche lettericuade, volvaardig ontsloten 1). In
zijne eigene woning had hij, buiten zijn zoon, Marcus
en zijn neef Quintus, niemand bij zich dan hun onderwijzer,
den geleerden Griekschen slaaf Dionysius,
en voor zoo ver hij niet nu en dan door bezoek
werd afgetrokken, genoot hij eerie letterkuudige rust,
die hem eenigzins den voorsmaak gal' van de gemoedsrust,
wele hij eentnaal in de wijsbegeerte alleen
zon vinden.
Zoo vergat hij bij de boekrollen van Sulla de geleden
rampen en de dreigende onheilen , zoo bragteii
hem zijne Grieksche studiên zijn besten leeftijd weder
in de gedachten, en met die jaren de manners, wier
onderwijs en omgang- hem zoo aangenaam en nuttig
was. Met hen rezen voor zijne levendige verbedding
de schimmen der heklen , van welke zij
hem plagten to verhalen, en nu herleefde in zijnen
geest het jeugdige vuur, de oude kracht, en ontwierp
hij de beide dialogen, waarin hij zijne Grieksche
modellen op zijde strevende , de volmaakte welsprekendheid
door den mond van zijne oude leermeesters,
den volmaakten Staat, in de Romeinsche
n•••nn••n•••
1) „ Ego hic pastor bibliotheca Fausti a ceteris oblectationibus
ut deseror et voluptatibus propter rem public= , sic literis sustentor et
recreor." Ad. Att. IV. 10 , 1.,, Nos hic vora.mus literas , cet. Ibid. 11 , 2.

VAN M. T. CICER o. 63
Republiek, door Scipio Aemilianus zou doen voorstellen
1).
Van deze herlevende kracht en vernieuwden cooed
gal' Cicero blijken in zijne talrijke verdedigingen en
redevoeringen in den Raad 2). Wee hem, die het
waagde hem te tergen o1 ten strijd te dagen. Dit
ondervond Vatinius, toen hij als getuige was °metreden
tegen Publius Sextius wiens verdediging
Cicero op zich had genomen. Zijn uiterlijk bood hem,
gelijk dat van Lamia aan Crassus, de gelegenheid
aan, om hem ook voor hen, die zijne zielsgebreken
minder kenden, verachtelijk te maken, en Homerus
zelf kon Thersites niet leelijker voorstellen, dan
Cicero Vatinius deed. Inzonderhetd gaven hem zijne
kropgezwellen aanleiding om hem of te schilderen
als eene slang, met uitpuilende oogen, opgezetten
hals, gezwollen nek, uit hare scb.uilplaats gekropen;
of op zijn krop te wijzen, die dreigde van toorn te
1) Ofschoon Cicero eerst in het volgende jaar, het gesprek de Re publica
schreef , mogen wij veilig onderstellen , dat hij reeds vroeger de voornaamste
punten had ontworpen : Plato besteedde verscheiden jaren aan
het opstellen en verbeteren van zijnen Dialoog , die denzelfden naam droeg.
In dat jaar (54 v. C. g). schreef hij ook de geestige en vrolijke brieven
aan Trebatius , (ad Div. VII. Epist. 6-17), waarvan wij den weerklank
Minden bij Horatius , Sats II. 1.
2) „ V oor als nog was Cicero , sedert zijn consula*t , nog nooit zoo
levendig van geest , zoo vol moed , zoo bedrijvig geweest. In den senaat
en voor den regter klonk weder zijne stem boven alle uit." Caesar en
zijne tijdgenooten , door P. van Limburg Brouwer , I1. blz. 214. vgl. ook
blz. 221.
3) Dat men liever Sestius moest schrijven blijkt nit de zinspeling op
zijnen naam bij Cic. ad Att. VII , 17, 2: „ltaque nihil unquam legi script=
Oa con a re goy ." vg1. Orell. Onom. 'full. 11. pag, 547.

64 LETTERKUNDIG LEVEN
barsten of uit schaamte van zijn snood gelaat te
verhuizen en zich elders te verbergen 1 ),
Ook L. Calpurnius Piso beschermde zijne verwantschap
met Caesar niet, toen hij het waagde den teruggekeerden
leeuw te wonden. Onmiddelijk werd
zijn door ondeugden misvormd gelaat in eene lijst ge.
zet, die hem in een nieuwen Polypheem veranderde,
de eene wenkbraauw tot het voorhoofd opgetrokken
, de andere tot op de kin gezonken 21), die met
ezelachtige plompheid iets van de leerstellingen van
Epicurus hebbende opgevangen , door den klank van
een woord in vuur geraakte en naar zingenot hinnikte
als een hengst 3).
Kt Caesar zelf, wien hij zoo veel mogelijk spaarde,
was niet volkomen veilig voor de bij Cicero wederkeerende
lust, om zich tegen de heillooze maa tregeled,
door het driemanschap genomen , te verzetten ,
en eenmaal durfde hij zich verstouten om het herroepen
van Caesars landerijwet aan te radon 4).
1) In Vatinium 2, 4. Ibid , 4 , 10 et 16, 39. Het odium vatinianum ,
bij Catullus , XIV vs. 3 , schijnt op deze Interrogatio te zinspelen.
2) „ Gravis auctor , Caesoninus Semi-placentinus Calventius , respondes
, altero ad *onten sublato , altero ad mentum depresso supercilio
„ Crudelitatem tibi non placere." Dit doelde op den dood der zaamgezworenen.
In L. Pisonem , 6 , 14. vgl. Orell. Onom. in voce pag. 123.
Ascon.' in Pisonianam , in Orellii ed. Cic. V. 2 pag. 5.
3) In L. Pisonem , 28, 69.
4) Ad Quintum Fratrem 11. 6 , 5. Vgl. van Limb. Brouwer , Cesar en
zijne Tijdgen. 11. 222, env. Pompejus en Quintus Cicero moesten in den
arm genomen worden om den oud-Consul te waarschuwen.

VAN M. T. CICERO. 66
Met dan in het voorbijgaan spraken wij tot hiertoe
van een man , in den aanvanc,,, van den dialoog
de Oratore , voorkomende en boven al de sprekers
door ouderdom en achtbaarheid onderscheiden , van
Publius Mucius Scaevola, den Augur 1). wij deden
dit opzettelijk , eensdeels omdat hij niet onder de uitstekende
redenaars behoorde , wier invloed op den.
jeugdigen Tullius wij, naar aanleiding van zijne werken
, wilden schetsen, voordat wij van zijne regtsgeleerde
studien gewaagden, anderdeels omdat zijn
levensloop zelf ons van Crassus en Antonius tot de
beide Scaevola's zou leiden. •
Toen Crassus op het einde van bet jaar 91 v. C. g.
in de kracht zijns levens was bezweken, werd
Cicero, nadat volgens den wensch zijns vaders,
op zestienjarigen leeftijd de mannelijke toga had aangenomen,
bij den grijzen Augur ingeleid. Deze had
zeker bij zijn schoonzoon Crassus den voortreffelijken
aanleg en den onvermoeiden ijver van den jongeling
leeren kennen; hij nam hem gaarne tot zich, en wist
voor hem zijn dagelijkschen omgang en zijne gesprekken
zoo belangrijk en leerzaam to maken, dat deze
van den ervaren regtsgeleerde en wijzen staatsman
tot diens dosed niet week 2)
Tot voortzetti .ng zijner regtsgeleerde studien, on-
1) Lib. I. c. 7 seqq. conf. ad Att. IV. Epist. 16 , 3.
2) Laclius , I , I.
7

66 LETTERKUNDIG LEVEN
getwijfeld reeds in zijne vroegste jeugd begonnen en
onder de leiding van Crassus nimmer verwaarloosd 1),
kon hij geen geschikter leermeesters gevoriden hebben
dan de Scaevola's, in wier geslacht de jurisprudentie,
van den aanvang des tweeden Punischen krijgs
af, als een erfgoed van vader op zoon, nu reeds ge•
durende meer dan eene eeuw scheen te zijn overgegaan
2). Quintus Mucius Scaevola was ten tijde van
het beleg van Saguntum door Hannibal zoo bekend
als regtsgeleerde, dat Pomponius hem aan het hoofd
van het gezantschap, naar Carthago gezonden om
voldoening te eischen, stelt 3).
Maar hooger steeg als wetenschappelijk gevormd
regtsgeleerde zijn kleinzoon Publius Mucius Scaevola,
die Consul was in het noodlottige jaar v. C. g. 133,
oen Tiberius Gracchus het slagtoffer werd van zijn
ijver voor de belangen van het yolk. De edele Mucius,
Diet afkeerig van toegefeelijkheid voor billijke
1) Reeds als knaap leerde hij de wetten der XII Tafelen van buiten .
„Discebamus enim pueri XII , ut carmen necessarium; quas jam nemo
discit". de Legib. 11. 23 , 59. conf. Bachii Historia jurispr. Romanae ,
ed. Stockmanni pag. 239. Van Crassus zegt Bachius, Ibid pag. 254, seq.
„ Omnes tamen (jurisconsultos) gloria superavit L. Crassus , orator ,
Consul anno 659, cum Scaevola , discipulus Coelii Antipatri. is enim,
cum dicendi laude omnes vinceret , in jurisprudentia summis par fuit."
Nu leerde Cicero op dien leeftijd alles , wat Crassus good vond , en
van die meesters , waarmede deze omging. De Orat. II , 1 , 2.
2) Fr. Balduinus schreef over de Jurisprudentia Muciana ; Basil. 1558 ,
herdrukt te Frankfurt en Leipzig 1729 , ook in Heineccii Jurispr. Rom.
Torn. 1. p. 441 seqq. Aan Georg. d' Arnaud danken wij de levensbe-
schrijving der Scaevola's , na zijn dood uitgegeven door H. J. Arntzenius
, Utrecht 1767. Vgl. Bachius Hist. Jurispr. Rom. pagg. 246 , 251.
3) Zie Digest. L. 2 , § 37. D. de Or. J. Vgl. Bachius , Hist. jurispr.
Rom. ag. 245 , seq.

VAN M. T. CICERO. 67
eischen , weigerde toen volstandig het sein tot geweldadig-en
tegenstand aan de volkspartij te geven 1).
Door Pomponius wordt hij genoemd onder de eerste
opbouwers of stichters van het burgerlijke rev 2) ;
waarover hij ook tien boeken naliet. Zijn zoon Publius
Licinius, door Publius Crassus Dives Geadopteerd
, was mede zeer ervaren in dit refit 3).
Een broederszoon van den vader der beide laastgenoemde
Scaevola's was Quintus Mucius (Augur),
tot wien Cicero op zestienjarigen leeftijd, nadat Cras-
sus gestorven was, zich begat'. Door eene zorgvuldige
opvoeding muntte hij boven de meeste jongelingen
van rijper leeftijd uit in kennis en beschavinG,
maar gaf tevens een blijk van zedigheid en
leergierigheid door het bijzijn eens grijsaards van bijna
tachtig jaar te kiezen , en als leerling aan zijne
voeten neder te zitten 4). Zijne keuze was ook niet
1) Plutarchus zegt in Vita Tib. Gracehi c. 9 , uitdrukkelijk , dat Tiberius
, voordat hij zijne wetten voordroeg , Scaevola raadpleegde , en dat
deze , bij de opschudding door zijne voorstellen onstaan , weigerde ge-
weld te gebruiken , of eenig burger onverhoord ter dood te brengen
ofschoon hij bereid was , elk onwettig besluit , door het yolk genomen ;
te vernietigen. Vgl. ook Valer. Max. III. 2 , 17.
2) „Publius Mucius , et Brutus, et Manilius : qui fundaveruut jus civile."
Zie L. 2 § 39. D. de Or. J. „Fundare jus civile ," zegt Bachius 1. 1.
pag. 251 , „ dicitur ille , qui disciplinam quasi extruit atque constituit.
Atque id ita h. 1. capiendum esse , ,:intelligitur." Door hem werd ook
de redenaar P. Rutilius Rufus gevormd.
3) Van dezen Publius Crassus Mucianus spreekt Cicero , de Oratora
I , 37 , 170. Ibid. 56, 239 seq. in Bruto , 26 , 98. Pomponius , L. 1, § 40
verwart hem met Lucius Licinius Crassus, den Redenaar; dit doet , met
meer anderen , ook Heineccius , Hist. Juris , I. 143. Zie Bachius Hist.
jurispr. Rom. pag. 253.
4) Nergens vinden wij den leeftijd van den Augur naauwkeurig opgegeven.
lndien wij echter in aanmerking nemen , dat zijn vader Q. Mu-
7.

68 LETTERKUNDIG LEVEN
onberaden. Overvloedige gelegenheid had hij als
vroeger om 's mans wijsheid , kennis en minzaamheid
op to merken. Door zijne verkeering in de
woning van Crassus, den leerling en schoonzoon
van Mucius, gelijk deze zachtzinnige en letterlievende
grijsaard met welgevallen en bewondering den
voortreffelijken aanleg en onvermoeiden ijver van
den besclieiden jongeling moet hebben aanschouwd.
Zoo was de grond gelegd tot eene gemeenzaamheid,
die de laatste jaren van Scaevola door het levendig
vernult en de verwonderlijke vatbaarheid van Cicero
zou veraangenamen , en dezen eene kennis van de
instellingen en regten van zijn vaderland, van den
toestand en de gevaren der magtige, maar reeds ten
val neigende Romeinsche Republiek geven , die hem
eenmaal als een ervaren staatsman bij zijne eerste
optreding zou onderscheiden 1).
cius Scaevola in het jaar 174 v. C. g. het consulschap bekleedde (zie
Orell. in stemmate Muciorum , Onom. Part. 11. pag. 404 , No. 4) , mogen
wij wel stellen , dat hij bij den aanvang van den tweeden Punischen krijg
geboren was , en dus kon zijn zoon In hct jaar 90 v. C. g. niet veel
jonger dan tachtig jaar zijn.
1) Brutus 89 , 306. „ Ego autem , juris civilis studio , multum operae
dabam Q. Scaevolae , Q. F. qui quamquam nemini se ad docendum dabat
, tamcn , consulentibus respoudendo , studiosos audiendi docebat".
Dat men hier met Wetzel Q. F. niet P. F. moet lezen blijkt uit de
volgende woorden. „ Atque huic anno proximus Sulla consule et
Pompejo , fuit". Hun consulschap toch eindigde voordat Cicero den
vollen ouderdom van negentien jaren bereikt had. Orell , die P. F.
heeft behouden (in uitgave van 1826) , haait de gissing van Wetzel
(ook bij Fabricius in M. T. Cic. Hist. pag. 14) aan , maar voegt er in
Onom. Tull 11. pag. 407 , bij : „ Vide tamen Ellendt ad. h. 1." alsof deze
geleerde van een ander gevoelen was. Het tegendeel is waar. Ellendt
heeft de gissing, reeds door Fabricius gemaakt, in den tekst opgenomen
en zegt in Explic. ad Brut. c. 89 pag. 426: „ Ascivi Fabricii et Wetzelii

VAN M. T. CICER 0. 69
Hoe beschaafd de toon was, die in het huis van
den schoonvader van den redenaar Crassus heerschte,
zagen wij reeds vroeger 1). Zijne woning werd
dan ook dagelijks door de aanzienlijkste manners van
Rome bezocht, zijn raad, dien hij belangeloos, van het
krieken van den morgen af, aan alien die hem verlangden
, naar voorvaderlijke gewoonte mededeelde,
als een °rake'. geeerbiedigd 2). Hoe Groot moet dan de
aandacht niet geweest zijn van den edelen jongeling,
die het geluk had, dagelijks bij de gesprekken en
adviesen van den in de regten doorkneeden staatsman
tegenwoordig to zijn; wiens beeld hem bijna eene
halve eeuw later nog zoo duidelijk voor de oogen
stond , dat hij hem nog eenmaal als spreker in den
Dialoog. welke den naam van zijn schoonvader Laelius
draagt, deed optreden en in de inleiding met
verwonderlijke kortheid en volledigheid, wat hij hem
verschuldigd was, erkende 3).
Week dus Cicero naauwelijks van de zijde van den
correctionem , cum in libris legatur P. F. Docuit enim ille in vita Ciceronis
ad annum 664. Ciceronem juris addiscendi causa primum sese
ad Q. Scaevolam Q. F. augurem contulisse: qui cum extrema senectute
mortuus esset , anno demum 666 se Q. Scaevolae P. F. pontifici maximo
docendum addixit."
1) Blz. 24.
2) Testis est hujusce Q. Mucii janua et vestibulum , quod in ejus
infirmissima valetudine , affectaque jam aetate , maxima quotidie frequentia
civium ac summorum hominum splendore celebratur." Deze woorden
legt Cicero Crassus in den mond , ongeveer drie jaren voor den
dood van den Augur. De Orat. I. 45 , 200.
3) „ Itaque multa ab eo prudenter disputata , multa etiam breviter et
commode dicta, memoriae mandabam fierique studebam ejus prudentia
doctior." Laelius , I. 1, 1.

70 LETTERKUNDIG LEVEN
grijsaard, toch moest hij hem 1) , en zijne gewone
oefeningen eenigen tijd vaarwel zeggen , om volgens
landsgebruik de wapenen als tiro op te vatteii in den
gevaarlijken krijg , waardoor hij Rome op zijn zeventiende
jaar bedreigd zag. Het was de oorlog der
bondgenooten, een voorlooper van den burgeroorlog,
die twee jaren later uitbrak , en waarin de Romeinen
zich reeds aan binnenlanschen strijd en broedermoord
gewenden. De bondgenooten toch, die streden om
alle regten van Romeinsche burgers te erlangen, waren
Been vreemdelingen, maar bewoners van Italie,
door vele belangen, door gastvriendschap en bluedverwantschap
met de Romeinen verbonden. Veel
leden dan ook hunne legioenen in den strijd tegen
veldheeren en legers , onder hunne eigen adelaars
gewoon te overwinnen door de zelfde krijgstucht
gevormd en gehard. Cicero schijnt in den veldtogt
van het jaar 89 v. C. g. zich in de nabijheid, welligt
in contubernio, van den veldheer Cnaeus Pornpejus
Strabo te hebben opgebouden; hij was althans
tegenwoordig bij eene zamenkomst met den aanvoerder
Marsen, Vettus, waarvan hij ons eene bijzonderheid
verhaalt 2), en kwam dus waarschijnlijk toen in
kennis met een jongeling, die eenmaal zulk een ge-
1) Mucius was gedurende den Marsischen krijg niet in het legcr ,
zoo als Dr. J. A. C. van Heusde stelde , in M. Tull. Cic. PhiloplatOne,
pag. 67 , maar te Rome zelve ijverig in de weer , en kwam , zoo oud
en zwak hij was, het eerst in het Raadhuis. Zie Philipp. VIII. I0, 31.
Elf jaren vroeger , in het jaar 654 van Rome , bij den dood van Saturninus
, kon hij van ouderdom en zwakheid naauwelijks , op een speer
steunende , zijn moed toonen. Pro C. Rabirio perduellione , 7 , 21.
2) Philipp. XII. 11 , 27. Vgl, Stuart, Rom. Gesch. VIII. blz. 373.

VAN M. T. CICERO. 71
wigtige rol in Rome's geschiedenis zou spelen, maar
toen als Jong solda. at in zijns vaders leger de oorlog,
kunst begon te leeren 1). In dezen veldtogt diende
Cicero ook eenigen tijd onder Sulla , die even als
Marius, maar met meer roem , een gedeelte van
het leger als onderbevelhebber geleidde. Hij vermeldt
in een zijner laatste werken 2) , hoe onder zijne
oogen , terwiji Sulla in de velden van Nola offerde
voor zijne tent, eene slang plotseling van onder het
altaar kwam schieten , en de wigchelaar Postumus,
dit voor een gelukkig voorteeken houdende; hem
daarop smeekte, dadelijk zijn leger tegen den vijand
aan te voeren 't welk Sulla zou gedaan hebben,
en dus voor de muren van Nola , de zeer sterke
legerplaats der Samniten ingenomen.
Maar reeds in dit jaar liep de oorlog ten einde,
door bet staatkundig beleid der Romeinen, am aan
alle Bondgenooten , die de wapenen nederlegden, achtereenvolgens,
hunnen eisch, met geringe beperking
toetestaan en aldus, ofschoon niet zonder gevaar voor
de toekomst, voor het oogenblik den vrede in Italie
te herstellen.
n••n•n•••••
Uit het leger naar Rome in het laatst van 't jaar
1) „ Hic a toga virili adsuetus" (adsumtus placet Ruhnkenio)
prudentissimi ducis parentis , sui." Vellejus Paterculus , Hist.
Rom. I1, 25 , 5. Cnaeus Pompejus was in hetzelfde jaar als Cicero
geboren en nog iets jonger.
2) De Divinatione , 1. 33 , 72. Het is echter zijn broeder Quintus ,
die dit verhaalt en als een bewijs voor de waarde der wigchelarij aanhaalt.
Hij zelf wederlegt hem , in het tweede Boek , c. 30 , § 65 , het
voorval wel bevestigende , maar den gelukkigen uitslag niet aan den
raad van den wigchelaar , maar aan het beleid van aen veldheer clan.
kende.

72 LETTERKUNDIG LEVEN
89 v. C. g. tot Mucius den Augur teruggekeerd , was
Cicero spoedig getuige der eerste uitbarsting van den
burgerkrijg, toen Sulla in 88 v. C. g. Marius, die
hem het opperbevel in den oorlog tegen Mithridates
wilde ontnemen, verdrijvende, met geweld de stad
binnentrok, bij Welke gelegenheid Scaevola, volgens
Valerius Maximus, zijne standvastigheid zou hebben
bewezen, door te weigeren zijne stern te geven, om
den redder van Rome (in den Cirnbrischen krijg)
vogelvrij te verklaren Zekerder is het, dat hij in
hetzelfde jaar overleed en Cicero zich toen tot een
jonger bloedverwant van hem, die denzelfden naam
droeg, den zoon van Wen Mucius , die tegen Tibe-
rius Gracchus geeu hevige maatregelen had willen
nemen, begaf.
Gedurende zijn verblijf bij den Augur had Cicero
ongetwijfeld zijne Rhetorische oefeningen voortgezet,
Nog leefde Antonius en was het forum niet van
de meeste zijner sieraden beroofd. Toch was het
niet zonder belang voor de verdere ontwikkeling van
den jongeling, dat hij nu, verrijkt door de lessen en
mededeelingen, die de grijze staatsman en regtsge-
1) „Dispulsis prostratisque inimicorum partibus , Sulla occupata urbe
senatum armatus coggerat , ac summa cupiditate ferebatur , ut C. Marius
quam celerrime hostis judicaretur. Cujus voluntati nullo obviam
ire audente , solus Scaevola interrogatus de hac re , sententiam dicere
noluit. Quinetiam truculentius sibi minitanti Sullae : Licet , inquit ,
mihi agmina militum , quibus curiam circumdedisti , ostentes ; licet
mortem identidem miniteris , nunquam tamen efficies , ut propter exi-
guum senilemque sanguinem meum , Marium , a quo urbs et Italia
conservata est , hostem judicem." Val. Max. Factorum Dictorumque Memorab.
III. 13 , 5.

VAN M. T. C CER 0. 73
leerde Mucius hem gedurende een tijdvak van twee
jaren konde geven, onder de bijzondere leiding kwam
van den Pontifex , die vroeGer meest alle eerambten
met den redenaar Crassus gelijktijdig bekleedde, en
tevens met hem op zulk eerie wijze op het forum of
in den Raad wedijverde, dat Gelijk deze de grootste
regtsGeleerde onder de redenaars, hij de beste redenaar
onder de regtsgeleerden genoemd werd 1). Terwij1
hij door den jongeren Scaevola dus nailer tot het
practische leven en een zelfstaiidig optreden op het
forum werd gebragt, was bet er zoo ver af, als of
zijne regtsgeleerde studien hierdoor zouden hebben
geleden, dat hij in tegendeel in den Pontifex een wetenschappelijk
gevormd reGtsgeleerde, en onder zijne
leerlingen de beste juristen van Rome vond. Ook
door zijne schriften bevorderde deze Scaevola de ontwikkeling
der Romeinsche regtsgeleerdheid; zoo als.
door zijn opstel over de Cautio Muciana en een Liber
waaruit nog bet een en ander in de Pandecten
is bewaard gebleven , alsmede door achttien boeken
over het Burgerlijk Regt, die aan Pomponius, Laelius
Felix, Modestinus en Servius Sulpicius aanleiding tot
aanteekeningen en verbeteringen gaven. Onder zijne
1) Brutus , 39 , 146. „ Ut eloquentium juris peritissimus Crassus ,
jurisperitorum eloquentissimus Scaevola putaretur." cet. vgl. de Offic. I .
32, 116. De Orat. I , 37 , 170. Ibid. 39 , 180. Geboren omtrent het jaar 140
v. C. g. was hij waarschijnlijk bijna dertig jaren jonger dan de Augur.
Hij komt in de geslachtlijst der Mucii , bij Orell , Onom. Part. 11,
pag. 404 (No. 8) , een leeftijd jonger voor dan de Augur (No. 7). Als
ambtgenoot en vriend van Crassus had de Pontifex zeker reeds den
jeugdigen Cicero leeren kennen.

74 LETTERKUNDIG LEVEN
leerlingen behoorden C. Aquilius Gallus, B. Lucilius ,
S. Papirius , C. Juventius. Hoe kon bet anders of
Cicero , reeds zoo wel voorbereid zich tot den Pontifex
beg-evende , moest in zulk een kring- eene meer
dan gewone kennis van het Regt verkrijgen '). Nooit
toch had een enkel 8eslacht zoo veel mannen 'door
jurispruden tie vermaard voortgebragt, en de wetenschap
van het regt zoo bevorderd. Hiervan getuigen
buiten de Romeinsche schrijvers ook die van latere
eeuwen , na het gelijktijdig herleven der oude letteren
en der gezonde beginselen van het burgerlijk regt,
opgetreden 2).
•••••••••.
1) Van Cicero's regtskennis getuigen inzonderheid zijne Boeken de
Legibus en zijne Redevoefingen , al veroorloofde hij zich , waar het
hem dienen kon , de Jurisconsulti met hunne formulae te bespotten.
Aan hem wordt zelfs een werk , de jure civili in artein redigendo , dat
verloren is , toegeschreven. Zie Bachius , Hist. jurispr. Rom. II. 2 , 43,
blz. 259; waar hij onder anderen zegt. Librorum Ciceronianorum lectio
, quoniam in aliis veteribus auctoribus omnibus tot ac tantae non sunt
uris veteris reliquiae, vel potius copiae , quantae in hoc uno , commenanda
est diligenter its , qui jus civile , cum lande , percipere cupiunt."
2) Blz. 67 noemden wij eenige schrijvers , die over de Mucii handelden;
de Libri Definitionum van den Pontifex zijn door Pomponius toe-
gelicht , zijne andere geschriften door Laelius Felix , Modestinus en
Servius Sulpicius. De laastgenoemde was ten tijde van Cicero een der
grootste regtsgeleerden te Rome. Hij was gevornid door Lucius Balbus
en Aquilius Gallus , beide leerlingen van Scaevola , in wiens werken
hij evenwel zoo veel berispt , dat zijne Notae ad Q. Mucium , Reprehensa
Mucii Scaevola capita heeten. Pomponius verhaalt, (L. 2 , § 43. Digest.
De Origine Juris ,) dat Servius eeninaal Scaevola raadplegende , en zijn
antwoord niet begrijpende , het verwijt zou hebben moeten hooren , dat
het schandelijk was voor een aanzienlijk patricier , die pleitzaken. be-
handelde , het regt zelf niet te kennen; 't geen hem zoo had getroffen
dat hij zich met ijver op de regtsgeleerdheid had toegelegd. Het leven
van Mucius P. F. is beschreven door Majansius, in Fragm. Jurisc.
Tom. I. pag. 169 seqq. waar tevens de overblijfselen van zijne boeken
over het regt zijn verzameld en opgehelderd. Zie Bacillus , 1. 1. pag.
265, seqq.

VAN M. T. CICERO. 7t
Leerde Scaevola Cicero het Regt volgens vaste
beGinselen, hij gaf hem te gelijker tijd het voorbeeld
om volgens vaste beginselen regtvaardig te handelen
Reeds in het jaar 94 v. C. U. had bij het schoonste
voorbeeld van regtscliapenheid gegeven , door als Proconsul
in Klein-Azie alle uitgaven voor zich zelven
en zijn gevolg uit eigen middelen te bestrijden , en
terwiji hij een eenvoudig en sober leven leidde, met
onbuigzame regtvaardigheid het wingewest uit de vorige
ellende tot verademing te brengen. Niet gemakkelijk
viel hem de volvoering van dit Grootmoedig
voornemen, door de hebzucht der publicani uit den
Romeinschen yidderstand, die toen te . Rome de regtsspraak
in handen had en zich wreekte op zijn legatus
Publius Rutilius. Deze voortreffelijke kweekeling
van den ouderen Pontifex Mucius 1), die hem.
in Azie getrouw had ter zijde gestaan, om alle onregt
en onderdrukking to weeren, moest door ballingschap
voor zijn eerlijk en moedig gedrag boeten. Zijn
regtsgeding zelf brags evenwel zoo duidelijk de deugd
en burgermoed van den Proconsul en zijn waardigen
Legaat, met de baatzucht en schelmsche streken der
aanklagers en regters aan bet licht, dat zijne veroordeeling
zelve de schoonste lofspraak op zijn gedrag
was 2 ). Die lofspraak behoefde Mucius niet, voor
wien de dankbare bevolking van het wingewest reeds
1) }Iij was de vader van den Pontifex , die meer uitsluitend dien naam
draagt , en wordt bij Bachius vermeld L. IL c. 2. § 31 , bij Orell in
Onom. II. blz. 404, No. 6. van hem spraken wij blz. 66 env.
2) Zie Stuart, Rom. Gesell. D. VIII blz. 337 env. op het jaar 91 (92).
v. C. g.

76 LETTERKUNDIG LEVEN
een feestdag, naar zijnen naam Mucia enoemd, had
ingesteld, die zelfs door den gezworen vijand van
Rome, Mithridates, werd geeerbiedigd, en wien reeds
een raadsbesluit tot voorbeeld voor andere landvoogden
had gesteld, toen hij , na slechts zeven maanden
in Azie geweest te zijn , was teruggekeerd om de
schatkist niet te bezwaren, maar een gerust geweten
was Rutilius ten troost in zijne ballingschap, waaruit
hij weigerde terug te keeren, toen Sulla hem het we-.
derzien der in bloed drijvende stad had aangeboden.
Bij de lijkstatie van Marius , in het begin van het
jaar 86 v. C. g. werd de boven alle aanklagten verheven
Mucius zwaar gewond, en de snoode Fimbria
had de onbeschaamdheid hem, toen hij naauwelijks
hersteld was, voor het gerigt te dagen , orndat hij
zich niet doodelijk had doen grieven 1). Slechts vier
jaren mogt Scaevola nog voor de wetenschap en
zijne leerlingen leven. In het jaar 82 v. C g. werd
hij het slagtoffer der wreedheid van den jongen C.
Marius 2); toen Damasippus op zijn last een aantal
raadsheeren liet vermoorden, werd ook de Pontifex
voor het altaar van Vesta, in wier tempel hij eene
toevlugt gezocht had, doorstoken 3) :
1) ,, Quum ab eo quaereretur , quid tanden accusaturus esset eum ,
quem pro dignitate ne laudare quidcm quisquam satis commode posset ,
ajunt , hominem , ut erat furiosus , repondisse , quod non totum telum
corpore recepisset." Cic. pro S. Roscio Amerino , XII. 33.
2) Deze was een aangenomen zoon van Cajus Marius , maar van zijne
verdere betrekkingen is weinig met zekerheid bekend.
3) Zie Stuart , Rom. Gesch. D. IX. blz. 107 , en de Schrikers daar
wangehaald.

VAN M. T. CICER o. 77
Nec te tua plurima , Panthu ,
Labentem pietas , nec Apollinis infula texit ')
Merkwaardig is het, dat in de laatste jaren der
ten val neigende Republiek , terwij1 weelde en overdaad
alle ondeujden teelden , de wingewesten door
Romeinsche landvooglen werden leeggeplunderd en.
bedorven , de banden tusschen burgers en bondgenooten
losgereten , Rome zelve tot een schouwplaats
verstrekte van kuiperij en geweld , burgerkrijg en
broedermoord , te midden van het zedebederf en ongehoorde
g-ruwelen , zich mannen vormden . even
achtbaar door hunne vaderlandsliefde en burgerdeugd
, als door hunne ontwikkeling en bekwaamheid
, die in de aanzienlijkste betrekkingen geplaatst,
met luister en glans omgeven , niet afkeerig van
kunstgenot en luxe , eene degelijkheid en vastheid
van karakter behielden, de schoonste dagen der
Republiek niet onwaardig.
Als een telg uit betere gewesten trad hun de Wijsbegeerte
tegen, die terwijl schaamte en refit de aarde
verlieten, aan het geteisterde Italie eenige lafenis
kwam schenken, bereidvaardig om alien te troosten
en te sterken, maar verdacht bij het yolk, gehaat bij
de bedorven grooten, siechts in de woning van eenige
weinige edelen toegelaten, om daar in een kleinen
kring licht en warmte te verspreiden, het oog te verhelderen,
het hart te verbeteren en zoo den geheelen
1) Woorden van Aeneas , bij den moord van den priester van Phoebus
in Virgilii Aeneide , 11. 429 seq.

78 LETTERKUNDIG LEVEN
ondergang der zedelijkheid en deugd te verhoeden bij
een nog altijd krachtig yolk, bestemd om eenmaal,
met hooger licht bestraald, Europa aan de barbaarschheid
te ontrukken. Door haar ontwaakte in
de harten dier edelen een hooger bezef van pligt en
menschenwaarde, dat hen met Romeinsche vastheid
en beradenheid pal deed staan te midden van de
verleiding van grootheid en weelde, wederstand deed
bieden aan de eischen van een wuft en opgeruid emeen,
aan de heerschzucht en kuiperij der grooten ,
hen ook in ballingschap en armoede troostte en bemoedigde,
en platen den jammer der tijden en de
nukken der fortuin deed verdragen.
Ofschoon Cicero aan den invloed der Pythagoraei
in Latium veel gewigt hecht 1 ), erkent hij, dat hem
voor de dagen van Laelius en Scipio Been beoefenaars
der wijsheid in dat gewest bekend zijn. Uit de
keuze der Atheners, toen zij in den jare 113'5 v. C. g,
tot een gezantschap naar Rome het oog sloegen op
den Stoischen wijsgeer Diogenes, den Peripateticus
Critolaus en het hoofd der derde Academie Carneades,
maakt hij de gevolgtrekking, dat bij eenige voornarne
Romeinen toen de zucht naar wijsbegeerte reeds was
opgewekt, die zij evenwel meer practisch toepasten,
dan wetenschappelijk bestudeerden 2). Arnafmius zou
het eerst de leerstellingen van Epicurus, gemakkelijk
te bevatten en aanlokkende door de voorstelling van
zinnelijk genot, te Rome hebben verkondigd, naar
van de echte Socratische wijsbegeerte, door de Peri-
1) 'fuse. IV , 2, 4. 2) Ibid. 3, 5.

VAN M. T. CICER o, 79
patetici grootendeels behouden , door de Stoicijnen
met eenige wijziging verkondigd , voor de jongere
Academie thans tot een voorwerp van redetwist geworden
, werd te Rome nog weinig werk gemaakt.
De twijfelzucht , die uit den mond van Carneades
zich deed hooren , moest de deftige en ernstige leden
van den Raad ergeren en verontrusten , maar voor
den edelen ernst der oude Academie, voor de strenge
zedeleer der Stoa was het beste deel der hoogere
standen niet ongevoelig. De Prudentia , Fortitudo,
Justitia, Temperantia waren Been vreemde Goden te
Rome, de oude Republiek steunde op hare bescherming,
en nog was bet vuur op hare altaren niet geheel
gedoofd. Welkom kwamen dus zoo vele harer
priesters , als met waardigheid wisten op te treden en
den regten toon in de wereldstad aan te slaan, om
de zonen van ben , die naar hare stem luisterende de
volkeren- bestuurden, tot hare tempels terug te brengen.
Staatsbeleid en regtsgeleerdheid stonden in het
midden der tweede eeuw v. C. g. in bet hoogste aanzien
en verzekerden aan hare bevorderaars den toegang
tot het huis en bet hart der eerste mannen van
den Staat. been wijsgeer of schrijver kon derhalve
hun meer welgevallig zijn dan de Veldheer en Staatsman
, die bekend met het innerlijke leven der Staten
, met de vvetten en regeringsvormen van Afrika,
Griekenland en Rome , beter dan nog eenig Griek
of Romein de redenen van de opkomst en het verval
van Carthago en Griekenland bespied had, en
met helderer doorzigt wist aan te wijzen, wat
Rome zoo hoop boven alle volken der aarde had
verheven, wat deze stad tot de 'gebiedster der be-

80 LET TERKUNDIG LEVEN
kende wereld bad gemaakt , dan de diepdenkende
wijsgeer, die bun staatswezen beschreef en opmerkzaam
maakte op die bewonderenswaardige en hechte
vereeniging- van het monarchale, aristocratische en democratische
beginsel, dat nog langen tijd hun gebied
kon doen voortduren , maar wier ontbinding den
ondergang der rnagtige Republiek zou voorafgaan.
De goede zeden en de eerbiediging der wetten ,
de eerlijkheid en onomkoopbaarheid worden dan
ook door Polybius als hoofddeugden in den Romeinschen
Staat bewonderd 1), ja, het bijgeloof des yolks
beschouwt hij van de gunstigste zijde, als strekkende
om door eerbied voor den eed oneerlijkheid in het
bestuur der geldmiddelen to weren 2). Voorspelde
hij evenwel , dat ook Rome's magt eenmaal, gelijk
die van alle vroegere Staten zou bezvvijken, hij
deed dit op eene wijze, die de aandacht der Romeinen
in het algemeen moest trekken. Hij weer in
de eerste plaats de hoofden van het Gemeenebest
op de ondeugden, door de weelde, de eerzucht en
hebzucht der aanzienlijken geteeld , de bij het yolk
geboren tegenzin en het verzet tegen de oyerheid
en haar gezag, de ontstaande zucht naar eigen magt
en onmatigen invloed, waardoor de gedaante van de
Republiek moest veranderen en de Staat den schoonen
naam zou verkrijgen van vrijheid en volksgezag - ,
maar in der daad tot den jammerlijksten toestand
vervallen der heerschappij van het onbeschaafde gepeupel
3).
1) L. VI. 47. et. 66. 2) L. VI. 16. 3) L. VI. 67.

VAN M. T. CICERO. 8 I
Zulke lessen moesten weerklank vinden in het gemoed
van hen , die door geboorte en opvoeding niet
vooringenomen waren met de volksregeering en de
beginselen der kwalen , door den Griekschen Staatsman
geschetst , in hun vaderland reeds zagen ontkiemen
1) , hen aandachtig doen luisteren naar de
ontvouwing der oorzaken van het verval der Grieksche
Staten, wier diepe vernedering, door eigen zwakheid
en verdeeldheid veroorzaakt, hij aanschouwd
had. Toonde hij hun aan, hoe Been blind toeval de
zege van Rome op hare mededingster, het rijke en
naar rijkdom dorstende Carthago, had beslist, maar
Rome's staatsinrigting en burgergeest, het evenwigt
van magt, met de eerlijkheid en goede trouw der
hestuurderen, dan moest de jeugdige zoon des overwinnaars
van Perseus '), kleinzoon in den bloede
van Aernilius Paulus, die het slagtoffer werd van
Varro's verheffing en roekeloosheid, door adoptatie
van Scipio den Afrikaner, die Hannibal uit Italie
deed terug keeren en Rome's_ grootsten vijand bij
Zama versloeg, maar zelf door de ondankbaarheid
des yolks getroffen zijn laatste levensdagen to Liternum
sleet, — zich wel inzonderheid door den man
voelen aangetrokken, van wien hij zulke voortreffe -
1) Cic. de Rep. L. I. 19 , conf. ibid. c. 42 seqq. ,expressa e Plat.
Rep. Lib. VIII. c. 10 et 13. Schoon drukt dit Cicero ook uit met de
woorden van Scipio , de Rep. III. 29,41 : „Etsi nobis , qui id aetatis sumus,
evigilatum fere est ; tamers de posteris nostris et de illa immortalitate
rei publicae sollicitor."
2) Het Leven van Paulus Aemilius , door Plutarchus , leert ons , welk
uitstekend voorbeeld Scipio a,an zijn vader had die ook aan hem en zija
broeder Maximus , zijne letterlievende zonen , uit den buit op Perseus
behaald niets anders clan diens boekrollen afstond: zie ald. cap. 2$.
8

82 LETTERKUNDIG LEVEN
lijke zaken, op eene voor hem zoo streelende wijze
kon vernemen. Hunne vriendschap duurde tot het
overlijden van den Afrikaner onafgebroken voort.
Hem was Polybius de vergunning om te Rome te
blijven verschuldigol, terwiji de overige Achaeers in
de steden van Italie verdeeld werden. De wijsgeer
wijdde zich dan ook geheel aan den veldheer , vergezelde
hem op zijne togten , ook , volgens souamigen
, bij het beleg van Carthago en zag eerst
na het overlijden van den vriend zijn vaderland
.weder.
Scipio tot hem getrokken niet minder door overeenstemming
van denkwijze, dan door gevoel voor de
uitstekende levenswijsheid van den in de Socratische
school gevormden Staatsman , gaf zich op zijn achttiende
jaar geheel aan zijne leiding over. „Met hem
levende ", zegt Diodorus Siculus, „ en alle deugden
ijverig najagende, overtrof hij niet alleen zijne tijdgenooten
, maar ook alle ouderen van jaren verre in
ingetogenheid, regtschapenheid, grootheid van ziel
en ganschelijk in zedelijke voortreffelijkheid 1). Geen
wonder dan ook dat een jongeling, die gelijk hij
den naam der Scipio's met dien der Aemilii vereenigde,
aan Romeinsche zelfstandigheid en grootheid
van ziel ook Grieksche heschaving en- wijsbegeerte
paarde 2), eene onniiskenbare meerderheid boyen
zijne medeburgers verwierf, die onwillekeurig
1) Diodor Sicul. Exc. de virt. et vitiis , ed Wess. IL pag. 586. conf.
Polyb. Exc. XXXII, 9.
2) Door Polybius werd Scipio met de Schriften van Plato bekend;
maar Xenophon schijnt hem sterker aangetrokken te hebben.

VAN M. T. dICER ow
eerbeid vorderde , maar hem toch zoo weinig tot
stuitenden overmoed deed vervallen dat volgens
zijn zeggen , gelijk men paarden , door veelvuldigen
strijd verwilderd en overmoedig geworden, liet ternmen
om ze weer handelbaar te maken, men zoo
ook menschen , die door voorspoed den teugel afwierpen
• en zich overmoectig verhieven , als in het perk
(g-yrus) der rede en leering moest leiden , om de
zwakheid der menschelijke grootheid en het wankelbare
der fortuin te aanschouwen 1). Van die zachtere
stemming des gemoeds bij den jeugdigen veldbeer
getuigen zijne innige vriendschap met Laelius
den wijze , wien hij altijd de eerste plaats in den gemeenzamen
omgang plagt te geven 2) , zijn edelmoedig
gedrag jegens zijn broeder 3) moeder en bekenden
4) , zijne tranen bij de verwoesting van Carthago,
waartoe hij gezonden was maar niet had geraden
de persoonlijke hoogachting , die de bekende tegenstander
der volkspartij bij het yolk' in zulk eene
mate verwierf, dat nimmer eene Romein met opregter
teekenen van eerbied en bewondering door
het yolk ten grave werd gedragen.
Polybius stond echter bij• zijne verkondiging der
Grieksche wijsbegeerte in den kring van Scipio en Laelius
niet alleen. Twaalf jaren ongeveer na zijn komst
te Rome , kort na bet vertrek van Carneades, Crito-
1) Cic. de Offic. 1, 26, 90. Dit leerde hem ook de geheel practische
Geschiedenis van Polybius. 2) Cic. de Rep. I, 12 , 18.
3) Zie Plut. Vita Pauli Aem. in fine. Cic. Parad. VI. 2, 48.
4) „ Nunquam se ille Philo, nunquam Mummio anteposuit , cet."
De Amicit. 19, 69.
8*

84 LETTERKUNDIG LEVEN
laus en Diogenes , begaf zich derwaarts Panaetius
een der voornaamste volgelingen van Zeno. Hij
week van de leerstellingen der Stoa in belangrijke
punten af, en steeds van Plato , Aristoteles , Xenocrates
, Theophrastus , Dicaearchus sprekende, kwam
hij veel nailer tot de oude Academische en Peripatetische
wijsbegeerte 1). Niet geheel onbekend was
hij met de behoefte der Romeinen en den geest die
in de eerste kringen heerschte. Zijne onderwijzers
Crates van Mallus , Diogenes van Babylonie (eigenlijk
uit de stad Seleucia) en Carneades hadden Rome
bezocht. Crates was omstreeks het jaar 169 v. C. g.
door Attains, koning van Pergamus , voor zijne belangen
, naar Rome gezonden en daar langer gebleven
dan hij bedoeld had. Door de opening van een
riool gevallen, brak hij een been , en gedurende den
tijd van de genezing hield hij voorlezingen en onderwees
de Romeinen, niet alleen in de Stoische
wijsbegeerte , maar ook in de spraakkunst , waarin
hij bij uitstek bedreven was 2).
Diogenes en Carneades behoorden onder de gezanten
, door de Atheners, in het jaar 155 v. C. g.
naar Rome gezonden , om ontslag to bekomen van
de boete , hun door den Senaat opgelegd voor bet
verwoesten van Oropus 3). Diogenes vond daar voor
de leerstellingen der Stoicijnen door zijn bescheiden
voordragt 4), een geopend oor , inzonderheid bij Lae-
nnnn•••••
1) Vgl. Cic. de Finib. IV : 28 , 79.
2) Sueton. de Illustribus Grammaticis , c. 2. vgl. v. Lynden , de Panaetio
pag. I8 , sqq,
3) A. Gellius, VII. 14.
4) „Tum admirationi fuisse ajunt Rutilius et Polybius philosophorum

VAN M. T. C I C R O. 85
lius, den vriend van Scipio Aemilianus 1). Panaetius
vergezelde den Afrikaner op eene buitenlandsche
reis, naar Egypte , in het jaar 143 v. C. g. en wend
later de leermeester der beide schoonzonen van
Laelius, Cajus Fannius en Quintus Mucius Scaevola
(Augur) , van Quintus Aelius Tubero den zoon
van Aemilia, Scipio's zuster 2) , van Publius Rufus,
Marcus Vigellius, Sex tus Pompejus, Aulus Virginius,
van Lucius Lucilius, Quintus Lucilius Balbus en
van Lucius Furius Philus , alien uit de werken
van Cicero bekend.
Deze groote opgang der grondbeginselen van Panaetius
is gedeeltelijk hieruit te verklaren, dat hij
merkelijk afweek van de hardheid en gestrengheid
der Stoicijnen , en in zijne voordragt hunne spitsvondigheid
en dorbeid vermeed, met andere woorden ,
dat hij eene leer verkondigde, waarvoor de edelste
trium sui cujusque generic facundiam. Violenta , inquiunt, et rapida
Carneades dicebat , scita et teretia Critolaus , modesta Diogenes et sobria."
Gellius , 1. 1.
1) „Nam Laelius primo Diogenem , delude Panaetium , audivit ;
ut Cicero testatur , de Finibus , II , 8 (24) : et Scipio idem amici
tenuit studium. Et ut fortis et virilis stoicorum doctrina congruebat
moribus Romanis , ita dicendi genus Diogenis moderatum conveniebat
cum levitate et mansuetudine Laelii ". Disput. de Panaetio Rhodio ,
praes.. Wyttenb. F. G. van Lynden , 1802 , pag, 30. conf. Cic. de Finib.
IV. 9 , 23. Pro Murena , 31, 66. Tusc. I. 33 , 81. Dat hij gelijktijdig
met Polybius bij Scipio in vriendschap stond blijkt uit Cic. de Rep.
I. 21, 34. „ Persaepe cum Panaetio ,disserere solitum , coram Polybio".
2) Dies et noctes virum, summa virtute et prudentia videbamus philosopho
[Panaetiol cum open am daret , Q. Tuberonem"; zegt Crassus
bij Cicero , de Oratore In. 23 , 87. Over de overige leerlingen van
Panaetius te Rome, spreekt van Lynden , lz. 50-55 , met aanhaling .
der plaatsen bij Cicero.

86 LETTERKUND1G LEVEN
inanneti in den Romeinschen staat rijp waren, zonder
door den vorm en de voordragt hun gevoel
practischen zin te beleedigen 1). Zijne geboorte en
opleiding, zijne reizen en ondervinding hadden hem
boven de school verheven, maar nog meer de omgang
met de schrandere en verstandige staatsmannen
en legerhoofden , waarmede hij te Rome in de meest
vertrouwde vriendschap kwam , naar wier denkwijze
hij zich onwillekeurig in sommige opzigten schikte ,
en wier wereldburgerschap hem vele zaken uit een
meer practisch oogpunt deed beschouwen. Zoo mishaagde
hem de «noiOem en civoriffic, der volgelingen
van Zeno 2), twijfelde hij in strijd met de
leer der Stoa aan de waarde der orakels, verwierp
hij de voorspellingen de starrewigchelaars 3) , erkende
dat men als staatsman en veldheer de genegenheid
der menschen niet kan ontberen 4); duidde hij het
den redenaar niet ten kwade, somtijds hetgeen waarschijnlijk
, niet hetgeen waar was te verdedigen 5) ,
vergunde den zedeleeraar 't geen nuttig scheen tegen
1) „Jam quum Panaetius Stoic= quidem doctrivam teneret, sed. ita ,
ut eam multis partibus ex illa priorum tristitia et duritie, ad. Veterum
Socraticorum, Academicorum, Peripateticorum suavitatem relaxaret, disserendi
elegantia et °rani literarum lurnine exhilararet; ipsam tamen vitam
,activam, secundum ,Stoae decretum, contemplativae praeponeret, secus
ac reliquae sectae excellentiam vitae in contemplatione ponentes , cet."
van Lynden de Panaetio„ pag. 90.
2) A. Gellius, XII , 5 , 16.
3) Cic. de Divinatione I. 3 , 6. Ibid. 7, 12. II. 42, 38 , coll. 47, 97.
Academ. II. 33, 107.
4) Cic. de Offic. II. 5.
5) „ Judicis est, semper in causis verism sequi: patroni nonnunquam
verisimile , etiarn si minus sit verum , defenders; quod scribere (praesertim
cum de philosophia scriberem) non auderem , nisi idem placeret
gravissimo Stoicorum Panaetio". Cic. de Offic. II. 14, 31.

VAN M. T. CICERO: 8.7
hetgeen eerlijk scheen in de schaal te leggen 1) ,
en handelde in 't algemeen over de zedepligten
op eene • meer populaire dan schoolsche wijze. Had
de wijsgeer van Rhodus denzelfden afkeer van de
onverzettelijkheid en stugheid der Stoicijnen als
Cicero, hij keurde evenzeer de scherpheid der uitspraken,
als de spitsvindigheid in het redentwisten
af, en was in het eene zachter, in het andere helderder
2).
in hoeverre Cicero in zijne jeugd met de schriften
van Panaetius bekend werd, is onzeker, maar on-
1) Cic. de Offic. III , \ 2 , 7. Hier tegen schijnt echter zijn gemoed ,
of de vrees om de Stoicijnen te ergeren , te zijn opgekomen. Hij
liet althans dit gedeelte in de pen , ofschoon hij nog dertig jaren leefde
, nadat hij over het eerlijke en het nuttige afzonderlijk had gehandeld
, volgens de getuigenis van zijne leerling Posidonius. zie Cic. de
Oft 1. 1. § 8 seq. Ook deze schreef tot verwondering van Cicero over
die tegenstelling mar met weinige woorden : „ quern locum miror a
Posidonio breviter esse tactum in quibusdam commentariis." lbid. § 8.
(teen ander Stoicus waagde er zich aan ; 't geen Publius Rutilius Rufus
toeschreef aan de voortreffelijkheid van den inhoud der eerste boeken
die niemand zou hebben durven voltooijen „ Ut nemo pictor esset inventus
, qui Coae Veneris earn partem , quam Appelles inchoatam reliquisset
, absolveret : (oris enim pulchritudo reliqui corporis imitandispem:
auferebat :) sic ea , quae Panaetius praetermisisset et non perfecisset
, propter eorum quae perfecisset , praestantiam , neminem esse
persecutum". Ibid. § 10. Cicero konde dit als Academicus en eclecticus
doen: „ Nobis autem nostra Academia magnam licentiam dat, ut quadcunque
maxime probabile occurrat, id nostro jure liceat defendere".
L. 1. 4, 20. vgl. ook cap. 7. § 34. cap. 10 , § 40. cap. 12, § 50. Nooit
was evenwel bij de Socratische wijsgeeren het gevoel voor zedelijkheid
zoo laag gezonken, dat zij meenden dat er strijd konden bestaan tusschen
hetgeen eerlijk (betamelijk) en hetgeen nuttig was , of dat iets ,
dat schandelijk was, nuttig kon zijn. Zie o. a. de Offic. III, 3, 11.
Ibid. 7 , 34.
2) Cic. de Fin. IV. 28 , 79. conf. A. Genius XII , 5. Zie vender
vooral Cic. de Divinat. I. 3 , 6. Ibid 7, 12, II. 52, 48 , 88 , Academic.
II. 33 , 107. Confer. Lynden. de Panactio , pag. 70 , sq.

88 LEI"I'ERKUNDIG LEVEN
loochenbaar is 's mans invloed op de denkwijze der
aanzienlijkste Romeinen van zijnen tijd, en door
deze op hunne vrienden en leerlingen , waaronder
zij vooral behoorden , in wier kring Cicero werd opgenomen.
Hun onderwijs had hem vroegtijdig gewapend
tegen de verleidelijke strekking van de leerstellingen
der Epicuristen, en leerde hij die door
Phaedrus en Patro naauwkeurig kennen , zij bleven
op zijn gemoed geen bestendigen invloed behouden I.)
De Socratische geest, die door Polybius en Panaetius
in den kring van Scipio en Laelius was opgenomen
, bij een volgend geslacht door Posidonius
gevoed en versterkt , had een school van regtsgeleerden
, staatsmannen en redenaars gevormd , waaruit
onder gunstige omstandigheden iets uitstekend
groots en verhevens konde voortkomen. Maar niet
ligt had eenig Romein zoo ver zijne tijdgenooten overtroffen
, nimmer was Cicero voor volgende geslachten
de voorganger en leidsman tot waarheid en deugd
geworden, nooit had hij Demosthenes als redenaar
naar de kroon gestoken, indien niet ter regter tijd ,
toen hij reeds door vroegtijdige ontwikkeling en veelzijdige
beschaving , voor hooger kennis vatbaar was ,
de Academie een tolk tot hem had gezonden , geschikt
boven anderen om hem voor Plato's wijsbegeerte .
in te nemen , zijn geest door de echte Socratische leerwijze
te zuiveren , dien voor waarheid en deugd geheel
en al te winnen. Deze tolk was de wijsgeer Philo.
1) Daar de leer van Epicurus de beginselen der zedelijkheid , en
daarmcde tevens der op burgerdeugd steunende Staten ondermijnde ,
is het niet te verwonderen , dat Cicero van haar afkeerig was. Velen
oordeelen zelfs , dat hij Epicurus geen regt , liet wedervaren. Zie o. a.
Baehr , Gesch. der ROm. Literat. § 297.

VAN M. T. CICERO'. 89
Gelijk tot Hercules op den driesprong , voordat hij
eene beslissende keuze had gedaan , welken levensweg
hij zou inslaan , twee vrouwen naderden , door
kleeding, blik en taal zeer onderscheiden 1) , dus kwamen
ook tot Cicero in het gewigtigste tijdstip des
levens de. Wellust en de Deugd , om hem of naar
de liefelijke tuinen van Epicurus , of naar de statige
wandeldreven der Academie te leiden. , Tot welzijn
en verheerlijking van zijn vaderland koos hij den
steilen en moeijelijken weg der deugd en werkzaamheid
, en liet zich zelfs door het voorbeeld van
zijnen edelen vriend Titus Pomponius niet van het
staatstooneel tot stille en vreedzame studièn aftrekken
, of overhalen om den weg te verlaten , die hem
eenmaal tot den harden strijd voor het behoud van
de instellingen en de vrijheid des Romeinschen Staats
zou voeren , maar niet zonder zelfvoldoening en onvergankelijke
laauweren zien bezwijken 2).
Er waren , kort na Philo's komst, te Rome taken
g-ebeurd , wel geschikt om het gemoed van Cicero te
treffen en tot hoogen ernst te stemmen. De burgeroorlog
tusschen Marius en Saila was met eene woe-'
de losgebarsten , die de verborgen kwalen der republiek
in het. helderste licht stelde , de snoodste hartstogten
onbedwongen deed voorthollen en het vaderland
wonden sloeg , die het hart van den gevoeligen jonpiing
door weedom moesten doen krimpen. Door
Been vreemden of weinig bekende personen werd
in dit vreeselijk treurspel de hoofdrol gespeeld. Mari-
1) Xenoph. Mem. Soon II. 1, 21 sqq.
2) Conf. Cie. de Rep. I. 4 , 7.

90 LETTERKUND1G LEVEN
us was zijn landsman , verwant aan zijne familie en
vroeger om zijne krijgsdaden, het voorwerp zijner zangen;
de edelste slagtoffers der burgerlijke verdeeldheid
had hij sedert lang, door zijn verblijf bij de
Scaevola's , leeren kennen en hoogachten ; en deed het
tragische uiteinde van den redenaar Antonius ruwe
krijgslieden tranen storten , de verwonding van Mucius
Scaevola alle weldenkenden van verontwaardiging
gloeijen, hoe hevig moet dan niet het gemoed
van hem, die zooveel hun te danken had en hen
met kinderlijke liefde vereerde, zijn geschokt, toen
hij de laatste aandoenlijke woorden van Antonius
vernarn, toen hij de wonde van den Pontifex zelf
aanschouwde 1).
Maar zien wij ook wie de man was, die in die
donkere en rouwvolle dagen licht en troost aan het
verstand en het gemoed van Cicero zou schenken.
Het was Been gewoon leeraar der wijsbegeerte,
wiens onderwijs aan Marcus op twintigjarigen leeftijd
ten deel viel, maar een der grootste wijsgeeren van
Griekenland, die het eerst den echten Socratischen
geest in de school van Plato herstelde , aan wier
hoofd hij zelf te Athene als leerling van Clitomachus
stond, totdat hij , door den afval dier stad in
den Mithridatiscben krijg, genoopt werd met andere
voorname Atheniensers naar Rome te vlugten; zoodat
hij zelfs later, niet geheel en al ten onregte, de
stichter der vierde Academie genoemd werd. Hij
1) Van die aandoeningen hooren wij nog den treffenden nagaim in
zijn werk de Oratore , meer dan dertig jaar daarna geschreven , L. III.
1 , sqq.

VAN M. T. CICERO: 91
tech was het , die van de twijfelzucht en onzekerheid
, de spitsvondigheid en het redetwisten van Arcesilas
en Carneades , tot de bescheidene overtuiging
van Plato terug keerde, en bij voortdurend onderzoek
, niet alle geloof aan de zintuigen weigerde,
niet alle vertrouwen op zedelijke beginselen verwierp
1).
Eerst had hij de beginselen en de leerwijze van
Clitomachus, den opvolger van Carneades, in de nieuwe
Academie gevolgd en was zelfs begonnen bij zijn
onderwijs hun voetspoor te drukken , maar langzamerhand
kwam hij reeds te Athene tot eene andere
overtuiging door de duidelijkheid en overeenstemming
der zintuigen, verdroten hem de spitsvondig
heden der school , aan welker hoofd hij geplaatst
was, en begon bij tot de leer van Plato en de oude
Academie terug te keeren 2). Hiervoor durfde hij
evenwel in zijn vaderland niet openlijk uitkomen,
maar deelde zijn gevoelens slechts aan eenige vertrouwde
leerlingen mede, die hem vervolgens naar
Rome vergezelden.
Ofschoon wij Merin niet dieper mogen treden,
kunnen wij eene zaak van het hoogste belang voor
de geschiedenis der wijsbegeerte, ja der menscheid,
niet onopgemerkt latex', hoe namelijk in Rome , de
hoofdstad als het ware der Dorische Grieken, de wijsgeerige
stelsels , in Athene, de hoofdstad der Ioniers,
voornamelijk geboren, zich van de banden der school
ontsloegen, door de ondervinding en wereldkenifis
1) Zie Dr. J. .A.4 C. van Remade, Marc. Tull. Cie. rbilopl. blz. 75 env.
2) Eusebius , Praep. Evang. XIV. 9. Augustinus contra Academ. III.

92 ZETTERKUNDIG LEVEN
der staatsmannen en veldheeren eene meer practische
rigting narnen en zelfs na den ondergang der vrijheid
in het Romeinsche rijk deugden kweekten , die
van tijd -tot tijd Plato's uitspraak bevestigden , dat
dan eerst de volken gelukkig zouden zijn , als zij
door wijsgeeren geregeerd werden. Zoo had reeds
in vroeger eeuwen de school van Pythagoras, in
Ionic geboren, in Beneden-Italie wetgevers en staatsmannen
gekweekt, die hunne medeburgers tot een
ongekenden staat van orde , zedelijkheid en welvaart
bragten, en de Stoa zelve, zoo als wij reeds zagen ,
ten tijde van Scipio Aemilianus iets van hare schoolsche
eischen te Rome laten vallen , om de edelste
staatsburgers te kweeken 2).
Iloewel de naam van Philo terstond te Rome luid
klonk , is het misschien niet onmiddelijk aan de
achting voor de wijsgeerige school , aan wier hoofd
hij te Athene gestaan had toe te schrijven , dat Cice-
1) Romani philosophi „ nomen quidem a sectis habuerunt, vocati alii
Academici , alii Stoici , alii Epicurei , alii alio sectarum nomine sunt ,
nec tamen ita totos se singulari cuidam philosophandi formulae dederunt ,
ut hujus coacti terminis , in alias non excurrerent , indequc proficere
cuperent. Spirat per universam Senecae philosophiam non minus Epicuri
quam Zenonis doctrina. Et sane tota Romanorum indoles ab his
plilosophiae angustiis omninoque a scholae umbra abhorrebat. Verum
pauci eorum omnium fuerunt , qui , sicuti Plato , undecunque ad philosophandum
proficientes , quod ad philosophiae attinet principia , Socratici
essent. Aristoteles eo magis a magistro discessit , quo minus haurire
e Socratico moralis philosophiae fonte voluit : pariterque omnes , qui assequi
, Aristotelis instar , primam illam philosophiam , ipsamque sapientiam
annisi cunt , Socraticam philosophiam , quippe simpliciorem quandam ,
repudiarunt. Quo praeclarius de sua , imo vero de omni , quae consecuta
est , aetate meritus Cicero est , qui Platonem non minore , quam Arisstotelem
, honore habuit dicique ipse Socraticus non recusavit." Ph.
Guil. van Heusde , Charact. Princ. Philos. Veter. pag. 235 , sq.

V A'N M. T. C10En O. 95
ro zijn onderwijs begeerde. Was het algemeen bekend
, dat de Academici meer werk van de welsprekendheid
maakten dan andere wijsgeeren, Philo
gaf, den aard der Romeinen kennende, zoowel
onderwijs in de welsprekendheid , als in de wijsbegeerte
1) , waarbij hij ook Gebruik maakte van de
schoonste plaatsen der grieksche dichters 2), Dit
bezorgde hem waarschijnelijk de meeste leerlingen
en bekoorde ook Cicero aanvankelijk het meest,
maar spoedig werd hij getroffen en geboeid door
hetgeen Philo's onderwijs boven alles , wat hij tot
hiertoe gehoord en geleerd had , onderscheidde, den
geest en de leerwijze van Plato.
Wel was de Socratische wijsbegeerte voor zijne geboorte
tot Rome doorgedrongen , en had daar op de
beschaving en veredeling der eerste mannen in den
Staat gunstig gewerkt. Polybius, Panaetius en Posidonius
hadden reeds den grond ontgonnen en voorbereid
om edeler zaden te ontvangen. Xenophons
schriften waren aan de Romeinsche grooten dierbaar
geworden 3) , door de Stoa had zelfs de regtsgeleerdheid
te Rome eene wijsgeerige rigting gekregen,
maar de leerwijze en de schriften van Plato, Aristoteles
en hunne leerlingen waren daar nog op Beene
waardige wijze ontvouwd en verbreid. Nu evenwel
had Rome den man binnen hare muren ontvangen ,
1) Tuse. Quaest. Ii. 3 , 9.
2) Ibid. cap. 11, 26.
3) Scipio Aemilianus las dagelijks in de Cyropaedie , z. Cic. ad Q.
Fratr. I. 1 , 8 , 23. Laelius werd de wijze bijgenaamd , en nog ten tijde
van Augustus sprak Horatius van de mitis sapientia Laeli. II. Sat.
1, 72.

94 LETTERKUNDIG LEVEN
die de Academie zelve tot hare ware beginselen 'en
hare edele bestemming zoude terug voeren , en den
geest en leerwijze van Plato in voile zuiverheid en
verhevenheid zou doen kennen 1).
Een eerste vrucht van dit onderwijs zal voorzeker
geweest zijn, dat Marcus Tullius , die zooveel meer
dan zijne tijdgenooten geleerd had , nu bespeurde ,
hoe weinig hij nog wist , hoe gebrekkig inzonderheid
zijne kennis nog was in alles , wat den mensch het
belangrijkst moest zijn , de kennis van zich zelven,
de regte waardeering van bet hoogste goed. Philo
kon , als hoofd der Academie, bekend met de
Socratische leerwijze , de pottevoxli en de XaOCigat;
niet ongebruikt laten bij een jongen Romein , die
hem Theaetetus en andere edele Atheensche jongelingen
, door Plato's zamenspraken vereeuwigd
voor den geest moest brengen. Door ondervragen
en teregtwijzen zou waan en ingenomenheid met
eigen oordeel vernietigd of verzwakt worden , om
zijn geest, eenmaai van dien schadelijken ballast
bevrijd , op te heffen , en zijn gezuiverd oog tot de
waarheid zelve te keeren. Dat Philo werkelijk die
leerwijze volg- , blijkt ons uit het weinige, dat wij
bij Stobaens omtrent zijn onderwijs vernemen. Hij
vergeleek den wijsgeer met den arts , die eerst den
kranke moet bewegen om zich aan zijne geneeswijze
te onderwerpen , dan de tegenspraak van anderen
doen zwijgen, vervolgens de oorzaken der ziekte weg
nen:len , en hetgeen de gezondheid kan bevorderen
1) Zie de schrijvers , aangehaald door Dr. J. A. C. van Heusde, in
Cicer. Philopl. pag. 76, in Annot.

VAN M. T. CICERO 95
toedienen '). Zoo moest men ook bij bet onderwijs
handelen ; eerst de valsche meeningen uitroeijen
door welke het verstand wordt beneveld , vervolGens
gezond voedsel aan den geest geven , en hem bet
onderscheid van red en kwaad leeren beseffen.
Door vroegere studien was bet verstand van Cicero
reeds gescherpt en geoefend 2) , het kwam er nu
op aan , de liefde tot de waarheid, tot het schoone
en goede op te wekken en te ontwikkelen , het oog
der ziel bij hem te reinigen en op waardige voorwerpen
te vestigen. Dit ontbrak aan de meeste talentvolle,
beschaafde, welsprekende jonge staatsmannen.
te Rome. Quintus Hortensius b. v. had van
de natuur een uitstekenden aanleg tot wel spreken
ontvangen , een buitengewoon groot geheugen , vlugheid
en gevatheid van geest, door vlijtige oefening
en naauwlettende zorg aangekweekt , maar het ontbrak
hem aan wijsgeerige ontwikkeling ; van de studie
der wijsbegeerte schijnt hij zelfs geheel afkeerir,
te zijn geweest. Dit was de reden, dat de veelbeloovende
redenaar, die reeds op negentienjarigen leeftijd
schitterend optrad, zijnen roem niet kon staan-
1) J. Stobaeus , Eclogac Ethicae , ed. Heereno , T. II. P. I. I. II.
pagg. 39 , sqq. V. van Heusde , Philopl. pag. 78 sq.
2) Hoe noodzakelijk dit is voor alien , die zich op hoogere studien
willen toeleggen. merkte hij op later leeftijd op , in de vergelijking ons
door Nonius uit zijn llortensius bewaard : „ Ut ii , qui combibi purpuram
volunt , suffieiunt prius lanam medicamentis quibusdam , sic literis
talibusque doctrinis ante excoli animos , et ad sapientiam concipiendam
imbui et praeparari decet." Edit. Ernesti IV. 2 , pag. 1092• Orell. IV.
2 , pag. 479.
3) Q. Hortensii admodum adolescentis ingenium , ut Phidiae signum ,
simul adspectum et probatum est. Brut. 64, 228.

96 LETTERKUNDIG LEVEN
de houden , ja op den mannelb ken leeftijd langzamerband
terug c iting, en zijne redevoeringen , als men die
las, minder behaagden en eindelijk geheel verloren
gingen 1).
Zijn weelderig vernuft en levendige verbeelding ,
niet behoorlijk geregeld en beteugeld door wijsgeerige
studien , deed hem tot den stijl vervallen ,
die door veel vuur en stoute beelden aan min geoefende
hoorders een tijd lang voldeed en ook bevoegde
beoordeelaars somtijds medesleepte, maar op den
duur minder kon voldoen en bij Romeinen van den
ouden stempel zelfs ergernis en walging verwekte 2),
1) „ Dicebat melius , quam scripsit Hortensius ". Cic. Orat. 38 , 132.
„ Cum haud dubie magis placeret auditus quam lectus , orationes ejus
jam seculo post pleraeqne e-vanuerunt." Ellendt , Brev. Eloq. Rom.
Hist. § 43 , pag. 108. Later schrijvers vertellen zelfs zonderlinge dingen
van de overdreven zorg , die hij aa,n zijn uiterlijk zou besteed hebben.
„ Hortensius vir alioquin ex professo mollis et in praecinctu ponens
omnem decorem; fuit enim vestitu ad munditiem curioso , et ut bene
amictus iret , faciem in speculo ponebat : ubi se intuens togam corpori
sic applicabat , ut rugas non forte sed industria locatas artifex nodus
constringeret , et sinus ex composito defluens nodum lateris ambiret.
Is quondam cum incederet elaboratus ad speciem , collegae de injuriis
diem dixit: quod sibi in angustiis obvius offensu fortuito structuram
togae destruxerat , et capitale putavit quod in humero suo locum rugs
mutasset." Macrob. Saturn. II. 9. Moge dit verhaal verzonnen
zijn , het toont dat het verwijt van Torquatus , door A. Gellius vermeld ,
niet geheel en al uit de lucht was gegrepen. Zie Noctium Attic. I. 5.
Meer dan alle vertellingen geldt het oordeel van Cicero , dat aan fortensius
bepaald den Aziatischen stijl toeschrijft , als men weet wat hij
daaronder verstaat, en zich zijne schoone voorstelling to binnen brengt
uit den Brutus : „Nam ut semel e Piraeeo eloquentia evecta est , omnes
peragravit insulas , atque ita peregrinate tota Asia est, ut se externis
oblineret moribus , omnemque illam salubritatem Atticae dictionis ,
et quasi sanitatem perderet , ac loqui paene dedisceret." Cap. 13, 51.
Conf. de Opt. Genere Orat. 3 , 8.
2) „ Sed si quaerimus , cur adolescens magis floruerit dicendo, quam

VAN M. T. CICERO. 97
terwijl Cicero, die hem volkotnen regt doet wedervaren,
en dit te gemakkelijker kon doen, omdat hij
ten laatste van de overwinning op zijn luisterrik
ken mededinger zeker was '), ook de redenen van
zijn teruggang met zijne gewone scherpzinnigheid
opmerkt in zijn Brutus, ofschoon hij in den ver
loren dialoog, Hortensius genaamd, dezen schijnt
te hebben voorgesteld als van zijn afkeer van de
wijsbegeerte terug gebragt 2).
Onder de jonglingschap, die Hortensius bewonderde
en zijne welsprekendheid zich ten voorbeeld stelde,
behoorde aanvankelijk ook Cicero 3). Medegesleept
door den vloed zijner schoone taal, welluidende stem ,
••••n••n..
senior Hortensius , causas reperiemus verissimas duas. Primum, quod
genus erat orationis Asiaticum, adolescentiae magis concessum , quam
senectuti.... Itaque Hortensius clamores faciebat adolescens erant
quaedani magis vcnustae dulcesque sententiae , quam aut necessariae,
aut interdum utiles : et erat oratio cum incitata et vibrans , turn
etiam accurata et polita. Non probabantur haec senibus ; (saepe videbam
cum irridentem , turn etiam irascentem Philippum) sed mirabantur
adolescentes , multitudo movebatur." Brutus, 95 , 325, sq.
1) „Les bons offices de Ciceron envers Hortensius sont moins admirabies
que ceux d' Hortensius envers Ciceron ; parce qu' encore que
naturellement parlant Ciceron ait dd avoir plusieurs annees le coeur
rempli du venin de la jalousie (?) , it dut en jetter plus de la moitie
lors quil se vit superieur. II fut un tems qu'il n'egaloit point Hortensius
; it en fut un ou it 1' egala , et puis it le surpassa. Ce troisieme
pêriode est un excellent purgatief de l' humeur jalouse." Dus luidt
het harde oordeel van Bayle, Diet. Hist. et Crit. Art. Hortensius, Rem. H.
2) „ Philosophiam multlplicemque Graecorum doctrinam omnem vix
gustaverat : qua re Cicero, qui in Academicis hunc philosophiae adversarium
constituisset (IV. 19, 61. Lactant. Inst. Ill. 16). cum a se ad
mutandam sententiam adductum scribit , hoc magis veri similitudini
cuidam dialogos decenti , quam veritati tribuisse putandus est." Ellendt
Br. El. Rom. Hist. 43, pag. 107.
3) „Duo tum excellebant oratores", zegt Cicero , Brut. 92 , 317 ,
„qui me imitandi cupiditate incitarent , Cotta et Hortensius.
9

98 LETTERKUNDIG LEVEN
sierlijke voordragt, en met bewondering ziende, met
hoeveel juistheid hij al wat door zijne tegenpartij
was aangevoerd wist zamen te vatten en te wederleggen
, zijn eigen verdeeling op te geven en die van
zijn tegenstander in het gansche beloop zijner rede
te volgen 1), had hij zelf welligt meer zijne gebreken
overgenomen , dan de aan Hortensius door de natuur
geschonken voortreffelijkheid bereikt, indien niet de
raad en het onderwijs van andere leermeesters bij
hem de gronden voor hooger, edeler welsprekendheid
had gelegd en zijn oog het schitterende van het
ware had doen onderscheiden.
Dat in Cicero door het onderwijs van Philo een
nieuwe geest ontwaakte en hij van nu of aan
zich met vernieuwden ijver op de dialectica en andere
vakken , die tot kennis der waarheid leiden,
toelegde, blijkt uit zijn eigen verhaal omtrent den
loop zijner studien. „ Als in dien tijd het hoofd
der Academie, Philo, met de aanzienlijkste Atheners,
gedurende den Mithridatischen krijg uit zijn vaderland
voortvlugtig, te Rome was gekomen, gaf ik mij,
door eenen verwonderlijken ijver tot de wijsbegeerte
gedreven, geheel en al aan zijne leiding over a)." Hij
•••n••nnn••
1) Men leze vooral Brutus , capp. 88 en 95. Van zijn verbazend
geheugen halen later schrijvers , als naar gewoonte, sterker proeven aan.
„Hortensius" heet het bij Seneca , Controv. Libr. I. Praefat. „ a Sisenna
provocatus in auctione persedit diem totum , et omnes res , et
pretia , et emptores ordine suo argentariis recognoscentibus , ita ut in
nullo falleretur , recensuit."
2) „Admirabili quodam ad philosophiam studio concitatus." Brut.
89 , 306. Wat hij door studie toen reeds verstond toont ons de definitie
, de Invent. Rhet. I. 25, 36 gegeven : „Studium est animi assidua
et vehemens ad aliquam rem applicata magna cum voluntate occupatio ,

VAN M. T. CiCEito. 99
laat , na vermelding van de omstandigheden , die hem
toen minder naar het forum lokten , deze merkwaardige
woorden volgen : „ Maar ik oefende mij (gedurende
drie voile jaren) nacht en dag in allerlei
wetenschappen. Bij mij beyond zich de Stoicijn
Diodotus door wien ik niet alleen in andere
zaken , maar ooh zeer ijverig in de dialectica werd
geoefend ')."
Wat Cicero door dialectica verstond , blijkt uit
dezelfde plaats 2), en nog duidelijker uit zijn Orator,
waar hij opmerkt , dat de redenaar niet alleen het
vermogen moet bezitten om uitvoerig en sierlijk te
spreken , maar ook om op eene 'beknopte wijze te
betoogen. Tot aanwijzing van het eigenaardige van
beide vermeldt hij ook Zeno's vergelijking der dia
lectica met den gesloten vuist en der rhetorica met
de geopende en uitgespreidde hand 3). Op diezelfde
plaats geeft hij evenwel niet onduidelijk te kennen ,
dat ook het misbruik , 't welk latere dialectici van
die kunst maakten , hem niet was ontgaan 4) . Een
ut philosophiae, paticae , geometriae , literarum." Zou het toeval zijn ,
dat hij juist deze vakken noemde , of dat hij nu inzonderheid zulk
eene behoefte aan kennis en wetenschap ging ontwaren ? Vgl. ook van
Heusde , Socratische School D. I. blz. 181.
1) Brutus 90, 309.
2) „Quasi contracta et adstricta eloquentia." Brut. 90 , 309.
3) Orat. 32 , 113. De stichter der Stoicijnsche School schijnt veel
bewijskracht in zijne handen gevonden te hebben. Door uitspreiding ,
zamentrekkiug , sluiting en toedrukking der vingers toonde hij aan ,
wat hij met visum, , adsensus , comprehensio , seientia verstond. Cic.
Acad. II. 47, 145.
4) „Nam et ipse Aristoteles tradidit praecepta plurima disserendi , et
postea , qui dialectici dicuntur , spinosiora multa pepererunt." Orat. 32,
114. Over de Dialectica van Aristoteles spreekt van Heusde , in Init.

100 LETTERKUNDIG LEVEN
meer omvattende voorstelling der dialectica vindt
men in denzelfden dialoog, als hij haar noemt
de grootste van alle kunsten , die licht verspreidt
over hetgeen door anderen wordt geantwoord of aangevoerd
en eene geheele zaak in hare deelen leert
te ontleden, eene ingewikkelde door juiste bepalingen
te ontvouwen , eene duistere door uitlegging op te
helderen ; het dubbelzinnige te zien en te onderscheiden
, eindelijk een vasten maatstaf to hebben
om het ware van het valsche te schiften en te beoordeelen,
wat uit elke stelling al of Diet volgt 1). In
deze beschrijving der redekunde gebruikt hij bijna
dezelfde uitdrukkingen als op eene andere plaats ,
van de wijsbegeerte sprekende : Nec vero sine philesophorum
disciplina , genus et speciem cujusque rei
cernere neque earn definiendo explicare , nec tribuere
in partes possumus ; nec judicare , quae vera , quae
falsa sint ; neque cernere consequentia , repugnantia
videre , ambigua distinguere 2)."
In die hoogere opvatting van de waarde en bestemming
der Dialectica herkennen wij den volgeling
van Philo, die haar door de schriften van Plato had
leeren beschouwen als de belangrijkste der wetenschappen
, welke de overige moet voorlichten , door schijn
van wezen te onderscheiden , door liefde voor de
waarheid en een geopend en geoefend oog om haar
te vinden. Aanvangende met de epagoge van Socrates
3), leerde hij ook Plato's analysis kennen , welke
••n•nn•n
philosphiae Platonicae , II. 2, pagg. 90-94. Socratische school , I. blz.
177. Characterismi principum philosoph. pagg. 163-166.
1) Vid. Brutus 41 , 153 et 152. 2) Orator , 4, 16.
3) Dat deze hem op zijn twintigste jaar eenigzins bekend was , blijkt

VAN M. T. CICERO. lot
dezen , door scheiden en verbinden , tot zulke gewigtine
ontdekkingen bragt 1). De leer der ideen , door
hem beter begrepen dan door de meeste lateren , gaf
hem een helder inzigt van het schoone, het goede
en het regtvaardige , en deed hem daaraan iedere
afzonderlijke handeling toetsen en ook later in zijne
redevoeringen de zaken bij voorkeur tot algemeene
beginselen van refit en geregtigheid terug brengen 2).
Wist hij meesterlijk partij te trekken van zoogenaamde
loci communes, en deze uit den schat zijner
wijsgeerige kennis verrijkt , in een nieuw en treffend
licht te stellen , Diet minder onderscheidden zich
zijne redenen door uitgewerkte karakterschildering der
personen , wier zaak hij bepleitte of bestreed. Daardoor
verkreeg iedere redevoering het aanlokkelijke
van een sterk sprekend tafereel van deugd of ondeugd
, list of onschuld, grootheid van ziel of laaghartige
snoodheid 3). Beurtelings wist hij in zijne
1n1.1.1.
uit de vermelding van het gesprek van Aspasia met Xenophon en diens
gade , in zijn werk , de Inventione Rhetorica , Lib. I. cap. 31, ofschoon
hij haar daar minder juist inductie noemt , volgens Dr. J. de Vuller ,
in zijne Diatribe in Socraticam Epagogen, Traj. ad Rhen. 1833 , pagg.
115-123 , of zij dit werkelijk nog was , volgens van Heusde Character.
print. philos. pag. 25.
1) Zie over de Analysis van Plato , van Heusde , Initia Philos. Plat.
II. 2 , pagg. 101-171.
2) „At veto ilia pars orationis , quae est de genere universo , totas
causas saepe continet. quidquid est enim illud , in quo quasi certamen
est controversiae , quod graece xv,v45,uevov dicitur , id ita dici placet , ut
traducatur ad perpetuam quaestionem , atque de universo gcnere dica-
tur." Orator 36 , 126.
3) Dus zien wij in de redevoering pro P. Quintio , den trouweloozen
vennoot ; in de verdediging van S. Roscius van Ameria , den listigen
belager der weerlooze onschuld in de Verrinae , de hoogste onbeschaamdheid
van een met geweld roovenden Landvoogd geschetst: in
de redevoeringen ten gunste van Pompejus gehouden , den volmaak-

1 0 '2 LETTERKUNDIG LEVEN
rede medelbden , liefde , bewondering of afkeuring ,
haat en verachting op to wekken : op zijn woord
werd het hart geroerd , aan het oog een traan ontlokt,
de geest verontwaardigd, het gelaat in toorn ontvlamd:
meermalen was het den hoorderen of zij de toonen der
tragische Muze vernamen , somwijlen speelde hun bij
die der schertsende Thalia een glimlach op de lippen.
Door deze gave van vinding vertoonde zich voor
den geest des redenaars bij het ontwerpen van elk
pleitgeding het zuivere beeld van de deugd of de ondeugd
, die hij Wilde beschermen of beschamen 1); en
was hij eenmaal , daarop starende, in liefde of haat
ontvlamd, dan sprak hij met dat pathos, waardoor
het gemoed wordt getroffen , dan bezigde hij dat genus
dicendi , in quo uno regnat oratio , vehemens ,
incensum , incitatum , quo causae eripiuntur ; quod
cum rapide fertur , sustineri nullo pacto potest 2).
”Nos," konde hij met waarheid zich beroemen ',map()
semper usi impetu , saepe adversarios de statu omni
dejecimus. Nobis pro familiari reo [Verre] summus
orator non respondit Hortensius. A nobis horno auda-
ten veldheer, in de Catilinariae den meest bedorven burger beschreven ;
in de agrariae den ontmaskerden man des yolks ; in die voor Archias ,
den besten dichter ; in de redevoering tegen Piso , den meest verachtelijken
Consul ; in de Philippicae , den diep gezonken tyran.
1) „Igitur", zegt ook Wyttenbach , in Praeceptis Philosophiae Logicae
, over de Methodus handelende „danda est opera , ut, primum,
individua accurate consideremus atque exploremus , deinde , attente ea
comparemus , ab iisque certain , firmam distinctamque ideam universalem
ducamus atque colligamus Hoc si perfecerimus , habebimus
ideas ejusmodi , ad quas , cum alias ideas , turn eas res , quae in sensus
incurrunt , tamquam ad exempla ac normas , exigamuS atque dijudicemus."
P. III. cap. 1 , § 3 .
2) Orator 37 , 128.

VAN 1V1. T. CICERO. 103
cissimus Catilina in senatu accusatus obmutuit. Nobis
privata in causa magna et gravi 1) cum coepisset
Curio pater respondere , subito assedit , cum sibi venenis
ereptam memoriam diceret. Quid ego de miserationibus
loquar ? quibus eo sum usus pluribus ,
quod etiamsi plures dicebamus , perorationem mihi
tamers omnes relinquebant. in quo ut viderer excellere,
non ingenio , sed dolore assequebar 2)."
Het hart is het dat welsprekend maakt , zegt
Quintilianus teregt , maar dan moet het hart ook
zoo gevormd zijn , als dat van Cicero en Demosthenes
, om , voor waarheid en deugd strijdende, alien
met onweerstaanbaar geweld mede te slepen.
Maar ook wij lieten ons, bij het lezen zijner schriften
wegvoeren door de vurige taal des mans , over
wiens wijsgeerige ontwikkeling wij nog verder spreken
moesten 't geen onze lezers ons te eer vergeven zul.
len , als zij bedenken, dat wij wel zoeken ons in
het verledene te verplaatsen en daarbij de orde der
gebeurtenissen te volgen , maar over de jeugd van beroemde
mannen sprekende , nooit de herinnering aan
hunne latere grootheid geheel uit den geest verbannen
kunnen. Buitendien is het onmogelijk , met juistheid
het oogenblik te bepalen waarop de zaden , d9or
Philo in Cicero's geest gestrooid, tot voile ontwikkeling
en rijpheid kwamen , en moeten wij uit de edele
vruchten , later verzameld , tot de gelukkige bearbeiding
van den grond besluiten. Geweldig toch waren
de stormen en onweders die eerlang op nieuw over
1) Pro Sergio Naevio. vid. H. Meijer , Orator. Rom. Fragm. pag. 351.
2) Orator 37. 129 , sq.

104 LETTERKUNDIG LEVEN
Italie losbarstten, en op zoo veel velden den schoonsten
bloesem der beschaving deden verstuiven.
De volgende jaren toch waren, met uitzondering
van den tijd, dien hij in Griekenland doorbragt , weinig
geschikt tot wijsgeerige afzondering en Platonische
vorming. Gelukkir, voor den gevierden redenaar en
tot de hoogste waardigheden in den staat verheven
nieuweling , dat de zaden van eerlijkheid en getrouwe
pligtsbetrachting in den kring, waarin hij nu verplaatst
was, niet verstikten. Zonder twijfel mogen wij dus
de wijsgeerige gevoelens en edele denkbeelden , die
in zijne latere werken voorkomen , als de vruchten
van zijne opvoeding en opleiding beschouwen, en
vertrouwen , dat het ons niet ten kwade geduid zal
worden , als wij tot het toen geleerde uit het eerst
later te boek gestelde besluiten. Hij zelf wijst ons dien
weg, bij het verhaal, met hoe veel ijver hij zijne wijsgeerige
studien aanving, maar daarna in staatsbeslommeringen
gewikkeld , slechts weinig vrije uren had
om die voort te zetten, tot dat eerst zijne ballingschap
en in de laatste jaren zijns levens, zijne verwijdering
van het staatstooneel hem tot die geliefde navorschin-
Gen terug voerde, die onder de leiding van Philo
en Diodotus zoo veel voedsel aan zijn verstand en
hart hadden geschonken 1).
Het onderwijs van Crassus en de beide Scaevola's
inogt hem tot een voortreffelijk regtsgeleerde gevormd
en zelfs den weg gewezen hebben, om het bur-
1) Cie. de Nat. Deor. I. 3 , 6. Ibid. 4 , 7. De Divinatione 1I. 2 , 6,
sq. De Offic. I. 44 , 155 , et II. 1 , 4, vgl. ook boven , blz. 60.

VAN M. T. CICERO. 105
gerlijk rest tot eene wetenschap to verheffen '); bun
onderwijs kon aan Cicero die verhevene denkbeelden
van refit en billijkheid, als gegrond in de menschelijke
natuur, ja door de Godheid zelve haar ingeplant, niet
geven , die wij in zijne schriften aantreffen , en het
duidelijkst vinden voorgesteld in de beide zamenspraken
, die hij op het voetspoor van Plato schreef,
over den Staat en over de Wetten. Hoewel hij in
deze zich schikte naar de denkbeelden zijner landgenooten
en de Romeinsche staatsinrigting , zooals
zij tot den tijd waarin hare groote mededingster ,
Carthago , bezweek , geweest was, als de beste beschouwde
, ontvouwde hij in die Dialogen geheel en
al de beginselen , die hij zich door langdurige en
grondige studie van Plato's werken gevormd had 2).
In zijn werk over den Staat stelde hij in het licht,
welke beginselen hem bestuurden gedurende zijn Consulschap
, toen hij het hoofd bood aan den magtigen
aanhang van Catilina en de voorstellen van Rullus
deed verwerpen. Hij bevestigde daarbij op de meest
overtuigende wijze Plato's uitspraak , dat eerst dan de
Staten gelukkig zijn , als zij bestuurd worden door
naannen, wier verstand en hart door ware wijsbegeerte
gevormd is. Hij bewees hoeveel de welsprekendheid vermag
tot aanbeveling van het goede, ja dat het betamelijke
altijd moet zegevieren, als dit in het ware dag-
1) Zie A. Genius , Noct. Attic. I. 22. vgl. Bachius Hist. Jurispr.
Rom. II. 2 , § 43. en de daar vermeld.e dissertatie van C. G. Haubold,
De jure civili a M. Tullio Cicerone in artem redacto. Lips. 1797. ook
M. Villemain , La Republique de Ciceron , discours preliminaire , blz.
31-35.
2) Zie Dr. J. A. C. van Heusde , M. T. Cie. Philoplat. pag. 221, sqq.

106 LETTERKUNDIG LEVEN
licht wordt 8esteld 1). Zoo gelukte het hem de bevolking
van Rome te bedwingen en te leiden werwaarts
hij wilde , gelijk de Indiaan of Carthager het grootste
der landdieren aan zijn bestuur onderwerpt 2). Van
Plato had hij geleerd, dat even als in den mensch de
rede moet heerschen over de begeerten en driften ,
ook in den Staat het verstandigste en beste deel des
yolks de teugels van het bewind moet voeren , om het
min beschaafde en min ontwikkelde te bestieren 3) ,
maar daarbij de eeuwige wetten der regtvaardigheid
niet uit het oog mag verliezen 4) ; wetten op de natuur
1) Plat : in Rep. VI. pag 497. Plut. in Vita Cic. c. 13. conf. Epist.
ad Quint. Fratr. II. I , 10 , 29. Wat Plato door wijsgeer verstond drukt
J. L. W. de Geer zeer juist uit in zijne Diatribe in Politices Platonis
Principia , praeside P. G. van Heusde verdedigd , Utrecht 1810 , pag.
165 : „Non est is , qui in disserendi subtilitate occupatus sit , aut de
omnibus rebus , de quibus quaeri possit, aliquid noverit. Sed hie demum
nomine illo dignus est , qui aeternas rerum formas , quae scmper
sui similes eaedemque sunt , intuens , ex illis et veritatem et virtutem
cognoscat : atque hujus incensus pulcritudine , non eam cognoscat
modo sed omnibus viribus exerceat , excolat , propaget ; qui , quantum
scientia , tantum etiam usu et exp erientia valeat , atque cum in
vita regenda tum in administranda civitate similiter agat utque in tabula
pingenda pictor. Ric enim exempli , quod sequatur , simillimam ,
quoad ejus fieri potest , efficit speciem: et sic philosophus rerum coeles
tium intuens exemplar , idem in dictis ac fa,ctis et omnibus omnino
vitae privatae at publicae negotiis imitatur et exprimit."
2) Cic. de Rep. II. 40, 67.
3) „Sed et imperandi et serviendi, inquit, sunt dissimilitudines cognoscendae.
Nam ut animus corpori dicitur imperare , dicitur etiam libidini
; sed corpori , ut rex civibus suis , aut parens liberis ; libidini autem
ut servis dominus , quod earn coercet et frangit." Augustinus contra
Julianum Pelag. IV. e. 12. Tom. VII pag. 1048 , a Majo inserta de Rep.
III. 26 , 21.
4) „Cum is , qui imperat aliis , servit ipse nulli cupiditati; cum
quas ad res civis instituit et vocat , eas omnes complexus est ipse, nec
leges inponit populo , quibus ipse non pareat , sod suam vitam ut legem
praefcrt suis civibus," De Rep, J. 34, 52.

VAN M. T. CICERO. 10 7
gegrond, voor alien even vast en onveranderlijk , te
Athene en te Rome dezelfde , wier schennis hem die
ze verbreekt , al volgde er geene andere straf , door
dit vergrijp zelf reeds ongelukkig maakt 1).
Door de opvolging en handhaving dier wetten ontstaat
die eendragt in den Staat, die hij met de schoonste
muziek, door de juiste zamenstemming en ordening
der toonen ontstaan, vergelijkt 2) , als hij die anderen
moet besturen altijd op zich zelven het oog houdt en,
het voorbeeld geeft van edele gezindheid en deugdzaam
gedrag.
1) Est quidem vera lex recta ratio, naturac congruens, diffusa in
omnes , constans , sempiterna , quae vocet ad officium jubendo , vetando
a fraude deterreat , quae tamen neque probos frustra jubet aut vetat ,
nec improbos jubendo aut vetando movet. Rule legi nee obrogari fas
est , neque derogari ex hac aliquid licet , neque tota abrogari potest :
nec vero aut per senatum , aut per populum solvi hac lege possumus :
neque est quaerendus explanator aut interpres ejus alius : nec erit alia
lex Romae , alia Athenis , alia nunc , alia posthac ; sed et omnes gentes,
et omni tempore, una lex et sempiterna et immutabilis continebit ,
unusque erit communis quasi magister et imperator omnium dens; ille
legis hujus inventor , disceptator , lator , cui qui non parebit , ipse se
fugiet , ac, naturam hominis aspernatus , hoc ipso luet maximas poenas'
etiam si cetera supplieia , quae putantur , effugerit." Lactant. Inst. Vi.
8 , e lib. de Rep. M. (a Majo inscrta cap. 22 , 33). „Paroles sublimes
! precieux et immortels debris d'une revelation primitive qu' avait
oubliee l'univers ! antique tradition de Dieu lui-meme , tradition obscurement
conservee par quelques sages , mail perdue bient6t dans les gros-
Blares erreurs du polytheisme , et promulguee enfin pour tout le monde
par la foi chretienne , qui restituait a ces vertu& naturelles une sanction
plus haute !" M. Villemain , La Republique de Ciceron , discours preliminaire
, pag. 26.
2) „Ex summis et infimis et mediis interjectis ordinibus, ut sonis, moderata
ratione civitas consensu slissimillimorum concinit : et quae harmonic
a musicis dicitur in cantu, ea est in civitate concordia , artissimum
atque optimum in omni re publica vinculum incolumitatis ; eaque sine
justitia nullo pacto esse potent." 1)e Rep. II. 42 , 69.

1 08 LETTEIiKUNDIG LEVEN
Elke staatsvorm kan dan ook geduld worden, waarin
het hoofdbeginsel van zijn bestaan behouden blijft en
door goede wetten wordt geschraagd , maar de beste
is die welke uit de drie verdragelijke vormen , den
koninklijken , den aristocratischen en democratischen
Gemengd en getemperd is '). Geen onheilspellender
toestand echter dan die eener teugellooze volksregering,
of het overwigt van de heffe des yolks , waaruit gewoonlijk
de laatste en doodelijke krankte der vrijheid,
de tyrannij zelve voortspruit 2).
1) De Rep. I. 26 , 42. cf. Villemain , La Rep. de Cic. disc. prelim.
pag. 41.
2) De Rep. I. 43. „Tum fit illud , quod apud Platonem est luculente
dictum , si modo id cxprimere Latine potuero ; nam difficile factu
est ; sed conabor tamen. Quum enim , inquit , inexplebiles populi fauces
exaruerunt libertatis siti , malisque usus ille ministris , non modice ternperatam
, sed nimis meracam libertatem sitiens hanserit : turn magistratus
et principes , nisi valde lenes et remissi sint et large sibi libertatem
ministrent , insequitur , insimulat , arguit; prEepotentes , reges, tyrannos
vocat .... Ergo illa sequuntur : eos , qui pareant principibus , agitari
ab eo populo , et servos voluntarios appellari ; eos autem , qui in magistratu
privatorum similes esse velint ; eosque privatos , qui efficiant ,
ne quid inter privatum et magistratum differat, ferunt landibus et mactant
honoribus , ut necesse sit in ejusmodi re publica plena libertatis esse
omnia ; ut et privata domus omnis vacet dominatione , et hoc malum
usque ad bestias perveniat ; denique ut pater Miura metuat , filius patrem
negligat , absit omnis pudor , ut plane liberi s int ; nihil intersit ,
civis sit an peregrinus ; magister ut discipulos metuat et its blandiatur ,
spernantque discipuli magistros : adolescentes ut senum sibi pondus assumant
, scnes autem ad ludum adolescentium descendant , ne sint its
odiosi et graves : ex quo fit , ut etiam servi se liberius gerant , uxores
eodem jure sint , 'quo viri , inque tanta libertate canes etiam et equi ,
aselli denique , liberi sint , sic incurrant , ut its de via decedendum sit.
Ergo ex hac infinita , inquit , licentia haec summa cogitur ut ita fastidiosae
mollesquc mentes evadant civium , ut, si minima vis adhibeatur
imperii , irascantur et perferre nequeant : ex quo leges quoque incipiunt
negligere , ut plane sine ullo domino sint." Conf. Plat. Rep. VIII.
pag. 562 , sq.

VAN M. T. CICERO. 109
In zijn werk ',Over de Wetten" ontvouwt Cicero
nog duidelijker zijne begrippen over regt en geregtigheid.
Hier toch leidt hij het denkbeeld van regtvaardigheid
uit de menschelijke natuur zelve of I) , gelijk
hij die hoogste wet , die alles bestuurt en regelt , als
een uitvloeisel beschouwt van de volmaaktheid en den
wil van God 2). Den aard toch van het regt, als gelegen
in 's menschen zedelijke geaardheid brengt hij
in bet naauwste verband met die hoogste wet , welke
van alle eeuwen , voor dat er eenige wet geschreven ,
of eenige Staat gesticht was , bestond 3) , geboren to
gelijk met de Godheid zelve 4) ; eene wet, niet door
menschelijk vernuft gevonden , noch door volksbesluiten
vastgesteld, maar die door wijsheid van bevel
en verbod het heelal bestuurt 5).
Een hooger rang in de schepping bekleedt de mensch,
door de Godheid met rede en denkvermogen begaafd
boven al het gedierte der aarde, een geschenk goddelijker
dan al wat in den hemel of op aarde bestaat,
dat meer aangekweekt en volmaakt, den naam
van wijsheid mag dragen , en hem met hooger wezens
in betrekking stelt 7 ). Met regt toch beweert
men, dat eenmaal in den loop der eeuwen het tijdstip
was aangebroken rijp voor de geboorte van den
mensch , wien het hoogste wezen , ofschoon zijn lig-
1) De Legib. I. 5 , 17. 2) De Legg I. 6 , 18. coll. I.I. 4 , 8.
3) De Legg. 1. 6 , 19.. 4) De Legg. II. 4 , 10.
5) De Legg. 1I. 4, 8. Hug. Grotius , De Jure belli ac pacis , Proleg.
§§ 6 sqq., § 20 , Lib. I. cap. 1 , §§ 3 , I0 , 12.
6) De Legg. I. 7 , 22.
7) De Legg. I. 7 , 23. Conf. Plato , Rep. IX. pag. 589 E. Ibid. X ,
pag. 611 . E. Timmus , pag. 88 , B.

110 LET TEIIKUNDIG LEVEN
chaam was genomen uit bronze en vergankelijke stof,
eene ziel schonk , waardoor hij werd van Gods geslachte
'). Van hier de behoefte aan godsdienst ,
gevoeld. ook bij de woeste en onbeschaafde volken
maar zuiverder kennis van het hoogste wezen bij
hem die zich zijn hemelschen oorsprong herinnert, bij
wien de deugd niets anders is , dan zijn tot volkomen
ontwikkeling gebragte aanleg 2). Die hooger
ontwikkelde rede leert ons , dat wij tot regtvaardigheid
zijn geschapen , als zij ons de naauwe gemeenschap
en de verbindtenis des menschdoms doet begrijpen
, door de oorspronkelijke eenheid en gelijkheid
bij den mensch. Deze zijn sterker dan bij eenig
ander geslacht op aarde , ook nu nog bij al de verbastering
in denkwijze en zeden zoo hecht, dat eene
bepaling alien omvat, eene bepaling gelegen in de
redelijke vermogens , in de vatbaarheid om te gevoelen,
te begrijpen, te besluiten, te betoogen , om zijne
kennis uit te breiden en te volmaken. Zoo worth
de band gelegd die het gansche geslacht omvat, ja
tusschen deugdzame menschen zoo sterk kan worden
dat zij elkander beminnen als zichzelven 3).
Veel schooner en beminnelijker is dus het beeld der
regtvaardigheid naar zijne voorstelling , dan hetwelk
nog heden voor veler oogen met gestrenge eischen
en dreigende houding zich vertoont, en hun gebiedt
niet oneerlijk , niet bedriegelijk , niet geweldadig
1) De Legg. I. 8 , 24. Conf. Plato , Rep. IX , pag. 589 , E. Ibid. X ,
pag. 611, E. De Legg. X. pag. 899 , D.
2) De Legg. I. 8 , 25. cf. De Finib. V. 14 , 38.
3) De Legg. I. 10 , 30. lb 12 , 33 sqq.

VAN M. T. CICERO 111
jegens anderen zich te gedragen , en dus tern(); voert
tot de bekrompen zienswijze van hen , die hare dieiist
beschouwen als eene gedwongene opoffering , ten
einde niet beurtelings van anderen het kwaad te
lijden , dat men zelf zoo gaarne zou plegen , of van
de sophisten van vroeger en later tijd, die het gehoorzamen
aan hare eischen ronduit een voordeel
voor anderen , maar eigen schade noemden. Te regt
beschouwde Cicero de regtvaardigheid als een zegen
en weldaad voor volken en staten , maar tevens als
den grondslag van eigen volmaking en geluk , gelijk
hij haar uit Plato's betoogen had leeren kennen 1).
Zoodanig vertoont zich bet geheele koor der deugden,
de wijsheid , de standvastigheid , de zelfbeheersching ,
die de regtvaardigheid vergezellen. In haar gevolg
bevindt zich de zelfkennis , niet zoo als zij gewoonlijk
wordt afgebeeld , als een paedagoog , die ons
onophoudelijk onze zwakheden en gebreken voorhoudt
en immer waarschuwt wat wij vermijden en
ontvlieden moeten , maar veeleer als een goede genius
, die ons toont wat krachten en vermogens wij
bezitten , hoe wij die kunnen oefenen en aanwenden
om aan onze verheven bestemming te beantwoorden
en het hoogste toppunt van volmaking te bereikeh 2).
1) Cie. De Finib. V. 23. Tusc. V. 16. Van Heusde , Init. Phil.,Plat.
III. pagg. 38-53. Ibid. pagg. 110-116.
2) „ Cessator esse noli: et illud r1601, asentrOv noli putare ad arrogantiam
minuendam solum esse dictum , verum etiam ut bona nostra
norimus." Ep. ad Q. Fratr. III. 6, 7: waarin Socrates hem reeds was
voorgegaan , als hij Charmides aanspoorde om zich niet aan het staatsbestuur
te onttrekken gelijk zeer juist is opgemerkt door Ernesti , ad
Xenoph, Memor. Socr. III. 7 , 9.

1 1 2 LET TEIIKUNDIG LEVEN
Duidelijk ontvouwt Cicero dit in genoemd werk ,
over de Wetten , als hij de wetgeving met de opvoeding
der volkeren door echte wijsgeerte in het
naauwste verband brengt , en van haar de zelfkennis
doet leeren , door het Orakel aanbevolen.
Want hij die zich zelven leerde kennen ," dus
spreekt hij , zal in de eerste plaats gevoelen , dat
hij iets goddelijks heeft , en zijn geest als een gewijd
beeld beschouwende , altijd iets doen en bedoelen
zoo groot een geschenk waardig. Nadat hij
zich zelven beproefde en geheel en al doorschouwde
zal hij begrijpen , hoe hij door de natuur uitgerust
in het leven trad , hoe veel hulpmiddelen hij
bezit om tot wijsheid te geraken , daar hij van alles
reeds de eerste beginselen , als losse trekken in zijn
gemoed en verstand ontving door wier voorlichting
hij kan vertrouwen , aan de hand der wijsheid een
goed mensch , en joist hierdoor gelukkig te worden.
Hij toch wiens geest met de deugd bekend en doorvoed
, zich van de dienstbaarheid des ligchaams bevrijdde
, de zinnelijke lusten zich onderwierp , sluit ,
boven alle vrees voor dood en smart verheven, een
vriendschapsverbond met zijne naasten. Hij vereert
de Goden op eene zuivere wijze , en door de oefening
van het oog zijner ziel om het goede te kiezen
en het kwade te verwerpen kan hij wel bij uitstek
gelukkig worden genoemd. Als dezelfde den hemel,
de aarde, de zee en de gansche natuur zorgvuldig
zal beschouwd hebben , haren oorsprong en hare
bestemming , wanneer en hoe zij zullen vergaan ,
wat daarin sterfelijk en vergankelijk , wat goddelijk
en eeuwig is , gezien en hem zelven , die dit alles

VAN M. T. CICERO. 113
bestuurt en remelt bijna gevonden , en daarbij zich
niet besloten binnen de rnureii van eene plaats ,
maar burger der geheele wereld , alsof zij eerie
stad ware , zal gevoeld hebben ; hoe zal hij bij
deze heerlijke zaken , deze aanschouwing en kennis
der natuur , zich zelven leeren kennen volgens het
voorschrift van Apollo , hoe zal hij dat, wat door de
menigte als het hoogste goed beschouwd wordt,
verachten en versmaden 1)." Meermalen kornt Cicero
op dit voorschrift in zijne wijsgeerige werken
terug , maar altijd in den echten Socratischen
geest. Zoo raadt hij in zijn werk De Finibus Bonorum
aan , tot de natuur zelve door te dringen
en ganschelijk te begrijpen wat zij eischt , daar
wij op ;een . andere wijze ons zelven kunnen leeren
kennen. Dit voorschrift zegt hij , te groot ,
om van menschelijken oorspro" ng te schijnen , werd
daarom aan een God toegeschreven. De Pythische
Apollo dus beveelt , dat wij ons zelven leeren kennen.
Deze kennis bestaat hierin alleen , dat wij
de kracht van onzen geest zoowel als van ons liGchaam
leeren kennen en een leven najagen, dat
zich met Been schijngenot vergenoegt 2). Niet met
de uitwendige zaken vangt dus het onderzoek aan ,
om zich vervolgens boven de natuur te verheffen
, maar met ons zelven, het wezen onzer ziel ,
met al hare vermogens en hoedanigheden 3). De
mensch moet eerst innerlijk," zeide Plato, als
1) De Legg. I. 22 , 59 , sqq.
2) „ Quae rebus ipsis perfruatur." De Finn. V. 16, 44.
3) Vgl. Van Heusde , De Socratische School IV. blz. 32.
10

114 LET TERKUND1G LEVEN
mensch gevormd worden , voor dat hij als burger in
den Staat werkzaam zij , en daartoe bedient zich de
wijsgeerte van de muziek , de poezij , de beeldende
kunsten en verder van de wiskunde , bij zonder van
de redeneerkunde niet om hem daarmede voor het
uitwendige te doen schitteren , maar om hem zelven
op zich zelven tot het schoone en goede , en bijzonder
door middel der wis- en redeneerkunde , de
wetenschappen der waarheid , tot het ware op te
leiden. Hij moet eerst door de schoone kunsten zelf
van binnen schoon en goed worden , zullen zijne
daden in de maatschappij eenmaal schoon en goed
zijn 1)." Juist deze was de leerwijze van Philo bij
Cicero geweest. Volgens Stobaeus vroeg hij in de
eerste plaats naar het beginsel der wijsgeerte , ten
andere naar de middelen die zij aanwendt (officium
seu medium) , om eenmaal haar einddoel te bereiken.
Het beginsel was bij hem verlangen naar beter
toestand , het middel bevrijding van vooroordeel en
opwekking, het doeleinde ware gezondheid der ziel of
geluk 2). Dit geluk konden de Ouden alleen bij de
wijsbegeerte zoeken. De volksgodsdienst, algemeen
door wanbegrippen ontaard, bij de Romeinen vooral
tot staatkundige bedoelingen gebezigd , voldeed zoo
weinig aan de behoeften van het hart of aan de eischen
van het verstand, dat alien die met een reinen
zin de Socratische wijsgeerte leerden kennen , zich
door haar voelden aangetrokken , en, hoe edeler hun
—7
1) De Socratische School , IV. blz. 36 env.
2) Zie Dr. J. A C. van Heusde in Cic. PhiloplatOne , pagg. 86-89.

VAN M. T. CICEllo 115
aanleg , hoe helderder hun geest was , haar steeds
hooger waardeerden. Voor Cicero vooral was hare
beoefening door het onderwijs van Philo vroegtijdig
eene behoefte geworden 1) ; zij deed hem, eenige jaren
lang, dag en nacht aan wijsgeerige studien wijden 2),
naar Griekenland reikhalzen; däär bijna Rome en
zijn voorgenomen staatkundigen loopbaan vergeten 3).
Later te midden zijner veelvuldige werkzaamheden
en staatszorgen gevoelde hij zich zich gelukkig ,
zoo dikwijls hij de stad konde ontvlugten , om op
het land , in stille afzondering met eenige uitgelezen
vrienden over wijsgeerige onderwerpen te spreken.
Aldaar verkwikte hij zich door het lezen der werken
van Plato of Aristoteles ; tot dat tegen het einde
zijns levens de onderdrukking der burgerlijke vrijheid
door Caesar en de verwarring na diens geweldig
uiteinde hem eenigen tijd van het staatstooneel
verwijderden. Toen kon hij in kalme rust te boek
stellen , wat altijd een voorwerp zijner gedachten en
onderzoekingen was geweest 4) , wat hem bemoedigd
1) Brutus 91 , 315. Tusc. I. 1. I.
2) Brutus 90 , 308.
3) Plutarchus , in vita Cic. cap. 4 , cf. J. A. C. van Heusde , Cic.
Philoplat. pag. 122. Dat evenwel de rhetorische oefcningen niet verzuimd
werden , blijkt uit Cic. in Bruto 90 , 315. F. Ellendt mcrkt bij
deze plaats op , dat „Asiam cum oratoribus peragrare" niet beduidt, dat
deze met hem rondtrokken , maar dat hij hen op zijne reis bezocht.
Ook Appollonius Molo op Rhodus werd niet vergeten.
4) Men zie de inleidingen tot zijne wijsgeerige werken. Toen hij in
het jaar 50 v. C. g., als Proconsul uit Klein-Azle terugkeerende , te
Athene kwam , zocht hij met groot verlangen de kennissen zijner jeugd,
die nog overgebleven waren en de voornaamste wijsgeeren op. Zijn intrek
had hij weder genomen bij zijn ouden vriend den Academicus
Aristus. Vid. Plutarchus in Vit. Cic. cap. 36. Cic. Acad. II. 4, 12.
Tusc. V. 8 , 21 et Davis ad h. 1.
1 0*

116 LET TERKUNDIG LEVEN
en getroost had in de moeijelijkste omstandigheden
zijns levens 1).
Van het genot dat hem dit voedsel des geestes
gaf getuigt zoo menige uitdrukking in zijne werken
of brieven, waarin hij het geluk roemt van hen die
het geheele leven aan wijsgeerige of wetenschappelijke
studien konden wijden, van geleerden of wiskundigen
, die een genot stnaakten , voor geen vorsten
of staatsmannen weggelegd, dat hen de wereld
rondom zich deed vergeten of haar eer en aanzien
Bering achten, de kalme vreugde van bevorderaars
van zedelijkheid en deugd , die hun leven. opofferden
voor het welzijn der menschheid. Wat anderen gebeurt,
weet ik niet," zegt Erasmus 2) als ik Cicero
lees, ben ik zoo to moede, vooral wanneer hij over
een deugdzaam leven spreekt, dat ik niet kan twijfelen,
of het hart, waaruit dat vloeide, was met iets
goddelijks vervuld. — Of het door de jar'en kornt is
mij onbewust, zeker is het , dat Cicero, toen ik de
studien met geestdrift beminde , mij nooit meer be-
1) De Nat. Deor. I. 3 , 6. De Divinat. II. 1, 1-4.
2) In Praefatione Tusculanarum Quaestionum. Merkwaardig zijn
ook de woorden van Augustinus , Confession. III. 4. „Usitato jam discendi
ordine perveneram in librum quendam cujusdam Ciceronis. Liber
ille ipsius exhortationem continet ad philosophiam et vocatur Hortensius.
Ille vero liber mutavit affectum meum. Viluit mihi repente
omnis vana spes , et immortalitatem sapientiae concupiscebam aestu
cordis incredibili. Non enim ad acuendam linguam referebam ilium
librum neque mihi locutionem , sed , quod loquebatur , persuaserat.
Et ego illo tempore hoc solo delectabar in illa exhortatione , quod non
illam aut illam sectam sed ipsam , quaecunque esset , sapientiam ut
diligerem , et quaererem , et assequerer , et tenerem atque amplexarer
fortiter, excitabar sermone illo et accendebar et ardebam." Cf. Phil. p. 251.

VAN M. T. CICERO. 11 '7
haagde dan thans, nu ik oud, ben , niet alleen om
den gelukkigen en voortreffelijken stijl , maar om de
heilige reinheid zijner edele ziel. In waarheid hij
schenkt mij cooed en kracht , en geeft mij beter aan
mij zelven weder."
Om Cicero voor eenzijdigheid te behoeden was het
van veel belang, dat , hij gelijktijdig met het onderwijs
van Philo dat van den Stoicijn Diodotus ontving,
en zich onder diens leiding met zoo veel ijve'r
op de wetenschappen toelegde 1). Groot toch waren
de vorderingen in de kennis der natuur en de beoefening
der wiskunde en redeneerkunde , inzonderheid
door den onvermoeiden arbeid van Aristoteles
gemaakt. Was Plato , op het voetspoor van Socrates,
de hersteller der zedelijke wijsgeerte, zijn leerling
vond de ware methode tot de beoefening der wetenschappen,
diens scherpzinnig verstand omvatte den
ganschen kreits der menschelijke kennis van zijne
eeuw en breidde dien aanmerkelijk nit. Begunstigd
door de groote tog ten en veroveringen van zijn vorstelijken
kweekeling deed hij een nieuw licht opgaan
voor volgende geslachten en de uitwendige wereld
kennen, zoo als Plato den inwendigen zin des menschen
had leeren verstaan. Beider methode , naar
den aard der onderwerpen toegepast , was dus uitnemend
geschikt om alle krachten en vermogens van
den menschelijken geest te ontwikkelen , om de kennis
der natuur met de zelfkennis te paren maar
slechts weinigen wisten deze groote mannen zoo te
1) Zie Brut. 90 , 308.

118 LETI"fERKUNDIG LEVEN
waardeeren , dat zij niet door voorliefde voor de
leerwijze van den eenen , het geleide van den anderen
versmaadden 1).
Gelijk dus vele Platonische wijsgeeren de natuurkundige
we tenschappen verwaarloosden en daardoor
tot idealisme , de jongere ook tot mysticisme , zij
daarentegen die het voetspoor van Aristoteles drukten
meermalen tot sensualisme en materialisme vervielen
2) , terwijl anderen bij de poging om beider
gevoelens te vereenigen geheel strijdige beginselen
vermengden 3) wist Cicero door critischen tact en
practischen zin zich grootendeels voor deze dwalingen
te hoeden , en , veelal uit de verschillende wijsgeerige
stelsels het beste en redelijkste gevoelen op
den voorGrond te stellen 4). Weinigen begrepen ,
1) Zie Ph. G. van Heusde , De Socratische School , IV. blz. 19 env.
Characterismi Princ. Philos. Vet. Socratis , Platonis , Aristotelis , pagg.
148 seqq. Vooral belangrijk voor onzen tijd is de opmerking (p. 209 sq.) :
„ Non solum nos ingenio , ut ille ait , sed etiam animo homines sumus ;
non satis mortalibus est , indagasse omnia et cognovisse : erudiendus
homo a tenera inde aetate artibus est , musica , gymnastica , saltatione,
poisi , turn literis.humanioribus , turn vero disciplinis , quae veri in
animo sensurn excitent acuantque , arithmetica , geometria , dialectica.
Nec vero negligendae disquisitiones interiores sunt de puler° , de bono ,
de justo , de sancto divinoque , quibus ad bene vivendum beneque moriendum
praeparemur. Haec autem studia quemadmodum sint recte
atque ad summum humanitatis felicitatisque fructum instituenda atque
excolenda , non naturae nos observatio docet , nee philosophia , quae
hue spectat maxime , sed illa scilicet philosophia , quae tota ab omnis
humanitatis indagatione profecta , una ad recte cxcolendum perficiendumque
hominem aptissima est."
2) Van Heusde , Charact. pr. Philos. pagg. 139 , sqq. 170 sqq
Socrat. Sch. IV. blz. 19 env.
3) Zie over dit Syncretismus, van Heusde, Charact. pr . Phil. pag. 224.
4) Vid. Van Wesele Scholten , Diss. de Philosoph. Cie. loco , qui
est de Divina Natura , pagg. 2 , 31 et passim.

VAN M. T. CICERO. 119
gelijk hij, de leer der ideal van Plato , of wisten
die zoo gelukkig toe te passen J.) , geen ander achtte
en bewonderde dien wijsgeer gelijk hij , zonder hem
te volgen waar hij zich te ver in bespiegelingen
waagde of de zedelijke waarde van den mensch
vergat om een meer volmaakten staat te stichten
2).
Gelijk Cicero van de Academici de gewoonte om
de zaken uit de meest verschillende oogpunten te
beschouwen had overgenomen , leerde hij uit de
schriften van Aristoteles, die hij reeds voor zijn twintigste
jaar gedeeltelijk , later zoo volledig mogelijk
mogt lezen 3) , de kunst om zijne bewijzen naauwkeurig
en geregeld uiteen te zetten , die van zijne
tegenstanders logiesch en syllogistiesch te ontleden.
Dit alleen konde hem tegen de wapenen van oude
en meer geoefende redenaars, inzonderheid tegen de
schrandere kunstgrepen van Hortensius doen bestand
zijn 4). Dus toegerust gelukte het hem de listige drogredenen
der volksleiders te wederleggen, de belaagde
onschuld te redden , de waarheid en het regt in het
helderste licht te stellen. Aan dezen b&oogtrant danken
wij ook de orde en klaarheid in zijne wijsgeerige
betoogen, waarin hij , zonder ons eenig bepaald
gevoelen op te dringen , de gewigtigste levensvragen
zoo behandelt , dat wij , na de verschillende gevoe-
1) Van Heusde, Init. ph. Plat. II. 3 , 107.
2) Vid. J. L. G. de Geer , Diatr. in Politices Platonicae principia ,
pagg. 177 sqq. Van Heusde , Charact. print. Phil. pagg. 139 sqq.
3) De Inv. Rhet. L 5 , 7. lb. 7, 9. De Finib. III. 3 , I0. Ad
Attic. IV. 10 , 1. Vgl. . boven blz. 62.
4) Zie o. a. In Q. Caecilium Divinatio 13 , 44 sqq.

1 20 LETTERKUNDIG LEVEN
lens aandachtig, Gehoord te hebben , beter voorbereid
zijn om later een zelfstandig oordeel te kunnen uitspreken
').
Aan Aristoteles en zijne school ontleende hij ook
die schoone en verheven bewijsgronden voor de wijsheid
en goedheid der goddeliike voorzienigheid, die deze
scherpzinnige leerlingen van Plato, met uitgebreider
kennis der natuur toegerust, hadden ontdekt en
aangewezen. Hiervan getuigt inzonderheid het tweede
boek van zijn werk, De Natura Deorum , waarin hij
den Stolcijn Balbus geheel in den geest van Aristoteles
, wien hij ook meermalen noemt , doet spreken
over de orde in het heelal en de uitstekende zorg
door de voorzienigheid voor het leven en het welzijn
der levende schepselen , inzonderheid van den
mensch gedragen. Had Socrates den weg gewezen om
de beschouwing van den mensch dienstbaar te maken
aan de verheerlijking van den Schepper , de
Peripatetici gebruikten hunne wetenschappelijke kennis
, om zijne wijsheid in de wetten en verschijnselen
der natuur aan te wijzen 2).
Nog sterker is de overeenkomst van de rigting des
geestes bij Cicero en Aristoteles in beider rhetorische
en politische schriften. Niet alleen in den vorm der
dialogen volgde Cicero Aristoteles weer dan Plato ,
1) „Contra autem omnia disputatur a nostris , quod hoc ipsum probabile
elucere non possit , nisi ex ntraque parte , causarum esset facta
contentio." De Offic. II. 2 , 8. Dit is meermalen hem ten kwade
geduid, of verkeerd begrepen ; waarover men raadplege W. D. Fuhrman
, Handbuch der Classischen Literatur IV. 7 , 1 , pag. 350 sqq.
J. C. F. Baehr , Gesch. der ROmischen Literatur , § 296 , sq.
2) Zie Xcnoph Mem. Socr. I. 4. Cic. de Nat. Deor. II. 47 , sqq.

VAN M. T. CICERO. 121
door aan zijne sprekende personen langer en meer
uitgewerkte betoogen in den mond te leggen maar
ook in de keuze der onderwerpen en de behandeling
zelve komt hij nader aan de encyclopedistische en
historische behandeling, tot welke door den veelomvattenden
geest van Aristoteles de weg gebaand was.
Gelukkig voor de ontwikkeling zijner landgenooten
en de beschaving der latere vol ken , dat hij , die
aan den Romeinschen geest eene nieuwe rigting
gaf , aan hunne weetlust nieuw voedsel schonk , bij
zijne uitgebreide kennis zoo veel smaak en gevoel
voor het schoone en betamelijke bezat , dat zijne
schriften ten alien tijde een frisch en gezond voedsel
voor verstand en hart beide bleven schenken ,
en dezelfde man , die hun het verband van alle vrije
kunsten en wetenschappen ileerde kennen , zoo ver
verwijderd was van ijdele en onvruchtbare studien
spitsvondigheden en beuzelachtige haarkloverijen ,
waartoe de Grieken zelve in latere tijden waren
vervallen.
Door zijne veelzbdige kennis toch kwam Cicero
tot een helderder begrip van het verband der wetenschappen
en kunsten , dan vroeger wijsgeeren en
sprak dit d uidelijker uit, dan eenig ander schrijver
der oudheid. Hij bezat den aanleg tot wijsgeerig
onderzoek gevorderd , verachtte seen vak van wetenschap
, noch ontzag moeite om tot hare kennis
te geraken , en was in een tijd geboren , waarin
de .kring der wetenschappen bij de vereeniging
'1) Zie van Heusde, Charact. Princ. Philos. pag. 165, sq.

122 LET TERKUNDIG LEVEN
der Oostersche en Westersche wereld , door de ontdekking
en onderwerping van zoovele landen grootelijks
was uitgebreid. Hij beyond zich daarbij in het
middelpunt des Dorischen kreits , waarheen nu juist
de grootste mannen van Griekenland en alle andere
oorden der bekende wereld zamen vloeiden. Rome
was toen vooral de magtige heerscheresse, van welke
de volken refit en wetten ontvingen, en aldaar
niemand , die levendiger deel nam in al wat niet
alleen tot luister van zijn vaderland , maar ook
tot eer der menschheid kon strekken. Het behoeft
ons dus niet te bevreemden dat Cicero uit dit middelpunt
van kunst , beschaving en wetenschap den
omvang der menschelijke kennis aanschouwen , den
band , die alle vakken van wetenschap ornslingerde ,
als met de hand konde vatten; meer echter wekt het
onze bewondering , dat hij bij dit alles zich voor de
klippen wist te hoedcn , waarop zoo veel mannen
van veel omvattende kennis met al hunne wetenschap
schipbreuk hadden geleden.
Door op de wijsgeerte van den menschelijken
geest , als den bron van alle menschelijke kennis te
letten , uit deze alle kunsten en wetenschappen of te
leiden , was Plato reeds gekomen tot het begrip van
het onderlinge verband en de zusterlijke betrekking
tot elkander , als blijkbaar uit een en dezelfde
moeder gesproten 1). Hij gewaagde reeds van den
1) Zie Ph. G. van Heusde , Init. Phil. Plat. II. 2 , pag. 28 sq.
J. A. C, van Heusde , de Cie. Philopl. pag. 215.

VAN M. T. CICERO 123
band, die alle wetenschappen omvatte 1) , en eischte
van zijne wachters van den staat liefde voor elke den
mensch waardige kennis zonder uitzonderinG 2). Dit
ideaal had zich grootendeels verwezenlijkt in zijn
leerling Aristoteles, wiens veelomvattende kennis
iedere wetenschap hare plaats onder de overige wist
aan to wijzen , maar Cicero sprak dit gevoelen
krachtig uit en stelde het in helderder licht. Niet
alleen in zijne redevoering voor den dichter Archias
3) gewaagt hij van deze verwantschap , maar telkens
komt hij er in zijne wijsgeerige werken op terug.
Zoo heet daarin de Oude Academie eene officina
van alle kunsten 4) , en heeft hij op andere plaatsen
inzonderheid het oog op het verband der wijsgeerige
studien 5) en der menschelijke deugden 6) , in zijn
werk de Oratore spreekt hij uitdrukkelijk van alle
vrije kunsten , als door eenen band verbonden 7).
Dus door Plato's schriften voorgelicht en gevormd,
en zelf bezield met die begeerte mar kennis, welke
.••nn•••nn
1) In Epinom. pag. 992 , A.
2) De Rep. V. 19. pag. 475 , C.
3) Cap. 1 , § 2.
4) De Finn. V. 3 , 7 , waar wel Piso spreekt , maar geheel in den
geest van Cicero. Zie Ernesti in Libri V Argumento.
5) Tusc. I. 1 , 1. Omnium artium , quae ad rectam vivendi viam
ilsertinerent , rationem et disciplinam studio sapientiae contineri.
6) De Offic. I.. 5 , 15. Quatuor partes honesti inter se colligatas
atque implicitas.
7) „Est etiam illa Platonis vera , et tibi , Catule , certe non inaudita
vox : omnem doctrinam harum ingenuarum et humanarum artium
uno quodam societatis vinculo contineri. trbi enim perspecta vis est
rationis ejus , qua causae rerum atque exitus cognoscuntur , mirus
quidam omnium quasi consensus doctrinarum concentusque roperitur."
De Orat. III. 6 , 21.

124 LET TERKuNDIG LEVEN
Beene enkele wetenschap versmaadt ') zafj, Cicero
met een helderen blik, dat alles , wat door menschen
gedacht en geleerd wordt, uit den menschelijken
geest , uit een en denzelfden bron is voortgevloeid ,
en dat de wijsbegeerte , gelijk zij de vermogens van
den menschelijken geest navorscht en beschouwt ,
ook de ontdekkingen en de voortbrengselen der gedachten
en redeneringen ontleedt en rangschikt , dat
zij het is , die tot het binnenste heiligdorn van alle
kunsten en wetenschappen den toegang ontsluit.
Cicero toch was niet alleen geleerde , zijn geest
doorzag niet slechts het verband der wetenschappen ,
maar hij bezat daarenboven die uitstekende gave,
1) Merkwaardig zijn de woorden van Van Heusde , wien wel niemand
van ingenomenheid met Cicero , ten koste van Plato , zal verdenken ,
als hij van het gevoelen des Atheenschen wijsgeers omtrent den onderlingen
band der wetenschappen en de zucht naar kennis , die elk wijsgecr
moet bezielen , sprekende , de voortreffelijkheid van den Romeinschen
Redenaar ook in dit opzigt erkent : „Memorarunt hanc sententiam
Platonis quam plurimi veterum , net poitae inde tantum , sed
philosophi etiam profecerunt ; pauci vero omni aetate fuerunt , qui
idem illud placitum ad liberaliter instutuendos juvenes , nedum ad
naturalem demostrandum artium conjunctionem cognationemque adhiberent.
Fecit autem Cicero , atque ita fecit , ut sua ipse sponte in
Platonis vestigiis procedere videretur. Fingens ille similiter , ut Plato
philosophos , ita ipse oratores perfectos , pariter in its et hunt ardorem
amoris et nullius non artis doctrinaeque studium postulabat. Nec
mirum. Quod ab aliis exigebat , ipse praestabat , quippe ipse natura
hoc erat ingenio , ut , quidquid in artibus pulcrum esset et praeclarum,
prorsus ut Plato vult , susciperet avide. Quod Plutarchum , optimum
ilium sane ingeniorum exploratorem et judicem , non latuit, qui in
naturam adeo Ciceronis Platonicum placitum accommodat. Fait ille,
ait , qualem esse Plato vuit studiosam et philosopham indolem , ad
omnes natus disciplinas complectendas , nec ullum contemnens sive doctrinae
sive eruditionis genus." Init. Phil. Plat. I1. 2 , pag. 17 sq.
„ Multa ille expressit disertius , que minus perspicue enunciaverat
Plato." Ibid. pag. 30.

VAN M. T. CICERO. 125
die door vlijt en letterblokken niet to verwerven is ,
maar door de natuur zelve geschonken , door gelukkige
oinstandigheden ontwikkeld moet worden , een
fijn aesthetisch gevoel en zuiveren smaak 1),
Van hier ook de zuivering , verrijking en volmaking
der Latijnsche taal door zijne schriften. Ongetwijfeld
legde hij zich van zijne vroegste jeugd tot
zijne laatste jaren op hare grondige beoefening , op
de kennis van hare beginselen en ontwikkeling toe,
maar veel meer vormde hij zich tot redenaar en
schrijver, door stijl- dan door afgetrokken taaloefeningen.
Van de laatste vinden wij slechts nu en dan
eenige proeven in zijne brieven en betoogen , maar
telkens spreekt hij van zijne menigvuldige redekunstige
opstellen en vertalingen van de beste Grieksche
dichters, wijsgeeren en redenaars tot vorming van
zijn stijl. Terwijl de grootste grammatici van zijn
tijd bij hunne etymologische navorschingen nog in
het duister rondtastten, vormde de man , in wiens
studien de taalgeleerdheid zoo zeer op den achtergrond
stond, dat wij Naar naauwelijks bemerken,
naar het volmaakte ideaal , dat hij met het oog der
ziel aanschouwde , het uitgewerkte beeld der taal ,
dat nog heden met onverwelkten luister praalt. Hij
1) „ Sit igitur ita, ut omnes fatentur haud fuerit Cicero ea ad
philosophiam indole , qua Plato , qua Aristoteles , qua praecipue Socrates
fuit , nec rsossit cum hisce , quod merita in philosophiam attinet
, comparari , qui omnino incomparabiles cunt est tamen quod
dubitemus , an ullus fuerit apud antiquos , non dico orator , sed ne
philosophus quidem , qui philosophandi ardorem , qui insatiabile illud ,
quod Plato vocat , discendi studium et vita et scriptis prodiderit magis."
Init. Phil. Plat. H. 2, pag. 18 sq.

126 LET TERKUND1G LEVEN
toch legde, alleen door de kracht van zijn scheppend
en regelend genie , voor alle volgende eeuwen in de
Latijnsche taal de wetten neder, , waarnaar hare zuiverheid
, juistheid en sierlijkheid zou beoordeeld worden.
Zoo iemand , dan had Cicero een geopend oog
voor het harmoniesch geheel der taal, voor het keurig
zamenstel van elk der deelen , waarvan hij ons niet
slechts de kunstige gewrochten, maar ook de vorming
en bewerking doet aanschouwen 1).
Op de zeldzaamste wijze vereenigden zich bij
hem aanleg , studie en leerwijze , om niet alleen
eene groote en welgeordende kennis te verkrijgen ,
maar ook daarvan het beste gebruik te waken tot
de veredeling van zijne landgenooten en de opleiding
van volgende geslachten. Gevormd door de beoefening
en navolging der beste Grieksche dichters , wijsgeeren_en
redenaars , tot wier kennis en waardeering
hij door de uitmuntendste leeraren uit Griekenla.nd
zelf gebragt was , vereenigde hij het eerst de wijsheid
en beschaving van Hellas met den ernst en de
waardigheid van hot Romeinsche karakter , en wist
hij alzoo de ineensmelting van beiden te hewerken,
die in den natuurlijken gang van hunne ontwikkeling
lag , waardoor hij voor Italie eene nieuwe let-
1) „Omnem sermonis latini dictionem ad exemplum Graecorum
primus arte tractavit C. Caesar sed longe plura in hoc genere debentur
M. Tullio Ciceroni. Is artem grammaticam libris quidem non
tractavit , sed et verbis Graecis latine conversis et componendis flectendisque
a vetere stirpe novis , quanquam summa , ne offenderet cura
habita sermonem latinum insigniter ditavit et scriptis suis copiam et
ubertatem linguae ostendit et compositione et structura Graecorum
numeros et suavitatem soni primus aequavit." F. Ellendt , Br. eloq.
Rom. hist. praem. Bruto, § 37. Vgl. Baehr , Gesch. der Rtim. Lit. § 246.

VAN M. T. CICERO. 127
terkunde schiep , waarvan zijn genie het middelpunt
en de hoofdbron bleef 1). Groot waren zijne verdiensten
als taalkundige , redenaar en wijsgeer, , door
hetgeen hij van de Grieken overnam en verder ontwikkelde
, niet minder bewonderenswaardig is hij
door de verwerping van het onbruikbare. Waren
grammatica en rhetorica de grondslagen van zijne
zuivere , duidelijke , sierlijke voordragt, hij wachtte
zich voor de eenzijdige beoefening van beiden, waartoe
hij door zoo veel afgetrokken studien , gelijk de
Alexandrijnsche geleerden , die hem voorgingen, ligtelijk
had kunnen vervallen. Hoe belangrijk toch de vorderingen
waren , door Aristoteles en zijne leerlingen
in wetenschappelijke kennis gemaakt, hoe uitgebreid
de geleerdheid der mannen , die in de door Alexander
gestichte wereldstad de letterkundige schatten der
oude wereld verzamelden , zuiverden en bewaarden ,
had die rigting van den menschelijken geest toch
ook hare schaduwzijde. Brak onder de Diadochen
de dageraad der eigenlijke geleerdheid aan, verrezen
Academien als brandpunten van wetenschappelijk
verkeer , vonden geleerden van alle tongen en talen
in 't met hulpmiddelen ruim gestoffeerde Egyptische
Museum een vorstelijk onthaal , om onverdeeld voor
hunne lievelingsvakken to leven verrijkte de school
van Alexandria de wereld met een oogst van kundigheden
, ervaringen , resultaten en ontdekkingen ,
gerijpt door oordeelkundig onderzoek , stelselmatige
I) Zie F. C. Schlosser , Algem. Gesch. Ned. vert. Deel IV. blz.
97 env.

128 LETTERKUNDIG LEVEN
schifting, scherpe toetsing en groepeering van al wat
er onder 't bereik harer bevatting vie! ') : wij mogen
niet vergeten , dat op dien rijken en welverzamelden
oogst vele jaren van uitputting en misgewas volgden.
Terwijl de vruchtbare grond van Griekenland,
niet meer gekoesterd door de levenwekkende stralen
der vrijheid , scheen uitgeput, prijkten de zaden
op den Afrikaanschen bodem gestrooid , eenen tijd
lang met rijk geladen halmen in de kweekhoven der
Ptolemeên , maar eerlang verloren zij , als door den
verstikkenden adem der woestijn , hunne frischheid
en kracht. In Italiê daarentegen behielden zij , toen
de weerbarstige grond eenmaal was ontgonnen , haar
voedend en versterkend vermogen , ofschoon de aren
niet zoo sierlijk bloeijende of zoo rijk geladen werden
bevonden. Doch ook hier waren krachtige pogingen
noodig , niet alleen om bet zaad in een wel
beploegden akker te strooijen, maar ook om het voor
den verzengenden Africus te beschutten , of door
het opschietende onkruid niet te laten verstikken.
Ook hier moesten niet alleen de Grieksche poezie ,
welsprekendheid , fraaije letteren in het algemeen
worden opgenomen en aangekweekt , maar ontdaan
van het opgesmukte, overladene , beuzelende, waartoe
zij elders waren vervallen en tevens bewaard voor
ontaarding door de te groote neiging der Romeinen
en der naar Rome te zamen gevloeide vreemdelingen
tot rhetorischen praal woordspeling en antithesen.
1) Zie „De ontwikkeling van den geest op het gebied der wetenschap
," welsprekend geschetst door den Hoogi. Dr. W. Hecker , Groningen
, 1864.

VAN M. T. CICERO. 129
Iv.
Vail de Groote moeijelijkheden door Cicero te
overvvinnen, am als redenaar een hooger standpunt
te bereiken, getuigt zijn opstel over de, rhetorica ,
voor zoaver dit tot ons is gekomen in de beide eerste
boeken de Inventione. Hij schreef die op ongeveer
twintigjarigen leeftijd en schijnt ze eerst later, door
zijne vrienden hiertoe aangezocht , aan de vergetelheidi
te hebben onttrokken. Geen wonder dan ook,
dat hij tot eigen oefening zijne krachten beproevende
, in het voetspoor trad van den Griekschen rhetor
Hprmagoras, die korten tijd voor zijne geboorte te
Rome bloeide, en dat hij zelfs meestal den leiddraad
volgde der lessen van een Romeinschen leeraar, waarvan
een afschrift tot hem was gekomen, niet ongelijk
aan de vier boeken ad Herennium, langen tijd
door de geleerden aan Cicero toegekend 1).
1) Wie de schrijver was der boeken Rhetoricorum ad Herennium. ,
blijft nog altijd onzeker. Op gezag der grammatici Priscianus en Rufinus,
ook volgens aanhalingen bij den Kerkvader Hieronymus , werden
zij aan Cicero toegeschreven , tot dat het gevoelen van Regius , dat
dit ten onregte geschiedde , bijval vond. Omtrent den auteur kon
men het evenwel minder eens worden. Ernesti liet het onbeslist , of
Cornificius ten zijnen tijde teregt door velen als de schrijver beschouwd
werd. Schutz zocht te bewijzen , dat de beroemde grammaticus en
rhetor , M. Antonius Gnipho , de onderwijzer van C. Julius Caesar ,
wien ook Cicero nog na zijn praetorschap hoorde , ze geschreven zoude
hebben. Zijn gevoelen werd echter reeds in 1826 door Orell bestreden,
bij de uitgave van het eerste deel der Werken van Cicero, in eene
aanteekening bij Boek 11T. 56, 69, blz. 102 , annot. 5, op grond van de
aanverwantschap van den schrijver met C. Herennius , van wien men
zoo veel weet , dat hij een aanzienlijke Romein was , terwiji Gnipho
1

150 LETTERKUND1G LEVEN
Bij groote , nu en dan woordelijke overeenkomst
zien wij in beide opstellen gedeeltelijk dezelfde gebreken
; maar hechtte Cicero , even als zijn voorgangers
, nog te veel aan het -vverktuiplijke, schoolsche
gedeelte der kunst , sprak hij te veel over hare regelen
en vormen , was hij door het onderwijs der
regtsgeleerden uit de Stoische school niet vrij gebleven
van hunne spitsvondigheden , reeds nu toonde
hij , dat de opleiding , die hem sedert zijn achttiende
jaar, door de komst van Philo was ten deel gevallen,
hem de ware bestemming der rhetorica deed gissen ,
reeds nu en dan aan het gezag zijner voorgangers
deed twijfelen, maar altijd zijn gevoelen met bescheidenheid
voordragen.
Voordat wij evenwel op de schoone plaatsen opmerkzaam
maken , die van Cicero's wijsgeerige studiên
getuigen , zij het ons vergund met een enkel
woord over het doe! en de strekking van dit werkje
te spreken.
Indien wij gaarne toestemmen dat het rhetorische
element in de opvoeding der Romeinen te sterk was,
dat deze kunst in volgende tijden op bun voorbeeld
te zeer gezocht , te uitsluitend beoefend werd, en
zoo , door wansmaak en beuzelgeest nog meer ont-
401•••n•
nit onbekende ouders in Galli6 gesproten , te vondeling gelegd en
eerst later werd vrijgelaten door zijn cpvoeder.— Dr. 3. A. C. van
Heusde , in 1836 in zijn Cicero PhiloplatOn , nog overhellende tot
Gnipho (blz. 149 , noot) , beweerde later in eene afzonderlijke Di3quisitio
, de L. Aelio Stilone , Traj. ad Rhen. 1839 , dat deze , wien Cicero
, in Bruto cap. 56 , onder zijne onderwijzers telt , de vier boeken
Reth. ad Herenn. zou geschreven hebben. Vgl. De Gids , 1839 blz.
125 env. Dr. W. H. D. Suringar , Initia Lectionis Ciceronianae, Lugd.
Bat. 1842 , pag. 371.

VAN M. T. CICERO. 131
aard , eenen hoogst nadeeligen invloed had ') ;
Moven wij , dat men aan de andere zijde te ver
gaat met de rhetorica zelve te verachten , of haar
geheel en al uit de rij der vrije kunsten en wetenschappen
te verbannen.
Is de rhetorica het door oefening en kunst aangekweekt
vermogen, om eene reeks van denkbeelden
op eene juiste en duidelijke, met den aard van het
onderwerp en het doel der voordragt overeenkoinende
wijze , uit te drukken; is het haar streven om ,
den gang der redeneerkunde volgende hoorders of
lezers te vermaken, te onderrigten, te overtuigen of
te bewegen, dan bestaat er geene reden om op het
aankweeken en veredelen dier in den menschelijken
aard gelegen vatbaarheid of gave uit de hoogte neder
te zien.
Dit deden ook zij niet, die op eene verstandige
wijze waarschuwden voor het misbruik maar al te
dikwijls van deze kunst gemaakt , om anderen te
misleiden , of den waan bespotten der rhetoren , die
in het werktuigelijke gedeelte, de bloote vormen der
kunst, of hetgeen die kunst . rnoet voorafgaan , de
rhetorica zelve meenden gevonden te hebbcn 2). Het
1) Niet diem in historischc werken heerscht dit beginsel zoo sterk ,
dat redevoeringen , aan de handelende personen in den mond gelegd ,
een aanzienlijke plaats beslaan , maar zelfs bij dichters heeft het zooveel
invloed behouden , dat Virgilius Neptunus , Juno , Venus , Aeneas
ja Dido laat declameeren , en de fraaiste plaatsen in de Metamorphosen
, door Ovidius en in de Pharsalia van Lucanus uit redevoeringen
bestaan. Bij latere geschiedschrijvers en dichters wordt de
rhetorische bombast somtijds onverdragelijk.
2) „ Sic artes illas rhetorum et sophistarum ironice exagitat Socrates
: nec tamen idem , ut sunt hodie qui existiment, una cum artibus
11*

1 3 2 LETTERKUNDIG LEVEN
een zoowel als het andere was aan de sophisten
eigen , door Socrates zoo geestig wederlegd maar
nimmer zou het hem gelukt zijn, hen dus te ontmaskeren,
indien hij hunne kunstgrepen en drogredenen
niet met de wapenen , die hem de redekunst zoowel
als de redeneerkunde aan de hand gaf , had leeren
bestrijden. Zoo kreeg de dialectics in zijne school
eene hoogere kracht om de waarheid te vinden , de
rhetorica om haar te doen zegepralen.
Is dus de redekunst op zich zelve niet verwerpelijk
, en kan zij niet beoefend worden buiten de
kennis van hetgeen haar voorafgaat zonder nog
redekunst te zijn, dan zie ik niet , waarom een geschrift
, waarin die voorafgaande kundigheden behoorlijk
worden ontvouwd, met verwijzing zelfs naar
eene hoogere en weer wijsgeerige beoefeninc; , onze
aandacht onwaardig zou zijn '). Nemen wij verder
istis ipsam rejiciendam rhetoricam existimavit. Multa eorum in orations
cum attendenda duxit tum ad dicendum adhibenda; verum his
contineri ipsam rhetoricam negavit: quod more deinceps suo , id est,
facete et ironice persequitur." Ph. G. van Heusde, Initia Philos. Plat.
11. 2 , 184. Vgl. Socr. Sch. I. blz. 200 env.
1) „Men heeft er zoo veel tegen , dat de jeugd zich met al die
voorschriften der kunst vermoeit. Want, zegt men, al dat kunstmatige
brengt haar niet tot de kunst ; maar geen wonder: aanleg wordt
in de eerste plaats ondersteld: zonder die kan niets, wat men ook
doe of aanwende , baten. Aan den anderen kant hoort men weer zeggen
: aanleg is genoeg, zoo er maar oefening bijkomt: de dichter wordt
geboren , maar niet gemaakt en zoo de redenaar. Ik stem het toe ,
men maakt niet dichters of redenaars, gelijk men uit bout en steer
standbeelden maakt, maar men kan hen toch vormen. De dichters
welligt zijn hiervan uit to zonderen, de zoodanige namelijk , die als
Homerus en Ossian onder een nog ruw menschengeslacht, geheel door
natuuraanieg en als door instinkt zongen. Maar hoe goring is derzelver
aantal ! En , wat de overige betreft , die toch waarlijk dichters

VAN M. T. •CICERO, 173
in aanmerking, dat het Cicero, volgens de eenparige
getuigenis der oudheid, bevestigd door de beide redevoeringen
ons uit zijne jeugd bewaard 1) , nooit
aan vernuft of kracht , wel eens aan beteugeling en
matiging dier gaven ontbrak , dan bewonderen wij
den jongeling , die eene stof behandelende, bij welke
geweest zijn , het heeft hun niet aan vorming ontbroken , en hadden
sommige van hen clezelve te weinig l , des te meer mist men die nog
heden in hunne kunst en kunstgewrochten. Maar kan men dit zoo
algemeen van de dichters, welke ten alien tijdb , bij alle natien den
mensch toegeschenen zijn, als door hooger geest aangeblazen te worden
, zeggen , hoe veel meer moet het dan niet van de redenaars , die
overreden en overtuigen , gelden.— Aanleg is genoeg , om iemand welsprekend
te doen worden, zoo er maar oefening bijkomt maar om Redenaar
te worden, zoo als het Demosthenes en Cicero geweest zijn, wordt
redekunst en dus ook wetensehap vereischt." Van Heusde , Socrat.
School , D. I. blz. 206 env.
1) Pro P. Quintio en Pro Sex. Roscio Amerino. Op beide deze
redevoeringen gaf Jac. Facciolatns Exe rcitationes , Patavii 1723, herdrukt
1731.
2) Dit erkent hij zelf in zijn Orator c. 30 , § 107 sq. Daarom stak
hij op zijne reis naar Griekenland en Azle , ongeveer zeven jaar later ,
naar het eiland Rhodus over , om op nieuw het onderwijs van Apollonius
Melo te genieten en van hem zijne gebreken te hooren , of zoo
als Quintiliaan het uitdrukt , Instit. Orat. Lib. XII. 6 , 7 : „ cum jam
clarum meruisset inter patronos, qui tum erant , nomen , in Asiam
navigavit, segue et aliis sine dubio eloquentiae ac sapientiae magistris ,
sed praecipue tamen Apollonio Moloni , quem Romae quoque audierat ,
Rhodi rursus formandum ac velut recoquendum dedit." maar zou toen
ook uit den mond van Molo , volgens Plutarchus , in zijne levensbe
schrijving (cap. 4) die verrassende lofspraak op zijn talent hebben gehoord.
Toen Cicero , dus verhaalt hij , na het houden eener redevoering
, in de Grieksche taal , ten gevalle van Molo, reeds eenigzins
verlegen werd over het zwijgen van zijn leermeester , te midden der
toejuiching der overige toehoorders, barstte deze eindelijk in deze woorden
uit „U , o Cicero ! prijs en bewonder ik wel , maar ik treur over
het lot van Griekenland , ziende dat het eenige sieraad ons nog overgebleven
, dat van geleerdheid en welsprekendheid , door u ook tot de
Romeinen is gekomen."

134 LETTERKUNDIG LEVEN
het allerminst een verheven of hartstogtelijke stijl te
pas kwam , even eenvoudig en ongekunsteld wist te
spreken , als hij dit later in zijne oratoriae partitiones
en topica bleef doen, ; al geven ons de dialogen
in de kracht zijns levens geschreven de Oratore en
de Republica , oneindig weer genot. Eene poging
toch om op twintigjarigen leeftijd de eerste redenaars
en staatsmannen van Rome hunner waardig te doen
spreken , om al de geheimen hunner kunst te openbaren
, zou wel eene even ongelukkige als vermetele
onderneming ziju gebleven.
Merkwaardig is het ook dat Cicero toen reeds zijne
meeste aandacht vestigde op dat gedeelte der rhetorica
, 't welk in het naauwste verband staat tot de'
Logica en Dialectica, de Inventie , en later , met
onderdrukking der beide overige boeken , alleen de
twee eerste bekend maakte; zoodat dan ook zijn
werkje in onderscheiding van dat des auctors ad Herennium
, Diet Rhetorica, maar de Inventione Rhetorica
genoemd werd. Welligt volgde Cicero juist daarom
Hermagoras boven anderen , omdat diens onderwijs ,
gelijk hij bet uitdrukt in zijn Brutus , ofschoon
minder geschikt tot worming van den stijl en de
taal, voor de vinding zeer doelmatig was 1).
Door de schriften van Aristoteles was hij reeds
met de kunst der vinding , bij de Grieken Topica
1) „ Inops ad ornandum , sed ad inveniendum expedita Hermagorae
disciplina." Brut. cap. 70, § 263.— „Fecit deinde velut propriam Hermagoras
viam, quam plurimi sunt secuti ," zegt Quintilianus , Inset.
Orat. Lib. III. I , 16 , ook noemt hij hem „ in plurimis admirandum,"
L. III. 11, 22 , ofschoon hij het een en ander in hem berispt.

VAN M. T. CICERO. 1 3
genaamd, bekend geworden. Bij Plato werd deze
vooral gebruikt om de waarheid te vinden , bij de
redenaars om bewijzen te zoeken voor hunne zaak ,
of ook de kunstvormen om die behoorlijk te ontwikkelen
en in een helder licht te stellen. Later
werd zij door de wijsgeeren verzuimd, maar door
de redenaars tot op de tijden van Cicero , tot hun
bijzonder doel nog in eere gehouden , tot dat ze
ook door deze werd vergeten 2).
Zoo als men bij eene eerste ontmoeting den beschaafden
en talentvollen jongeling van den man on-
1) „ Sed Aristoteles , is , quern ego maxime admiror , proposuit quosdam
locos, ex quibus omnis argumenti via non modo ad philosophorum
disputationem , sed etiam ad hanc orationem , qua in causis utimur ,
inveniretur : a quo quidem homine jamdudum, Antoni , non aberrat
oratio tua : sive to similitudine illius divini ingenii in eadem incurris
vestigia, sive etiam illa ipsa legisti atque didicisti ," etc. Catulus
apud Cic. de Oratore II. 36 , 152. Vgl. ook Quintil. Inst. Orat. III.
, 18. Boethius , ad Topica Cic. cap. 2, § 6 sq. in ed. Orell. V. 1 ,
pag. 273.
2) „E dialectica , quae eam hand diutius capiebat , in cognatam
disciplinam , in rhetoricam migravit , ubi ad Ciceronis certe tempora
sedem tenuit. Commutationem ita permagnam sane ars pulcerrima subiit.
Ut enim a Platone ad res cognoscendas , de quibus ageretur
adhibita fuerat , ita nunc a Peripateticis , primumque ab ipso Aristotele
eo destinata est , ut ad proban.dum demonstrandumque, omninoque ad
persuadendum argumenta et argumentorum formas et rationes, quas
Tonot)s, locos , vocarunt , exquirerent. Veruntamen haec ipsa Rhetorum
, qualiscunque tandem illa, inventio , quamdiu in arte dicendi
obtinuit; nam et hinc tandem exclusa est , ut , quid Topice sit, ignorent
hodie multi: tamdiu et Platonicae dialecticae e qua nata est,
ubertatem retulit, et persuadendi arti , ut ipsi antea philosophiae , lumen
admovit." Init. phil. Plat. II. 2, 196 sq. Cicero klaagt al dat
de Stoicijnen de Topica verwaarloosden : „ Stoici autem in altera elaboraverunt
[disserendi parte]. Judicandi enim vias diligenter persecuti
sunt , ea scientia, quam Dialecticen appellant. Inveniendi vero artem ,
quae Topice dicitur , quaeque ad usum potior erat , et ordine naturae
certe prior, totam reliquerunt.' Topica ad C. Trebatium c. 2, § 6.

136 LET TERKUNDIG LEVEN
derscheidt, die met bekrompen geest zijne wijsheid
en waarde gevoelt, springt ons het verschil tusschen
den deftigen auctor ad Herennium en den bescheiden
schrijver de Inventione, door de inleiding zelve in
het oog. Deze wil , ten gevalle en op het dringend
verzoek van Herennius , wel een gedeelte van zijn
tijd tot het schrijven van een stuk over de redekunst
besteden , ofschoon hij Bien liever aan wijsgeerige
onderzoekingen wilde wijden 1). Hij zal zich hierbij
evenwel bepalen tot hetgeen ter zake dient , zonder
den ijdelen omhaal der Grieksche schrijvers. Zijn
leerling behoeft slechts verstand met oefening te paren
, om van zijne voorschriften het ware nut te
trekken 2).
Om het nut der Rhetorica te betoogen nadert
Cicero tot ons met de betuiging van zijn eigen langdurigen
tivijfel aan het nut der welsprekendheid , en
onzekerheid of hare beoefening ook meer kwaad
dan goed heeft daargesteld. Als hij het oog sloeg
op de menigvuldige rampen, die zijn vaderland troffen
, op de onheilen over de magtigste oude staten
gebragt, zag hij, dat deze voor een aanmerkelijk gedeelte
aan de redenaars te wijden waren. Lette hij
I) Rhetorica. ad Herenn. I, I.
2) Dat dit de geest van den schrijver is , blijkt ook uit het slot van
zijn werk , L. IV. cap. 56, waar het § 69 onder anderen luidt : „ et
nobis non diffidimus , propterea quod et aliquantum processimus, et
alia meliora sunt , quae multo intentius petimus in vita , ut , etiamsi
non pervenerimus in dicendo , quo volumus , parva pars vita perfectissimae
desideretur : et viam , quam sequamur , habemus , propterea
quod in his libris nihil praeteritum est rhetoricae praeceptionis." Dat
hctgeen volgt van later hand is , zag reeds Gruterus , het woord ordinate
stuitte Ruhnkenius. Zie Orell. ad h. 1.

VAN M. T. CI C E R O. 137
daarentegen op de lessen der geschiedenis , dan bleek
het hem, hoe ook vele steden hare staatsregeling,
vele oorlogen hunne beslechting, trouwe bondgenootschappen
hare bevestiging aan wijs overleg, door
welsprekendheid geschraagd , hadden te danken. Na
lang nadenken deed de rede zelve hem dus tot het
gevoelen neigen, dat wijsheid zonder welsprekendheid
den staten weinig baatte , welsprekendheid zonder
wijsheid meestal noodlottig , nimmer voordeelig
moest wezen 1).
Dit brengt hem onwillekeurig tot eene juistere
waardeering der welsprekendheid , als eene in
oorsprong en beginsel edele gave der natuur en
der kunst , waarvan in ruwe en woeste tijden
I) Op gelijke wijze opent Xenophon zijne Cyropaedie , met den twijfel
, of het niet moeijelijker zij menschen , dan dieren , hoe wild en
sterk ook , te onderwerpen en te besturen ; tot dat het voorbeeld van
Cyrus hcm van het tegendeel overtuigde. De scholiast Victorinus
meent de woorden : „ saepe et multum mecum cogitavi ," regt duidelijk
te maken door de volgende interpretatie : „Horum si unum sit, non
ostendit satis diutinam cogitationem. Possumus enim frequenter aliquid
cogitare , sed statim a cogitatione desistere. Possumus itidem diu aliquid
cogitare , sed id una tantum die facere. Recte ergo utrumque
conjunxit , saepe et multum hoc mecum cogitavi. Et quia in pubiicum
proferri res non debuit nisi certa et deliberata , recte ait , hoc mecum
cogitavi." In ed. Cie. Orellii V. 1. pag. 3 , vs. 34 sqq. Zie over Victorinus
1)r. W. H. D. Suringar . Hist. Crit. Scholiastarum Latinorum, Lug•
Bat. 1834. Pars I. cap. 9 , S 3 , pag. 153 sqq. Hoe geheel doordrongen
Cicero toen reeds was met de edele staatsbeginselen door Socrates
verkondigd, toont ook de laatste zinsnede van het eerste hoofdstuk
de Inventione : Quare si quis , omissis rectissimis atque honestissimis
studiis rationis et officii , consumit omnem operant in exercitatione
dicendi , is inutilis sibi , perniciosus patriae civis alitur ; qui vero ita
sese armat eloquentia , ut non oppugnare commoda patriae , sed pro
his propugnare possit , is mihi vir et suis , et publicis rationibus utilissimus
, atque amicissimus civis fore videtur.

138 LETTERKUND1G LEVEN
de wijsheid zich bediende om de wilde natuurmenschen
tot zachter zeden te brenGen 1). Werd later
hare beoefenint; , door de edelste en beste bestuurders
van den staat verwaarloosd , een wapen in de
hand van listige volksleiders tot verwerving van invloed
en gezag , bragt dit de welsprekendheid zelve
in een kwaden naam , dit moest weder betergezinde
mannen opwekken , en deed het ook werkelijk in
den Romeinschen staat, om zich tegen hunnen overmoed
te verzetten , en zich daartoe van de gave der
overreding te bedienen.
Ziet men dus uit de inleiding tot het eerste bock
de Inventione, dat wij bier geene gewone handleiding
voor ons hebben , nog duidelijker springt dit in het
ooe,- , door de voortreffelijke vergelijking , waarmede
het tweede words geopend. her vertoont zich reeds
dezelfde smaak voor bet schoone met edele kunstzin
gepaard , die wij in de Verrinae van den verdediger
der Sicilianen , bij het schetsen der gruwelen van
den plunderaar hunner kunstschatten, Verres, bewonderen.
Wij aanschouwen den schilder Zeuxis , zooals
hij uit de schoonste maagden , van het door schoone
vrouwen beroemde Croton het schoonste vijftal
kiest om naar hare schoonste vorthen , in een enkel
•••••n•n
1) In de eerste hoofdstukkeu zijner boeken de Oratore , scheidt
Cicero den redenaar van den wijze , om door Crassus aan den eersten,
door Scaevola aan den laatsten de regeling der staten te doen toeschrijven.
Horatius had waarschijnlijk deze plaats voor oogen , in zijne
lof der dichtkunst: „ Silvestres homines" etc. Epist. ad Pisones vss.
391-406. De eerste volksbeschavers en wetgevers bedienden zich van
dien vorm van welsprekendheid , zoo als ik trachtte aan te wijzen In
Miin Specimen de Solonis laudibus poeticis , Traj. ad Rhen. 1825.

VAN M. T. CICERO. 159
beeld de voorstelling der schoonste vrouw van het
jeugdige Griekenland terug te geven. Meermalen is
opgemerkt , hoe toen reeds Cicero toonde bet denkbeeld
van het ideale gevat te hebben i) ; mar de
voorstelling zelve , de inkleeding van het verhaal is
reeds den redenaar waardig, die ons niet minder
door zijne keurige schildering en juiste vergelijkingen
, dan door de keuze der woorden en de welluidende
harmonie der perioden pleegt te verrukken.
Heeft de bereidvaardigheid der schoonen , om den
Griekschen schilder tot model te strekken , naar onze
zeden iets vreeMds , men herinnere zich dat wij ons
in Zuid-Italie moeten verplaatsen , waar ook in later
tijden de edelste vrouwen het zich tot eer rekenden
op eenig altaarstuk te worden voorgesteld ; en heeft
het jets stouts , een betoog over de redekunst met
eene schilderij van Helena. te hooren vergelijken, dan
mope iemand het welige vernuft van den schrijver
berispen , van dorheid of droogheid zal bier wel
Been sprake zijn.
1) Zie Dr. J. A. C. van Heusde , in Cicer. Philopl. pag. 158 , sqq.
Phil. Guil. van Heusde, Init. Phil. Plat. 1I. 3 , 105, sqq.— Socr. School,
D. I. blz. 90 env. „ Dat was meer dan afbeelden , het was verbeelden,
een beeld uit al wat hij gezien had scheppen en daarstellen, en ziedaar
dan reeds eenigermate wat verbeeldingskracht is , en ook , hoe de
kunstenaar daardoor idealen vormt. Maar die zelfde Cicero , hoe dieper
hij in vervolg van tijd in den geest van Plato's wijsbegeerte was ingedrongen
, des te meer had hij leeren beseffen , dat er tot het vormen
van idealen nog jets anders , jets hoogers gevorderd wordt. Toen hij
eenmaal , na over de redekunst geschreven , en daarover het beste en
schoonste, naar het voorbeeld van Zeuxis , bijeengebragt te hebben ,
den redenaar zelven tot het voorwerp zljner beschouwing genomen en
reeds zijn werk de Oratore geschreven had , toen rustte hij niet , voordat
hij den volmaakten redenaar mogt geschilderd hebben." Vgl. Orat. 2, 8.

140 LETTEIIKUNDIG LEVEN
Hetzelfde geldt van de ontmoeting van Xenophon
en zijne gade met Aspasia, ons in het eerste boek I)
medegedeeld , om de strekking der inductie of epagoge
1) aan to wijzen. Eerst wendt zich de overschoone
Aspasia tot de vrouw van den om schoonheid
naar ligchaam en geest beroemden Xenophon.
.Zeg mij ," spreekt de geestige hetaere tot de eerbare
echtgenoot van den beroemden leerling van Socrates
, aindien uwe buurvrouw fraaijer goud heeft dan
gij, wat gij liever zoudt hebben het uwe of het hare?"
»Het hare," zegt de jonge vrouw. » Wat, indien zij
schooner kleed en kostbaarder sieraden heeft dan
gij , aan welke zoudt gij de voorkeur geven ?" » Aan
de hare." Maar indien zij nu eens beter man had
dan gij, wien zoudt ge liever hebben , den uwen of
den haren ?" Deze vraag werd slechts met een blos
der schaamte beantwoord. Nu rigt de geestige en gevaarlijke
Itinische schoone het woord tot Xenophon
zelven : »Zeg mij o Xenophon ," luidt het , »indien uw
buurman beter paard heeft , dan gij , zoudt gij dan
niet liever het zijne, dan het uwe wenschen." »Dat
zou ik," zegt Xenophon. » Zoo hij beter landgoed
had dan gij, welk van beiden zoudt gij verkiezen
?" »Het zijne." »Wat, als hij beter vrouw had ,
dan gij, aan welke zoudt ge de voorkeur geven ?"
Ook Xenophon bleef haar hierop het antwoord
schuldig. Dewij1 gij beiden ," vervolgt nu Aspasia
, » dit alleen voor mij hebt verzwegen wat
ik bij voorkeur uit beider mond Wilde vernemen
1111.1•n•
1) Cap. 31.
2) Zie boven , blz. 100.

VAN M. T. CICE/10. 141
zal ik u zeggen wat gij denkt. Gij wilt het liefst
den besten man bezitten , en gij , o Xenophon ! de
beste vrouw. Indien ge dus niet zorg draagt,
gij dat er geen beter man , gij , dat er seen beter
vrouw, op aarde zult ge altijd missen wat ge
het allerrneest zult wenschen , gij , de echtgenoot
te zijn van de beste vrouw, zij , de Bade van den
voortreffelijksten man." Ofschoon Cicero dit gesprek
aan Aeschines ontleende , zal wel niemand ontkennen
, dat hij toen reeds aanleg verraadde orn zich
aan de schoolsche vormen der rhetorica te onttrekken.
Nog eene andere beteekenis geeft hij aan het voorbeeld
van Zeuxis, door op het voetspoor der Academici,
het volgen van een voorbeeld, het jurare in verba
magistri, als de bron te beschouwen van vooroordeel
en hardnekkig volharden in eenmaal opgevatte mee-
Ding '). Hij daarentegen betoont zich bereid zijne
fouten, op de eerste aanwijzing, te verbeteren; want,
zest hij , niet weinig te weten, maar bij zijne onvolledige
kennis dwaselijk te blijven volharden , is
schande ; omdat onkunde een gevolg is van de alge-
,meene kortzigtigheid der menschen, ongezeggelijkheid
eene ondeugd van elk in het bijzonder 2).
1) „Quodsi in ceteris quoque studiis a multis eligere homines coin
modissimum quodque , quam sese uni alicui certo vellent addicere , minus
in arrogantia offenderent ; non tantopere in vitiis perseverarent ;
aliquanto levius ex inscientia laborarent." Lib. II. 2 , 5.
2) Sin autem temere aliquid alicujus praeteriisse , aut non satis
eleganter secuti videbimu r , docti ab aliquo , facile et libenter sententiam
commutabimus. Non enim parum cognosse , sed in •parum cognito
stulte et diu p erseverasse turpe est : propterea quod alterum
communi hominum infirmitati , alterum singulari uniuscujusque vitio
est attributum." Lib. IL 3, 9.

142 LETTERKUN DiG LEVEN
Dus zonder ingenomenheid met eigen inzigten en
niets meer vermijdende , dan overijld en aanmatisend
oordeel , had hij zorgvuldig de gevoelens van
alien , wijsgeeren zoowel als rhetoren b j uitnemendheid
, geraadpieeffd ') , vastelijk besloten dien weg
niet nu alleen , maar gedurende zijn gansche leven
in te slaan 2). Aan dit voornemen is hij steeds getrouw
gebleven , en zoo werd hij de beste uitlegger
en verkondiger der wijsgeerte en redekunst
van Griekenland , Academicus en eclecticus in den
edelsten zin des woords. Hoe schitterend door eigen
vernuft en vinding in zijne redevoeringen , in de
kracht zijns levens geschreven, hoe gevoelig voor de
bewondering en toejuiching zijner hoorders, verloochende
hij in zijnen omgang nitnmer die beminnelijke
zucht om van anderen te leeren, of in zijne schriften
dien eerbied voor het gevoelen van anderen , die
hem reeds als knaap de toegenegenheid, goedkeuring
en liefde zijner onderwijzers hadden verworven 3).
Dat hij bij dit opstel zoowel wijsgeerige als redekunstige
werken raadpleegcle , blijkt uit verscheiden
1) Lib. IL 2 , 6 sqq.
2) „Quare nos quidem sine ulla affirmatione , simul quaerentes ,
dubitanter unumquodque "dicemus , ne , dum parvulum hoc consequimur
, ut satis commode haec perscripsisse videamur , illud amittamus ,
quod maximum est , ut ne cui rei temere atque arroganter assenserimus."
Ibid. cap. 3 § 10.
3) Nog in zijn werk de Officiis , geen twee jaren voor zijn dood
gcschreven, lezen wij : „Nos autem , ut ceteri alia certa alia incerta
esse dieunt , sic ab his dissentientes alia probabilia , contra alia dicimus.
Quid est igitur , quod me impediat ea , quae probabilia mihi
videantur , sequi ; quae contra , improbare atque affirmandi arrogantiam
vitantem rugere temeritatem , quae a sapientia dissidet plurimum."
Lib. II. 2 , 7 sq.

VAN M. T. CICERO. 14 3
plaatsen. Zoo ontleent hij zijne voorschriften over
de verdeelingen (partitiones) , aan de dialectica 1 ) ,
waarvan hij het hooge gevvigt gevoelt 2). Daarom
kan hij het ook den rhetor Hermagores niet vergeven
, dat hij zaken , voor de grootste wijsgeeren met
de uiterste inspanning naauwelijks bereikbaar , als
kleinigheden den redenaar toevoegt 3).
Ofschoon hij zich nog aan de vormen der rhetorica
hield en in zijne voordragt het voetspoor van
anderen drukte , toonen de definities , voorbeelden
en verhalen , dat zijn geest een hooger ontwikkeling
heeft genoten , dat zijn stijl al vloeijender en edeler
is , in een woord , dat de schatten der wijsbegeerte
, regtsgeleerdheid en geschiedenis hem reeds
zijn ontsloten.
Hoe juist Cicero het gevoelen van Philo omtrent
den pligt en het doelwit van den wijsgeer vatte , als
zijn leermeester dezen met den arts vergeleek 4), en
1) Lib. I. 22 et 23 § 32. „Ac sunt alia quoque praecepta partitionum
, quae ad hunt usum oratorium non tantopere pertineant ; quae
versantur in philosophia , ex quibus haec ipsa transtulimus , quae
convenire videbantur , quorum nihil in ceteris artibus inveniebamus."
§ 33. Vgl. ook Lib. 1. 41, 77.
2) „ Hoc genus , et cetera necessaria , et omnino omnis argumentatio
, et ejus reprehensio majorem quindam vim continet , et latius
patet , quam hie exponitur : sed ejus artificii cognitio hujusmodi cst ,
ut non ad hujus artis partem aliquam adjungi possit , sed ipsa separatim
longi temporis et magnae atque arduae cogitationis indigeat.
Quare illa nobis alio tempore atque ad aliud institutum , si facultas
erit , explicabuntur." Lib. I. 46, 86. Vgl. ook van Heusde , Socr. Sch.
I. 198.
3) Lib. I. 6, 8. „ Nam quibus in rebus summa ingenia philosophorum
plurimo cum labore consumta intelligimus , eas , sicut aliquas
parvas res , oratori attribuere, magna amentia videtur."
4) De Inv. Rhet. I. e. 5 , § 8. c. 38 , § 68.

144 LETTERKUNDIG LEVEN
deze vergelijking ook op den redenaar overbragt , is
reeds door anderen opgemerkt ') maar ook uit verscheiden
plaatsen blijkt het , met hoeveel waarheid
hij konde zeggen , dat hij zich in al dien tijd , dag
en nacht op de beoefening van alle vakken van
wetenschap toelegde 2).
Vele denkbeelden , later in zijne wijsgeerige werken
uitvoerig ontwikkeld , waren hem nu al met
vreemd. Van de bewijzen voor het bestaan der
Voorzienigheid , in zijn werk , De Natura Deorum,
den Stoicijn Balbus in den mond gelegd , ziet men
den grondslag in deze lessen over de rhetorische
vinding 3). De gevoelens over deugd en betamelijk-
I) Zie J. A. C. van Heusde , in Cicer. Philopl. pag. 78 en 150 sq.
2) In Bruto , c. 90 , § 308 sq. „At vero ego hoc tempore omni ,
noctes et dies , in omnium doctrinarum meditatione versabar ;" etc.—
„Si oportet sapere , dare operam philosophiae convenit ," is een der
voorbeelden , die hij opgeeft onder de voorstellen , die reader bewezen
moeten worden : „non enim perspicua est , neque constat inter omnes ,
propterea quod multi nihil prodesse philosophiam , plerique etiam obesse
arbitrantur ;" zegt hij De Inv. I. 36, 65. „In eo autem , quod in opinione
positum est , hujusmodi suet probabilia : Impiis apud inferos
poenas esse praeparatas ; eos , qui philosophiae dent operam , non arbitrari
deos esse ;" luidt het c. 29 , § 46.
3) Lib. I. 34 , 58. „Melius accurantur , quae consilio geruntur , quam
quae sine consilio administrantur.... Domus ea , quae ratione regitur ,
omnibus instructior est rebus et apparatior , quam ea , quae temere et
nullo consilio administratur. Exercitus is , cui praepositus est sapiens
et callidus imperator , omnibus partibus commodius regitur , quam is ,
qui stultitia et temeritate alicujus administratur. Eadem navigii ratio
est. nam navis optime cursum conficit ea , quae scientissimo gubernatore
utitur. Nihil autem melius , quam omnis mundus administratur....
Nam et signorum ortus et obitus definitum quendam ordinem
servant , et annuae commutationes non modo quadam ex necessitate
semper eodem modo fiunt ; verum ad utilitates quoque rerum omnium
sunt accommodatae , et diurnae nocturnaeque vicissitudines , nulla in re
unquam mutatae quidquam nocuerunt. Quae signo sunt omnia , non
mediocri quodam consilio naturam mundl administrari."

VAN M. T. CICERO. • 177
heid, als vruchten van rijper leeftijd ons aangeboden
, in zijne werken De Finibus Bonorum, De Officiis
of Tusculanae Quaestiones , schemeren al door
in zijne eerste rhetorische proeve 1). De beginselen
van refit en geregtigheid, als in de natuur
gegrond en van hooger oorsprong dan menschelijke
willekeur, zoo voortreffelijk in het Licht gesteld
in zijne dialog-en de Republica en de Legibus
2) zoekt men ook bier niet to vergeefs 3). Vinden
wij van de deugd zelve nog niet die verheven
voorstellingen , die wij elders aantreffen , toch worth
in deze bladen haar waarde en kracht niet verge-
1) Zoo heet het , De Inv. Rhet. II. 52, 157 : „Rerum expetendarum
tria genera sunt : par autem numerus vitandarum ex contraria parte.
Nam est quiddam , quod sua vi nos allicit ad sese , non emolumento
captans aliquo , sed trahens sua dignitate : quod genus virtus , scientia
, veritas est. Aliud autem non propter suam vim et naturam , sed
propter fructum atque utilitatem , petendum : quod genus petunia est.
Est porro quiddam ex horum partibus junctum , quod et sua vi , et
dignitate nos illectos ducit , et prae se quandam gerit utilitatem, quo
magis expetatur , ut amicitia , bona existimatio." Ook over de vriendschap
spreckt hij in denzelfden gecst , als in zijn Laelius , de Inv. I.
30 , 47: „Nam ut locus sine portu, navibus esse non potest tutus: sic
animus sine fide , stabilis amicis non potest esse. " — Libr. II. 55 ,
106 wordt de vriendschap genoemd „voluntas erga aliquem rerum bonarum
, illius ipsius causa , quem diligit , cum ejus pari voluntate." De
onderscheiding tusschsn officium en finis , de Inv. I. 5 , 6 , vinden wij
weder de Finn. V. 6 , 16.
2) Zie boven , blz. 109 env.
3) De Inv. Ithet. II. 53, 161 : „ Natura jus est , quod non opinio
genuit , sed quaedam innata vis inseruit , ut religionem , pietatem , gratiam
, vindicationem, observantiam , veritatem." Ook cap. 54 , § 162 :
„Consuetudine jus est , quod aut leviter a natura tractum aluit et
majus fecit usus , ut religionem : aut si quid eorum, quae ante diximus,
ab natura profectum , majus factum propter consuetudinem videmus ,
aut quod in morem vetustas vulgi approbatione perduxit : quod genus ,
pactum , par , judicatum." Conf. cap. 22 , § 67.
12

1 7 8 ETTERKUND1G LEVEN
ten I) , en blijft de vraag over het eerlijke en
het nuttige , en wat, bij schijnbaren strijd tusschen
beiden , den voorrang verdient, niet onaangeroerd 2).
Het beeld van volmaakte schoonheid , door Zeuxis
tot voorstelling van de schoonstevrouw van Griekenland
gezocht , door hem zelven in het begin van
het tweede boek zoo keurig geschetst , bragt hij in
later tijd over op de welsprekendheid , als hij zijn
jeugdigen vriend Marcus Junius Brutus aanspoorde
, om aan haar , door den dood van den redenaar
Hortensius , als een verlaten volwassen meisje ,
met hem een eervol en veilig verblijf te verleenen,
en hare eer te beschermen tegen de aanslagen van
onbekende en onbeschaamde minnaars 3).
Deden beschaving en fijn gevoel verkregen door
den omgang met de Scaevola's en Laelia's , Cicero
onder de Latijnsche tooneeldichters den voorrang aan
Terentius geven, en zelfs meermalen in zijne tier-
I) Libr. II , 63.
2) Libr. II. 4 , 12. Ibid. 52 , 158. II. 55 , sq. item 58.
3) Brutus cap. 96 , 330. Elders heet de welsprekendheid , casta ,
verecunda , virgo incorrupta quodammodo (Orat. 19 , 64) ; of wordt de taal
van Lysias beschouwd als aangenaam aan allen , „qui non tam habitus
corporis opimos quam gracilitates consectentur ; quos , valetudo modo
bona sit , tenuitas ipsa delectet." Brutus 16, 64 : (de volgende woorden
„quamquam gaudeant ," acht ik een bijvoegsel van later hand : meer
voor een jagthond gepast is , de uitdrukking : „verum est certe genere toto
strigosior ;" ook de herhaling : „ habet tamen suos laudatores , sqq."
was al bij Eliendt verdacht.) Geheel bezield met den geest der oudheid
schilderde de jeugdige Utrechtsche Hoogleeraar Ph. G. van Heusde , op
gelijke wijze , de eloquentia der Ouden , als eene telg der vrije Staten ,
die , door de Wijsgeerte opgevoed , zich in goddelijken glans vertoonde ,
„et vera incessu patuit dea ," maar ook den gordel van Venus niet versmaadde
, om Jupiter te bekoren. Orat. de antiqua eloq. cum recentiore
comparata. Traj. ad Rhen. 1805 , pagg. 21,, 58, 60.

VAN M. T. CICE it O. 179
ken eenige dichtregels van hem aanhalen , ook *at
dit opstel wordt zijn naam niet vergeefs gezocht,
en in eenige regels uit de Andria eene proeve
van eene beknopte en gepaste verdeeling GeGeten
') : gelijk Micio's taal in de Adelphi,— in later
tijd de Grondslag voor zijne verdediging van Marcus
Caelius , — hier reeds , in zijne voorstelling van Demea
, als voorbeeld van karakterschildering door
nabootsing wordt aangevoerd 2).
•n•••••nn•nn
1) De Invent. I. 23 , 33 , uit Act. 1 Seen. 1, vs. 22 seqq. terwij1
uit hetzelfde tooneel vers 24 reeds cap. 19 § 27 voorkomt, Conf. De
Orat. II. 80 , 327. Hoe geliefd dit stuk bij hem was , blijkt niet alleen
uit de plaatsen waarin hij uitdrukkelijk Terentius noemt , maar ook
nit de menigvuldige zinspelingen , b. v. op Act. 1 , sc. I , vs. 78 ; Cic.
ad Att. XV. 1 , 1 : „o factum male !— Op Andr. 1 , 1 , 85 ; Cic. ad Fam.
IX. 7 , 1. „ Nam ut audivi de L. Caecare F. mecum ipse , quid hic
mihi faciet patri?"— Andr. 1 , 1 , 93 ; Cic. ad Fain. XI V. 1, 4 : „ut
nihil supra possit."— Andr. 1, 1, 99 ; Cic. pro M. Coelio 25, 61 : „hine
illae lacrymae."— Andr. 1 , '2 , 4 ; Cic. de Finn. V. 3 , 7 ; „Etsi hoc ,
inquit , fortasse non poterit sic abire." — Andr. l , 2 , 14 : Cic. ad Q.
Fratr. : M. 9 , 3 : „populus non curat." Andr. 1, 2, 19; Cic. ad Fam. IX.
13 , 3: „peto igitur a te , vel si pateris , oro."— Andr. 1, 2 , 32; Cie.
ad Att. XV. 16: „vel verba mihi dari facile patior in hoc."— Andr.
I , 5 , 31; Cic. ad Fam. VI. 10 , 5: „quae quoniam in temporum
tionibus saepe parvis posita sunt ; omnia momenta observabimus.—
A ndr. II. 3, 6; Cic. pro Cluentio , 6, 17: „non modo reticere parentum
injurias , sed etiam animo aequo ferre oportere.— Andr. II. 5 , 3 ;
Cic. pro P. Quintio 11, 39 : cum paratus meditatusque venisset.— Andr.
III. 3 , 30 ; Cic. pro M. Caelio 12 , 28 : „emersisse aliquando." De
nitdrukking: bij Terentius , Andr. I , 1 , 107 , in de Adelphi I. 1 ,
107 , en den Heautont V. 1, 74 enz. voorkomende , „quid agis" wordt
door Cicero treffend gebruikt om Sex. Naevius zijn onvergeefelijk gedrag
tegen zijn vennoot P. Quintius te verwijten , cap. 16 , § 53 , en niet
minder in Catilin. I. cap. 11, als apostrophe tegen zijne eigene zwakheid
in het bestrijden der zaamgezworenen.
2) De Inv. Rhet. 1. 19, 27. Welligt dacht hij , ad Q. Fratrem III.
3 , 1, sehrijvende: „Neque desino (ut fit in amore) ea quae minime
volo , cogitare aan de Adelphi I. 1, 10. Bij de woorden , De Divi•
flat, II. 61. 127: „Hoc facito . Hoc ne feceris i" ongetwijfeld aan
12"'

180 LET TERKUNDIG LEVEN
Getuigen zijne aanhalingen uit Terentius van juister
opvatting en beter smaak, dan die van zijne
voorgangers uit Ennius , Caecilius of Plautus, ook
vele korte ciezegden in de boeken de Inventione bebb
0
ben iets wijsgeerigs en kernachtigs 1) dat zelfs in
verscheiden definities niet ontbreekt 2).
Adelph. III. 3 , 63 seq. en De Finn. V. 4 , 9 in de uitdrukking: „ Ut
nulla pars coelo , mari, terra (ut poetice loquar) praetermissa sit ," aan
Act. V. 3 , 4.— Herinneringen uit den Eunuchus I. 1 , 4 , vinden wij in
Parad. Stoic. V. 2 , Poscit ? dandum est , vocat ? veniendum , ejecit?
abeundum : minatur ? extimescendum." Uit Eun. I. 1 , 27 , bij Cic. pro
M. Marcello 5 , 14 : „prudens et sciens tanquam ad interitum ruerem
voluntarium ," en pro P. Sestio 27 , 59 : „Vivus (ut ajunt) et videns."
Uit Eun. II. 2 , 37 , bij Cic. ad Fam. VII. 11, 3: „Sin autem ista
frigebunt :" ad Fam. XI. 14 , 1: „Plane jam , Brute , frigeo ; Philipp.
VI. 5 , 14 : „Friget patronus Antonius." Nog duidelijker is de zinspe-
ling op andere tooneelstukken , als Heautont. I. 1 , 23 in Cic. ad Att.
XII. G, 2 : ,Chreme, tantum ab re tua est otii tibi, ut etiam Oratorem
legas ? en vs. 34 , bij Cic. ad Fam. VII. I0 , 4: ,.aut consolando aut
consilio , aut re juvero."— op Heaut. III. 1 , 13 ; bij Cic. ad Att. III.
15 . 2 : „Dies autem non modo non levat luctum meum, sed etiam
auget." op Heaut. V. 2 , 4 ; bij Cic. pro M. Caelio 20 , 48 : „ quando
enim hoc factum non est ? Ook van de Phormio stond hem voor de
oogen Act. II. 1, 2 , toen hij aan Atticus schreef Libr. II. 19 , 1:
„Nec meum imperium , ac mitto imperium : non simultatem meam revereri
saltem !" De plaatsen , waarin hij Terentius uitdrukkelijk noemt,
zijn aangewezen in het Onom. Cicer. van Schutz , bij Orell , Tom. VI.
in voce Terentius.
1) B. v. Libr. I. 16 , 23 : „ Is est maxime docilis , qui, attentissime
est paratus audire." I. 28 , 42 : „Ex arrogantia odium: ex insolentia
arrogantia." 39 , 71 : „Ac primo quidem decipi incommodum est : iterum
, stultum : tertio , turpe." 41 , 76 : „Omnibus in rebus similitudo
est satietatis matcr," Libr. II. 6 , 21: „Opinio dupliciter fallit homines
; quum aut res aliusmodi est, ac putatur , aut non is eventus est ,
quem arbitrati suet." 22, 68 : Jura legitima ex legibus cognosci opor-
tebit." 26 , 77 : .,Nullum factum inutile , neque turpe , neque item
utile , neque honestum putari oportere , nisi , quo animo , quo tempore,
qua de causa factum sit, intelligatur." 49, 145: „Id, quod imperatur,
necessarium illud , quod permittitur , voluntarium est."
2) B. v. De Inv. Libr. I, 25 , 36; „Studium est animi assidua et

VAN M. T. CICERO. 1-81
Herkennen wij in deze wijsgeerige bepalingen den
leerling van Diodotus , in de voorbeelden ter behandeling
van reGtszaken zien we niet minder den kweekeling
van Crassus en Antonius, den leerling der
Scaevola's: zelfs bij bet behandelen der meest gewone
punten 1) , komt zijne meerderheid uit , maar
in de keuze van nieuwe, ingewikkelde retstsvraGen
zien wij vooral reeds den veelzijdig ontwikkelden redenaar
2).
Het grootmoedige gedrag van Epaminondas , toen
deze het krijgsbevel langer dan hem dit door de
vehemens ad aliquam rem applicata magna cum voluntate occupatio, ut
philosophiae , poeticae , geometriae , literarum." I. 49 , 92 : „Turpe est ,
quod aut eo ioco , in quo dicitur ; aut eo homine , qui dicit ; aut eo
tempore, quo dicitur ; aut iis, qui audiunt ; aut ea re , qua de agitur ,
indignum videtur." (De woorden „propter inhonestam rem" v6Or videtur
acht ik bijgevoegd.) Lib'r. II. 22, 66 : „Observantia , per quam aetate,
aut sapientia , aut honore , aut aliqua dignitate antecedentes veremur
et colimus." II. 54, 163. „Fortitudo est considerata periculorum' susceptio,
et laborum perpessio." Ibid. „patientia est honestatis aut utilitatis
causa rerum arduarum ac difficilium voluntaria ac diuturna perpessio :
perseverantia est in ratione bene considerata stabilis et pespetua per-
mansio. Temperantia est rationis in libidinem , atque in alios non rectos
impetus animi , firma et moderata dominatio. Ej us partes sunt continentia
, clementia modestia. Continentia est , per quam cupiditas ,
consilii gubernatione regitur : dementia , per quam animi , temere in
odium alicujus concitati invectio comitate retinetur : modestia, per
quam pudor honestus caram et stabilem comparat auctoritatem. Atque
haec omnia propter se solum , ut nihil adjungatur emolumenti , petenda
sunt." Hoeveel verschilt deze taal van de bepalingen bij den Auctor
ad Herennium Libr. III. cap. 2, § 3, sqq. Men ziet er reeds• den
wijsgeerigen zin in van den schrijver der Tusculanae Quaestiones , in-
zonderheid der definities Libr. IV. cap. 6-11.
1) „Singularum causarum defensiones , ,,quas solent magistri pueris
tradere." De Orat. II. 30, 130. Hiertoe behoorden zeker de aank]agten
van Orestes cn "Misses , het ombrengen van Horatia door haren
broeder , de vraag , of Carthago met regt is verwoest geworden, enz.
2) De Inv. Libr. 11. c. 29-33. c. 40-42. c. 49-51.

1 82 LETTERKUN DIG LEVEN
Thebanen was opgedragen, om het leger voor een
wissen ondergang te behoeden , behield , pea hem
aanleiding om niet alleen in korte trekken op te
;even al wat door een bekwaam regtsgeleerde voor
of teen deze handelwijze kan aangevoerd worden ,
maar tevens de zaak nit een algemeen oogpunt te
beschouwen , en tot de vraag terug te brengen, in
hoeverre men den geest of den letter der wet moet
volgen 1). Dit doet de jeugdige schrijver zoo scherpzinnig
en naauwkeurig , dat men daarin zoowel den
Academicus, gewoon de zaken uit het meest verschillende
standpunt te beschouwen , als den reeds
geoefenden pleitbezorger ontwaart 2).
Ook in de proeve tot verdediging van Horatius,
1) Hoe men altijd de regtszaken tot algemeene beginselen moet te•
rugbrengen, doet hij, in zijn werk de Oratore , Antonius duidelijk ontvouwen
, Libr. II. capp. 31-34. Met de verdediging van den Thebaanschen
veldheer , de Inventione Rhet. I. capp. 33 en 38, vergelijke men
de voorstelling van dczen regtshandel bij Corn. Nepos cap. 7. In dit
geheele leven van Epaminondas vindt men den geest van Cicero terug ,
bij het beoordeelen van den edelsten staatsman van Griekenland. Niet
gering was zeker de invloed van Cicero's omgang en raadgevingen op
zijn jongeren vriend , den leidsman onzer jeugd , die haar de grootste
veldheeren tot voorbeelden van deugd en vaderlandsliefde voorstelt , of
hunne zwakheden en ondeugden met droefheid doet aanschouwen , en
welligt meer dan eenig ander sehrijver heeft bijgedragen tot de vorming
van edele burgers en regenten.
2) Met volkomen regt mogt hij zeggen , in Bruto , 90 , 311 : „ turn
prirnum nos ad causas , et privatas et publicas , adire coepimus , non
ut in foro disceremus , quod plerique fecerunt , sed. ut „quantum nos
efficere potuissemus , docti in forum veniremus." Merkwaardig is het ,
hoe Cicero in zijne boeken de Inventione de theorie ontvouwt van 't
Been in de beide eerste redevoeringen , die ons van hem bewaard zijn ,
in praktijk wordt gebragt b. v. Libr. I. § § 23 , 35 , 39 , 45 , 100 sqq.
Libr. 11. § 20-46.

VAN M. T. CICEito. 183
na den moord aan, zijne zuster begaan , als voor
beeld van relatio criminis Gegeven 1) , zien wij de
vonken van dat vernuft , 't welk wij in zijne latere
verdedigingsreden bewonderen ; en vergelijken we
daarmede eeniGe uitdrukkingen in deze boeken , dan
springs ons de gemakkelijkbeid in het oog , waar-
mede aan twijfelachtige , ja minder regtvaardige taken
eene goede zijde wordt gevonden 2).
De gewoonte om alles uit verschillende , somtijds
geheel strijdige , oogpunten te bezien werd
reeds vroeg in hem aangekweekt door zijne rhetorische
en juridische studien ,, en gelijk elk een
gewrocht van zijn tijd is , kon het wel niet anders
of zijne geheele vorming en opleiding moest hem
hierin scherpen, en minder kiesch doen worden
in de middelen , om op de overtuiging zijner toehoorders
te werken, en hen te voeren werwaarts hij
Wilde. In deze eerste proeve van zijn, nog door
staatzucht of gunstbejag. minder geprikkelden leeftijd
blijkt, hoe weinij men toen te Rome van den redenaar
strenge waarheid of opregtheid in zijne woor
den vorderde of verwachtte. Van de eerste jeugd of
aan zag men op de markt en voor het gerigt de
meest geachte staatsmannen niet schromen tegen de
waarheid en eigen overtuiging in te spreken 3) , en
1) Libr. II. 26, 78 seqq.
2) Libr. I. capp. 10-15. Libr. II. 68 , 174.
3) Zoo zeide men dat de redenaar M. Antonius er openlijk voor
uit kw am , dat hij daarom nooit eene redevoering had in schrift gesteld
, om, als hem eenig vroeger gezegde werd voorgeworpen , het te
kunnen looehenen. Zie Cic. pro Cluentio c. 50, § 140: gelijk wij boven
vermeldden (blz. 39) , hoe eenmaal 6rassus , om zijne tegenspraak

184 LETTERKUND1G LEVEN
die redenaars het meest bewonderd, welke in de
moeijelijkste zaken het regt konden doen zwenken,
om hu.nne clienten aan de dreigende straffen der
wetten te onttrekken wetten , meermalen niet ter
handhaving van regt en geregtigheid , maar in het
belang der verschillende staatspartijen doorgedreven
of met meerdere gestrengheid toegepast i).
Geen wonder dan ook , dat Cicero in dit opzigt
op eene harde proef werd gesteld. Van zijne vroegste
jeugd door eerzucht geprikkeld en tot redenaar
en staatsman opgeleid , die alle vooruitzigt op eigen
bekwaamheid en verdienste moest bouwen zag hij
zich aan de eene zijne den luisterijksten en voor
zijn vaderland nuttigsten loopbaan te Rome zelve
geopend , aan de andere een stil en gerust , maar
voor een Romein onbeduidend leven op de vaderlijke
landhoeve bij Arpinum. Reeds vroeg moest hij
beslissen , en hij koos een leven vol moeite en gevaar
, vol inspanning en kommer boven de kalme
rust van zijnen vriend Atticus 2) , bekroonde dus
den arbeid en de zorg-en van zijne opvoeders en
onderwijzers , werd de redder ,zijns vaderlands en de
steun der vervolgde onschuld , rnaar beging ook menigen
misslag , bet zich sorntijds door de omstandigbeden
, meermalen door zijne gevoeligheid en prikkelbaar
gestel rnedeslepen , en in het vuur zijner redenen
Diet zelden zich een onvoorzigtig woord ontvallen.
•n•n•n••nn
met zich zelven , door zekeren M. Junius Brutus word in 't naauw
gebragt.
1) Zie Sallustius , Bellum Jugurth. cap. 40. Cic. in Bruto , capp.
59 seqq.
2) `erg. de Rep. Libr. 1. cap. 2.

VAN M. T. CICERo. 185
Hiervan is hem , vooral in de laatste jaren , door
vele geleerden een streng verwijt gemaakt. Zonder
op de moeijelijke omstandigheden, waarin hij op
zijne langdurige politieke loopbaan verkeerde , zonder
op de vreeselijke schokken , waaraan zijn vurig ,
door onbezweken arbeid en inspanning overprikkeld
gestel was blootgesteld , te letten , vordert men van
hem eene kalmte en pligtsbetrachting , die aan zijne
wijsgeeriGe gevoelens , aan het verheven levensplan ,
dat bij zich in zijne jeugd had voorgespiegeld , zou
hebben beantwoord. Voor hen die slechts een levensdoel
zich hadden Gesteld , die niets dan eigen verheffmg
en grootheid zochten , was het Gemakkelijk
zich zelven elijk te blijven , zij konden geene beginselen
verzaken , die zij nooit bezaten ; maar de
man die de deugd en het betamelijke van harte
zocht , maar tegelijker tijd niet ongevoelig was voor
de lof en de goedkeuring zijner medeburgeren , die
rest en waarheid beminde, maar geene miskenning
of smaad kon verdragen, was het onmogelijk altijd.
te zegepralen in den moeijelijken strijd tusschen pligt
en schijnbaar belang. Zijn leven had hij veil voor
bet behoud van zijn vaderland, maar onmisbaar
was hem hierbij de steun en de goedkeuring der
weldenkenden.
Bij de beoordeeling van Cicero , die zijne zwakheden
en gebreken in zijne brieven niet slechts voor
zijne vertrouwde vrienden , maar ook voor ons heeft
blootgelegd, vergeten vele geleerden , op hun stil
studeervertrek de eerlijkheid en waarheidsliefde , die
zij van hem op bet woeligste staatstooneel durven
eischen , en zien zij al de beminnelijke eigenschap-

186 LETTEIIKUNDIG LEVEN
pen en edele bedoelingen over bet hoofd , die zij in
diezelfde letteren konden lezen. In al zijne vertrouwde
brieven toch straalt liefde en zorg voor de
zijnen , bescheidenheid , gedienstigheid jegens alien,
belangstelling in al wat goed en edel is door ').
Hierbij vergeet men nog, dat in de talrijke verzameling
van brieven geen enkele voorkoint, die voor
zijn veertigste jaar is geschreven , maar de eersten,
die ons bewaard zijn, van het jaar dagteekenen ,
waarin hij besloten had naar het Consulschap te
staan dat juist het begin was van al de moeijelijkheden
en vervolgingen , waaraan hij seders bij al,
wat slecht en bedorven was, blootstond.
Hoe onbillijk men in alle opzigten thins meermalen
omtrent Cicero handelt, gevoelde ook de beoordeelaar
van William Forsyth's Leven van Cicero
1) Zoo iets in staat is de liefderijkheid en gevoeligheid van Cicero's
hart tc bewijzen , dan is het zijne teederheid jegens zijr.e dochter en
de radelooze smart bij haar overlijden , waarvan zijne brieven gethigen
en zijne vaderhike zorg bij de ziekte van zijnen slaaf Tiro. Men
moet de achthonderd brievcn , bewaard door de zorg van dezen geleerde
, later door Cicero vrijgelaten , lezen en herlezen , kin het zijn ,
met de aanteekeningen van Wieland , Abeken en Billerbeck , om refit
te begrijpen niet alleen de geschiedenis van dien tijd , zoo als Corn.
Nepos zegt (Vita Attici , 16, 3) maar vooral ook Cicero zelven. Ook is
het geene geringe verrassing bij deze echte gedenkstukken nog zoo veel
brieven van andere mannen van dien tijd te vinden ; als van M. Antonius
, L. Corn. Balbus , A. Pompejus Bithynicus , D. Junius Brutus ,
M. Junius. Brutus (en Cassius), A. Licinius Caecina , M. Caelius Rufus
, C. Julius Caesar , C. Cassius Longinus , M. Porcius Cato , M.
Tullius Cicero filius (ad Tironem) , Q. Tullius Cicero , M' Curius , P.
Corn. Dolabeila, A. Hirtius , F. Corn. Lentulus Spinther , M. Aemilitts
Lepidus , L. Luccejus , M. Claudius Marcellus , C. Matius , Q.
Metellus , Q. F. Celer , Q. Metellus Nepos , L. Munatius Plancus ,
C. Asinius Pollio , Cn. Pompejus Magnus , Ser. Sulpicius Q. F. RuhiS',
C. Ti;eboilitts, P. Vitinius.

VAN M. T. CICERO. 187
Londen 1864. ',Aileen van Cicero ," zegt hij , kan
gezegd worden , dat wij in zeer vele , en belangrijke
opzigten niet slechts bekend zijn met hetgeen hij
dienstiG achte in het openbaar , als een vir consularis
te verkondiGen of in deftiGe verhandeliugen op te
nemen , maar ook met hetgeen hij in het diepst van ,
zijn hart gevoelde en aan zijn boezemvrienden toevertrouwde
Conyers Middleton en Drumann stonden
tot dus verre als levensbeschrijvers van Cicero
lijnregt tegen elkander over. De een schildert hem
ons vrij van de Geringste smet, de ander tracht ons
te overreden dat hij niets dan vlekken vertoont. De
een zou , dankt ons , voor de dwaze vergoding , de
ander voor de onverantwoordelijke verguizing , waaraan
zij zich schuldig maken , bewaard zijn gebleven,
wanneer zij de opmerkinGen, die wij vooraf lieten
Gaan , voor oogen hadden gehouden. Zoo de een
bedacht had in hoe vele en gewigtige opzigten het
karakter, de denkbeelden en het leven zelfs der
voortreffelijkste heidenen afsteken bij dat type van
menschelijke volmaaktheid, die den christen in Chris
tus voor oogen is Gesteld, zou hij, bij de bewierooking
van zijn held , zich zeker van een verfielijking onthouden
hebben die slechts tot begripsverwarring kon
leiden Had daarentegen de ander over het ei
Genaardige karakter nagedacht , dat de vlag -en, van
gemelijkheid , bitterheid , ijdelheid of vertwijfeling
kenmerken , die wij in Cicero's briefwisseling bespeuren
, en slechts nu en dan den geest bewolkten
en de krachten verlarnden van den regtschapensten
mensch , die in den stroom der eeuwen leefde
vlagen zich in ongeveinsde uitboezemingen aan

188 LETTERKUNDIG LEVEN
hartsvrienden ontlastende , die niet bestemd waren
om ooit onder het oog van anderen te komen
hij zou vermoedelijk Geaarzeld hebben Cicero naar
eon maatstaf te meten , waarvoor 't zij een toeval , 't
zij een omziGtiger , minder tot vertrouwelijkheid neigende
, geaardheid al zijne tijdgenooten behoedde ;
hij zou hem meer naar zijn (laden dan naar zijn
woorden beoordeeld , en die daden in het liclit beschouwd
hebben , waarin Cicero zelf ze plaatst ; hij
zou zich hebben herinnerd hoe vaak Cicero aan de
treken bloot stond van lieden veel minder openhartig
dan hij zelf was ; hij zou gevoeld hebben , dat
het even liefdeloos als onbillijk is zulk een man
een onberaden woord zoo hoog aan te rekenen ; en
ongetwijfeld zou hij zich tweemaal bedacht hebben
eer hij bladzijde na bladzijde sclireef en liet drukken
vol onjuiste aauhalingen en snoode aantijgingen ,
die Drumann brandmerken als den schrijver van
een der boosaardigste en tevens van een der slechtst
geschreven boeken , die ooit op het gebied der geschiedenis
of der biographie bet Licht zagen 1) "
Gaston Boissier merkt betzelfde op in eene beoordeeling
der werken van Drumann , Abeken ,
Mommsen en Forsyth. ”Sa vie publique ," zegt hij ,
van Cicero sprekende ”est severement jugee d'ordinaire
par les historiens de nos jours. I1 pale la peine
de sa moderation. Comme on n'etudie plus cette
époque qu'avec des arriere-pensees politiques, un bornme
comme lui , qui a essaye de fuir toute extremite ,
1) Medegedeeld uit The Quaterly Review, in de Weteuschappelijke Bladen
1865 , bladz. 341 env. Ook wij laten deze woorden over het werk
van Drumaun geheel voor rekening van den Engelschen beoordeetaar.

VAN M. T. CICER 0. 189
ne satisfait pleinernent ni les uns ni les autres partis.
Tous s'entendent pour l'attaquer ; de tous les cotes
on le raille ou on l'insulte. Les partisans fanatiques
de Brutus l'accusent d'être tirnide , les amis passiones
de Cesar l'appellent un sot. C'est encore en
An8leterre et chez nous qu'il est le moms malmene.
Les traditions classiques ont ete la plus respectées
qu'ailleurs ; et les savans persistent davantage dans
leurs vieilles habitudes , dans leurs anciennes admirations
; et au milieu de taut de bouleversemens la
critique au moires est demeuree conservatrice. Peutétre
aussi cette indulgence qu'on temoigne a Ciceron
dans les deux pays vient elle de 1'liabitude gulls
ont de la vie politique. Quand on a vecu dans la
pratique des affaires, au milieu des manoeuvres des
partis , on est plus dispose a comprendre les sacrifices
que peuvent exiger d'un homme d'etat les
necessites du moment , l'interet de ses amis , le salut
de sa cause. Au contraire on devient trop dur pour
lui quand on ne juke sa conduite qu'avec ces theories
inflexibles , qu'on image dans la solitude , et
qui n'ont pas subi l'epreuve de la vie. Voila sans
doute pourquoi les savans de l'Allemagne lui font une
si rude guerre. A l'exception de M. Abeken, qui
le traite humainement , les autres sont sans pitie.
Drumann surtout ne lui passe rien. II a fouille ses
oeuvres et sa vie avec la minutie et la sagacite d'un
homme d'affaires qui cherche les elemens d'un proces.
C'est dans cet esprit de malveillance conscientieuse
qu'il a depouille toute sa correspondance. II a
courageusement resiste au charme de ses confidences
intimes qui nous font admirer Fecrivain et aimer

190 LETTERKUNDIG LEVEN
l'homme malgre ses faiblesses , et , en opposant Fun
a l'autre des fragmens detaches de ses lettres et de
ses discours , it est parvenu a dresser une acte d'accusation
en regle ou rien n'est omis , et qui tient
presque un volume. M. Momrnsen n'est &were plus
doux , seulement it est moms long. Comore it voit
les choses de haut , i1 ne se perd pas dans le detail.
En deux de ces pages serrees et pleines de faits ,
conime it sait les ecrire , it a trouve moyen d'accumuler
plus d'outrages pour Ciceron que n'en contient
tout le volume de Drumann. On y voit notamment
que ce prdtendu homme d'etat n'etait qu'un
egoiste et un myope, et qne ce grand ecrivain ne
se compose que, d'un feuilletouiste et d'un avocat.
Voila Bien la méme plume qui vient d'appeler Caton
un don Quichotte et Pompee un caporal. C'est
toujours ce politique aigre et fougueux , preoccupe
du present dans ses etudes du passe, qui poursuit
dans l'aristocratie romaine les hobereaux de la Prusse
et salue d'avance dans Cesar ce despote populaire
dont la main ferme peut seule donner a 1'Allemagne
sa fantastique unite ')."
Een woord tot verdediging van het karakter van.
Cicero kwam mij , bij de opwekking tot de beoefening
zijner werken niet overbodig voor. Een mathematiesch,
geographiesch of grammaticaal werk bestudeerende,
vraagt men weinig naar het karakter of
het gedrag van den schrijver; maar eer men zich
aan het geleide van een man, die tot het hart
spreekt en als dichter of wijsgeer door zijne taal
1) Revue des deux uondes , du ler Octobre 1864 , p. 461 sv.

VAN M. CICERO. 191
medesleept , overgeeft , wil men gaarne weten ,met.
wien men te doen heeft en vordert men in de eerste
plaats eerlijkheid en opregtheid. Koestert men wantrouwen
omtrent de bedoelingen of de gezindheid
van den spreker, dan moge men zijne kunst of zijn
vernuft bewonderen , men zal door zijne taal niet
tot liefde voor de deugd worden opgewekt. Bewonr
derde men vroeger wel eens op eene onredelijke
en onverstandige wijze in de grootste mannen der
oudheid, ook hunne zwakheden of gebreken , thans
vervallen velen tot een niet minder laakbare en
schadelijke zucht, om al wat door een vroeger geslacht
geeerd en bewonderd werd door het slijk
te sleuren , en het karakter van anderen , door de
geschiedenis gewraakt, buitensporig te verheffen.
Zekere vooringenomenheid tegen Cicero's eersten
leiterarbeid dagteekent evenwel van vroeger tijd. Hij
zelf gaf er aanleiding toe door eenige woorden in
zijn werk de Oratore 1) , door latere schrijvers , op
het voorbeeld van Quintilianus misschien al te letterlijk
opgevat 2). Missen deze Boeken de levendigheid
1) Libr. I. 2 , 5. Libr. II. 3 , 10. Cicero verontschuldigt zich bij
zijn brocder Quintus , dat hij tot hem op nieuw over zijne hootdstudie
spreekt , door op het onvolledigc en gebrekkige van zijnen jeugdigen
arbeid te wijzen en hem in plaats van rhetorische lessen , die hij niet
behoefde , mededeeling van de gesprekken der grootste Redenaars te
beloven. De woorden L. II. 3, 10 „quos to agrestes putas" komen mij
zeer verdacht voor. Quintus was te beleefd , om zoo iets te zeggen
Marcus , om het hem te verwijten daarenboven kan men van homines,
zelfs van Musae agrestes spreken , maar van boeken is de uitdrukking
even ongewoon als onjuist. Het verwondert mij dat de Hoogleeraar J.
Bake ze niet veroordeeld heeft in zijne voortreffelijke uitgave dezer
boeken, waarin hij de kroon op ziju langdurigen arbeid , aan Cicero
besteed, heeft gezet , en de eer der Nederlandsche philologie gehandhaafd
door eene zuivering, die de aanvang van een nieuw tijdperk
voor den tekst zal worden.
2) Quint. Inst. Rhet. III. 1 , 20. conf. 1I. 16 , 6.

192 LETTERKUNDIG LEVEN VAN M. T. CICERO.
en onderhoudendheid der dialogen, redevoeringen en
brieven , zij onderscheiden zich door meer systematische
en logische wijze van behandeling, vooral
voor leerlingen gemakkelijker to volgen , clan Gesprekken
, waarin de kunst de ware meening des
schrijvers verbergt en elk gevoelen zijn refit laat
wedervaren.
E I N -I) E.

201490032
abbi0021ett01
Letterkundig leven van Marcus Tullius Cicero, in zijne kindschheid
en eerste jongelingsjaren