Klik hier om die artikel in PDF-formaat af te laai. - LitNet

LitNet Akademies Jaargang 9(3), Desember 2012
Mens moet dus in gedagte hou dat Pratt werklik ernstige psigiese probleme gehad het, maar
hy was ook intelligent en binne die konteks van politieke gebeure van 1954 was sy idee nie
heeltemal absurd nie. Kortliks die volgende politieke agtergrond:
Klasie Havenga was ’n groot aanhanger van J.B.M. Hertzog en was minister van finansies in
sy kabinet van 1929 tot 1934. Nadat Smuts vir Hertzog verdring het, het Havenga die pro-
Hertzog Afrikaner Party in 1941 gestig. In die 1943-verkiesing het die party geen setels
gewen nie, maar in Maart 1947 het Havenga ’n verkiesingspakt met Malan se Herenigde
Nasionale Party (HNP) aangegaan. In die 1948-verkiesing het hulle net-net daarin geslaag om
tesame ’n vyf-setel-meerderheid te behaal, egter met kwalik 40% van die kiesersteun weens
die gelaaide stedelike kiesafdelings wat die platteland bevoordeel het. Die nege setels van die
Afrikaner Party was dus deurslaggewend dat Malan aan bewind kon kom.
Jan Smuts het in 1950 met ’n soortgelyke idee aan die een wat Pratt in gedagte gehad het,
gespeel. In die versameling van die Smuts Papers is korrespondensie opgeneem van hom met
dr. E.G. Malherbe van die Verenigde Party (VP), waarin hy hom probeer oorreed het om ’n
koalisie met Havenga se Afrikaner Party vir die 1953-verkiesing te vorm. Smuts het dit as
uitsigloos beskou om Hofmeyr te loods as die VP se kandidaat vir die pos van premier in die
1953-verkiesing. Havenga was baie gewild onder Engelssprekendes, omdat hy ’n goeie
minister van finansies was. In daardie tyd het Havenga self ook kontak met Malherbe
opgeneem oor ’n moontlike koalisie, omdat hy ongemaklik was met Malan se politiek om die
kieswette te verander wat die kleurlinge polities sou ontmagtig het. Malherbe het Smuts laat
verstaan dat hy Havenga as nuwe eerste minister sou verkies, terwyl Smuts klaarblyklik vir
Malherbe aan stuur van sake wou hê. Dus het die verhandelinge doodgeloop (Van der Poel
1973:229-33). In 1951 het die Afrikaner Party en die HNP toe saamgesmelt as die Nasionale
Party (NP) (Giliomee 2003:492). In die 1953-verkiesing het hulle 94 setels behaal teenoor die
57 setels van die VP. Ná die 1953-verkiesing het die Kaapse Natte begin twyfel oor die
wysheid om die bruin stem van die kieserslys te verwyder. Dit het al hoe onwaarskynliker
geword dat die NP by die stembus verslaan sou word. Die VP het geen poging aangewend
om groot getalle nuwe bruin kiesers te registreer nie (Giliomee 2012:47). Malan was verder
aan die stuur van sake as eerste minister, hoewel hy al baie oud was. Dit was duidelik dat hy
beoog het om in die loop van 1954, dus ten tye van Pratt se idees oor ’n koalisie, af te tree.
Havenga was Malan se voorkeur-kandidaat as sy opvolger, maar die ekstreem-nasionalistiese
“Jong Turke” van die Transvaal, wat Pratt maar alte goed geken het, het daarin geslaag om
hulle kandidaat, Hans Strydom, aan die bewind te bring in Desember 1954 (Koorts 2010).
Hoewel daar dus nie sprake kon wees van ’n koalisie tussen Havenga en die VP of die
nuutgestigte LP nie, is dit tog duidelik dat Pratt bewus was van die verdere swaai na regs wat
verwag kon word as Strydom en nie Havenga nie vir Malan sou opvolg. Wat hom
waarskynlik die meeste bedruk het, was dat Strydom ook die Britse Gemenebes van State
wou verlaat – iets wat sekerlik teen die grein van baie Engelssprekende Suid-Afrikaners was.
Na sy ontslag uit die kliniek het sy vrou aangedring dat Pratt hom deur dr. Benjamin Chesler,
’n welbekende neuroloog, moet laat behandel. Die behandeling was relatief suksesvol, want
757