2007 Thema Kunst

TIJD VOOR
KUNST

INHOUDSOPGAVE
03. VOORWOORD - ASTRID ALBERS & BEA BISSELING
04. UIT DE KUNST! - MARIËTTE WOLBERS
06. DE KRACHT VAN CULTUUREDUCATIE - NIEKJE, ASTRID EN AMANDA
09. VAN DE SCHOONHEID EN DE TROOST - FRITS LITMAATH
10. KUNST - NINA
12. MIJN FAVORIETE KUNSTWERK - PERSONEEL
14. WAT IS KUNST? - KINDEREN
16. KUNST, DAT WIL WAT ZEGGEN - LIA VAN AALSUM
21. KINDERKUNST - KINDEREN AAN DE SLAG
23. LIDMAATSCHAP CHRONOS

“Het geheim van de kunst
is daar in gelegen, dat men
niet zoekt maar vindt’’.
Pablo Picasso
Een uitgave van Chronos over
kunst! Een mooier thema
kan ik mij niet voorstellen.
Want wat is het leven zonder
kunst? Beeldende kunst, muziek, dans, theater en
cultureel erfgoed, zonder dit alles ziet de wereld er
kleurloos uit.
Door de globalisering leven we in een snel veranderende
wereld. Technische en communicatieve
ontwikkelingen gaan snel. De invloed van andere
culturen wordt steeds groter op onze leefwereld.
Kunst en cultuur zijn in onze multiculturele wereld
bindende factoren. Het ministerie van OCW spreekt
over het belang van sociale cohesie en dicht de
kunstvakken daarin een belangrijke taak toe.
Hoe krijgen kunst en cultuur een plaats in het primair
onderwijs en op de pabo?
Voorwoord
“We moeten onze kinderen
leren dromen met hun ogen
open”
H. Edwards
Kunst verbindt, kunst maakt
nieuwsgierig, kunst inspireert,
kunst reikt verder, kunst is verbeeldingskracht,
kunst is leven…
Wij leiden onze studenten op tot leerkrachten die
het als hun taak zien om kinderen in aanraking te
brengen met kunst en cultuur. De student als cultuurdrager
inspireert, is enthousiast, is nieuwsgierig
en kijkt verder. Als je goed onderwijs wilt
geven, is het noodzakelijk om de schoonheid van
De laatste vijf jaar is veel geïnvesteerd door basisscholen
en Pabo’s in het formuleren van een visie
op cultuureducatie. Vakken als taal, erfgoed, kunst,
geschiedenis en aardrijkskunde krijgen een betekenisvolle
plaats in het cultuuronderwijs.
Cultuureducatie ontwikkelt creativiteit en denkvermogen,
maar bevordert ook persoonlijke en sociale
ontwikkeling en vergroot communicatieve en expressieve
vaardigheden.
De effecten van cultuureducatie zijn omvangrijk: de
culturele omgeving wordt in het onderwijs geïntegreerd.
Daardoor wordt het onderwijs betekenisvoller
en interessanter. Dit draagt bij aan zichtbaar
plezier, verwondering en voldoening in leren. Het
bevordert de cultuurparticipatie van de kinderen
nu en in de toekomst.
Studenten van Pabo Groenewoud Nijmegen zijn
cultuurdragers. Vanuit deze rol is het belangrijk
dat studenten zelf culturele ervaringen opdoen en
daarmee hun cultuurdragerschap ontwikkelen. Een
leerkracht is cultuuroverdrager: het is zijn/haar
taak om kinderen enthousiast en deskundig met
kunst te zien. Kinderen kijken, kinderen dromen,
en kinderen verwonderen zich over wat ze zien in
hun omgeving. Het steentje op straat, de mooie
kleur oranje, de tekening aan de muur of het rare
getal 3 op het schoolbord in de klas. Kunst is overal
en van iedereen. Het zou jammer zijn als we hieraan
voorbij gaan omdat we niet durven dromen met
onze ogen open.
Op Pabo Groenewoud worden regelmatig activiteiten
georganiseerd om studenten en docenten te inspireren
voor kunst en cultuur. In de multiculturele
week verzorgt Stichting InterArt workshops over
het cultureel burgerschap waarin studenten en
docenten met elkaar in dialoog gaan. Naast themaweken
kennen we de inspiratiedagen, waarin studenten
de educatieve mogelijkheden onderzoeken
van instellingen voor cultureel erfgoed of musea.
cultuur in aanraking te brengen, creativiteit en creatieve
denkprocessen te stimuleren door onderzoekend
leren.
Een van de speerpunten in het beleid van Pabo
Groenewoud Nijmegen is ‘kennisontwikkeling’. Kennis
hebben van cultuurinhouden en het overdragen
daarvan zijn noodzakelijk voor de beroepsontwikkeling
van studenten tot startbekwame leerkrachten.
In een leerlijn “cultuurdrager/ cultuuroverdrager”
betrekken we de culturele omgeving van de pabo
in het onderwijs, waardoor we een stimulerend
cultureel klimaat realiseren voor studenten en
docenten.
Kunst maakt het leven rijker en mooier.
Astrid Albers
Docent beeldende vorming
Pabo Groenewoud Nijmegen
Leuk is het om te zien hoe kinderen, studenten en
docenten samen genieten van voorstellingen bij
ons op de opleiding. De jeugdtheatergroep Kwatta
heeft een prachtige kindervoorstelling voor ons gespeeld.
Dat was fantastisch.
kunst maakt blij, kunst zoekt de dialoog,
kunst laat je nadenken, kunst is taal,
kunst houdt ons wakker…
Onderwijs is kunst!
Veel leesplezier
Bea Bisseling
Bestuurslid Chronos
Docent Pedagogiek & Onderwijskunde
Pabo Groenewoud Nijmegen
(03

(04
Kleuters en kunst; kleuterkunst; kleuters in de kunst;
kunstkleuters…
Zomaar een paar ingevingen die ik kreeg bij de opdracht “schrijf
een stukje over kunst”. Een kunststukje?!
In mijn vorige bijdragen heb ik inspiratie gehaald uit de onderwijspraktijk.
Ook deze keer blijken jonge kinderen een geweldige
inspiratiebron.
Op een ochtend leg ik de groep de volgende vraag voor:
wat is kunst?
Daar moeten de kinderen wel even over nadenken, maar niet
lang daarna volgen de reacties elkaar snel op en buitelen als
een waterval over elkaar heen.
Kunst. Voor kleuters een woord met een brede betekenis zoals
uit onderstaande interpretaties blijkt die op zichzelf al ware
kunststukjes zijn…
“als je een koprol kunt doen op de mat!”
“dan houden ze in het zwembad een hoepel vast en dan moeten
de dolfijnen daar doorheen springen.”
“het kunstje van mijn broer is dat hij al over een cirkel kan springen!”
“handstand tegen de muur.”
“een moeilijk beeld.”
“de raamschildering die de juf heeft gemaakt.”
“dat je hele moeilijke kunsten maakt.”
“er staat een koe op en we hebben het in de winkel gekocht.”
“papa heeft ons geschilderd en het lijkt ook nog!”
“een goocheltruc.”
“de nepzonnebloemen in de klas die voor het raam hangen.”
“een schilderij.”
Vervolgens vraag ik bij wie thuis een schilderij hangt en in
welke ruimte. Vele vingers gaan de lucht in en nu blijkt dat
verschillende huiskamers worden opgesierd door een schilderij.
Maar niet alleen in de huiskamer hangt kunst. “Bij ons
hangt een schilderij op de wc omdat mama het niet mooi vindt”,
vertrouwt een oudste kleuter ons toe.
Over wie kunst maakt, is iedereen het eens: een kunstenaar.
Tenslotte wil ik weten of het moeilijk is om kunst te maken.
Met een uitdrukking van eerbied en ontzag op haar gezicht zegt
een vierjarige dat het wel héél knap is.
Anderen reageren daarop met:
“wij hebben ook kunstwerken gemaakt en die hangen in de klas.”
“mijn babyzusje kan dat nog niet.”
“maar ik wel, want ik ben al vier.”
Ook voor grote mensen valt het niet altijd mee om een heuse
kunstenaar te zijn…
“Papa probeerde een schilderij te maken, maar dat lukte niet
omdat mama niet meehielp.”
Mariëtte Wolbers
leerkracht groep 1-2

(06
De kracht van cultuureducatie
Woensdagochtend 13 juni………
Een grote vrachtwagen vol decorstukken staat voor de deur van
Pabo Groenewoud. De voorstelling ‘Koffers op reis’ van theatergroep
Kwatta wordt voor alle eerste- en tweedejaars studenten
opgevoerd.
In de hal ontstaat een vrolijke drukte. Er is alleen één probleem….
het hele decor moet drie trappen omhoog naar de aula. Na wat gemopper
en met hulp van vele spierbundels lukt het dan toch. Vier
goedbezochte voorstellingen later klinkt het applaus nog door de
school. Studenten en docenten hebben genoten en denken nog
vele dagen lang aan koffers vol geheimen, koffers vol geluk en
koffers die je beter dicht kunt laten. We dromen over liefde op het
eerste gezicht en liefde die eerst wat moet groeien. Zo komen wij
de zomer wel door!
De afgelopen 5 jaar heeft Pabo Groenewoud een aantal programmaonderdelen
uitgevoerd binnen het project ‘Cultuur en School’.
De verkregen subsidiegelden zijn vooral ingezet voor het ontwikkelen
van programma’s in de differentiatielijn: het profiel ‘Coördinatie
Cultuureducatie’ dat wordt voortgezet in de nieuw te ontwikkelen
minor ‘Kunst en Cultuur’. De kunstvakken, die hiermee zijn
begonnen, zijn uitgebreid met erfgoed en wellicht komen er nog
meer vakgebieden bij.
Studenten die de afgelopen jaren voor deze differentiatie ‘Coördinatie
Cultuureducatie’ hebben gekozen, hebben ons laten zien
hoe cultuureducatie in het basisonderwijs en in cultuurinstellingen
gestalte krijgt. Bovendien hebben zij leerarrangementen ontworpen.
Dit heeft de volgende producten opgeleverd: educatief
materiaal bij een jeugdvoorstelling van Introdans; fototochten
rond monumenten over de oorlog en architectuur bij Het Archief in
Nijmegen; studenten zijn meegereisd met de voorstelling ‘Koffers
op reis’ van theatergroep Kwatta; een onderzoek naar bezoekers-
aantallen bij het Lindenbergtheater; lessen bij het project ‘Zinzones’
van Edu-Art. Daarnaast hebben alle studenten onderzoek
gedaan naar cultuureducatie op een basisschool.
Tijdens het schooljaar 2006 – 2007 heeft Pabo Groenewoud het
accent gelegd op het formuleren van een visie op cultuureducatie,
het verbeteren van het culturele klimaat en het zichtbaar maken
van een lijn cultuureducatie in het curriculum. Dit wordt de komende
jaren voortgezet.
Tijdens de komende jaren zullen de landelijke projecten zich richten
op de kwaliteitsverbetering van cultuureducatie. Pabo Groenewoud
participeert als één van 4 Nederlandse pabo’s in het landelijke
project “cultuurmonitor” onder leiding van Cultuurnetwerk
Nederland
Sinds een jaar is er op Pabo Groenewoud een werkgroep cultuureducatie.
Zij stelt zich ten doel om een lijn cultuureducatie in de
major en minor gestalte te geven. Uit ervaring blijkt dat studenten
over het algemeen nog niet zoveel culturele bagage hebben. Daarom
is het belangrijk dat zij culturele ervaringen blijven opdoen
en daarmee hun cultuurdragerschap ontwikkelen. Een aankomend
leerkracht wordt cultuuroverdrager. Zijn taak is om kinderen enthousiast
en deskundig met cultuur in aanraking te brengen. Hij
stimuleert creativiteit en creatieve denkprocessen door onderzoekend
leren en heeft hierbij speciale aandacht voor de culturele
omgeving.
Een van de speerpunten in het beleid van Pabo Groenewoud is
‘kennisontwikkeling’. Kennis hebben van cultuurinhouden en het
overdragen daarvan vindt de opleiding noodzakelijk voor de beroepsontwikkeling
van studenten tot startbekwame leerkrachten.
In dit kader vat zij het begrip “cultuur” breed op: inhouden van

(08
veel (vak)gebieden kunnen gerekend worden tot het begrip cultuur.
Om uitingingen in onze culturele omgeving te begrijpen is
kennis nodig. Kennis die de student verkrijgt door de culturele omgeving
vanuit meerdere perspectieven te onderzoeken. Dit biedt
mogelijkheid voor vakkenintegratie. Cultuureducatie biedt hiervoor
kansen. Pabo Groenewoud heeft een leerlijn cultuureducatie
voor ogen die ze koppelt aan onderwijseenheden en beroepstaken.
Het zal duidelijk zijn dat de opleiding cultuureducatie zich niet wil
beperken tot het domein kunst en erfgoed alleen, maar dat meerdere
vak- en ontwikkelingsgebieden daarin zullen participeren.
Om de lijn cultuurdrager, cultuuroverdrager in het pabo curriculum
te implementeren is het boek Cultuur InZicht ontwikkeld.
Hieraan hebben Amanda Hendriks en Niekje van de Lavoir, twee
docenten van Pabo Groenewoud, een belangrijke bijdrage geleverd.
Het boek levert studenten een handvat om zich te ontwikkelen
tot rijke cultuurdragers en competente cultuuroverdragers met
een heldere visie op cultuureducatie. Dit boek wordt het komend
studiejaar ingezet.
Cultuureducatie: wat is dat en waartoe dient het?
Het gaat om alle vormen van educatie waarbij kunst en cultuur als
doel of middel worden ingezet. In de beleidstermen van OCW is het de
verzamelnaam voor kunst-, erfgoed-, media- en literatuureducatie.
In beleidsstukken uit de afgelopen regeringsperioden kwam
steeds het begrip sociale cohesie bovendrijven. Dit begrip heeft
een belangrijke rol gespeeld in de verantwoording van cultuureducatie
als speerpunt van beleid. Er is de overheid veel aan gelegen
openheid en respect te stimuleren tussen mensen in onze multiculturele
samenleving.
Ze beoogt middels cultuureducatie kinderen op te voeden tot goed
cultureel (wereld)burgerschap. De raad voor cultuur vult dat begrip
als volgt in: “De culturele burger beschikt over een geheel
aan kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee hij zich bewust
kritisch en actief kan verhouden tot en participeren in de huidige
ingewikkelde, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde
samenleving” (advies: Innoveren en Participeren 2007).
Anders gezegd en toegepast: wanneer je kinderen de culturele omgeving
vanuit meerdere perspectieven leert onderzoeken, draag
je bij aan het opvoeden van een nieuwe generatie mensen die
op grond van een brede kennisbasis verantwoorde beslissingen
kunnen nemen; mensen die gedachten van anderen begrijpen,
respecteren en waarderen.
Maar de effecten van cultuureducatie zijn veel omvangrijker.
Kinderen leren in verschillende contexten, met verschillende
onderwerpen binnen en buiten de school.
Dit draagt bij aan zichtbaar plezier, verwondering en voldoening
in leren. Het bevordert de cultuurparticipatie van de kinderen nu
en in de toekomst.
Cultuureducatie ontwikkelt creativiteit en denkvermogen, maar
bevordert ook persoonlijke en sociale ontwikkeling en vergroot
communicatieve en expressieve vaardigheden.
Mijn ogen dwalen door de met lampjes versierde zaal. De vloer is
bezaaid met koffers van allerlei vormen en formaten. In het midden
zit een innemende meneer aan een tot tafel uitgeklapte koffer
uitgebreid en demonstratief te genieten van een heerlijke lunch.
Aan de andere kant van de zaal zit een dame, haar onzekerheid
verbergend, in een rood mantelpakje haar schrale boterhammetje
met een vorkje te eten uit een trommeltje. De meneer nodigt haar
met een breed gebaar uit bij hem aan tafel te komen zitten. In haar
hart wil ze wel maar…
Het publiek kijkt ademloos toe.
Ze krijgen wéér ruzie.
‘Zo gaat het nou altijd!’, zegt iemand lachend terwijl hij de zaal
verlaat.
Niekje van de Lavoir
Astrid Albers
Amanda Hendriks
docenten beeldende vorming Pabo Groenewoud
Bronnen:
- Taakgroep primair onderwijs, (2004), Hart(d) voor cultuur. Eindrapport.
- Versterking cultuureducatie in primair onderwijs, (2005 – 2006), Sardes.
- Publicatie, (2007), Innoveren en participeren; raad voor cultuur .
- Een basis voor burgerschap, publicatie (2006), Een basis voor burgerschap;
SLO, Enschede.
- Vos, F. de, Asselman, E., Mast, G. (2007), XS over kinderen,
cultuur en communicatie; Cultuurnet Vlaanderen. Brussel.
- Nagel, I. (2004), proefschrift cultuurdeelname in de levensloop; Utrecht 2004.
- Prieckaerts, M. (2005), Verlangen naar de eindeloze zee, doctoraalscriptie
universiteit Maastricht.
- Website http://tule.slo.nl/M-Start.html

VAN DE SCHOONHEID EN DE TROOST
Beeldhouwkunst vraagt gevoel en kracht,
schilderkunst vereist penseelvoering,
geen woordkunst ontstaat zonder zwoegen,
componeren verlangt harmoniekennis.
Creativiteit vraagt altijd weer om arbeid,
die aan welk kunstwerk ook voorafgaat.
Echte schoonheid kan de troost geven,
als dat harde labeur maar gedaan is.
Kunstwerken zijn maar zo zelden als was
in de handen van welke kunstenaar ook;
eigenlijk zijn ze er nimmer zomaar ineens.
Pas na studie, oefening en noeste arbeid,
komt er schoonheid in pennenstreek, beeld,
noten op schrift of penselen op het doek.
Frits Litmaath, 1 april 2007
(09

(10
Groep 8 van Basisschool De Klokkenberg in Nijmegen kreeg de opdracht om een opstel te schrijven over kunst:
Wat versta jij onder kunst? Uit de serie opstellen heeft Marijke Bouwhuis, docent taal en taaldidactiek, het beste
opstel gekozen en daar een juryrapport bij geschreven. Nina kan als winnaar van deze opstelwedstrijd een mooi
kinderboek tegemoet zien.
door: Nina
Bijna iedereen denkt dat kunst een
schilderij is of een beeld. Maar achter
kunst zit nog veel meer! Het kan
een foto zijn of een dans of een muziekstuk
en nog veel meer dingen.
Juryrapport
Mijn complimenten voor het betoog van Nina.
Nina onderzoekt in haar betoog het begrip Kunst.
Ze verwoordt daarbij heel mooi haar eigen mening,
maar geeft ook aan wat kunst volgens anderen nog
In kunst ziet iedereen wat anders.
Bijv. bij een schilderij denkt de één
dat het een gewoon huis met een toren
en de ander een kerk. Sommige
mensen zien ergens helemaal niks
in, maar het is toch kunst.
De leukste kunst vind ik een dans. En
van schilderijen vind ik het leuk als
er iets beweegt. Van sommige dingen
van kunst ben ik niet zo geïnteresseerd.
Want dan denk ik dit is toch
gewoon een plaatje. Muziek als kunst
vind ik soms wel leuk. Ik hou zelf niet
zo van klassiek maar volgens mij zit
daar de meeste kunst in.
Ik dacht eerst dat kunst van die oude
schilderijen waren. Maar het kun-
nen ook moderne schilderijen zijn.
Ik vind moderne schilderijen leuker
want dat is met allemaal dingen uit
deze tijd en op die oude staan allemaal
dingen uit de oude tijd.
Ik heb wel respect voor de mensen
die het wel mooi vinden. Ik vind het
ook knap dat die mensen zo goed
konden schilderen of een gebouw
maken. Het gebouw waar de meeste
kunst in zit is de kerk want daar zijn
mooie beelden en glas in lood en nog
hele mooie bouwstukken!
Dus kunst is veel meer dan je denkt
en je moet nooit tegen iemand zeggen,
van haha dat jij daar kunst in
ziet want het is wél zo.
meer kan zijn. Daarnaast is het betoog goed geschreven:
vlot geformuleerd, een pakkende inleiding en in het slot
komt ze nog eens terug op haar eerste opmerking.

Mijn favoriete kunstwerk
(12
Ik word meer ontroerd door muziek
dan door beeldende kunst. Favoriet
is “Het Agnus Dei uit de Hohe Messe
van Bach”. Dezelfde muziek komt
ook voor in, ik meen, Cantate nr. 12.
Hans Cornelissen.
De door Bach (onbedoeld) in gang
gezette muzikale kettingreacties, die
door de eeuwen heen, tot in het huidige
millenium ontelbare zielen, blijft
inspireren, zowel op papier, doek,
beeld, geluid als wel in gevoelens…
onsterfelijke schoonheid.
Harry Jager
Zijn beelden in hout drukken kwetsbaarheid
en dramatiek uit. Ik vind
het razend knap dat hij deze gevoelens
in dit stugge materiaal kan
uitbeelden. Astrid Albers
Zwaan op rode achtergrond;
Emile van der Kruk , (1996)
Ik blijf naar dit wonderlijke schilderij
kijken. Ik zie steeds nieuwe dingen
en heb steeds nieuwe vragen.
De kleuren vind ik erg mooi en subtiel
en versterken de mysterieuze sfeer.
Erny Holla
‘Inwijding’ Alexander Bobkin (1952)
Russische schilder en fotograaf
Misschien niet helemaal gepast
tussen de Dali’s, Picasso’s en Van-
Gogh’s....Ik vind ze prachtig... maarja....
kom niet aan de kunst van m’n
kind....!
Masja van Hoof
Dubbele glimlach ”Meer werk van Wieke
(en Moos als aanstormend talent) is
geëxposeerd in onze keuken.”
Mijn meest recente favoriet is dit
beeld van Jörg Bach, omdat het oogt
als keramiek, iets weg heeft van een
stuk houten speelgoed met door het
gebruik afgesleten randen, maar in
feite een sierlijk gebogen, parelgrijs
geschilderde metalen vorm is. Nooit
mooier bedrogen.
Jan Tijshen
Deze installatie/dit beeld staat in het
Afrika museum en hoort bij de vaste
collectie. Het heet ‘Yo desplegué las
velas’ (ik ontvouwde de zeilen) van
Santiago Rodriquez Olazabal. Ik word
door dit beeld gefascineerd. De ogen
van de man zijn zo echt, dat het lijkt
alsof ze dwars door je heen kijken. Toen
ik in het Afrika museum werkte ging ik,
als ik moest werken, altijd bij dit beeld
kijken. Ook om te zien of hij niet weggelopen
was. Als ik nu nog weleens het
museum bezoek, ga ik altijd nog naar
dit beeld kijken.
Margriet Kalwij
Ik vind dit een mooi kunstwerk voor
in de pabo-catalogus. Erg sober kleurgebruik
en mooie compositie!
Maaike Nap
”Enfants” van de Franse kunstenaar
Pierre Marie Brisson.

Mijn dochter Merlijne maakte dit schilderij
toen ze 17 was. Het is in balans
maar de tegenstellingen erin trekken
toch de aandacht. Zoek het realisme,
de fantasie, de symboliek, de … het
blijft intrigerend.
Jos Marell
Geen mens
kan u iets openbaren
dat niet reeds half slapend
in de dageraad van uw kennis ligt.
De leraar
die wandelt
in de schaduw van de Tempel
te midden zijner leerlingen,
geeft niet van zijn wijsheid,
maar veeleer van zijn geloof
en zijn liefde.
Zo hij inderdaad wijs is
nodigt hij u niet uit
binnen te treden
in het huis van zijn wijsheid,
maar leidt u veeleer
naar de drempel
van uw eigen geest.
Kahlil Gibran
Al jaren heb ik dit gedicht van Kahlil
Gibran in mijn agenda omdat het precies
weergeeft waarom ik ooit voor
dit vak heb gekozen.
Bert Claessens
Iedereen die mij kent, kent ook mijn
passie: Het Sinterklaasfeest. Het
siert mijn huiskamer als symbool van
de “altijd nieuwe kansen”.
Peter van Hasselt
Speciaal voor mij heeft de IJsselsteinse
beeldhouwer A.Veldhuizen in
1986 dit beeld gemaakt.
Op mijn omzwervingen door Amsterdam
moet ik altijd even langs
bij dit indrukwekkende beeld ‘de
violist’ die dwars door de marmeren
vloer van de Stopera omhoog
rijst. Het beeld is gemaakt door
een kunstenaar die anoniem wil
blijven en verspreid door Amsterdam
prachtige beelden heef t geplaatst.
Jan Veen
Prachtige compositie, mooie kleuren
en spannend in beeld gebracht.
Een foto waarnaar je blijft kijken!
Het maakt nieuwsgierig… Wat ziet ze?
Wat doet ze? Waar is ze? Wat denkt ze?
Bea Bisseling
Be The First To See What You See As
You See It (2004) , Runa Islam (1970,
Bangladesh)
Dit kunstwerk heet Cruciaal en is gemaakt
door Trinette van Schijndel.
Ik heb het gekregen als cadeau toen
ik weg ben gegaan op Pabo Groenewoud.
Het staat nu in een apart
hoekje van de tuin. Het meditatiehoekje.
De naam en vorm van het
beeld straalt kracht en rust uit waar
ik me goed bij voel. Ik geniet er nog
iedere dag van.
Fief Bleeser
(13

Wat is kunst?
Uitspraken van kinderen over Kunst
‘Kunst is niet zomaar een kunstje. Kunst is iets wat
jezelf mooi vindt en ik vind dat kunst apart moet zijn.’
Maxime
‘Een stripverhaal vind ik niet echt kunst
omdat het uit meerdere stukken bestaat.
Als er één plaatje is, vind ik het wel kunst.’
Dagmar
‘Schilderen vind ik een kunst omdat ik het mooi vind
maar ook knap want ik schilder zelf ook wel eens maar
dan komt er lang niet zoiets moois uit als wat Rembrandt
heeft gemaakt. Maar ik ben wel nog een kind.’
Franca
(14
‘Sommige beelden vind ik echt
supermooi en bijzonder, ook de
betekenis erbij. Maar al die moderne
beelden van nu vind ik echt
helemaal niks.’
Carmen
‘Kunst kan heel simpel zijn, maar ook heel moeilijk.’
Dirk
‘Ik vind kunst niet echt interessant. Ik hou meer van gewoon tekenen.
Graffiti is ook kunst, dat vind ik dan weer wel leuk.’
Tim
‘Als ik langs een oud gebouw loop gaat er geen knopje bij
me om zo van: Wat mooi! En hoe hebben ze dat gemaakt?’
Eva
‘Ik vond kunst eerst super onbelangrijk en
echt niet voor mij geschikt om leuk te vinden
(dus saai), maar nu ik begrijp dat andere mensen
ook een eigen menings- en uitingsvorm
hebben, vind ik kunst leuker dan eerst.’
Rezki
‘Theater vind ik geen echte kunstvorm omdat ik het niet echt veel met
kunst te maken vind hebben. Ik versta onder kunst schilderijen en
tekeningen, omdat daar volgens mij meer moeite wordt ingestoken.’
Leonardo van Os
‘Ik ga niet zo heel vaak
naar museums, maar als ik
ga vind ik het wel leuk.’
Jale
‘Ik vind schilderijen met veel details leuk. Iets dat je heel erg bezighoudt.
In een klein voorwerpje op een schilderij kan ik me helemaal
verdiepen…….. zo kun je best lang nadenken over kunst.’
Madelien

(16
KUNST, DAT DAT WIL WIL WAT ZEGGEN WAT ZEGGEN
ONTMOETING MET EEN KUNSTWERK
Op een zomerse zondag in juni fiets ik naar
het museumpark Orientalis (voorheen het
Bijbels Museum) in Heilig Landstichting bij
Nijmegen, om daar een tentoonstelling te
bezoeken van de joodse, in Amsterdam levende
kunstenaar Joseph Semah. Met het
project “Thou Shalt Love thy Neighbour as
Thyself (An Introduction to the Principle of
Relative Expression)” wil de kunstenaar de
betekenis van het jodendom en christendom
voor de westerse culturen verhelderen.
Bij de kassa aangekomen, koop ik een
brochure, waarna ik naar de tentoonstellingsruimten
loop, onderweg geobserveerd
door een eenbultige kameel die rustig zijn
wintervacht laat wegkammen door een Nijmeegse
scholier in bedoeïenenkledij. Later
zal blijken dat ik de eerste ‘installatie’, zoals
men dat in dit geval noemt, heb gemist.
Zeker afgeleid door die kameel.
De installatie die ik bezoek bevindt zich
in een klein gebouwtje, dat onderdeel uitmaakt
van het dorpje Beth Juda. In een
stenen, vrij lage ruimte van circa vier bij
drie meter bevinden zich vijf hekwerken
van ijzer, gemonteerd op koperen buizen.
Ik begrijp niet wat het voorstelt. De hekwerken
lopen diagonaal omhoog en doen
denken aan heuvels. De koperen buizen
schieten als bliksemschichten alle kanten
op. De vijf onderdelen staan in relatie tot
elkaar, dat is duidelijk. Heeft dit te maken
met de bijbelse openbaringen die zich vaak
op een berg afspelen en met vuur gepaard
gaan? Ik weet het niet. Ik vind het niet
lelijk, het heeft wel iets moois. Het liefst
zou ik er tussen door lopen. Het beeld intrigeert,
maar ik begrijp het niet. Dit is
het moment om de brochure erbij te halen.
Daar lees ik: “Deze elementen begrenzen
een oppervlakte die qua vorm overeenkomt
met het grondplan van de stadsmuren
van de oude stad Jeruzalem. Tussen de
vijf hekwerken zijn openingen gelaten, zodat
Jeruzalem staat voor een open en universele
stad. Aan het koper kan, als goed
geleidend materiaal, eenzelfde betekenis
worden toegekend.” Vervolgens wordt
de mogelijke betekenis van het getal vijf
toegelicht, bijvoorbeeld verwijzend naar
de eerste vijf bijbelboeken, de Thora, naar
de vijf broden waarmee Jezus vierduizend
mensen te eten gaf en naar de vijf centrale
elementen van de islamitische geloofsleer. 1
Dit kan ik volgen en ook waarderen.
Verbeeld in een constructie van ijzer en koper
gaat het hier om het eeuwenoude, zo
vaak bezongen Jeruzalem, de stad die volgens
drie wereldgodsdiensten de stad van
vrede zou kunnen zijn, maar die vandaag
de dag vooral een plaats is van wederzijdse
destructie. Met behulp van de brochure
en reeds aanwezige kennis, kom ik tot een
eerste verstaan van dit beeld, waarna ik
het ook in alle rust verder op me kan laten
inwerken.
STILSTAAN OF DOORLOPEN?
De kunstzinnige installatie van Semah begint
voor mij betekenis te krijgen, omdat ik
me inspan om iets van dit beeld te begrijpen
en omdat ik informatie gebruik. Beide
zijn nodig, zo blijkt uit het gedrag en de
opmerkingen van de mensen die het beeld
ook bezoeken. Eerst komen er twee Duitse
jongelui, midden twintig. “Ik zou het toch
zo graag willen begrijpen. Maar hoe doe je
dat?”, hoor ik de een tegen de ander zeggen,
terwijl ze zich met hun lange lichamen
door de lage deuropening werken, een
blik werpen en de lage ruimte weer verlaten.
Vervolgens komt er een jonge vader,
gevolgd door twee meiden van een jaar of
negen. Pa mompelt: “Tsja, wat moet ik hier
nu van zeggen?” De meiden kijken, draaien
zich meteen weer om, terwijl een van hen,
met een intonatie waarvan ik niet weet of
het waarderend of afwijzend bedoeld is,
zegt: “Kunst!” Tot slot komt er een derde
persoon, die in volle vaart naar binnen
loopt, door het beschermende koord wordt
tegengehouden, kijkt en zonder een woord
rechtsomkeert maakt. Driemaal een gemiste
kans, zowel voor het kunstwerk als
voor deze vluchtige bezoekers.
KUNST IN VELE VORMEN
De kunstenaar Semah concentreert zich in
dit project op het bijbelse (Lev.19:18) en
interreligieuze gegeven van de naastenliefde
en op de consequenties daarvan.
Hij werkt met installaties, een vorm van
moderne beeldhouwkunst waarbij de toeschouwer
opgenomen wordt in de ruimte
van het werk. De moderne beeldhouwkunst
ontstond toen Europese kunstenaars in het
begin van de 20e eeuw geboeid raakten door
de ‘primitieve’ Afrikaanse kunst en door
de expressieve kracht van abstractie. Maar
kunst kent vele vormen. Er is de meer klassieke
beeldhouwkunst, met bijvoorbeeld de
grote beelden van geïdealiseerde menselijke
vormen van de oude Grieken en Romeinen.
In het Kröller Müller museum op de Veluwe

Kunstinstallatie Joseph Semah: The Wandering Jew / The Wondering Christian, 20.08.1997
36 gietijzeren schoenleesten, wijnglas, verzilverde kaarsensnuiter, 2
bronzen afgietsels van de kleppen van een venusschelp, houten wandelstok.
170 x 80 x 160 cm
Collectie Stichting Cadre/Founder Frits Becht

(18
of dichterbij in Kleef vinden we sculpturen
van Henry Moore en Barbara Hepworth,
krachtig in hun abstractie. We kennen de
schilderkunst van Michelangelo (die overigens
ook beeldhouwer en architect was),
van Vincent van Gogh, Paul Klee, de tekenkunst
van iemand als Rembrandt, en prenten
via houtsnede of zeefdruk. Meer recent
is er de fotografie en de videokunst, of
de ‘performance’ die zich veelal op straat
afspeelt, met bijvoorbeeld de honderden
naakte mannen en vrouwen die in juni
2007 fietsend door Amsterdam werden
gedirigeerd, door de performer Spencer
Tunick die iets dergelijks vier jaar eerder in
New York tot stand had gebracht.
Maar kunst beperkt zich niet tot de beeldende
kunsten. Onnoemelijk veelzijdig en
rijk toont zich de kunst in de muziek, in
dans, taal, drama en in de architectuur.
KUNST, WAT WIL DAT ZEGGEN?
Wat is dat nu eigenlijk precies, kunst? Waar
komt het vandaan, waartoe dient het,
wanneer is iets kunst? Het zal duidelijk zijn
dat het onmogelijk is om dit ‘precies’ te benoemen.
De verschillende kunstdisciplines
worden bepaald door eeuwenoude ontwikkelingen
waarin culturen, godsdiensten
en individuen elkaar beïnvloeden. Ook
zijn er binnen de verschillende kunsten
met hun vele scholen en stijlen diverse en
zelfs uiteenlopende opvattingen over wat
kunst is. Maar in het algemeen – en daarbij
vooral kijkend vanuit spiritualiteit – kunnen
we denk ik veilig zeggen dat kunst iets
toevoegt aan het dagelijkse leven. Het is
meer dan ambachtelijke beheersing van
techniek en materiaal, het is meer dan
informeren over een thema in de cultuur,
de godsdienst of het persoonlijke leven,
het is meer dan een uiting van creativiteit.
Kunst heeft iets te zeggen – al dan niet
religieus gevoed – over het leven zelf. Ze
vestigt onze aandacht op zowel de schoonheid
als op de onvolkomenheid van het leven.
Kunst brengt een verdieping aan door
contact te laten maken met de kracht en de
broosheid, het vreugdevolle en het pijnlijke,
de volheid en de leegte in ons leven als
individu en als gemeenschap. Kunst doet
waarnemen en waarderen.
Door de eeuwen en culturen heen zijn kunstenaars
vaak door koningen, godsdienstige
leiders of instellingen ingeschakeld,
om een bepaalde boodschap kracht bij te
zetten. 2 Piramiden en paleizen, moskeeën
en kerken, mozaïeken en schilderijen, gedichten
en muziek moesten andere machthebbers
en het volk overtuigen van de
macht van farao, bisschop of kalief, van de
boodschap van koran of bijbel. Leidinggevenden
benutten kunst om te leiden en te
inspireren. Maar zij kunnen haar ook misbruiken
om te indoctrineren, zoals we dat
gezien hebben bij de propagandacampagnes
van keizer Augustus en Hitler. Omgekeerd
geldt dat veel kunstenaars met hun
penseel of fotocamera mensen niet alleen
willen bezielen, maar ook aan het denken
willen zetten over bijvoorbeeld een godsdienstig
gegeven of een misstand in de
samenleving. Kunst is zo gezien niet alleen
bezielend, maar ook onderrichtend en cultuurkritisch.
KUNST BRENGT IN BEWEGING
Wanneer we vanuit spiritualiteit kijken
naar kunst, zijn we vooral geïnteresseerd
in die bezielende en openbrekende werking
van kunst, waardoor kijker of hoorder opnieuw
contact maakt met het leven en zijn
plaats daarin. Kunst brengt in beweging.
Vanuit spiritualiteit klinkt dan de vraag of
en hoe deze persoon zich laat bewegen.
Die beweging ontstaat niet zomaar. Belangrijk
is dat er een samenspel ontstaat
tussen het kunstobject – bijvoorbeeld een
muziekwerk of een schilderij – en de luisteraar
of toeschouwer. De kunstenaar zelf is
in de meeste gevallen verdwenen, wat wij
zien of horen is zijn werk. In het geval van
muziek, dans en drama ligt het complexer,
omdat daar ook een uitvoerende instantie
aan het werk is, in de vorm van een solist
of groep. Wil het kunstwerk in ons leven
gaan spreken, dan wordt er van ons aandacht
en ontvankelijkheid gevraagd. Even
kijken of luisteren en weer verder gaan,
volstaan dan niet. Er is tijd nodig om het
beeld op mijzelf – op mij met mijn geschiedenis,
karakter, kennis en gedachten – in
te laten werken. Er zijn gegevens nodig
om de beeldtaal te kunnen begrijpen en
te interpreteren. Bovenal wordt er eerbied
gevraagd, opdat in mijn aandachtige
kijken, luisteren en bestuderen iets van
de zeggingskracht van het werk kan gaan
spreken. De Sixtijnse Madonna van Rafaël,
de abstracte boom van Karel Appel, de
‘minimal music’ van Erik Satie, de Matteuspassion
van Bach: het zijn kunstwerken
die je bij de eerste ontmoeting al kunnen
raken. Vaak is dit al veel en is het voor veel
mensen genoeg. Maar willen we ons door
de wereld van de kunsten laten vormen,

dan vraagt dit om een toewijding die veelzijdiger
en duurzaam is. Zo gezien heb
ik zelf met Semah op die zondagmiddag
slechts een enkele stap gezet in een langer
durend traject.
KUNST IN DE KLAS
Er zijn talloze manieren om studenten en
kinderen met kunst in aanraking te brengen.
3 Wil het werkelijk betekenisvol zijn,
dan is regelmaat belangrijk. Uiteraard kan
men denken aan excursies naar beroemde
musea en concertzalen in het land. Maar
onze stad Nijmegen heeft ook het nodige
te bieden, met onder meer programma’s
die op kinderen of jongeren zijn afgestemd
(de Vereeniging, het Valkhofmuseum, museumpark
Orientalis, Afrikamuseum). Een
rondleiding door de stad of bezoek aan
enkele gebouwen en kerken kunnen het
gevoel voor architectuur en schoonheid
op gang brengen. Bijzonder kan het zijn
om rond te dwalen in de indrukwekkende
ruimte van de Stevenskerk. Voedend kan
de stilte worden in de Titus Brandsma Gedachteniskerk,
onder de glas-in-loodramen
van Jan Toorop en omgeven door moderne
wandpanelen van Arie Trum en Coen
Tuerlings. Maar schoolgebouw en klas zijn
ook ruimten waar we kunstenaars en hun
kunst naar toe kunnen halen en waar we,
met name via de creatieve vakken, onze
kinderen en studenten kunnen uitdagen
hun beeldende, muzikale en literaire creativiteit
tot kunstzinnigheid te laten omvormen.
De leraar vormt in dit alles de spil,
wanneer hij voldoende vertrouwen heeft
in de kracht van de kunst en zich realiseert
dat het hier gaat om een proces dat weliswaar
tijd en aandacht vraagt, maar ook
alleszins de moeite waard is. Wanneer er
wekelijks een kwartier de tijd wordt genomen
voor een kunstgesprekje bij een grote
foto of reproductie van een kunstwerk, of
voor het rustig beluisteren van klassieke
muziek, is de kans groot dat de gevoeligheid
en interesse voor kunst bij de leerling
voor altijd gewekt is. 4
ENKELE KUNSTENAARS EN SPECIALISTEN
AAN HET WOORD
De kalligraaf Arie Trum over het proces.
“Voor mij is het maken van een kunstwerk
behalve een artistiek proces ook een ‘spirituele
reis’, met als reisdoel: het binnentreden
in de ruimte van het kunstwerk zelf.
(..) Betekent het feit dat ik een volgende
stap niet wil berekenen, geen logischanalytische
afwegingen wil maken, dat ik
een reeks intuïtieve, min of meer bewuste
handelingen toelaat, dat ik eigenlijk
(19

(20
zomaar wat doe? Ik denk van niet. (..)
Al werkend, zoekend en kijkend, ga ik een
gesprek aan met de diverse betekenislagen
van woorden en teksten en voeg daar mijn
eigen betekenis aan toe. Daarna is het de
taak van de toeschouwer om dit proces ten
slotte te voltooien. (..) Misschien zouden
we wat meer moeten leren kijken met ons
innerlijk.” 5
De musicoloog Wil Kox over het werk van
Anton Bruckner en de interpreet.
“Een componist, wiens noten, niet alleen
voor mij, hun eigen geheim hebben en zo de
religieuze ontvankelijkheid tot leven kunnen
wekken, is de Oostenrijkse componist
Anton Bruckner (1824-1896). (..) Men
gaat uit van de veronderstelling, dat deze
muziek verwijst naar iets of iemand anders
dan de muziek zelf. In het beluisteren (en
geduldig analyseren) van de symfonieën
van Bruckner hebben deze schrijvers ervaren
dat hun religieuze ontvankelijkheid
ontwaakte. Kunst, muziek heeft die macht!
Ieder, die ooit met aandacht (!) luisterde
naar de muziek van Bach, Mozart, Beethoven,
Verdi en Fauré (de lezer mag zelf
wijzigen of aanvullen) weet intuïtief wat
ik bedoel. Daarbij denk ik bij ‘religieus’ in
ieder geval aan: de zin voor de diepte van
dingen en gebeurlijkheden. Gelovig gezegd:
de werkelijkheid beleefd als geschenk, als
genade.” 6
De Iraakse dichter Sherko Beka, in 1987
gevlucht uit het Koerdische deel van Irak,
over het belang van poëzie. Het gedicht
is getiteld “Scheiding”. 7
Nemen ze uit mijn poëzie de bloemen
dan sterft een van mijn seizoenen
Nemen ze uit mijn poëzie de liefde
dan sterven twee van mijn seizoenen
Nemen ze uit mijn poëzie het brood
dan sterven drie van mijn seizoenen
Nemen ze uit mijn poëzie de vrijheid
dan sterft mijn hele jaar en ik daarbij
Lia van Aalsum, juni 2007*
Lia.vanaalsum@han.nl
De foto’s bij dit artikel zijn beschikbaar gesteld
door Museumpark Orientalis.
1 Het gaat hier om het werk “An Introduction to
the Principle of Relative Expression (Jerusalem
Surrounded by Mountains)” 1990. Het maakt deel
uit van een langlopend traject, dat in de komende
jaren in Museumpark Orientalis te zien is. Genoemde
installatie is afgebeeld bij dit artikel, met dank aan
Museumpark Orientalis.
2 De moeite waard zijn in dit verband de vijf dvd’s
“How Art Made the World” (producent Mark
Hedgecoe, BBC-documentaire), verkrijgbaar bij de
Volkskrant. Op zeer boeiende en heldere wijze wordt
uiteengezet hoe de beeldende kunst zich ontwikkelde,
via rotstekeningen van 32.000 jaar geleden, het oude
Egypte, de Griekse, hellenistische en Romeinse
cultuur, om uiteindelijk in de ons meer bekende
Europese kunst vorm te krijgen. Met dank aan collega
Jo Brouwers! De kijker zij echter gewaarschuwd. Kunst
wordt hier nogal functioneel benaderd, als functie
van hersenen en psyche, in dienst van samenleving en
machthebber. Dat kunst evenzeer of meer nog te
maken heeft met de innerlijke aandrang om de
schoonheid en weerbarstigheid van het leven te
benaderen, komt nauwelijks aan de orde.
3 Dat de aandacht voor kunst (en voor spiritualiteit)
geen luxe behoort te zijn, kan men opmaken uit de
toenemende waardering voor de vormende waarde
van deze gebieden. Zie bijvoorbeeld het internationale
project “Arts Meets Science and Spirituality
in a Changing Economy”, dat in 1990 te Amsterdam
opgestart is. Zie K. Waaijman, Spiritualiteit.
Vormen, grondslagen en methoden, Kampen-Gent
2004 (4e druk), pag. 168-169.
4 Er verschijnen steeds meer boeken die de kunsten
toegankelijk maken voor kinderen, jongeren en het
brede publiek. Kijk eens in de goede
(kinder)boekhandel of muziekwinkel.
5 Arie Trum, Het artistieke proces als een spirituele
reis, in: Speling jrg.50 (1998), nr. 3.
6 Wil Kox, Over de religieuze ervaring van de muziek
en het Te Deum van Anton Bruckner, in: Speling
jrg.40 (1988), nr.3.
7 In: Vrijheid hoe maak je het, Breda 1997 (samengesteld
door Amnesty International).

KINDERKUNST
KINDERKUNST
Kinderen aan de slag
Kinderen aan de slag
(21

LIDMAATSCHAP ALUMNIVERENIGING CHRONOS
Alumnivereniging van Pabo Groenewoud Nijmegen en haar rechtsvoorgangers.
Iedereen die zich heeft aangemeld voor de reünie van juni
2004 en daarbij geen bezwaar heeft gemaakt tegen opname
in het bestand is automatisch lid van de Alumnivereniging
Chronos. Dat geldt ook voor alle afgestudeerden van 2004
t/m 2007. Het lidmaatschap is gratis.
Chronos heeft een eigen website. Je kunt die vinden onder
http://www1.han.nl/restyle/shpo-pn/content/Alumni_
Chronos.xml. Op de website staat een link waar je je persoonlijke
gegevens kunt inzien. Daarvoor hoef je alleen je
eigen e-mailadres in te voeren en dan op wijzigen te klikken.
Je ontvangt dan een e-mail met daarin een link naar ‘update
alumnus’.
Vervolgens kun je daar je gegevens controleren en eventueel
aanpassen. Om redenen van privacy is voor deze procedure
gekozen. We willen eenieder verzoeken om in ieder
geval even na te gaan of de ingevoerde gegevens nog kloppen.
Voor de meeste mensen die ingeschreven staan, is gebruik
gemaakt van de gegevens die aangeleverd zijn bij de
aanmelding voor de reünie van juni 2004.
We roepen eenieder die mooie ideeën heeft op zich te melden
bij het bestuur. We zijn een vereniging in ontwikkeling, vol
met sprankelende ideeën maar dat neemt niet weg dat we
graag horen waaraan behoefte is bij de leden. Meld ze ons,
dan kunnen we kijken wat we ermee kunnen doen.
Ook roepen we leden die graag zitting willen nemen in het
bestuur op zich te melden bij het huidige bestuur.
Als je contact met het bestuur van Chronos wilt, stuur dan
een e-mail naar alumni.pabogroenewoud@han.nl.
We zien uit naar reacties...
Bestuur van Chronos:
Voorzitter: Fief Bleeser
Vice-voorzitter: Peter Adriaansen
Penningmeester: Kees Bosman
Leden: Bea Bisseling
Bert Claessens
Hans Cornelissen
Laura Fransen
Erny Holla
Jos Marell
(23