Braakballen Onderzoek - De Biesbosch

HANDLEIDING VOOR DOCENTEN
Biesboschcentrum Drimmelen
| Biesboschweg 4 | 4924 BB | Drimmelen |
| T: 06 53404520 | E: schoolboot@biesbosch.net |
| I: www.biesbosch.org |
Het Braakbal
Onderzoek
Lesprogramma voor het basisonderwijs,
groep 6-7-8

Inhoud
Inleiding 3
Hoofdstuk 1: Braakbalonderzoek 4
1.1 Wat zijn braakballen? 4
1.2 Waarom is het interessant om braakballen te onderzoeken? 4
1.3 Wat gebeurt er met de informatie die tijdens het Braakbalonderzoek wordt verzameld? 4
Hoofdstuk 2: Praktische zaken 5
2.1 Tijdsplanning van het programma 5
2.2 Tips voor de leerkracht 5
2.3 Materialen 5
2.4 Werkwijze 5
2.5 Hoe herken je de inhoud van de braakbal? 6
Hoofdstuk 3: Achtergrondinformatie 7
3.1 Welke vogels produceren braakballen? 7
3.2 Braakballen vinden en herkennen 8
3.3 Afbeeldingen 9
3.4 Wat vertellen braakballen ons over de vogel? 12
BELANGRIJK 13
2

Inleiding
Tijdens het Braakbalonderzoek in het Biesboschcentrum Drimmelen maken de leerlingen op een
spannende manier kennis met monitoringsonderzoek. Monitoring is een taak van de boswachter. Deze
moet in de gaten houden welke planten en dieren er allemaal in de Biesbosch voorkomen. Over de jaren
heen heeft de boswachter zo een goed overzicht van al wat in dit gebied leeft.
Braakballen van voornamelijk uilen worden door de boswachter uitgeplozen om erachter te komen
welke kleine knaagdieren er in de Biesbosch leven. Het is heel moeilijk om in de Biesbosch zelf te
proberen kleine dieren zoals muizen te spotten. Door het uitpluizen van een uilenbraakbal komt de
boswachter ook veel te weten over welke soorten muizen er in de Biesbosch leven, en hoeft hij niet in
het gebied zelf op zoek naar de schichtige kleine diertjes. Maar er zit nog veel meer verstopt in een
braakbal: er worden ook resten van kevers of kleine vogeltjes gevonden. Een braakbal is wat dat betreft
een hele spannende puzzel!
3

Hoofdstuk 1: Braakbalonderzoek
1.1 Wat zijn braakballen?
Braakballen zijn kleine, worstvormige voorwerpen, waarin de niet-verteerde delen van het voedsel van
een vogel zijn terug te vinden. Een vogel braakt deze ballen uit. Deze manier van wegwerken van
onverteerbaar voedsel gaat vele vogelsoorten goed af omdat hun maag uit twee delen bestaat: de
kliermaag en de spiermaag. In de spiermaag worden onverteerde resten tot een bal gemaakt en met een
laagje slijm erover is het makkelijk om ze via de slokdarm naar buiten te wurmen. Uilen produceren één
à twee braakballen per dag. Dit hangt uiteraard af van de hoeveelheid voedsel die ze hebben gegeten.
Braakballen zijn eigenlijk verrassend schoon. Als je een braakbal vindt is deze meestal hard en droog.
1.2 Waarom is het interessant om braakballen te onderzoeken?
De vondsten in een braakbal zijn erg waardevol, omdat ze vertellen wat voor dieren er allemaal in de
Biesbosch leven. Daarnaast kan je, met een beetje speurwerk, ook veel te weten komen over de vogel
die de braakbal heeft gemaakt. Aangezien de vaste stukjes die in een braakbal zitten niet of nauwelijks
door vertering zijn aangetast, is het vrij precies na te gaan wat wat is. Kleine zoogdieren als muizen zijn
vaak zeer goed te herkennen aan de schedels of kaakbotjes die in de braakbal zitten.
We kunnen precies terugzien wat de vogel allemaal heeft gegeten.
We kunnen een idee krijgen van de jacht-technieken van de vogel, door het prooidier goed te
herkennen.
We kunnen een schatting maken van het aantal verschillende prooidieren dat de vogel eet.
Als we meer informatie over de prooidieren zoeken, kunnen we veel leren over voedselketens en
de precieze rol die de uil daarin speelt.
We kunnen veel leren over de verschillende kleine zoogdieren en waar zij voorkomen. Dit soort
informatie is op een andere manier bijna niet te verzamelen.
1.3 Wat gebeurt er met de informatie die tijdens het Braakbalonderzoek wordt verzameld?
We zorgen ervoor dat de resultaten van het Braakbalonderzoek goed worden vastgelegd. Om de botjes
van muizen goed te bewaren gebruiken we het muizenkaartje. Daarop is het algemene skelet van een
muis voorgedrukt. De botjes die in de braakbal zitten kunnen hierop vastgeplakt worden. Andere resten,
bijvoorbeeld van insecten, kunnen op een ander stukje karton worden geplakt.
Als de leerlingen klaar zijn mogen ze hun vondsten mee naar huis nemen. De informatie uit de
braakballen die we voor de Schoolboot gebruiken is moeilijk vast te leggen voor de boswachter, dus dat
doen we niet. Er is wel eens het idee geweest om van elk kaartje een foto te maken, maar in de praktijk
bleek dat niet werkbaar, plus dat dan niet duidelijk is wat er nou precies op de foto te zien is. Om echt
waardevolle informatie voor de boswachter te verzamelen moet je precies weten van wat voor soort de
botjes afkomstig zijn, en ook waar en wanneer de braakbal is geraapt. Dingen die moeilijk te garanderen
zijn bij het pluizen met schoolklassen.
Het gaat bij het uitpluizen van deze braakballen dus meer om het ervaren en het doen, dan om de
precieze resultaten.
4

Hoofdstuk 2: Praktische zaken
2.1 Tijdsplanning van het programma
09.30 (of 13.00) Ontvangst in het Biesboschcentrum
09.45 (of 13.15) Start introductie door schoolgids: achtergrondinformatie en uitleg werkwijze
10.00 (of 13.30) Beginnen met uitpluizen van de braakballen
11.00 (of 14.30) Nabespreking
11.15 (of 14.45) DVD kijken: “In De Natuur” (over wat Staatsbosbeheer doet)
11.45 (of 15.15) Opruimen
12.00 (of 15.30) Einde
2.2 Tips voor de leerkracht
Zorg dat de leerlingen op school al met het onderwerp kennis gemaakt hebben. Een goede
voorbereiding draagt bij aan het succes van de activiteit.
Begeleiders
Onder begeleiders worden begrepen leerkrachten en ouders die met de leerlingen meegaan
naar het Biesboschcentrum. Er wordt een actieve instelling van de begeleiders verwacht. Het is
van belang dat bij de voorbereiding op school de begeleiders betrokken worden.
Schoolgidsen
De begeleiding vanuit het centrum bestaat uit twee schoolgidsen. De schoolgidsen begeleiden
de leerlingen tijdens de activiteit. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van het programma en
een goed verloop van de activiteit.
De leerkrachten/begeleiders van de school zijn verantwoordelijk voor orde.
2.3 Materialen
Bij het uitpluizen van de braakballen wordt gebruik gemaakt van de volgende materialen:
een pincet
een schaartje
en prepareernaald
een potlood
een muizenkaartje
lijm
zoekkaarten om soorten te achterhalen
een binoculair (om vondsten wat beter te kunnen bekijken)
2.4 Werkwijze
Het is van belang dat de leerlingen met respect omgaan met de braakballen en het gereedschap wat hen
is uitgedeeld. Mochten er wat dit betreft problemen ontstaan dan kan de schoolgids besluiten tot
beëindiging van deelname aan het programma voor de betreffende leerling(en).
De braakballen zijn niet “vies”, maar toch is het beter om voor de zekerheid tijdens het pluizen niet met
de vingers in de mond te komen. Na afloop worden de handen gewassen met zeep.
De braakballen worden voorzichtig uit elkaar geplozen met behulp van de materialen die de leerlingen
uitgedeeld hebben gekregen. De leerlingen moeten dit secuur doen zodat ze geen vondsten missen. De
stukjes bot en andere resten die uit de braakbaal komen worden schoongemaakt door voorzichtig te
krabben met de prepareernaald.
Door goed te kijken uit wat voor materiaal de braakbal voornamelijk bestaat, krijg je een goed idee over
wat je kan verwachten te vinden: bestaat de braakbal vooral uit vacht of uit veren?
Naast botjes zijn er ook vaak stukjes insect te vinden in braakballen. Deze resten kun je eigenlijk pas
goed herkennen met een binoculair.
5

Om erachter te komen van welke soort het dier is wat je in de braakbal vindt kun je de zoekkaarten
gebruiken die in het practicumlokaal aanwezig zijn.
Botten van muizen kunnen op het muizenkaartje worden gelijmd. Dit kaartje dient ook als hulpmiddel
om te kijken wat voor onderdelen er nog te vinden zouden moeten zijn. Andere vondsten zoals de
schilden van kevers kunnen op een ander kaartje gelijmd worden.
2.5 Hoe herken je de inhoud van de braakbal?
1) Basismateriaal
Als de braakbal vooral uit vacht bestaat kun je zoogdier-resten verwachten. Het pluis kan zelfs
zijn kleur zelfs hebben behouden, en daarmee heb je een extra hulpmiddel om de juiste soort te
bepalen.
Veren blijven meestal niet heel in een braakbal, maar vergruizen tot een soort poeder. Wel
blijven er vaak losse kleine pennen over, de centrale basis van een veer. Als je deze tegenkomt
kun je meer vogelresten verwachten.
Als er zand of grond in de braakbal zit wijst dat op aardwormen. Je hebt een microscoop nodig
om hele kleine haartjes, genaamd chaetae, te vinden die dit bevestigen.
2) Botten
Sommige botten zijn erg handig om de prooisoort te bepalen. Met behulp van de botten van de
kop – schedel en kaakbeenderen – gaat dit het best. Gebruik voor het bepalen van de soort de
zoekkaarten. Een aantal andere botten zijn ook goed te gebruiken voor soortsbepaling. Hiervan
is ook een overzicht beschikbaar.
3) Andere resten
Sommige insektenresten zijn goed te herkennen, bijvoorbeeld de vleugelschilden van kevers.
Andere harde delen die overblijven zijn poten, kaken en soms zelfs hele koppen.
6

Hoofdstuk 3: Achtergrondinformatie
3.1 Welke vogels produceren braakballen?
Bij braakballen wordt al snel aan uilen gedacht en misschien ook wel aan andere roofvogels. Zij maken
inderdaad braakballen. Maar er zijn meerdere vogels die braakballen maken. Hieronder een overzicht
van enkele vogels die braakballen maken.
Uilen (bosuil, kerkuil, ransuil, steenuil etc.)
Roofvogels (buizerd, torenvalk, slechtvalk, havik,sperwer, arenden etc.
Let op: een uil is ook een roofvogel!)
Lijsters (grote lijster, zanglijster, kramsvogel, merel etc. )
IJsvogels (in ons land is er maar 1 soort ijsvogel)
Kraaien (kauw, kraai, roek, raaf)
Reigers (blauwe reiger, purperreiger, grote zilverreiger, kleine zilverreiger)
Meeuwen (kokmeeuw, zilvermeeuw, mantelmeeuw etc.)
Uilen
Uilen eten vaak muizen. Deze slikken zij in hun geheel in. De ene uil eet andere muizen als de andere.
Iedere uil heeft zo zijn voorkeur. En nee, de kerkuil eet geen kerkmuizen, maar de bosuil eet wel
voornamelijk bosmuizen. Naast muizen eten ze ook vaak kleinere vogels, die van hun slaapplaats
worden gegrist. Het steenuiltje eet ook graag mollen en wormen. In een braakbal van een steenuil zit
dus ook vaak zand (de rest is verteerd).
Omdat de verteringssappen van uilen niet sterk genoeg zijn om de botten te verteren (haren worden
sowieso niet verteerd) blijven deze achter in hun maag. In feite is een braakbal dus een muis zonder
vlees. Wat je dus voornamelijk overhoud in de braakballen van uilen zijn naast het haar muizenschedels
en mollen en vogelschedels en al hun botten(soms zelfs poten), zand, schildjes van kevers.
Roofvogels
In braakballen van andere roofvogels als b.v. de buizerd vind je minder botten dan in b.v. een braakbal
van een bosuil. Dit komt omdat de verteringssappen van de buizerd sterker zijn dan die van de uilen.
Gevolg, meer botjes worden verteerd. Een andere reden is dat dit soort roofvogels vaak hun prooi
plukken, waar uilen alles in z’n geheel naar binnen werken. In braakballen van andere roofvogels dan
uilen vind je vaak ook gedeeltelijke muizen en vogelschedels, schedels van konijntjes, mollen, veren en
haar natuurlijk, schildjes van kevers en libellen en enkele botten.
Lijsters
Je zou het niet verwachten, maar ook lijsters produceren af en toe een braakbal. Denk maar eens aan die
glibberige worm in de achtertuin. Daaraan plakken allerlei grassprieten en stokjes e.d. Het is voor de
vogel fijner deze uit te braken dan dat ze door zijn verteringskanaal moeten. Ook kun je er pitten in
vinden van zaden en schilden van kevers. Later in het jaar hebben de vogels minder haast met
foerageren (als de jongen zijn uitgevlogen), en daardoor maken ze hun voedsel beter schoon voordat ze
het doorslikken. Later in het jaar worden dan ook minder braakballen gevonden.
IJsvogels
Een ijsvogel eet alleen maar vis. Naast wat grote schubben kan je er nog graten in vinden en
vissenschedels. Overigens vind je zo’n braakbal maar moeilijk want een ijsvogel zit vrijwel altijd boven
het water, waar hij ook de braakbal uitbraakt.
Kraaien
Kraaien zijn aaseters. Ze vreten allerlei dingen. Vogeltjes, muisjes, patat etc. Zo af en toe braakt hij de
onverteerde delen uit.
Reigers
Net als de ijsvogel eet een reiger vaak vis. Van visresten vind je inde braakbal van een reiger echter niets
terug, deze worden helemaal verteerd. Wel zul je in de braakbal mollenbotten en schedels vinden,
7

evenals muizenschedels en botten en libellenkoppen en keverschilden. De braakbal van een reiger is
zwart en kan zo groot worden als een tennisbal. De zwarte kleur is afkomstig van het mollenhaar.
Wat reigers ook wel eens uitbraken is zogenaamd sterrenschot, ook wel heksensnot genoemd. Dit is een
geleiachtige substantie die men vanaf het voorjaar in de natuur kan aantreffen. Het heeft lang geduurd
voordat men precies wist wat het was. Als men iets niet goed kan verklaren dan wordt vaak naar heel
bijzondere oplossingen gezocht. Zo dacht men in de zeventiende eeuw dat het afkomstig was van echte
sterren. In de achttiende eeuw vond men dat vallende sterren hiervoor verantwoordelijk waren. Hoe dan
ook: het kwam uit de ruimte wist men toen. Maar wat is sterrenschot nou echt? De gelatine-achtige brei
ontstaat wanneer een reiger of een marterachtige een wijfjeskikker of -pad opvreet. In de maag van de
predator zwellen de eierstokken van het amfibie en de kikkerdril die ze bevatten op, waarna de
substantie wordt uitgebraakt.
Meeuwen
Ook meeuwen zijn opportunisten. Vaak willen ze makkelijk aan eten komen en ontwikkelen ze zich tot
aaseters. Vandaar dat je ze wel eens tegenkomt in de stad of op de vuilnisbelt. Ze eten toch voornamelijk
vis, wormen en schelpen. Vooral aan de onverteerde deeltjes schelp kun je een braakbal van een meeuw
goed herkennen. Sommige soorten meeuwen eten bijvoorbeeld alleen kokkels, terwijl andere mossels
eten. Vind je ze door elkaar, dan kan dit weer van een ander soort meeuw zijn.
3.2 Braakballen vinden en herkennen
Braakballen van uilen zijn het makkelijkst te vinden, in het bijzonder die van de Kerkuil, de Ransuil, de
Bosuil en de Steenuil.
De ransuil broedt in bomen, meestal in oude nestjes van kraaien of eksters. Hij broedt vooral in kleine
bosjes, singels en bosranden in open en halfopen landschappen. Ransuilen zitten vaak op dezelfde
takken in een bepaalde boom. Onder deze roestplaats (slaapplaats van uilen) kun je de braakballen van
de ransuil aantreffen. Je treft in deze braakballen vooral woelmuizen, ware muizen en soms vogels aan.
De bosuil broedt in grote boomholtes van bomen die in een goed ontwikkeld loofbos staan. Ook broedt
de bosuil in een nestkast. De braakballen deponeert hij echter her en der in het bos en zijn daardoor
moeilijk te vinden. In de braakballen tref je resten aan van vooral spitsmuizen, woelmuizen en ware
muizen.
De steenuil broedt in holtes van fruitbomen, wilgen of notenbomen, maar ze kruipen ook tussen de
daken van schuurtjes. De steenuil broedt ook in een nestkast, waarin dan vaak braakballen worden
gevonden. Het voedsel van de steenuil bestaat voor 90% uit insecten. In braakballen tref je onderkaakjes
van muizen aan, maar vooral resten van insecten, zoals dekschildjes van torretjes, resten van meikevers
en de achterste “stekeltjes” van oorwormen.
De kerkuil leeft in kasten op zolders van schuren bij boerderijen. De braakballen produceert hij in de
kast. In de braakballen tref je vooral spitsmuizen, woelmuizen en ware muizen aan. De schedeltjes van
deze muizen zitten vaak nog compleet in de braakbal.
8

3.3 Afbeeldingen
Hieronder vind je een overzicht van braakballen en de vogels die ze produceren.
Bosuil
Kerkuil
Ransuil
(helaas geen tekening beschikbaar)
9

Steenuil
Velduil
Sperwer
Buizerd
10

Torenvalk
Kokmeeuw
Kauw
Scholekster
11

3.4 Wat vertellen braakballen ons over de vogel?
Als bekend is wat de inhoud van een braakbal is, kunnen deze resultaten een heleboel informatie
opleveren over de gewoonten van de vogel.
Wanneer jaagt de vogel?
Sommige zoogdieren zijn zowel overdag als ’s nachts actief. Anderen, en speciaal de bosmuis, zijn strikte
nachtdieren. Je kunt erachter komen of een vogel ’s nachts of overdag jaagt.
Waar jaagt de vogel?
Kleine zoogdieren hebben een voorkeur voor een specifieke habitat. De veldmuis leeft bijvoorbeeld in
grasland, de rosse woelmuis in bossen en struiken. Zulke dieren wijzen op een bepaald gebied waar de
uil aan het jagen was.
Hoeveel eet de vogel?
Het aantal dieren in elke braakbal is na te gaan door de schedels of kaakbeenderen te tellen. Sommige
mensen tellen liever het aantal bekken, voor in het geval dat de kop van het prooidier niet doorgeslikt is.
Bedenkt hierbij dat een uil iedere 24 uur zo’n 2 à 3 braakballen produceert.
Verandert het menu van de vogel met het seizoen?
Als je genoeg braakballen kan vinden op verschillende tijdstippen in het jaar, kun je misschien enkele
interssante verschillen tegenkomen.
Welke rol speelt de uil in de voedselketen?
Probeer erachter te komen wat de prooidieren eten. Sommigen zijn vegetarisch, zoals ware muizen.
Anderen eten alleen dierlijk voedsel, zoals spitsmuizen die insecten en andere kleine diertjes eten. Van
de resultaten kan je een tekening van een voedselketen maken.
12

BELANGRIJK
Denk bij het werken met braakballen (verzamelen, bewaren, uitpluizen) aan de
volgende zaken:
Het welzijn van de vogel komt op de eerste plaats. Verstoor NOOIT een plek
waar een roofvogel zijn nest zou kunnen hebben, en verstoor NOOIT broedende
vogels. Alle uilen zijn in Nederland beschermde diersoorten, en het is dus bij wet
verboden ze op wat voor manier dan ook te verstoren.
Soms worden braakballen door elkaar gehaald met uitwerpselen, in het
bijzonder van de vos. Het is niet fijn om uitwerpselen in je handen te hebben als
je een braakbal denkt op te rapen, dus let op. Blijf er af bij twijfel. Vosseuitwerpselen
lopen meestal puntig toe, met een draai in het puntje.
Als je op zoek gaat naar braakballen, laat dan iemand weten dat je weg bent en
hoe laat je verwacht terug te zijn.
Oude, vervallen gebouwen kunnen erg gevaarlijk zijn. Zorg ervoor dat je
toestemming hebt om een oud gebouw binnen te gaan, en ga niet alleen. Neem
geen onnodig risico.
Braakballen gaan snel schimmelen als ze in plastic zakken worden bewaard. Het
is beter ze in papieren zakken of karton te bewaren. Nog langer houdbaar
worden ze door ze in te vriezen. Dan gaan alle beestjes die in de bal leven dood.
In verse braakballen kunnen maden voorkomen. Braakballen zijn de
geboorteplaats voor motten. Invriezen voorkomt dat de maden blijven leven in
de braakbal.
Was na het werken met braakballen altijd goed je handen, met zeep.
13