Arbobalans 2000

Ministerie van Sociale Zaken
en Werkgelegenheid
Artikel 3 bevat Arbobalans de grondbeginselen 2OOO
van
de Arbeidsomstandighedenwet. In dit
artikel is de algemene verplichting van
de werkgever neergelegd om te zorgen
voor zo goed mogelijke veiligheid
gezondheid en welzijn bij de arbeid. Verder
bevat de opdracht om het werk aan te
passen aan de werknemer en niet de
werknemer aan het werk. In de opzet
vormt als het ware een leidraad voor het
bepalen van het beleid om die gewenste
situatie te bereiken. In dat beleid is een
aantal stappen te onderscheiden.In principe

De Arbobalans geeft een overzicht
van de ontwikkelingen op het
terrein van arbeidsomstandigheden
in de dagelijkse praktijk.
Daarmee vormt de Arbobalans
een aanvulling op de Sociale Nota,
waarin vooral een overzicht wordt
gepresenteerd van het landelijke
beleid op het terrein van arbeidsomstandigheden.
Aan de hand van een beperkt
aantal kernindicatoren schetst
de Arbobalans een beeld van de
belangrijkste ontwikkelingen in
risicopopulaties, de effecten van
werk en van het beleid om deze
risico’s te beperken.
Ministerie van Sociale Zaken
en Werkgelegenheid
Directie Voorlichting,
Bibliotheek en Documentatie
Postbus 90801
2509 LV ’s-Gravenhage
November 2000
B 274 (gratis publicatie)

Arbobalans 2OOO
Arbobalans 2OOO 1

Voorwoord
Voor u ligt de Arbobalans 2000, de derde editie van het jaarlijkse overzicht van de arbeidsom-
standigheden in Nederland. Als we de aandacht voor arbeidsomstandigheden mogen afmeten aan
de belangstelling voor de Arbobalans,dan valt er over gebrek aan interesse voor het thema ‘arbo’
niet te klagen.Van de Arbobalans 1999 zijn maar liefst drie drukken verschenen, in een totale
oplage van ruim 27.000 stuks. De
helft daarvan heeft SZW zelf ver-
stuurd naar grotere werkgevers
en OR-en in de hoogrisicobedrijf-
stakken. De overige exemplaren
werden aangevraagd.
De aard van de informatie en de
opbouw van de Arbobalans 2000 is
vergelijkbaar met die van vorig jaar.
Dit jaar ligt het accent van de
Arbobalans 2000 nadrukkelijker
op verschillen tussen bedrijfstak-
ken. In het eerste deel van de brochure wordt aandacht besteed aan de effecten van arbeidsom-
standigheden in termen van ziekte en arbeidsongeschiktheid en de kosten hiervan voor werkge-
vers en werknemers.Het tweede deel besteedt aandacht aan arbeidsrisico’s en het derde deel is
gewijd aan inspanningen ter verbetering van arbeidsomstandigheden.
In deze publicatie is ernaar gestreefd recente onderzoeksgegevens van het CBS, de Arbeids-
inspectie en andere instanties met elkaar in verband te brengen om zo een indruk te geven van
de belangrijkste ontwikkelingen op het terrein van arbeidsomstandigheden in de praktijk. De
Arbobalans is niet bedoeld om conclusies in de vorm van beleidsvoornemens te presenteren.
In een enkel geval ligt het echter voor de hand om aanstaande maatregelen - zoals nieuw onder-
zoek - aan te kondigen.Dit gebeurt dan met cursief gedrukte tekst.
22 Arbobalans 2OOO
Aantal aangevraagde exemplaren van de arbobalans ’99,
in respons op mailing na publicatie (stand 14 januari 2000)
aantal %
Directies 100+ bedrijven hoogrisico sectoren 3.196 24,0
Voorzitters or-en 100+ bedrijven hoogrisico sectoren 3.922 29,4
Overige bedrijven (> 35 werknemers) 4.112 30,8
Overige or-en bedrijven (> 35 werknemers) 1.857 13,9
Arbodiensten/-artsen 256 1,9
Totaal 13.343 100,0

Inhoudsopgave
Inleiding 4
1. Arbeidsomstandigheden,ziekte en arbeidsongeschiktheid 6
2. De risico’s
1.1 Beroepsziekten 6
1.2 Arbeidsongevallen 7
1.3 Ziekteverzuim 8
1.4 Arbeidsongeschiktheid 11
2 .1 Fysieke belasting 12
2 .1.1 Kracht zetten en trillingen 12
2 .1.2 RSI 14
2.1.3 Lawaai 15
2.1.4 Gevaarlijke stoffen 16
2.2 Psychosociale arbeidsbelasting 18
2.2.1 Tijdsdruk 18
2.2.2 Werksfeer en werktevredenheid 20
2.2.3 Seksuele intimidatie,agressie en geweld 21
3. Inspanningen ter verbetering van de arbeidsomstandigheden
3.1 Farbo-regeling uitgebreid 22
3.2 Arbobeleid en aansluiting bij arbodiensten 22
3.3 Arbobeleidconvenantenbeleid nieuw stijl 24
3.4 Activiteiten van de Arbeidsinspectie 26
Tabellen bijlage 28
Literatuurlijst 36
Arbobalans 2OOO 3

1 Het is niet uitgesloten dat de
cijfers over 1999 licht vertekend
zijn door een wijziging in
de meetmethode.
4
Inleiding
In het eerste deel van deze Arbobalans wordt aandacht besteed aan arbeidsomstandigheden, ziekte en
arbeidsongeschiktheid. Het gaat daarbij bijvoorbeeld over beroepsziekten en arbeidsongevallen, maar ook
over de relatie tussen arbeidsrisico’s, gezondheidsklachten en ziekteverzuim. Speciale aandacht is er in dit
deel voor de kosten van arbeidsomstandigheden. Kort samengevat steeg het verzuimpercentage in het
bedrijfsleven in 1999 van 5,0% naar 5,4%. De WAO-instroom bleef in 1999 stabiel. Het aantal bij de
Arbeidsinspectie gemelde ernstige ongevallen nam in 1999 licht af ten opzichte van 1998, terwijl het
aantal arbeidsongevallen met dodelijke afloop toenam.
Het tweede deel van de Arbobalans 2000 gaat in op de arbeidsrisico’s, onderverdeeld in een deel over
fysieke belasting en een deel over psychosociale belasting.
Uit de Arbomonitor van het CBS blijkt dat van de ruim 6 miljoen werknemers in 1999:
■ ruim 2 miljoen personen regelmatig onder tijdsdruk werken,
■ 1,3 miljoen regelmatig veel kracht gebruiken,
■ bijna zeshonderdduizend personen regelmatig in schadelijk geluid werken, en
■ ruim achthonderdduizend personen te maken met trillingen van voertuig of gereedschap.
In de periode 1996-1999 is het aantal werknemers dat regelmatig te maken heeft met enkele belangrijke
arbeidsrisico’s gestegen (zie tabel 1 in de bijlage). In dezelfde periode 1996-1999 groeide het aantal werknemers
in ons land echter van vijf en een half miljoen naar ruim zes miljoen. Hierdoor is het percentage
werknemers dat regelmatig met arbeidsrisico’s te maken heeft niet voor alle risico’s gestegen.
Index (1996=100) werknemers die regelmatig te maken hebben met arbeidsrisico’s 1996-1999
(gerelateerd aan de groei van de beroepsbevolking)
1996 1997 1998 1999 1
Hoge tijdsdruk 100 104 106 107
Veel kracht zetten 100 97 93 92
Schadelijke trillingen 100 97 93 93
Schadelijk geluid
CBS, enquête beroepsbevolking, CBS 2000
100 94 89 91
Voor de risico’s kracht zetten, trillingen en geluid was de groei van de risicopopulatie in de periode 1996-
1999 duidelijk lager dan de groei van het aantal werknemers. Bij deze risico’s loopt het percentage blootgestelden
niet op. De groei van het aantal werknemers dat onder hoge tijdsdruk werkt, is al jarenlang
groter dan de groei van het aantal werknemers. Sinds 1999 stabiliseert echter ook het percentage werknemers
dat regelmatig onder tijdsdruk werkt.
Beperking van arbeidsrisico’s is van belang voor alle betrokken partijen: werknemers, werkgevers en de
overheid. In zijn 1998 streefcijfers geformuleerd om het aandeel werknemers dat te maken heeft met de
risico’s werkdruk, tillen, RSI en geluid te verminderen. In de tabel is voor enkele risico’s weergegeven
welke reductie de overheid beoogt.
reductiestreven realisatie ultimo
Werkdruk 10% minder 2003
Tillen 30% minder 2005
Geluid 50% minder 2002
RSI 10% minder 2001
SZW, nota arboconvenanten nieuwe stijl, 1999
Arbobalans 2OOO

Het laatste deel van de Arbobalans 2000 is gewijd aan inspanningen ter verbetering van arbeidsomstandigheden.
Op dit terrein zijn veel positieve ontwikkelingen te melden. Zo is in 1999 boven verwachting
gebruik gemaakt van de FARBO-regeling, die bedrijven stimuleert te investeren in arbovriendelijke
bedrijfsmiddelen. Verder stijgt het aantal bedrijven met een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E)
gestaag. Vier vijfde van de werknemers in Nederland werkt in een bedrijf dat een RI&E heeft. Ook het
aantal bedrijven dat acties onderneemt, bijvoorbeeld door regelmatig een periodiek arbeidsgeneeskundig
onderzoek (PAGO) te laten uitvoeren, of door het verzuimbeleid van het bedrijf schriftelijk vast te leggen
neemt toe. Tot slot wordt in het laatste deel aandacht besteed aan de voortgang van de arboconvenanten
nieuwe stijl, een van de instrumenten die de overheid inzet om de bovenstaande reductiedoelstellingen te
bereiken.
Aandacht voor arbeidsrisico’s:CAO-afspraken over arbeidsomstandigheden
De arbeidsinspectie onderzoekt jaarlijks welke afspraken over arbeidsomstandigheden in nieuwe CAO’s
zijn opgenomen. 2 In 27 van de 57 CAO’s die in 1999 werden herzien, zijn nieuwe of aanvullende afspraken
gemaakt over arbeidsomstandigheden. Bijna driekwart van de nieuwe afspraken (74%) gaat over
werkdruk. 3 Daarmee is werkdruk - net als vorig jaar - het belangrijkste item in de CAO-afspraken over
arbeidsomstandigheden tussen sociale partners. Het aantal mensen dat onder een CAO met afspraken
over werkdruk valt, is inmiddels ruim de 3 miljoen gepasseerd.
Aantal werknemers dat valt onder een CAO waarin afspraken
over werkdruk zijn gemaakt,‘97-‘99
1997 1998 1999
aantal werknemers (x 1000) 750 1.951 3.217
index (1997 = 100)
Arbeidsinspectie, 2000
100 260 429
De CAO-afspraken over werkdruk krijgen in toenemende mate een inhoudelijk karakter. Zo zijn in
enkele CAO’s waarin eerder afspraken over het uitvoeren van onderzoek stonden, nieuwe afspraken
gemaakt over procedures bij intern overleg en functioneringsgesprekken, aanmeldingsprocedures
voor opdrachtgevers, voorlichtingscampagnes en een verplicht plan van aanpak ter bestrijding van
werkdruk. Omdat vorig jaar de afspraken over werkdruk vooral betrekking hadden op onderzoek, kan
voorzichtig worden gesteld dat onderzoek naar werkdruk de eerste stap is op weg naar een daadwerkelijke
aanpak van het probleem.
Arbobalans 2OOO 5
2 Feenstra, 2000
3 Van de 35 gemaakte afspraken
gaan er 26 over werkdruk,
2 over fysieke belasting,
3 over gevaarlijke stoffen,
3 over agressie en geweld en
1 over seksuele intimidatie.

4 Zie Arbobalans ’99 waarin een
berekening op grond van het
Europese gemiddelde wordt
aangehaald. Indien Nederland
op dit gemiddelde zou zitten,
zouden er minimaal 12.000
meldingen beroepsziekten
per jaar zijn.
6
1. Arbeidsomstandigheden,ziekte en
arbeidsongeschiktheid
Vermindering van de arbeidsrisico’s is één van de speerpunten van het kabinet. Ongunstige arbeidsomstandigheden
hebben immers effecten op de gezondheid van werknemers. In dit hoofdstuk wordt eerst
aangegeven in welke mate de arbeidsomstandigheden hebben geleid tot beroepsziekten (1.1) en arbeidsongevallen
(1.2). Vervolgens wordt aandacht besteed aan het ziekteverzuim (1.3) met de nadruk op de
relatie tussen arbeidsrisico’s, gezondheidsklachten en ziekteverzuim. In dit deel wordt ingegaan op de
resultaten van onderzoek naar de kosten van arbeidsomstandigheden met het accent op de kosten voor de
sector Onderwijs. Tenslotte is een deel van de instroom in de WAO (mede) het gevolg van slechte
arbeidsomstandigheden. Hierbij gaat het om aandoeningen uit categorieën als ‘psychische klachten’ en
‘klachten aan het bewegingsapparaat’. De paragraaf Arbeidsongeschiktheid (1.4) gaat hier nader op in.
1.1 Beroepsziekten
Werkomstandigheden kunnen een rol spelen bij het ontstaan van ziekten. Wanneer het werk de oorzaak
is van het ontstaan van een aandoening, spreken we van beroepsziekten. Een oorzakelijk verband tussen
arbeidsomstandigheden en ziekten is echter lang niet altijd eenduidig vast te stellen. Sinds 1997 melden
bedrijfsartsen van arbodiensten beroepsziekten bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten
(NCvB). Eerst op vrijwillige basis en sinds de invoering van de nieuwe Arbowet op 1 november verplicht.
Het NCvB rapporteert jaarlijks over trends in beroepsziekten bij beroepsgroepen of bedrijfstakken.
Het ‘Signaleringsrapport’ dat samen met deze Arbobalans aan het parlement wordt aangeboden, bevat
gedetailleerder informatie over beroepsziekten. Daarbij moet worden aangetekend dat de kwantitatieve
gegevens over spreiding en voorkomen van beroepsziekten nog verre van volledig zijn. Dat maakt het
trekken van conclusies over trends en het maken van vergelijkingen nog niet goed mogelijk. De kwaliteit
van de gegevens is echter hoog, motiveert betrokkenen tot het treffen van preventieve maatregelen en
draagt bij aan het zoeken naar adequate interventies voor door een beroepsziekte getroffen werknemers.
In 1999 werden bij het NCvB ruim 4000 beroepsziekten gemeld. Dit is meer dan een verdubbeling ten
opzichte van 1998 toen er op vrijwillige basis ruim 1800 meldingen binnenkwamen. Bijna 45% van de
meldingen betreft aandoeningen aan het bewegingsapparaat, waarvan een groot deel RSI-klachten.
Ruim 40% van de RSI-meldingen in 1999 (16% van alle gemelde beroepsziekten) staat in verband met
beeldschermwerk. Door psychische belasting in het werk veroorzaakte aandoeningen als burn-out en
post-traumatisch stress syndroom maken bijna een kwart van de meldingen uit. Ongeveer 1 op de 5
meldingen heeft betrekking op lawaaislechthorendheid. Van deze meldingen is het merendeel (87%)
afkomstig uit de industrie of de bouw (zie tabel 2 in de bijlage).
De meldingsstatistiek van beroepsziekten bij het NCvB is nog in ontwikkeling. De kwaliteit van de statistiek
is nog niet optimaal. Het aantal gemelde beroepsziekten blijft achter bij de schatting. 4 Ongeveer
50% van de bedrijfsartsen meldt één of meerdere beroepsziekten. Bedrijfsartsen worden ondersteund bij
het bepalen van de noodzaak tot melden met door het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten uitgegeven
registratie richtlijnen. Naar de redenen van non-respons onder de overige bedrijfsartsen wordt
door het NCvB onderzoek gedaan. Het NCvB werkt middels opleiding, begeleiding en ontwikkeling
van de registratierichtlijnen aan verhoging van de kwaliteit van de meldingen.
Arbobalans 2OOO

De aandacht voor preventie van beroepsziekten wordt gevoed door de dreiging van schadeclaims. Met
enige regelmaat wordt in de pers melding gemaakt van schadevergoeding aan RSI-patienten en OPSpatiënten.
In de loop van 2000 is ook het FNV Bureau Beroepsziekten zijn dienstverlening gestart. Doel
van dit bureau is om slachtoffers van beroepsziekten bij te staan in het verkrijgen van een schadevergoeding.
Daarnaast beoogt het bureau meer aandacht voor de preventie van beroepsziekten te bewerkstelligen.
Het bureau zal daartoe ook 'beroepsziektegewijs' verhaalacties ondernemen, waarbij in eerste instantie
de aandacht uitgaat naar OPS, RSI en burn-out. Het aantal ingediende schadeclaims wegens beroepsziekten
wordt niet jaarlijks onderzocht.
In januari 2000 is het Instituut Asbestslachtoffers gestart. Doel van het instituut is om snel een schaderegeling
tot stand te brengen tussen een asbestslachtoffer en zijn voormalige werkgever. Daartoe zijn protocollen
opgesteld over schadebedragen, vaststelling van de diagnose en schatten van de vroegere beroepsmatige
blootstelling. In het eerste half jaar zijn vierhonderd verzoeken tot bemiddeling in behandeling
genomen. Tot een definitieve schaderegeling is het in nog maar een beperkt aantal gevallen gekomen
omdat de bemiddeling tijdsintensief is.
1. 2 Arbeidsongevallen
Informatie over arbeidsongevallen is afkomstig uit diverse bronnen. Het CBS maakt een statistiek over
niet-natuurlijke dood in Nederland. De Arbeidsinspectie registreert ernstige ongevallen. Het Letsel
Informatie Systeem (LIS) - beheerd door Stichting Consument en Veiligheid - registreert de behandeling
van slachtoffers van ongevallen op een aantal (13) EHBO-afdelingen van ziekenhuizen.
Ongevallen met dodelijke afloop
Uit de CBS-statistiek over niet-natuurlijke dood in Nederland blijkt dat 2 procent van alle niet-natuurlijke
doodsoorzaken veroorzaakt wordt door bedrijfsongevallen. Jaarlijks zijn ruim 100 werknemers
slachtoffer van een dodelijk ongeval tijdens het werk. In 1999 telde het CBS exact 100 ongevallen met
dodelijke afloop. Daarbij zijn veel verkeersongevallen die tevens arbeidsongeval zijn, niet meegeteld. In
1998 bijvoorbeeld vielen tenminste 31 van de 1156 verkeersongevallen in deze categorie. SZW werkt aan
een methode om verkeersongevallen tijdens het werk in de statistiek apart in beeld te brengen.
Bij de Arbeidsinspectie werden in 1999 eveneens honderd dodelijke ongevallen gemeld. Ongevallen met
dodelijke afloop komen het meest voor in de bouwnijverheid, 27% in 1999, gevolgd door de industrie
(15%), vervoer (13%) en handel (13%) (zie tabel 3 in de bijlage). De verdeling over de bedrijfstakken
komt overeen met de verdeling volgens het CBS.
Uit informatie van de Arbeidsinspectie blijkt dat relatief veel ongevallen met dodelijke slachtoffers
plaatsvinden bij kleinere bedrijven met maximaal 10 werkzame personen. Deze bedrijven zijn goed voor
16% van de beschikbare banen, terwijl er 29% van de ongevallen met dodelijke afloop plaatsvindt. Een
vrijwel even groot percentage (28%) vindt plaats in bedrijven met meer dan 100 werknemers, de grootteklasse
goed voor 58% van de banen. 5
Arbobalans 2OOO 7
5 CBS, statistisch jaarboek 2000

6 Bij berekening van dit verzuimcijfer
is zwangerschaps -en bevallingsverlof
buiten beschouwing
gelaten.
7 Niet geheel duidelijk is in
hoeverre het hoge verzuimcijfer
bij de overheid beïnvloed is door
werknemers in gesubsidieerde
banen. Duidelijk is wel dat het
verzuim bij onderdelen van
(lokale) overheden
verontrustend hoog is.
8 Koningsveld, e.a., 1997
9 Gezondheidsklachten leiden
veelal tot medische consumptie
zoals huisarts-, ziekenhuis- en
apotheekbezoek, hetgeen ook
kosten met zich meebrengt.
8
Arbeidsongevallen die leiden tot een medische behandeling
De Arbowet definieert een arbeidsongeval als ‘ernstig’ wanneer deze leidt tot een blijvend letsel of - binnen
24 uur na het ongeval - tot een ziekenhuisopname dan wel tot de dood.
Bij de Arbeidsinspectie zijn in 1999 zo’n 2.500 ernstige arbeidsongevallen gemeld en in onderzoek genomen. In
de meeste sectoren van het bedrijfsleven daalde het aantal ernstige ongevallen licht ten opzichte van
1998. In de bouw steeg dit aantal. In 1999 vond een derde van deze ongevallen plaats in de industrie en
een kwart in de bouw.
Bij de Arbeidsinspectie gemelde ernstige arbeidsongevallen,1999
bedrijfstak 1998 1999 % 1999
Landbouw 93 81 3,2
Industrie 981 855 34,2
Bouw 599 623 24,9
Handel 327 328 13,1
Vervoer 222 221 8,8
Diensten 399 351 14,0
Onbekend 67 43 1,7
Totaal 2688 2502 100,0
Index: ongevallen naar beroepsbevolking
Arbeidsinspectie, 2000
100 90 -
De EHBO-afdelingen van de ziekenhuizen behandelden in 1998 zo’n 120.000 slachtoffers van arbeidsongevallen.
Jongeren van 15 tot 24 jaar vormen met 40 behandelde slachtoffers per 1.000 werkenden een
bijzondere risicogroep. Jongeren uit de metaalindustrie zijn de meest getroffen risicogroep (88 van de
1.000 werkenden).
In de afgelopen jaren is een kostenmodel ontwikkeld voor de berekening van de medische kosten van behandelde
ongevallen op een afdeling spoedeisende hulp. De totale medische kosten van behandelde letsels
in Nederland bedragen 2,2 miljard gulden. Dat is zo’n 3,4 % van alle zorgkosten. De medische kosten
van arbeidsongevallen bedragen slechts een fractie van de totale kosten: 118,4 miljoen gulden. Uit
het model blijkt eveneens dat de kosten voor behandeling van arbeidsongevallen in de land-en tuinbouw
bijna twee maal zo hoog uitvallen als die voor werknemers uit andere bedrijfstakken
1.3 Ziekteverzuim
Het ziekteverzuim in ons land is in 1999 wederom gestegen. In particuliere bedrijven bedroeg de stijging
van het verzuim 0,4%. 6 Het verzuimpercentage kwam daar uit op 5,4%. De stijging van het verzuim
deed zich voor in alle sectoren van het bedrijfsleven, maar was sterker in de publieke sectoren. Bij de
Rijksoverheid steeg het verzuim van 6,4% naar 7,1%. 7 In de cijfers over de overheid zijn ook verzuimgevallen
met een duur langer dan één jaar opgenomen, dus ze zijn beperkt vergelijkbaar met de cijfers
over het bedrijfsleven. Tabel 4 in de bijlage geeft een overzicht van de ontwikkeling van het ziekteverzuim
per bedrijfstak.
Kosten
De werkgebonden kosten van ziekteverzuim zijn groot. Bijna 30% van het verzuim houdt verband met
arbeidsomstandigheden en de kosten hiervan bedragen gemiddeld circa 800 gulden per werknemer 8
(zie box ‘de preventieve en correctieve kosten van arbeidsomstandigheden in het onderwijs’). De beperking
van gezondheidsklachten en het ziekteverzuim biedt derhalve mogelijkheden voor grote kostenbesparingen,
zowel voor bedrijven en instellingen als voor de maatschappij. 9
Arbobalans 2OOO

De preventieve en correctieve kosten van arbeidsomstandigheden in het onderwijs
In 1997 heeft TNO-Arbeid de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden op macroniveau,
de ‘nationale kosten’, in kaart gebracht. 10 In 1999 zijn deze kosten voor het eerst ook op sectoraal niveau
becijferd, en wel voor de sector bouwnijverheid. 11 Onlangs is een vergelijkbare studie in de sector onderwijs
afgerond. 12 Behalve de directe kosten van arbozorg voor zieke werknemers, zijn de kosten van
arbeidsuitval, de (werkgebonden) kosten van de gezondheidszorg en de materiële vervolgkosten van bedrijfsongevallen
berekend. De studie laat zien dat deze kosten in het onderwijs relatief hoog zijn. De tabel
toont de kostensoorten.
Kosten van arbeidsomstandigheden over kostensoorten in guldens per werknemer
(prijzen 1997). 13
kosten van arbeidsuitval onderwijs bouwnijverheid alle sectoren
guldens % guldens % guldens %
Werkgebonden kosten van ziekteverzuim
Werkgebonden aandeel nieuwe
1.207 69 852 54 759 53
arbeidsongeschiktheidsuitkeringen 160 9 155 10 132 9
Werkgebonden kosten van de gezondheidszorg 258 15 213 13 247 17
Materiële gevolgkosten van bedrijfsongevallen
Kosten van arbozorg, -wetgeving en handhaving
14 1 133 8 138 10
kosten aansluiting arbodienst 86 5 158 10 136 9
Arbokosten bedrijfstakorganisaties 8 0 37 2 8 1
Kosten wetgeving en handhaving 13 1 36 2 17 1
Totaal
Koningsveld e. a., 2000
1.745 100 1.583 100 1.436 100
De totale kosten van arbeidsomstandigheden bedragen in het onderwijs 1.745 gulden per werknemer
per jaar. Dit is circa 22 procent hoger dan gemiddeld en 10 procent hoger dan in de bouwnijverheid. Met
name de werkgebonden kosten van ziekteverzuim zijn in de sector onderwijs hoog. Dit komt door het
hoge verzuimpercentage en de hoge mate waarin ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid in het onderwijs
werkgerelateerd zijn. Het gaat hierbij vooral om psychische aandoeningen; deze zijn verantwoordelijk
voor ruim 60 procent van de kosten van verzuim, arbeidsongeschiktheid en medische consumptie. In
de landelijke cijfers ligt dit aandeel beduidend lager, namelijk op 39 procent.
Opvallend is verder dat de sector onderwijs erg weinig uitgeeft aan preventie. Slechts 6 procent van de
totale uitgaven wordt besteed aan arbozorg, -wetgeving en handhaving. De overige 94 procent zijn correctieve
kosten. De balans tussen preventieve en correctieve kosten 14 ligt daarmee in de sector onderwijs
ongunstiger dan in andere sectoren, zoals de onderstaande tabel laat zien.
Balans preventieve en correctieve kosten van arbeidsomstandigheden
onderwijs bouwnijverheid nederland
Preventieve kosten 6,1 14,6 11,2
Correctieve kosten
Berekend op basis van Koningsveld e. a., 2000
93,9 85,4 88,8
Vanaf augustus 2000 zijn de budgetten van de scholen in het primair en voortgezet onderwijs en beroepsen
volwasseneneducatie structureel met 50 miljoen gulden verhoogd voor preventie, verzuimbegeleiding
en verbetering van de arbocontracten. Met deze inhaalslag valt te verwachten dat er op termijn een verbetering
optreedt in de balans tussen preventieve en correctieve kosten. Ook de uitvoering van de afspraken
over preventie in het kader van het arboconvenant Onderwijs en Wetenschappen, dat naar verwachting
nog in 2000 zal worden afgesloten, zal hieraan op termijn een positieve bijdrage leveren.
Arbobalans 2OOO 9
10 Koningsveld e. a., 1997
11 Koningsveld e. a., 1999
12 Koningsveld e. a., 2000
13 Het gaat in deze tabel om een
(kwantitatieve) illustratie van de
maatschappelijke kosten die terug
te voeren zijn op de sector waaruit
de kosten voortvloeien. Daarmee
wordt de bijdrage van de sector
aan de kosten voor arbeidsomstandigheden
inzichtelijk.
14 Onder preventieve kosten worden
de kosten voor arbozorg verstaan.
De uitgaven voor werkgerelateerd
ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid,
gezondheidszorg en materiële
kosten van ongevallen worden
correctieve kosten genoemd.

15 De extra personeelscapaciteit die
kan worden gerealiseerd door een
reductie van het ziekteverzuim
met 1 % is een maximum raming.
Een kanttekening hierbij is dat een
reductie van het ziekteverzuim
niet zonder meer leidt tot een
reductie van het aantal (moeilijk)
vervulbare vacatures. Het kan zijn
dat het ziekteverzuim wordt opgevangen
door collega's of doordat
de persoon in kwestie bij terugkeer
een tandje bij moet zetten om
de achterstanden weg te werken.
In dit geval leidt een reductie van
ziekteverzuim niet tot een geringere
capaciteitsvraag, maar tot een
ontlasting van het bestaande
personeel.
16 Van Binnendijk & Van Deursen,
te publiceren in december 2000
17 In het gebruikte statistische model
wordt er van uitgegaan dat de
mogelijkheden om de onderzochte
arbeidsrisico’s tot een minimum
te beperken in iedere sector aanwezig
zijn. Een optimale reductie
van een risico komt in het model
neer op de aanname dat werknemers
uit de sector ‘nee’ antwoorden
op de vragen die betrekking hebben
op dat risico. In de praktijk zal een
dergelijke reductie niet mogelijk
zijn. Toch mag op basis van de
onderzoeksgegevens worden
verwacht dat een substantiële vermindering
van de kans op
gezondheidsklachten en ziekteverzuim
kan worden gerealiseerd indien
de blootstelling aan een
aantal arbeidsrisico’s aanmerkelijk
wordt teruggebracht. De percentages
geven vooral een mogelijke
prioritering van de aanpak aan.
18 In het onderzoek is het begrip
‘vaardigheidsmogelijkheden’ gemeten
met een schaal die bestaat
uit de items: ‘eentonig werk doen’,
‘zelf oplossingen moeten bedenken
bij problemen in het werk’,
‘zich kunnen ontplooien’ en ‘goede
aansluiting van werk bij
opleiding/ervaring’.
19 SCP, 1999
10
Personeelscapaciteit
Ook als oplossing van arbeidsmarktknelpunten zijn positieve effecten te verwachten van een effectieve
aanpak van verzuim: 1% reductie levert 60.000 banen op. 15
Effect reductie ziekeverzuim met 1 procentpunt op knelpunten arbeidsmarkt
jaar 1998 ziektverzuim extra capaciteit openstaande moeilijk
bedrijfssector door reductie vacatures ** vervulbare
% ziekteverzuim */** vacatures **
Bankwzen 4.5 1.5 0.8 0.1
Bouwnijverheid 4.7 4.1 8.4 5.6
Grafischesector 5.0 1.3 1.6 0.9
Onderwijs 7.2* 4.0 8.6 3.4
Horeca 2.7 2.5 4.6 2.4
Zorg 7.3 9.1 12.9 4.4
Schoonmaak 6.3 - 3.6 1.4
Transport 4.9 `1.8 2.5 0.9
Detail/groothandel 3.6 10.0 21.7 9.1
Metaal- en electrotechnischeindustrie 4.5 3.8 6.8 3.5
Landbouw en visserij 3.4 1.1 2.0 1.1
Totaal (exclusief overheid) 5.0 59.6 116.8 52.0
* cijfer 1997 en door andere berekeningwijze niet geheel vergelijkbaar met andere percentages **vacatures (x 1000)
Berekening van SZW op basis van gegevens CBS, 1999
Per sector een verschillende aanpak
Om beter inzicht te krijgen met welke aspecten van arbeidsomstandighedenbeleid het best verzuimreductie
kan worden gerealiseerd, is dit jaar in opdracht van SZW de samenhang tussen arbeidsrisico’s,
gezondheidsklachten en ziekteverzuim in 33 sectoren onderzocht. 16 Ter illustratie worden de resultaten
uit dit onderzoek voor een aantal sectoren toegelicht. 17
Tabel 5 in de bijlage geeft weer in hoeverre een optimale vermindering van de lichamelijke belasting leidt
tot het verminderen van klachten aan het bovenlichaam of het verminderen van verzuim wegens deze
klachten. In tabel 6 en 7 is de statistische samenhang tussen de psychische belasting op het werk en het
percentage werknemers met burnout-klachten weergegeven. De onderzoeksgegevens laten zien dat de samenhang
tussen risico’s en gezondheidseffecten en verzuim per sector verschilt. Zo kan het verzuim in de zorg
beperkt worden door een optimale reductie van lichamelijke belasting, terwijl in het onderwijs aanpak
van de werkdruk doeltreffender is. In de sectoren vervoer, communicatie en industrie kan het verzuim
beter beperkt worden door vergroting van de vaardigheidsmogelijkheden. 18 Burnout-klachten kunnen in
de sectoren handel en horeca aanzienlijk verminderd worden met het optimaliseren van de vaardigheidsmogelijkheden.
In de sectoren onderwijs en zorg biedt het wegnemen van de hoge werkdruk juist meer soelaas.
Uit het onderzoek blijkt dat een hoog arbeidsrisico niet per definitie leidt tot een slechte gezondheid of
een hoog ziekteverzuim. Zo hebben in de landbouw twee keer zo veel werknemers lichamelijke klachten
als gemiddeld, maar gaat dat niet gepaard met een verhoogd verzuim(of een hoge WAO-instroom). Het
lage verzuim en arbeidsongeschiktheidscijfer in de landbouw zou in verband gebracht kunnen worden met
het grote aantal zelfstandigen in de landbouw. Uit onderzoek blijkt dat boeren ook tot een hogere leeftijd
doorwerken dan werknemers in loondienst, ondanks ongunstige arbeidsomstandigheden. Dit wordt ook
in verband gebracht met het grote aantal zelfstandigen in deze sector. 19 Anderzijds komt het voor dat een
bepaald risico binnen een bedrijfstak weinig voorkomt, maar wel gepaard gaat met sterke gezondheidseffecten.
In de handel bijvoorbeeld ervaart een relatief kleine groep werknemers een hoge werkdruk.
Deze kleine groep heeft tevens een verhoogd ziekteverzuim.
Het onderzoek toont aan dat het van belang is de samenhang tussen arbeidsrisico’s en gezondheidseffecten
sectorgewijs na te gaan. Zo blijkt bijvoorbeeld het meest voorkomende risico, niet noodzakelijkerwijs het
meeste risicovolle kenmerk te zijn ten aanzien van ziekteverzuim. Bij een sectorgewijze aanpak van
arbeidsomstandigheden dient daarom - behalve op het vóórkomen van arbeidsrisico’s - ook te worden gelet op
de gezondheidseffecten als gevolg van deze risico’s. Om nog beter inzicht te verkrijgen in de samenhang tussen
arbeidsrisico’s en gezondheidseffecten zal dit onderzoek volgend jaar worden herhaald waarbij tevens wordt
beoogd een verdere uitsplitsing te maken naar sectoren en een aantal demografische kenmerken zoals geslacht en
leeftijd.
Arbobalans 2OOO

1.4 Arbeidsongeschiktheid
De instroom in de arbeidsongeschiktheidsregelingen WAO en WAZ bedroeg in 1999 ruim 99.000 personen,
ofwel 1,4% van de verzekerde populatie. 21 Het totaal aantal nieuwe uitkeringen WAO en WAZ is
in 1999 grosso modo gelijk gebleven aan die in 1998. 22
Reden van WAO-instroom
De grootste instroom in de WAO en WAZ vond in 1999 plaats wegens psychische klachten: ruim 32.000
uitkeringen (32,6%). Dit is ruim 3000 uitkeringen meer dan in 1998. Psychische klachten vormen daarmee
de enige aandoening waarvan de WAO-instroom in 1999 is gegroeid. Het aantal nieuwe WAO-uitkeringen
wegens klachten aan het bewegingsapparaat nam in 1999 licht af. Verhoudingsgewijs groeide
de groep nieuwe echter tot een kwart van de instroom. Daarmee zijn psychische klachten en aandoeningen
aan het bewegingsapparaat samen verantwoordelijk voor bijna 60% van de nieuwe WAO en WAZ
uitkeringen (zie tabel 8 in de bijlage).
Vrouwen vaker in de WAO
De instroom van vrouwen in de arbeidsongeschiktheidsregelingen is aanzienlijk groter dan die van mannen.
In 1999 bedroeg het instroompercentage in WAO en WAZ van vrouwen 1,6% en van mannen 1,1%. 23
Instroom en lopend bestand WAO/WAZ naar geslacht,1996-1999 (x 1000)
1996 1997 1998 1999
man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw
Instroom WAO en WAZ 38,2 40,2 41,8 43,2 49,4 60,1 46,1 53,1
Ultimo jaarstand WAO en WAZ
Lisv, 2000
481,8 269 474,6 279,4 481 305,6 477,2 323,8
Waarom stromen vrouwen vaker in de WAO? Een eerste belangrijke verklaring ligt in het verschil in arbeidsmarktpositie
tussen mannen en vrouwen. Vrouwen werken doorgaans in andere sectoren en beroepen
dan mannen. En als ze wel in dezelfde sector werken of hetzelfde beroep hebben, zitten zij gemiddeld
in een lagere functie, werken ze tegen een lager salaris, meer in deeltijd en vaker op flexcontract. 24 Deze arbeidsmarktpositie
gaat vaak samen met ongunstige arbeidsomstandigheden.
Recent onderzoek toont dan ook aan dat ongeveer de helft van de grotere kans op WAO-instroom van
vrouwen ten opzichte mannen kan worden verklaard door het verschil in arbeidsomstandigheden. 25
Vrouwen werken vaker in fysiek en psychisch zwaar belastende sectoren als de zorg en onderwijs. 26 Zij
werken vaker in beroepen met weinig promotiekansen, weinig ontplooïngsmogelijkheden of autonomie
en een ongezonde werkdruk. Daarbij komt dat sommige arbeidsomstandigheden een groter
WAO-risico inhouden voor vrouwen dan voor mannen, zoals een slechte werksfeer, geen plezier hebben
in het werk en fysiek zwaar werk. Hoewel deze risico’s niet vaker voorkomen bij vrouwen, vallen zij er wel
vaker langdurig door uit.
Ongunstige arbeidsomstandigheden dragen daardoor op twee manieren bij aan de grotere kans op
WAO-instroom onder vrouwen. Ten eerste omdat de WAO-instroomkans voor meer dan 50% veroorzaakt
wordt grotendeels in of door het werk ontstane aandoeningen. 27 Ten tweede zorgen ongunstige
ervaringen met werk voor een hogere werkhervattingsdrempel, daardoor voor langduriger ziek zijn en
dus een grotere kans op WAO-instroom. 28
Ongunstige arbeidsomstandigheden verklaren evenwel nog maar voor de helft waarom vrouwen vaker in
de WAO instromen. Een mogelijke andere verklaring wordt vaak gezocht in de dubbele belasting van
vrouwen die werken en de zorg voor een gezin combineren. Dit is moeilijk aantoonbaar gebleken. Jonge
vrouwen met kinderen hebben wel een verhoogde WAO-instroomkans, maar dit geldt ook voor jonge
vaders, waardoor het geen verklaring geeft voor het verschil in WAO-instroomkans tussen mannen en
vrouwen. Nog een mogelijke verklaring is dat vrouwen en hun omgeving, zoals werkgevers, arbodiensten, en
het thuisfront, anders omgaan met ziekteverzuim en WAO-intrede dan mannen en hun omgeving. Dit wordt
momenteel onderzocht in opdracht van het ministerie van SZW. Tenslotte is een mogelijke verklaring dat er
wellicht tussen mannen en vrouwen verschillen zijn in belastbaarheid die het verhoogde ziekteverzuim en de
verhoogde WAO-instroom van vrouwen zouden kunnen verklaren. Ook hiervoor is nader onderzoek uitgezet
door SZW.
Arbobalans 2OOO 11
21 Lisv, 2000
22 Directie A&O ministerie SZW.
In de cijfers van het Lisv lijkt het
aantal nieuwe uitkeringen in de
WAO en WAZ ruim 10% lager
te liggen dan in 1998. Deze daling
is echter slechts schijn omdat in
de cijfers van 1998 onbedoeld
ongeveer 10.000 reeds lopende
uitkeringen als nieuwe instroom
zijn meegeteld.
23 In de berekening is het aantal in
1999 toegekende WAO en WAZ
uitkeringen gedeeld op de door
het CBS geregistreerde aantal
werkzame personen 1999
(inclusief werkenden met een
baan van minder dan 12 uur).
24 Jongerius & Sombroek, 2000
25 Van der Giezen, 2000
26 Van Veldhoven, 1999,
Van der Giezen, 2000
27 Gründeman & Nijboer, 1998
28 Van der Giezen & Cuelenaere
1998, Van der Giezen 2000

12
2. De Risico’s
Dit hoofdstuk gaat in op de belangrijkste arbeidsrisico’s waarvoor monitorinstrumenten bestaan. Het
hoofdstuk is onderverdeeld in een deel ‘fysieke belasting’ en een deel ‘psychosociale belasting’. In het deel
‘fysieke belasting’ komen achtereenvolgens aan de orde: kracht zetten en trillingen (2.1.1), RSI (2.1.2),
lawaai (2.1.3) en gevaarlijke stoffen (2.1.4). Het deel ‘psychosociale belasting’ gaat in op tijdsdruk
(2.2.1), werksfeer (2.2.2) en seksuele intimidatie, agressie en geweld (2.2.3).
2.1 Fysieke belasting
2.1 .1 Kracht zetten en trillingen
Kracht zetten
Een belangrijke vorm van fysieke belasting is het gebruik van spierkracht, bijvoorbeeld bij tillen. Het
aantal werknemers dat zegt regelmatig spierkracht te gebruiken, nam in 1999 licht toe. Het percentage
werknemers dat zegt in het werk regelmatig spierkracht te gebruiken blijft - door het stijgend aantal
werknemers - stabiel op 22%. Het aantal personen dat soms of regelmatig te maken krijgt met enigerlei
vorm van lichamelijke belasting in het werk ligt met 80% aanzienlijk hoger.
Percentage werknemers van 15-64 jaar naar regelmatig kracht gebruiken
1996 1997 1998 1999 verschil
1999-1996
Nederland 24 23 22 22 -2
Landbouw en visserij 42 44 46 43 1
Industrie 26 26 25 26 0
Metaalproduktenindustrie 39 42 38 38 -1
Voedings- en genotmiddelenindustrie 32 32 29 30 -2
Drukkerijen 22 21 24 29 7
Bouwnijverheid 53 50 49 50 -3
Bouwbedrijven 58 56 54 56 -2
Afwerking van gebouwen 52 49 49 51 -1
Handel 28 28 27 27 -1
Groothandel voedings- en genotmiddelen 37 40 40 44 7
Warenhuizen en supermarkten 37 39 35 36 -1
Winkels in voedings- en genotmiddelen 44 46 43 38 -6
Horeca 31 30 29 30 -1
Vervoer en communicatiebedrijven 25 24 25 22 -3
Goederen- en overig wegvervoer 38 35 36 34 -4
Zakelijke dienstverlening 11 9 9 9 -2
Schoonmaakbedrijven 42 39 41 40 -2
Onderwijs 5 6 6 5 0
Gezondheids- en welzijnszorg 35 35 32 32 -3
Verpleeg- en bejaardentehuizen 48 46 44 44 -4
Ziekenhuizen 32 31 28 29 -3
Overige welzijnszorg
CBS, enquête beroepsbevolking
30 35 31 30 0
Fysieke belasting is een risico dat vooral speelt in de meer ‘traditionele’ bedrijfssectoren, bouw en landbouw
en in delen van de zorg. De grootste stijging van het gebruik van spierkracht deed zich voor in de
bedrijfstakken ‘drukkerijen’ en ‘groothandel in voedings-en genotmiddelen’.
De bovenstaande tabel heeft betrekking op werknemers. Het percentage zelfstandigen dat regelmatig
spierkracht gebruikt ligt structureel zeven procent hoger. In de CBS-Arbomonitor - waarin de zelfstandigen
meetellen - zijn met name in sectoren met veel zelfstandigen hogere percentages te zien.
Arbobalans 2OOO

Trillingen
Ongeveer 13% van alle werknemers had in 1999 in het werk te maken met trillingen. Zowel trillingen
die via gereedschap of apparatuur op het lichaam worden overgebracht (hand-armtrillingen), als trillingen
die het lichaam binnenkomen via bijvoorbeeld de zitting van een stoel (voertuigtrillingen). Procentueel
gezien is het aantal werknemers dat blootstaat aan trillingen de afgelopen jaren nauwelijks veranderd.
1996 1997 1998 1999
Werknemers die regelmatig blootstaan aan trillingen
Enquête beroepsbevolking
14% 14% 13% 13%
Trillingen kwamen in 1999 het vaakst voor in de sectoren landbouw en visserij (40% ), de bouwnijverheid
(36%) en het vervoer (31%). In de bijlage is in tabel 9 een verdeling over bedrijfstakken weergegeven.
Hierin is te zien dat de werknemers in het goederen-en wegvervoer het meest te maken hebben met regelmatige
belasting door trillingen (66%).
Tot nu toe is afgezien van nationale regelgeving op het terrein van trillingen. De belangrijkste reden daarvoor
is dat de Europese Commissie in opdracht van het Europees parlement bezig is met de voorbereiding
van een Europese richtlijn voor blootstelling aan fysische agentia, waaronder trillingen op het werk.
Na een jaren durend verschil van inzicht tussen de lidstaten is er tijdens het Duitse voorzitterschap een
doorbraak bereikt over een afzonderlijke trillingenrichtlijn. Het huidige Franse voorzitterschap wil de
tekst hierover nog voor het eind van dit jaar voorleggen aan de Europese Raad. De concept richtlijn bevat
bepalingen over de wijze van meten en beoordelen van trillingen op de werkplek, en voorstellen voor
grenswaarden waaraan de resultaten van meting en beoordeling kunnen worden getoetst.
Klachten door zwaar werk en trillingen
Fysieke belasting tijdens het werk - zoals zwaar werk en de blootstelling aan trillingen - wordt vaak in verband
gebracht met het ontstaan van klachten aan het bewegingsapparaat. Vier op de vijf werkenden geeft
aan soms of regelmatig fysiek belast te zijn, 43% daarvan zegt hierdoor ook klachten te hebben. Dit is een
stijging van 8% ten opzichte van 1998. Een op de vier werkenden geeft aan soms of regelmatig last te hebben
van trillingen op het werk, 19% zegt als gevolg hiervan klachten te hebben gehad: een stijging van 4%.
Van 1994 tot 1999 is een longitudinale studie verricht naar risicofactoren voor het optreden van klachten
aan het bewegingsapparaat, in het bijzonder aan de nek en de lage rug. 29 Doel van het onderzoek was het
inzicht te vergroten in het ontstaan van nek- en lage rugklachten en het daarmee samenhangende verzuim.
Lage rugklachten
Gedurende de looptijd van het onderzoek ontwikkelde bijna 27% van de deelnemers lage rugklachten.
Vrouwen hebben vaker lage rugklachten dan mannen maar zij verzuimen daar niet vaker door. Lichamelijke
belasting en psychosociale belasting zijn de belangrijkste risicofactoren voor het ontstaan van deze
klachten. De groep werknemers die het meest fysiek zwaar werk doet, krijgt 1,5 maal vaker klachten dan
de groep die minder vaak spierkracht gebruikt. De kans op rugklachten wordt groter in werksituaties
waarin meer dan 5% van de tijd in voorovergebogen houding (>60°) wordt gewerkt, waarin meer dan
10% van de werktijd met de rug gedraaid (>30°) wordt gewerkt of waarin meer dan 15 maal per dag meer
dan 25 kilo wordt getild. Veel autorijden en veel zware lasten tillen in de vrije tijd vergroot de kans op
klachten. Daarnaast blijkt vooral een hoge werkdruk in combinatie met weinig sociale ondersteuning
door leiding en collega’s een risicofactor te zijn. De conclusie uit het onderzoek is dat veel tillen en buigen
van de rug leidt tot meer ziekteverzuim door lage rugklachten. Ook wordt opgemerkt dat eerdere lage
rugklachten een sterke indicator zijn voor het optreden van nieuwe episodes met lage rugklachten.
Arbobalans 2OOO 13
29 Bongers, e.a., 2000

30 TNO, conceptrapport
RSI-klachten in de werkende
populatie, 2000
14
Nekklachten
Ruim 14% van de deelnemers heeft tijdens het onderzoek last gekregen van nekklachten. Vrouwen hebben
een hogere kans op nekklachten dan mannen. Ook hier geldt dat dit niet leidt tot een hoger verzuim.
De kans op nekklachten wordt vergroot door ongunstige lichamelijke belasting. Werknemers die meer
dan 95% van de werkdag zitten, hebben een ongeveer twee maal zo grote kans op het ontstaan van nekklachten
als werknemers die bijna niet zitten op het werk. Een hoge werkdruk leidt tot een ruim twee
maal hogere kans op nekklachten dan werk met een lage werkdruk. Verder blijkt vooral gebrek aan ondersteuning
door collega’s het risico op nekklachten te vergroten. In het onderzoek wordt geconcludeerd dat
er een relatie bestaat tussen veelvuldig of langdurig buigen van de nek en ziekteverzuim door nekklachten.
Er is geen relatie gevonden tussen langdurig zittend werk en ziekteverzuim door nekklachten.
2.1. 2 RSI
Tijdens het congres ‘De aanpak van RSI, risico’s, preventie en oplossingen’ op 27 juni 2000 zijn de resultaten
gepresenteerd van een onderzoek naar het vóórkomen van RSI-klachten. 30 Voor het onderzoek is
gebruik gemaakt van informatie van 1.256 werkgevers en 11.308 werknemers uit het SZW-werkgeverspanel.
Nieuw in het onderzoek is dat onderscheid gemaakt is in regelmatig en meer sporadisch voorkomen
van RSI-klachten.
Uit het onderzoek blijkt dat intensieve muisgebruikers niet méér RSI klachten hebben dan mensen die
nooit de muis gebruiken, maar wel veel beeldschermwerk verrichten. Bij vrouwen gaat meer dan 4 uur
computerwerk per dag gepaard met een verhoging van het aantal RSI klachten. Bij mannen is dat niet het
geval. Regelmatige of langdurige RSI-klachten komen bij ongeveer 20% van alle ondervraagde werknemers
voor. Kantoormedewerkers rapporteren ditzelfde percentage. Onder hen komen de meeste
klachten voor bij secretaressen en typisten (31%); zij noemen met name nek- en schouderklachten.
Evaluatie Campagne STOP RSI
In mei 1999 zijn 50.000 werkgevers met meer dan 20 werknemers met een brief voorgelicht over de risico’s
van RSI bij beeldschermwerk. Werkgevers konden het voorlichtingsmateriaal gratis bestellen en verspreiden
onder het personeel. Daarnaast is een website geopend waar deze informatie voor werkgevers en
werknemers te verkrijgen is (www.stoprsi.nl). De campagne is eind 1999 geëvalueerd. Uit de evaluatie
bleek dat 25.000 werkgevers het materiaal hebben opgevraagd. Bij 40 procent daarvan bleek de kennis
over RSI en de aandacht in het bedrijf voor RSI te zijn toegenomen. 25 procent van de werkgevers zei
dat de campagne aanleiding gaf om extra maatregelen te nemen. Bij 80 procent van de werknemers is de
kennis over RSI eveneens toegenomen en werd men zich bewuster van het gevaar, 33 procent nam maatregelen
naar aanleiding van de Cd-rom. Men is te spreken over de bruikbaarheid, vorm, inhoud en gebruikersvriendelijkheid
van de Cd-rom die gemiddeld wordt gewaardeerd met een rapportcijfer van 7,2.
Driekwart van de ondervraagden was goed te spreken over de opzet van de campagne. De intermediaire
rol van de werkgever werd positief beoordeeld door de aanknopingspunten die dit bood voor een gezamenlijke
aanpak.
Arbobalans 2OOO

2.1.3 Lawaai
In 1999 hadden ruim 570.000 personen regelmatig te maken met lawaai op het werk. Dit is 9% van de
totale beroepsbevolking. Het percentage werknemers dat op het werk te maken krijgt met schadelijk geluid
is daarmee onveranderd ten opzichte van 1998. In absolute zin was er echter een toename van het
aantal blootgestelden.
1996 1997 1998 1999
Werknemers die regelmatig blootstaan aan lawaai
Enquête beroepsbevolking
10% 10% 9% 9%
In de bijlage is een tabel met een verdeling over bedrijfstakken opgenomen (tabel 10). Met name in de
landbouw en de papier en kartonindustrie nam de blootstelling aan lawaai toe in de periode 1996 tot
1999. Of de blootstelling aan geluid gehoorschade aanricht hangt onder andere af van een adequaat gebruik
van gehoorbeschermingsmiddelen. Het gebruik van deze middelen is - sinds een wijziging van het
Arbobesluit op 17 mei 2000 - verplicht als het geluidsniveau op de werkplek hoger is dan 85 decibel.
Voorheen was dat 90 decibel. Werkgevers moeten ervoor zorgen dat duidelijk is aangegeven op welke
werkplekken het geluidsniveau hoger is dan 85 decibel. Dat geldt niet alleen voor lawaaiige arbeidsplaatsen,
maar ook voor werktuigen die bij gebruik het gehoor van de werknemer met meer dan 85 decibel belasten.
In 1999 gebruikt 33% van de werknemers in een lawaaiige omgeving regelmatig gehoorbeschermingsmiddelen,
een toename van 3% ten opzichte van 1998. Van de werknemers die te maken hebben met
schadelijk geluid gebruiken mannen hun gehoorbeschermers aanzienlijk vaker dan vrouwen: 43%
respectievelijk 6%.
Arbobalans 2OOO 15

31 Van den Ameele en Peters, 2000
32 Chemielinco, 2000
33 Tjoe Nij, e.a., 1999
34 Nederlands Centrum voor
Beroepsziekten, Jaarverslag
solvent team project 1999, 2000
16
2.1.4 Gevaarlijke stoffen
Uit onderzoek van de Arbeidsinspectie blijkt dat in eenvijfde van de bedrijven in Nederland regelmatig
wordt gewerkt met gevaarlijke stoffen, zoals dampen van organische oplosmiddelen, uitlaatgassen, meelstof
en kwarts. Werken met gevaarlijke stoffen komt het meest voor in bedrijven in de agrarische sector
(54%), industrie (40%), de bouwnijverheid (29%), reparatie en handel (22%) en het openbaar bestuur
(27%). Ruim de helft van de bedrijven waar dit aan de orde is (57%) neemt doeltreffende maatregelen ter
bescherming van de werknemers. In eenvijfde van de bedrijven zijn de maatregelen naar het oordeel van
de Arbeidsinspectie onvoldoende. 31 Hieronder gaan wij nader in op kwarts, oplosmiddelen en allergene/
irriterende stoffen.
Kwarts
Kwartshoudend stof ontstaat op plaatsen waar steenachtige materialen en grond bewerkt worden. In de
bouwnijverheid heeft de helft van de circa 300.000 werknemers hinder van stof. Ruim 100.000 werknemers
uit deze sector zijn geregeld aan kwartsstof blootgesteld, 20.000 daarvan regelmatig aan hoge
concentraties. Kwartsstofproblematiek doet zich ook voor in aardappelsorteerbedrijven waar 30.000
(veelal seizoen-)werknemers werken. Uit recent onderzoek blijkt dat in deze bedrijfstak blootstelling aan
kwarts structureel te hoog is. 32 Ook in de betonindustrie zijn de concentraties kwarts vaak hoger dan de
wettelijk vastgestelde norm.
Werknemers die regelmatig in hoge concentraties steen-en betonstof werken, lopen een verhoogd risico
op ‘stoflongen’ en longkanker. Zo blijkt uit recent onderzoek bij werknemers uit de bouw dat door
kwarts nog steeds nieuwe gevallen van stoflongen ontstaan. Van de bouwvakkers met beroepen die hoog
worden blootgesteld aan kwarts, zoals betonboorders, terrazzowerkers, slopers, voegers en koppensnellers
heeft 13% waarneembare longafwijkingen. De ernst van de afwijking nam toe met de blootstellingsduur.
33 Bijna 3% van de werknemers had stoflongen samengaand met een verminderde longfunctie.
Oplosmiddelen
Organische oplosmiddelen zijn veroorzakers van chronische aandoeningen aan het zenuwstelsel, ook wel
bekend onder de naam Organisch Psychosyndroom (OPS). Sinds 1997 wordt de diagnose voor OPS
gesteld door deskundigen in zogenaamde ‘solventteams’. In 1999 stelden de solventteams bij 97 personen
de diagnose OPS. In 1997 en 1998 waren dat er 49 respectievelijk 60. Van de bijna 100 erkende OPSslachtoffers
is 37% schilder (geweest), 19% is industrieel- of autoverfspuiter, 13% komt uit de grafische
sector en 6% uit de woningstofferingsbranche. 34
Sinds halverwege jaren negentig voert SZW gericht beleid om chronische gezondheidsklachten door
blootstelling aan oplosmiddelen te voorkomen. In januari 2000 is met dat doel een wettelijke vervangingsregeling
ingevoerd voor oplosmiddelrijke producten in de schilderssector en de wonenbranche (zie
box ‘naleving vervangingsregeling’). In de grafische industrie en de autospuiterijen is op 1 oktober 2000
een vervangingsregeling van kracht geworden. De regeling wordt in de grafische industrie fasegewijs
ingevoerd vanwege de vooralsnog beperkte technische vervangingsmogelijkheden in deze sector. In de
hout-, timmer- en meubelindustrie, de metaalnijverheid en scheeps- en jachtbouw wordt eerst samen
met de sociale partners onderzocht welke vervangingsmogelijkheden er zijn.
In sectoren waar vervanging van oplosmiddelen nog niet of beperkt mogelijk is maakt SZW in arboconvenanten
afspraken over toekomstige beperking van het gebruik van oplosmiddelen. De volgende
sectoren hebben een intentieverklaring ondertekend over de aanpak van het arborisico oplosmiddelen:
hout- en meubelindustrie, timmerindustrie, bouwnijverheid, grafische industrie, schoonmaak- en reinigingssector,
papier en kartonindustrie en de wonenbranche.
Arbobalans 2OOO

Allergene en irriterende stoffen
Allergene en irriterende stoffen komen voor op veel werkplekken in de industrie, gezondheidszorg,
bouwnijverheid en agrarische sector. Volgens ruwe schattingen krijgen 1,5 op de 1000 werknemers huiden
longklachten als gevolg van dergelijke stoffen: per jaar naar schatting 9000 werknemers. De oorzaak
van deze aandoeningen is het werken met (een combinatie van) allergene en irriterende stoffen zoals
voedingsproducten, cosmetica en zeep. De sectoren waar werknemers het meest klachten krijgen zijn de
gezondheidszorg (31%), chemische industrie (14%), de metaalnijverheid (12%), bouwnijverheid
(7,5%) en agrarische sector (7%) 35 . In 1999 zijn door de bedrijfsartsen van Arbodiensten 227 beroepshuidaandoeningen
gemeld bij het NCvB: een forse ondermelding gezien de bovenstaande schatting.
Astma is eveneens een aandoening die veroorzaakt kan worden door beroepsmatige blootstelling aan
stoffen. Jaarlijks ontstaan naar schatting 500-2000 gevallen van beroepsastma 36 . De belangrijkste oorzaken
van beroepsastma zijn latexallergie, meelstofallergie en luchtwegaandoeningen door allergene dierlijke
producten. Geschat wordt dat in de gezondheidszorg door het gebruik van latex handschoenen circa
20.000 werknemers overgevoelig zijn voor latex. Jaarlijks leidt dit in de deze sector tot ongeveer 50 nieuwe
gevallen van latexallergie 37 .
Naleving vervangingsregeling vluchtige stoffen
Per 1 januari 2000 is in de schilderssector en de wonenbranche (ca. 80.000 werknemers) een vervangingsregeling
van kracht. Sindsdien mogen de producten voor het lijmen en schilderen in woningen of andere
gebouwen een voorgeschreven maximum gehalte aan vluchtige organische oplosmiddelen bevatten. De
vervangingsregeling beoogt het ontstaan van het Organisch Psycho Syndroom (OPS) bij werknemers in
deze sectoren als gevolg van een te hoge en langdurige blootstelling aan oplosmiddelen te verhinderen.
Deze aandoening komt vooral voor bij schilders, woningstoffeerders, industriële en autospuiters en
werkenden in de grafische sector. De vervangingsregeling is in overleg met werkgevers en werknemersorganisaties
en fabrikanten tot stand gebracht. In het voortraject hebben werkgevers-en werknemersorganisaties
hun leden voorgelicht via vakbladen, trainingen, folders en een telefonische helpdesk.
De Arbeidsinspectie heeft vanaf 1 februari tot 1 mei 2000 landelijk 210 bedrijven geïnspecteerd op de
naleving van de vervangingsplicht. Bij de inspecties is onder andere gecontroleerd of de gebruikte
produkten voldoen aan de voorwaarden uit de regeling en of de werknemers zijn voorgelicht. Uit deze
landelijke controle-actie bleek dat de vervangingsregeling bij 161 bedrijven (= 77 %) werd nageleefd. In
48 gevallen (= 23 %) was bij het eerste bezoek iets niet in orde. Bij de hercontrole bleken 33 bedrijven
zich aan de regeling te houden. In 15 gevallen moet nog hercontrole plaatsvinden. Bij één bedrijf is een
boete gegeven voor het ontbreken van een risico-inventarisatie en-evaluatie.
Uit de evaluatie blijkt ook dat de vervangende producten ervoor zorgen dat schilders hun werkmethode
moeten veranderen. Vooral in nieuwbouw is het met de watergedragen verven noodzakelijk om voor het
schilderen te stoken omdat muren en wanden te veel vocht bevatten. Zelfstandige beroepsbeoefenaars
zijn nog niet altijd goed op de hoogte van de gevolgen van de vervangingsregeling. Zij betrekken hun
informatie hierover voornamelijk via leveranciers. In het najaar van 2000 zal de Arbeidsinspectie opnieuw
inspecties uitvoeren naar de naleving van de vervangingsplicht.
Arbobalans 2OOO 17
35 Mommers, e.a.,
nog niet gepubliceerd
36 Heederik, e.a., 1999
37 Smits, e.a.,
nog te publiceren

18
2.2 Psychosociale arbeidsbelasting
Psychosociale belasting in het werk komt relatief vaak voor. Het begrip omvat diverse stressfactoren waar
mensen in de werksituatie mee te maken kunnen krijgen. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om de hoeveelheid
werk en de beschikbare tijd om dit te doen, aspecten die te maken hebben met zeggenschap en
verantwoordelijkheden van werknemers, aspecten die te maken hebben met de werkorganisatie, dingen
die te maken hebben met het plezier dat mensen hebben in hun werk, of de aansluiting van de werkzaamheden
bij de persoon. Psychosociale arbeidsbelasting hoeft niet altijd negatieve gevolgen te hebben.
Een ervaren onbalans tussen de genoemde factoren kan echter stress veroorzaken.
In de Arbobalans 1999 werd al opgemerkt dat bijna vier op de vijf werknemers te maken heeft met een of
andere vorm van psychosociale belasting op het werk. Ruim de helft van alle werknemers zegt regelmatig
psychisch belast te zijn. Opeenvolgende onderzoeken onder werknemers die 12 maanden ziek zijn, wijzen
uit dat 60% van de personen die wegens psychische klachten langdurig ziek worden, het werk als oorzaak
van de ziekte zien. Psychische klachten zijn de meest voorkomende en snelstgroeiende oorzaak voor
instroom in de WAO.
2.2.1 Tijdsdruk
Een belangrijke oorzaak voor het ontstaan van werkstress is het onder hoge tijdsdruk moeten werken.
Het aantal werknemers dat te maken heeft met het werken onder tijdsdruk is de afgelopen jaren
onafgebroken gestegen tot ruim 2 miljoen in 1999. Dat zijn er ruim 80 duizend meer dan in 1998. Het
percentage werknemers dat regelmatig onder tijdsdruk werkt is in 1999 niet verder gestegen. De toekomst
moet uitwijzen of dit een trendbreuk inhoudt.
Werknemers van 15-64 jaar naar regelmatig onder hoge tijdsdruk werken
1996 1997 1998 1999 verschil
1999-1996%
Nederland 31 32 33 33 2
Landbouw en visserij 16 17 20 21 5
Industrie 30 32 30 32 2
Voedings- en genotmiddelenindustrie 34 33 30 32 -2
Papier- en kartonindustrie 33 35 30 40 7
Uitgeverijen 40 44 43 50 10
Drukkerijen 43 49 44 43 0
Bouwnijverheid 27 28 29 31 4
Bouwbedrijven 26 28 29 32 6
Afwerking van gebouwen 25 25 23 27 2
Handel 26 27 27 27 1
Groothandel voedings- en genotmiddelen 34 32 36 36 2
Horeca 36 40 35 38 2
Vervoer en communicatiebedrijven 37 40 42 40 3
Goederen- en overig wegvervoer 30 34 36 34 4
Openbaar vervoer 41 50 50 50 9
Financiële en zakelijke dienstverlening 36 34 38 37 1
Juridische/economische dienstverlening 45 44 44 45 0
Schoonmaakbedrijven 31 34 29 29 -2
Openbaar bestuur 32 32 33 32 0
Onderwijs 29 30 32 33 4
Basis- en speciaal onderwijs 22 25 27 30 8
Voortgezet onderwijs 31 31 34 37 6
Hoger onderwijs 33 37 36 33 0
Gezondheids- en welzijnszorg 33 36 39 38 5
Verpleeg- en bejaardentehuizen 32 38 41 41 9
Ziekenhuizen 37 40 43 41 4
Overige welzijnszorg
CBS, enquête beroepsbevolking
29 31 31 32 3
Arbobalans 2OOO

Tijdsdruk speelt een verhoudingsgewijs grote rol in de dienstensector, gezondheidszorg en delen van de
industrie en vervoersbedrijven. In vergelijking met 1998 is de tijdsdruk het meest toegenomen in de
papier- en kartonindustrie en uitgeverijen. Stijgers die niet in de tabel zijn opgenomen zijn de reisorganisaties
(naar 47%), handel in onroerend goed en verhuur (naar 35%) en medische en optische apparaten
industrie (naar 38%).
Mannen ervaren iets vaker tijdsdruk dan vrouwen: 34% respectievelijk 32%. Bij de werknemers is het
verschil tussen mannen en vrouwen in de loop der jaren echter kleiner geworden. De ervaren tijdsdruk
neemt toe met het stijgen van de leeftijd en het aantal gewerkte uren per week. Vanaf de leeftijdscategorie
55 jaar rapporteren werknemers weer minder vaak een hoge tijdsdruk. Het opleidings-en functieniveau
van werknemers loopt gelijk op met de ervaren tijdsdruk. Werken onder tijdsdruk komt relatief vaak
voor in wetenschappelijke beroepen (30%) in vergelijking met de lagere beroepsniveaus (18%).
Werkzame beroepsbevolking tussen de 15-64 jaar die regelmatig tijdsdruk ervaren op het werk
1996 1997 1998 1999
Totaal 31% 32% 33% 33%
Mannen 33% 34% 34% 34%
Vrouwen 29% 31% 31% 32%
15-24 20% 19% 18% 20%
25-54 33% 35% 36% 36%
55-64 25% 27% 28% 28%
12-19 uur 19% 20% 22% 20%
20-34 uur 27% 30% 30% 31%
35 uur en meer
CBS, periodiek onderzoek leefsituatie
34% 35% 35% 36%
Arbobalans 2OOO 19

38 CBS, Periodiek Onderzoek
Leefsituatie, 2000
39 Warwick University,
Job satisfaction by country, 2000
20
2.2 . 2 Werksfeer en werktevredenheid
De CBS-arbomonitor meet het begrip ‘werksfeer’ met de vragen naar plezier in het werk en onderlinge
sfeer op het werk. Verreweg de meeste werkende Nederlanders hebben plezier in hun werk. In 1999 gaf
92% van de werkenden aan plezier op het werk te hebben. 82% spreekt over een goede onderlinge sfeer.
Vrouwen hebben vaker plezier in het werk dan mannen (93% versus 91%) en beschouwen de sfeer op het
werk ook vaker als goed (83% versus 82%). Van de werkzame beroepsbevolking rapporteert 2% over
conflicten met collega’s. Conflicten met de chef komen bij 5% van de werkenden voor. Mannen ruziën
vaker met de chef dan vrouwen (6% vs. 4%). 38 Werknemers in Nederland zijn over het algemeen tevreden
over hun baan. Een internationaal vergelijkend onderzoek wijst uit dat de helft van de Nederlandse werknemers
(49%) helemaal of zeer tevreden is met zijn of haar werk. Van alle onderzochte landen ligt dit percentage
gemiddeld op 42%. Daarmee staat Nederland wereldwijd, samen met de Verenigde Staten op de
zevende plaats. De ranglijst wordt aangevoerd door Denemarken (62%). Het verhoudingsgewijs hoge
gemiddelde in Nederland wordt door de onderzoekers in verband gebracht met de relatief korte werkweek
en de grote baanzekerheid in ons land. 39 De hoge score van Nederlandse werknemers op de ranglijst
van baantevredenheid is een positief signaal. Onderzoek wijst namelijk uit dat tevredenheid van werknemers
over hun baan sterk samenhangt met een laag ziekteverzuim.
Werkenden,baantevredenheid en ziekteverzuim,1997
in 1997 ziek gemiddeld aantal > 2 weken aan
thuis geweest dagen verzuim aaneengesloten ziek
Zeer tevreden 40,9% 8,5 10,5%
Wel tevreden 46,1% 7,3 11,0%
Niet zo tevreden 51,6% 12,2 17,6%
Helemaal niet tevreden 57,6% 23,3 28,4%
Totaal 44,8% 8,5 11,7%
Osa, Trendrapport Aanbod van arbeid 1999
Arbobalans 2OOO

2.2.3 Seksuele intimidatie,agressie en geweld
Sinds 1 oktober 1994 zijn werkgevers door de Arbowet (artikel 4, lid 2) verplicht om te zorgen voor
zoveel mogelijk bescherming van hun werknemers tegen seksuele intimidatie, agressie en geweld, en
tegen de nadelige gevolgen ervan.
In 1995 zijn de inspanningen van werkgevers met betrekking tot seksuele intimidatie, agressie en geweld
onderzocht. Dit onderzoek wees uit dat ongeveer een derde van de werkgevers op dit punt beleid had
ontwikkeld. In 1999 is opnieuw onderzoek gedaan. Doel van dit onderzoek was evaluatie van de Arbowet-artikelen
over seksuele intimidatie, agressie en geweld. Er is onderzocht in hoeverre werkgevers vijf
jaar na invoering van de betreffende Arbowet-artikelen preventieve maatregelen hebben genomen en opvang
voor eventuele slachtoffers hebben geregeld. Daarnaast is getracht een eerste indruk te krijgen van
het voorkomen van seksuele intimidatie, agressie en geweld op de werkvloer. Daarbij is ook het onderwerp
pesten meegenomen.
Uit het onderzoek blijkt dat ruim een derde van alle werknemers op het werk weleens te maken heeft met
agressie en geweld. Eén op de tien werknemers heeft last gehad van seksuele intimidatie en 16% van de
werknemers wordt soms gepest. Veel slachtoffers melden hun ervaring aan een persoon of instantie die
actie kan ondernemen. Desondanks verandert er vaak niets op het werk of voor het slachtoffer.
Verbaal geweld is de meest voorkomende vorm van agressie. Vooral werknemers die direct contact met
publiek hebben, zoals baliemedewerkers, telefonisten en verpleegkundigen, hebben hier mee te maken.
In de gezondheidszorg heeft de helft van de werknemers met agressief gedrag te maken. Andere bedrijfstakken
met veel agressie en geweld zijn vervoer, handel en horeca. Bij seksuele intimidatie gaat het
onder andere om het maken van dubbelzinnige opmerkingen, handtastelijkheden, pornografische posters
en tijdschriften op het werk. Een sterk hiërarchische sfeer of machocultuur maakt een organisatie gevoelig
voor seksuele intimidatie. Werknemers die op enige wijze niet passen binnen de groep lopen een
grotere kans om te worden lastiggevallen. Bij pesten gaat het vooral om opmerkingen en grapjes ten koste
van het slachtoffer, ongelijke behandeling, negeren, intimideren, openlijk terechtwijzen en eigendommen
beschadigen. Bijna tweederde van de slachtoffers werd door collega’s gepest, één op de tien
door een leidinggevende.
Uit het onderzoek komt naar voren dat van alle slachtoffers van pesterijen 22% als gevolg van het pesten
enige tijd ziek thuis is gebleven. Dit verzuimpercentage is aanmerkelijk hoger dan het verzuim van slachtoffers
van agressie en geweld (9%) en seksuele intimidatie (7%). Het is moeilijk om de ware omvang van
het verzuim als gevolg van confrontatie met agressie en geweld, seksuele intimidatie en pesten op de
werkvloer te bepalen, zo blijkt uit het onderzoek. Dit komt omdat er geen goed registratiesysteem is, niet
alle incidenten gemeld worden en melding vaak niet tot verbetering leidt. Voor werkgevers is het mede
daardoor moeilijk om de kosten van mogelijke investeringen af te wegen tegen de kosten van verzuim. In
vergelijking met een nulmeting in 1995 blijkt dat 11% méér werkgevers de opvang en nazorg hadden
verbeterd en het gevoerde beleid in een handboek of een procedure hadden vastgelegd. Het bespreken
van seksuele intimidatie in het werkoverleg en aandacht in het personeelsblad zijn de belangrijkste
preventieve maatregelen. Een meldpunt en het aanstellen van een vertrouwenspersoon zijn de meest
genomen maatregelen voor opvang en nazorg. Dit laatste gebeurt vooral in grotere organisaties.
Arbobalans 2OOO 21

40 Bij een rentepercentage van
6 procent is het rentevoordeel
becijferd op ongeveer 3% procent
van de waarde van de investering.
41 Onder meer omdat werkgevers
zonder loondoorbetalingsplicht
deze verplichting niet hebben,
zal dit percentage nooit exact op
100% uitkomen.
42 Van den Ameele en Peters, 2000
en Van Deursen e.a., SZW-werkgeverspanel
1998-1999, 2000.
De sectoren overheid en onderwijs
zijn in dit panel niet opgenomen.
43 CBS-statistiek arbodiensten,
einde 1998. Actueler maar niet
volledige cijfers in Het Financiële
Dagblad, 15 juni 2000
22
3. Inspanningen ter verbetering van
de arbeidsomstandigheden
Verbetering van arbeidsomstandigheden is een zaak van veel partijen. De overheid heeft een wetgevende,
handhavende en stimulerende taak. Deze drie taken zien we in dit hoofdstuk terug in een paragraaf over
nieuwe wetgeving (3.1), een paragraaf over de activiteiten van de Arbeidsinspectie (3.4) en een paragraaf
over de Arboconvenanten (3.3). De echte veranderingen moeten in de bedrijven zelf plaatsvinden.
Ondernemingen kunnen daarin worden bijgestaan door hun arbodienst (3.2).
3.1 Farbo-regeling uitgebreid
De Arbeidsinspectie voert in samenwerking met de belastingdienst de ‘Regeling willekeurige afschrijving
arbo-investeringen’ (FARBO) uit. De FARBO-regeling stimuleert bedrijven te investeren in arbovriendelijke
bedrijfsmiddelen. De regeling biedt de mogelijkheid deze middelen op een willekeurig moment
af te schrijven. 40 De bedrijfsmiddelen waarvoor de FARBO-regeling geldt, staan op de zogenaamde
‘arbo-lijst’ die jaarlijks geactualiseerd wordt. In de bijlage is een tabel opgenomen met een overzicht van
de meest aangemelde FARBO-investeringen (tabel 11).
Tot nu toe gold de FARBO-regeling alleen voor bedrijven in de marktsector. In 1999 werd 210 miljoen
gulden investeringen aangevraagd: een bedrag dubbel zo hoog als verwacht. Met ingang van 1 januari
2001 zal de FARBO-regeling uitgebreid worden naar organisaties in de non-profit sector. De huidige arbolijst
wordt daarvoor uitgebreid met arbo-vriendelijke bedrijfsmiddelen voor de non-profitsector.
Verwachte,aangevraagde en toegekende bedragen FARBO regeling,1998-1999
(bedragen x 1 miljoen gulden) 1998 1999
Investeringsbedrag aanvankelijk verwacht maximaal 95 100
Investeringsbedrag aangemeld 85 210
Na advies van de Arbeidsinspectie toegekend voor investeringen ca.
Arbeidsinspectie, 2000
70 175
Net als in 1998 waren in 1999 de bedrijfstakken landbouw (33%), vervoer (15%) en bouwnijverheid
(11%) verantwoordelijk voor bijna 60% van de aanmeldingen (zie tabel 12 in de bijlage). Van de bijna
4000 aanvragen in 1999 was driekwart (2.837) bedoeld om voor een middel om de fysieke belasting te
verminderen. 808 Aanvragen (21%) hadden betrekking op vermindering van blootstelling aan schadelijke
stoffen, en 180 (5%) op beperking van schadelijk geluid.
In de bijlage is een tabel opgenomen met de bedrijfsmiddelen die het meest worden aangemeld onder
de FARBO-regeling (tabel 11). Opvallend is dat voornamelijk middelen uit de sectoren vervoer en
bouwnijverheid aangemeld worden. Middelen uit de landbouwsector komen niet in de lijst van tien
meest aangemelde middelen voor.
3.2 Arbobeleid en aansluiting bij arbodiensten
Werkgevers zijn verplicht zich door een arbodienst te laten ondersteunen bij de (preventieve) aanpak van
arbeidsomstandigheden. Ook bij de reïntegratie van langdurig zieke werknemers spelen arbodiensten
een sleutelrol. De naleving van de verplichting tot een contract met een arbodienst is gestaag gegroeid, en
is nu met 94 procent vrijwel volledig. 41 De landbouw en horeca blijven wat achter, respectievelijk 87% en
90%. Dit komt mede omdat in deze sectoren veel kleine bedrijven zijn. Van alle bedrijven met 2 t/m 9
werknemers was in 1999 93 procent aangesloten. 42 Het aantal werknemers in dienst van een bedrijf dat is
aangesloten bij een arbodienst benadert het totaal van alle werknemers in Nederland. 43
Arbobalans 2OOO

Schaalvergroting arbodiensten
Sinds de arbodiensten in 1994 ontstonden, is een proces van schaalvergroting gaande. Het aantal
arbodiensten is sinds 1995 met een kwart gedaald tot 148 eind 1998, en tot ruim 100 momenteel. Het
grootste deel van de arbo-markt is thans verdeeld onder zes grote arbodiensten die samen ruim 80% van
de (werknemers)markt bedienen. Tegelijkertijd is de omzet met de helft toegenomen tot 1,4 miljard
gulden in 1998. De personeelscapaciteit van arbodiensten is met bijna de helft toegenomen tussen 1995 en
1998. Bijna de helft van de capaciteit in 1998 betreft bedrijfs- en overige artsen, (para)medisch personeel en
verzuimrapporteurs, en ruim een kwart betreft administratief personeel. De drie overige wettelijke kerndisciplines
en arbo-adviseurs maken een zevende van de capaciteit uit, en vooral deze groep is de afgelopen
jaren gegroeid.
Nog niet gepubliceerde CBS-cijfers zullen inzicht geven in de aansluitingsgraad van bedrijven, de
‘dekking’ qua werknemers en de ontwikkeling in verdeling van capaciteit van arbodiensten. Belangrijk is
ook de vraag of bedrijven per werknemer meer zijn gaan uitgeven aan arbodienstverlening. Tot en met
1998 was dat vrijwel stabiel, zo’n 200 gulden per jaar. Een verdere groei van de arbomarkt in 1999 zou
kunnen wijzen op een toenemende inzet van arbodienstverlening om de kosten van loondoorbetaling en
verzuimverzekering te drukken. 44 Ook het gegeven dat bedrijven zich iets minder vaak verzekeren tegen
verzuim zou kunnen wijzen op een bewuster omgaan met de kosten van verzuim.
Arbodiensten en kleine bedrijven
Een serie gesprekken bij arbodiensten over de aard van de contracten wijst op vorderingen in het bereiken
van kleinere bedrijven. 45 Arbodiensten hebben circa 100 mantelovereenkomsten afgesloten met
brancheorganisaties. Deze collectieve overeenkomsten bestrijken ongeveer eenderde van alle bedrijven.
Zo ontorganisaties hebben dus een sleutelrol in de verdere bevordering van arbozorg bij kleine bedrijven.
Preventief arbeidsomstandighedenbeleid begint in de onderneming met het in kaart brengen van de risico's
bij het werk. Een van de verplichtingen van werkgevers is dan ook het opstellen van een Risico-Inventarisatie
en -Evaluatie (RI&E), met deskundige bijstand van de arbodienst. 46 Uit tabel 13 in de bijlage blijkt
dat een RI&E in steeds meer bedrijven te vinden is. De meeste grote ondernemingen beschikken over
een - door de arbodienst goedgekeurde - RI&E (84%). Tweederde van de bedrijven met tussen de 10 en
100 werknemers heeft er een. Van de kleinste bedrijven heeft ruim een op de drie een goedgekeurde
RI&E. 47 Ongeveer vier-vijfde van alle werknemers werkt bij een bedrijf met een RI&E.
De Arbeidsinspectie constateert dat de RI&E’s niet altijd volledig zijn. Zo heeft 27% van de bedrijven
het risico van repeterende bewegingen niet in de RI&E opgenomen terwijl dat volgens de inspecteurs wel
relevant zou zijn. SZW wil nog in 2000 een verkennend onderzoek starten naar de volledigheid van
RI&E’s en naar de stimulans die er van uitgaat om op de werkvloer - met name in de nog achterblijvende
MKB-bedrijven - arborisico’s aan te pakken.
Geschillencommissie Arbodiensten
Sinds mei 1999 bestaat een Geschillencommissie Arbodiensten (GA) voor de behandeling van klachten
over de dienstverlening van arbodiensten. Werknemers met klachten over arbo-artsen die hun zaak behartigen
kunnen daar terecht. De GA geeft een zwaarwegend advies maar streeft ernaar dat haar adviezen
in de toekomst bindend zullen worden. In het eerste halfjaar van haar bestaan, tot en met december
1999, kreeg de commissie 37 zaken in behandeling.
Arbobalans 2OOO 23
44 Het Financiële Dagblad, 15 juni
2000, noemt aan de hand van
navraag bij een aantal arbodiensten
een groei van 1998 op 1999
van de arbomarkt met 14%, een
getal dat fors hoger is dan de
werkgelegenheidsontwikkeling.
45 Medewerkers van SZW
voerden gespreken met acht
grote arbodiensten, één
brancheorganisatie en
een verzekeraar.
46 De verplichte toets op de RI&E
door een arbodienst geldt voor
zover de werkgever meer dan
40 uur per week arbeid laat
verrichten.
47 Van den Ameele en Peters, 2000

24
3.3 Arboconvenanten nieuwe stijl
In de Arbobalans ’99 is voor het eerst melding gemaakt van de ‘Arboconvenanten nieuwe stijl’, een nieuw
initiatief om de arbeidsomstandigheden in Nederland te verbeteren en het ziekteverzuim en de WAO-instroom
te verminderen. Arboconvenanten worden afgesloten door drie partijen: werkgevers, werknemers
en de overheid (SZW). De aanpak legt de primaire verantwoordelijkheid bij werkgevers en werknemersorganisaties
op brancheniveau. SZW doet mee als partij die faciliteert (financiële ondersteuning
verleent) en waar nodig activiteiten initieert.
Met het afsluiten van arboconvenanten wil het kabinet de blootstelling aan een aantal arbeidsrisico’s
verminderen. Het gaat om tillen, werkdruk, RSI, schadelijk geluid en een aantal gevaarlijke stoffen
(oplosmiddelen, allergenen en kwarts). Een relatief groot deel van de beroepsbevolking heeft met deze
arbeidsrisico’s te maken. Bovendien leiden deze risico’s relatief vaak tot gezondheidsklachten, ziekteverzuim,
arbeidsongeschiktheid en veelvuldig gebruik van medische voorzieningen.
De overheid heeft landelijke streefcijfers opgesteld voor tillen, werkdruk, RSI en schadelijk geluid. Doel
hiervan is helderheid te verschaffen over de ambitie en de prioriteiten van de overheid. Bovendien moeten
zij het beleid beter meetbaar en toetsbaar maken. De landelijke streefcijfers worden per bedrijfstak vertaald
naar een arboconvenant met concrete resultaatverplichtingen.
In totaal zijn 29 zogenaamde hoogrisicobedrijfstakken geselecteerd, waarmee een convenant wordt afgesloten.
Als criteria voor deze selectie golden: 40% van de werkzame personen binnen een bedrijfstak
moet aan het onderhavige risico blootgesteld staan of een bedrijfstak moet minimaal 50.000 blootgestelden
omvatten. Ook is er ruimte voor ‘zelfmelders’: bedrijfstakken die zich vrijwillig voor een convenant
aanmelden. In een convenant met een zelfmelder moet minimaal één van de genoemde risico’s (tillen
etc.) aan de orde komen. De overheid hoopt met de convenantenaanpak 40% van de werknemers die
werken in een risicovolle omgeving te bereiken.
Stand van zaken
Het animo bij sociale partners om tot convenantsafspraken te komen, is groot. In 1999 zijn 12 intentieverklaringen
afgesloten. In oktober 2000 waren het er al 30, waarvan 19 hoogrisicobedrijfstakken. In 24
gevallen zijn afspraken gemaakt over het onderwerp verzuimbegeleiding en vroegtijdige reïntegratie. Bij
ongeveer de helft zijn meerdere arbeidsrisico’s opgenomen. De arbeidsrisico’s werkdruk, tillen en RSI
komen veelvuldig voor in de tot nu toe ondertekende intentieverklaringen.
In de eerste helft van 2000 zijn reeds vier convenanten afgesloten, waardoor het totaal aantal tot nu toe
ondertekende convenanten op zes uitkomt. Naast de twee convenanten die in 1999 zijn afgesloten in de
Thuiszorg en in de Kinderopvang zijn in de eerste helft van 2000 twee convenanten ondertekend in het
Onderwijs, één in de Bouw (over Arbovoorlichters) en één in de Horeca. De gehele zorgsector is inmiddels
onder het convenantsbereik gebracht: naast de convenanten in de Thuiszorg en de Kinderopvang,
zijn in de sectoren Ziekenhuizen, Academische Ziekenhuizen, GGZ, Verpleging- en verzorging en
Gehandicaptenzorg intentieverklaringen getekend. Het streven is om in deze sectoren voor 1 januari
2001 tot een convenant te komen.
Naast de 30 getekende intentieverklaringen en 6 afgesloten convenanten worden in ruim 20 trajecten
oriënterende gesprekken gevoerd. De totale stand van zaken, inclusief de betreffende risico’s, staat in
tabel 16 in de bijlage.
Arbobalans 2OOO

Convenant Horeca
Op 31 mei 2000 hebben staatssecretaris Hoogervorst, de werkgeversorganisatie Koninklijke Horeca
Nederland, de werknemersorganisaties FNV Horecabond en CNV Bedrijvenbond én het bedrijfschap
Horeca en Catering een convenant afgesloten over de systematische bestrijding van werkdruk. Het aantal
werknemers dat is blootgesteld aan werkdruk (ofwel hoge taakeisen en weinig autonomie) moet uiterlijk
1 juni 2003 gereduceerd zijn met 10%.
Uit onderzoek door TNO Arbeid bleek dat 34% van de 280.000 werknemers in de horeca last heeft van
hoge werkdruk. Als werkdrukverhogende factoren werden ook bedreiging door gasten en het incorrect
uitbetalen van loon genoemd. Werkdruk komt voor in de hele bedrijfstak, maar het meest bij de grotere
bedrijven en de receptionisten.
De kwantitatieve taakstellingen in het horecaconvenant zijn op twee manieren vormgegeven. Er wordt
een beperking van de blootstelling met 10% nagestreefd. Voorts is er een taakstelling op het aantal bedrijven
dat de speciaal voor de horeca ontwikkelde Quick Scan Werkdruk moet hebben toegepast.
Naast het gebruik van de Quick Scan zijn er afspraken gemaakt over onder andere het toepassen van
concrete maatregelen, zoals het invoeren van taakroulatie, werkoverleg en het ontwikkelen van goede
praktijken in voorbeeldbedrijven. Verder zijn twee personen aangesteld bij het Bedrijfschap ten behoeve
van kennisontwikkeling, innovatie en voorlichting op het terrein van arbeidsomstandigheden, met
specifieke aandacht voor werkdruk. Met arbodiensten wordt een raamovereenkomst afgesloten om een
standaard RI&E te ontwikkelen, met inbegrip van een standaard arbochecklist, voor kleine ondernemingen.
Door middel van voorlichtingsmateriaal, bijeenkomsten en brochures die een handreiking
bieden bij de aanpak van werkdruk, worden individuele bedrijven ertoe bewogen de werkdruk aan te
pakken, bijvoorbeeld door de Quick Scan Werkdruk Horeca te gebruiken.
De uitvoering van de maatregelen is in het bij het convenant behorende Plan van Aanpak vastgelegd.
Bijna 5 miljoen gulden is hiervoor uitgetrokken, waarvan de helft voor rekening van het Ministerie van
SZW komt.
Verzuimbegeleiding en vroegtijdige reïntegratie in arboconvenanten
Niet alleen over preventie van arbeidsrisico’s, maar ook over verzuimbegeleiding en vroegtijdige reïntegratie
na uitval kunnen in arboconvenanten afspraken worden gemaakt. Het grote voordeel van het combineren
van afspraken over preventie en vroegtijdige reïntegratie in één convenant, is de integrale aanpak
van de problematiek. Zo kunnen ervaringen met reïntegratie in het eerste ziektejaar worden gebruikt om
het preventiebeleid (van bedrijven) in een bedrijfstak te optimaliseren. 48
Het soort afspraken dat in een arboconvenant over verzuimbegeleiding en vroegtijdige reïntegratie zal
worden gemaakt, is afhankelijk van de specifieke problemen en behoeftes in een bepaalde branche. Het
ligt voor de hand om met afspraken over verzuimbegeleiding en vroegtijdige reïntegratie aan te sluiten bij
de arbeidsrisico’s die in een arboconvenant aan de orde worden gesteld. Het kan bijvoorbeeld gaan om
afspraken over verzuimregistratie, over individuele trajectbegeleiding, over procescoördinatie of over
arbodienstverlening. Net als bij preventie dienen de afspraken over verzuimbegeleiding en vroegtijdige
reïntegratie een taakstellend karakter te hebben.
Arbobalans 2OOO 25
48 Mede op aandringen van de
Tweede Kamer heeft het kabinet
in de loop van 1999 besloten om
verzuimbegeleiding en vroegtijdige
reïntegratie een prominentere
plaats in de arboconvenanten te
geven. Inmiddels is het onderwerp
in 24 van de 30 ondertekende
intentieverklaringen opgenomen,
terwijl dit onderwerp relatief laat
actief in de verschillende trajecten
is geagendeerd. Het gaat
onder andere om verschillende
zorgsectoren (Ziekenhuizen,
Academische Ziekenhuizen,
GGZ en Gehandicaptenzorg),
Agrarische sectoren, Bankwezen,
Gemeenten en Sociale Werkvoorziening.
Daarnaast zijn op 22 mei
2000 twee deelconvenanten met
het Onderwijs getekend, een over
een ‘pilot poortwachter’ en een over
verzuimbegeleiding en reïntegratie
in het primair en voortgezet
onderwijs.

26
Convenant verzuimbegeleiding en reïntegratie met sector onderwijs
In het onderwijs is met de ondertekening op 22 mei 2000 van de deelconvenanten Pilot poortwachter en
Verzuimbegeleiding en reïntegratie in primair en voortgezet onderwijs de eerste stap gezet om te komen
tot vermindering van het ziekteverzuim in de sector. Het is de bedoeling het ziekteverzuim binnen drie
jaar met één procentpunt te doen dalen. In 1998 was het ziekteverzuim in het primair onderwijs 7,8%.
In het voortgezet onderwijs was dat 7,0%. De deelconvenanten lopen vooruit op het arboconvenant
werkdruk, dat in het najaar 2000 met het onderwijs zal worden gesloten.
Het convenant Verzuimbegeleiding en reïntegratie regelt de komst van casemanagers in het primair en
voortgezet onderwijs. Zij gaan langdurig ziek personeel begeleiden bij hun terugkeer naar het arbeidsproces.
Ook komen er meer regioadviseurs. Zij ondersteunen en adviseren scholen op het gebied van
arbo-, verzuim- en personeelsbeleid. Het convenant Pilot poortwachter regelt betere samenwerking tussen
werkgevers, werknemers, arbodiensten en uitvoeringsinstelling (uvi).
3.4 Activiteiten van de Arbeidsinspectie
Onderzoek
De Arbeidsinspectie heeft in 1999 net als in de voorgaande jaren de arbomonitor uitgevoerd. In een
representatieve steekproef van ruim 1.600 bedrijven is onderzocht welke risicovolle arbeidsomstandigheden
vóórkomen. Verder is de naleving van enkele verplichtingen uit de Arbowet 1998 onderzocht.
Zo is gekeken of de bedrijven beschikken over een Risico-Inventarisatie en -Evaluatie (RI&E), plan van
aanpak en ziekteverzuimbeleid. In het onderzoek is ook gekeken naar welke vormen van arbozorg
worden toegepast in bedrijven.
Het onderzoek wijst uit dat in de periode 1998-1999 het percentage bedrijven met een RI&E is gegroeid
van 38% naar 42%. Ook het percentage bedrijven dat specifieke diensten van de arbodienst afneemt,
stijgt. Zo nam het percentage bedrijven waar periodieke keuringen (PAGO’s) worden uitgevoerd in 1999
toe van 30% naar 41%.
Onder de titel ‘Convenantenmonitor’ is de arbomonitor ook in een deel van de hoogrisicobedrijfstakken
uitgevoerd. Anders dan in de reguliere monitor zijn in deze convenantsbedrijfstakken de bedrijven met
minder dan 10 werknemers niet bezocht. Het ontbreken van deze kleine bedrijven in het onderzoek is de
reden waarom veel uitkomsten uit de convenantenmonitor gunstiger zijn dan gemiddeld.
De Convenantenmonitor wordt in twee delen uitgevoerd. De rapportage over de tweede tranche is naar
verwachting in het voorjaar van 2001 gereed. Gezamenlijk geven deze twee AI-onderzoeken een globaal
beeld van de uitgangssituatie in de hoogrisicobedrijfstakken bij aanvang van de convenantstrajecten.
Meer onderzoeksgegevens uit de monitor van de Arbeidsinspectie zijn opgenomen in de tabellen 14 en
15 in de bijlage.
Arbobalans 2OOO

Inspecties
Een bedrijfsinspectie wordt door de Arbeidsinspectie aangeduid met de term interventie. Wanneer de
Arbeidsinspectie gedurende een eerste interventie één of meerdere tekortkomingen constateert, worden
er vervolginterventies uitgevoerd totdat de tekortkoming is opgeheven. Pas dan kan het interventietraject
administratief afgehandeld worden. Bij de AI wordt in dat geval gesproken van een 'afgesloten
zaak'. In 1999 sloot de AI bijna 25.000 van dergelijke zaken af. Het grootste deel daarvan had betrekking
op (actieve) inspecties van de Arbowet (19.499). Het aantal afgesloten zaken in deze categorie is met
12% gedaald ten opzichte van 1998. Daar staat tegenover dat het aantal tijdrovende zaken fors is gegroeid.
Zo steeg in 1999 het aantal behandelde klachten met 8% tot 2.343 en het aantal afgesloten ongevalsonderzoeken
met 35% tot 3.121.
Bestuurlijke boetes
Per 1 november 1999 kan de Arbeidsinspectie direct een boete opleggen bij overtreding van bepalingen
uit de Arbowet. Een bedrijf kan bijvoorbeeld direct een boete krijgen bij het ontbreken van een valbeveiliging
of wanneer bij inspectie geen door een Arbodienst getoetste RI&E overlegd kan worden. Over de
effectiviteit van de bestuurlijke boete valt op dit moment nog geen uitspraak te doen. Eind 2000 zal een
eerste onderzoek plaatsvinden naar de inzet van het boete-instrument.
De eerste ervaringen met de boetes uit de Arbowet wijzen het volgende uit:
Eind augustus 2000 waren er in totaal 1.665 boeterapporten verzonden. In iets minder dan de helft van
de gevallen heeft het boeterapport betrekking op ongevallen en klachten. De boetebedragen zijn bij
ongevallen aanzienlijk hoger dan bij overtredingen die niet tot een ongeval hebben geleid. In de bouwnijverheid
worden verreweg de meeste boetes aangezegd, op grote afstand gevolgd door de groot- en tussenhandel,
de voedingsmiddelen industrie en de metaalproduktenindustrie. 49 De meeste boeterapporten
werden verstuurd om een van de volgende redenen: valgevaar (30%), afwezigheid van een (door arbodienst
getoetste) RI&E (12%) en afwezigheid van beveiliging bij bewegende delen van arbeidsmiddelen
(6%).
Aantal boeterapporten per hoofdbedrijfstak
bedrijfstak aantal boeterapporten %
Onbekend 15 1%
Landbouw 60 4%
Industrie 379 23%
Bouw 678 41%
Handel 231 14%
Vervoer 61 4%
Dienstverlening 241 14%
Totaal
Arbeidsinspectie, 2000
1665 100%
Arbobalans 2OOO 27
49 Deze cijfers zijn niet gecorrigeerd
voor het aantal inspectiebezoeken
in een bepaalde sector. Aangezien
de Arbeidsinspectie projectmatig
werkt, is het goed denkbaar dat
bepaalde bedrijfstakken in een
bepaalde periode meer bezocht
worden dan andere.

Tabel 1
Tabel 2
Tabel 3
50 In dit totaal zijn 18 gevallen
meegeteld, waarvan het geslacht
onbekend is.
28
Aantal werknemers (x 1000) dat regelmatig te maken heeft met arbeidsrisico’s,1996-1999
1996 1997 1998 1999
hoge tijdsdruk 1.703 1.833 1.946 2.027
veel kracht zetten 1.301 1.303 1.299 1.339
schadelijke trillingen 788 788 788 816
schadelijk geluid 567 522 549 577
Aantal werknemers in beroepsbevolking 5.459 5.644 5.874 6.072
Enquête beroepsbevolking 1999, CBS 2000
Aantal bij NCvB gemelde beroepsziekten naar aard aandoening,1999
vrouw man totaal 50 %
Aandoeningen aan het bewegingsapparaat 874 950 1831 45,0
w.o. RSI 788 774 1569 38,5
w.o. RSI door beeldschermwerk 378 256 640 15,7
Psychische aandoeningen 468 469 939 23,1
Lawaaislechthorendheid 10 789 803 19,7
Huidaandoeningen 96 131 230 5,6
Longaandoeningen 29 64 93 2,3
OPS (CTE) 1 32 33 0,8
Overige 61 81 144 3,5
Totaal 1539 2516 4073 100,0
NCvB, 2000
Bij de Arbeidsinspectie gemelde arbeidsongevallen waarbij ten minste
één slachtoffer is overleden
bedrijfstak 1997 1998 1999
Landbouw, bosbouw, visserij 11 9 12
Industrie 23 21 15
Openbare nutsvoorziening 1 - -
Bouwnijverheid 30 20 27
Handel, reparatie, consum.artikelen 12 13 13
Horeca - - -
Vervoer, opslag communicatie 12 11 13
Financiële instellingen 3 1 -
Zakelijke dienstverlening, verhuur 8 2 8
Openbaar bestuur 2 2 2
Onderwijs - - -
Cultuur, recreatie, overige dienstv 3 5 5
Gezondheid- en welzijnszorg - 2 1
Onbekend 3 2 4
Totaal
Arbeidsinspectie, 2000
108 88 100
Arbobalans 2OOO

Ziekteverzuim,excl.zwangerschaps-en bevallingsverlof,naar bedrijfstak (in %)
particulier bedrijfsleven 1996 1997 1998 1999
Totaal particulier bedrijfsleven 4,6% 4,6% 5,0% 5,4%
Landbouw en visserij 3,4% 3,5% 3,4% 3,6%
Delfstofwinning 3,5% 3,3% 3,5% 4,2%
Industrie 5,2% 5,5% 6,1% 6,5%
Energie- en waterleidingbedrijven 5,5% 5,5% 5,8% 6,2%
Bouwnijverheid 4,3% 4,5% 4,7% 5,0%
Handel 3,7% 3,3% 3,6% 4,0%
Horeca 3,2% 2,7% 2,7% 3,3%
Vervoer en communicatie 5,4% 5,0% 5,4% 5,7%
Financiële instellingen 4,0% 3,8% 4,3% 4,5%
Zakelijke dienstverlening 4,4% 4,3% 4,8% 5,2%
Gezondheids- en welzijnszorg 6,7% 6,9% 7,3% 7,8%
Cultuur en overige dienstverlening 3,8% 3,8% 4,0% 4,6%
Overheid
Rijksoverheid* 5,9% 5,7% 6,4% 7,1%**
Onderwijs: onderwijzend personeel
Basisonderwijs 7,6% 7,9% 7,8% 8,7%
Speciaal onderwijs 7,9% 8,7% 8,4% 9,4%
Voortgezet onderwijs 6,6% 7,0% 7,4% 7,0%
* incl. verzuim langer dan 1 jaar ** Dit is een voorlopig cijfer
CBS kwartaalonderzoek ziekteverzuim; CBS Ziekteverzuim binnen de overheid; ‘Ziekteverzuimcijfers 1999’,
Sectorraad Onderwijs en Wetenschappen, brief 7 juli 2000
Samenhang tussen hoge lichamelijke belasting,gezondheidsklachten en verzuim
sector werknemers 51 werknemers reductie reductie*
met hoge met klachten klachten wegens klachten
lichamelijke boven lichaam bovenlichaam bovenlichaam door
belasting door werk door optimalisatie wegenemen
lichamelijke belasting lichamelijke belasting
Landbouw 77% 42% 42% -
Bouwnijverheid 70% 41% 62% 48%
Industrie 44% 36% 34% 30%
Handel 37% 30% 29% 26%
Horeca 44% 32% 27% 37%
Vervoer/ communicatie 44% 35% 31% -
Zakelijke dienstverlening 20% 28% 15% 15%
Openbaar bestuur 21% 26% 17% 17%
Onderwijs 11% 23% 9% 7%
Gezondheids- en welzijnszorg 39% 33% 30% 22%
Totale bb.
* laatste 12 maanden
Binnendijk & van Deursen, 2000
36% 31% 27% 24%
Arbobalans 2OOO 29
Tabel 4
Tabel 5
51 Lichamelijke belasting is een
schaal van de risico’s:
langdurig dezelfde houding
bovenlichaam; ongemakkelijke
houding bovenlichaam; vaak
dezelfde bewegingen; bezweet of
buiten adem raken; zwaar werk;
kracht gebruiken.

Tabel 6
Tabel 7
Tabel 8
30
Samenhang tussen werkdruk,gezondheidsklachten en verzuim
sector % werknemers % werknemers % reductie reductie *
met hogewerdruk met burnout klachten werknemers met verzuim door
burnout door optimalisatie
optimalisatie werkdruk
werkdruk
Bouwnijverheid 31% 12% 20% -
Industrie 27% 12% 16% -
Handel 21% 10% 15% 8%
Horeca 30% 11% - -
Financiële instellingen 29% 10% - -
Onderwijs 32% 17% 22% 12%
Gezondheids- en welzijnszorg 34% 10%. 21% -
Totale bb. 29% 11% 18% 6%
* afgelopen 2 maanden
Binnendijk & van Deursen, 2000
Samenhang tussen beperkte vaardigheidsmogelijkheden,gezondheidsklachten en verzuim
sector % werknemers % werknemers % reductie reductie *
met weinig met burnout werknemers met verzuim door
vaardigheids- klachten burnout door optimalisatie
mogelijkheden opvaardigheids vaardigheidsmogelijkheden
mogelijkheden
Bouwnijverheid 24% 12% 16% -
Industrie 39% 12% 16% 16%
Handel 36% 10% 25% -
Horeca 45% 11% 34% -
Vervoer en communicatie 42% 10% - 23%
Financiële instellingen 22% 10% - 11%
Onderwijs 16% 17% 10% -
Gezondheids- en welzijnszorg 19% 10%. 13% -
Totale bb.
* afgelopen 2 maanden
Binnendijk & van Deursen, 2000
29% 11% 16% 7%
Instroom WAO/WAZ naar diagnose,1999
diagnosegroep 1998 1999
aantal % aantal %
Psychische stoornissen 29.400 26,8 32.405 32,6
Ziekten bewegingsapparaat 25.309 23,1 24.931 25,1
Ziekten van de huid 572 0,5 428 0,4
Ziekten ademhalingsorganen 1709 1,6 1527 1,5
Overige aandoeningen 52557 47,6 39.885 40,2
Totaal
Lisv, 2000
109.547 100 99.176 100
Arbobalans 2OOO

Werknemers van 15 t/m 64 jaar die regelmatig blootstaan aan trillingen
1996 1997 1998 1999 verschil
1999-1996
Nederland 14% 14% 13% 13% -1%
Landbouw en visserij 42% 42% 41% 40% -2%
Industrie 25% 25% 23% 24% -1%
Voedings- en genotmiddelenindustrie 22% 22% 20% 20% -2%
Papier- en kartonindustrie 29% 31% 26% 25% -4%
Bouwnijverheid 37% 36% 36% 36% -1%
Bouwbedrijven 41% 41% 41% 40% -1%
Afwerking van gebouwen 28% 27% 25% 24% -4%
Handel 15% 15% 14% 15% 0%
Groothandel voedings- en genotmiddelen 26% 35% 35% 32% 6%
Vervoer en communicatie 30% 28% 30% 31% 1%
Goederen- en overig wegvervoer 63% 58% 63% 66% 3%
Openbaar vervoer 20% 22% 23% 29% 9%
CBS, enquête beroepsbevolking
Werknemers van 15 t/m 64 jaar die regelmatig blootstaan aan lawaai
1996 1997 1998 1999 verschil
1999-1996
Nederland 10% 10% 9% 9% -1%
Landbouw en visserij 9% 10% 13% 12% 3%
Industrie 27% 26% 26% 27% 0%
Voedings- en genotmiddelenindustrie 31% 28% 27% 26% -5%
Papier- en kartonindustrie 42% 42% 46% 45% 3%
Drukkerijen 29% 27% 31% 30% 1%
Houtindustrie 48% 44% 48% 48% -3%
Glas- & bouwmaterialen industrie 41% 43% 43% 40% -1%
Metaalproduktenindustrie 39% 39% 38% 41% -1%
Bouwnijverheid 17% 14% 15% 14% -3%
Bouwbedrijven 20% 19% 19% 19% -1%
Handel 6% 6% 6% 5% -1%
Horeca 10% 11% 9% 12% 2%
Vervoer en communicatie 11% 10% 10% 8% -3%
Financiële en zakelijke dienstverleninginstellingen3% 3% 2% 3% 0%
Openbaar bestuur 5% 5% 4% 4% -1%
Onderwijs 6% 7% 6% 8% 2%
Gezondheids- en welzijnszorg 4% 3% 4% 4% 0%
Cultuur en overige dienstverlening 9% 8% 8% 10% 1%
CBS, enquête beroepsbevolking
Arbobalans 2OOO 31
Tabel 9
Tabel 10

52 De totaalcijfers zijn
gewogen gemiddelden
Tabel 11
Tabel 12
Tabel 13
32
De tien meest aangemelde FARBO-investeringen in 1999
omschrijving van het bedrijfsmiddel aantal meldingen
Chauffeursstoel voor bedrijfswagens (in een goede houding besturen van voertuigen) 476
Cabine met ergonomische instap (met weinig moeite in- en uitstappen van vrachtwagens) 319
Mobiele telescooptransporteur (transporteren van goederen) 215
Elektrisch-aangedreven transportwagen (verplaatsen van goederen; eventueel op pallets) 201
Palletiseermachine/dépalletiseermachine (automatisch beladen en lossen van pallets) 176
Opper en bestratingsmachine (verplaatsen van straatstenen, trottoirbanden etc.) 150
Hand- en hoekstukkenreiniger (desinfecteren van tandheelkundige hand en hoekstukken) 146
Geluidgedempte elektrische compressor (met weinig lawaai comprimeren van lucht) 124
Kuubskistenvuller (met geringe fysieke inspanning vullen van kisten) 102
Hefplateau (in een goede houding of op juiste hoogte brengen van produkten) 95
Arbeidsinspectie, 2000
Bedrijfstakken die het meeste Farbo-investeringen aanmelden,1999 en 1998 (Farbo top-10)
bedrijfstak en BIK code plaats aantal idem in plaats aantal idem in
1999 meldingen procent 1998 meldingen procent
Landbouw, jacht (01) 1 1241 32,5 1 924 42
Vervoer over land (60) 2 584 15,3 4 119 5,4
Bouwnijverheid (45) 3 424 11,1 2 240 10,9
Houtindustrie en vervaardiging .. (20) 4 242 6,3 3 150 6,8
Groothandel en handelsbemidd. (51) 5 156 4,1 5 110 5
Voedingsmiddelen en dranken (15) 6 103 2,7 7 38 1,7
Handel en repar. auto’s, motoren (50) 7 94 2,5 6 102 4,6
Turfwinning (10) 8 70 1,8 10 24 1,1
Verhuur transportmidd. machines (71) 9 56 1,5 8 36 1,6
Uitgeverijen, drukkerijen (22) 10 52 1,4 11 19 0,9
Verv. prod. van rubber en kunststof (25) 14 29 0,7 9 26 1,2
Arbeidsinspectie, 2000
De toepassing van diverse vormen van arbozorg in grote en kleine bedrijven,1999
bedrijven bedrijven bedrijven totaal verschil
< 10 10-100 > 100 1999 52 1998-
werknemers werknemers werknemers 1999
Bedrijven met contract arbodienst waarvan 93% 99% 99% 94% 0
Bedrijven waar PAGO’s zijn uitgevoerd 35% 59% 81% 41% +11%
Bedrijven met RI&E waarvan 35% 66% 84% 42% + 4%
Bedrijven met plan van aanpak 80% 85% 88% 82% + 6%
Bedrijven met vastgelegd verzuimbeleid 61% 84% 95% 66% + 9%
Bedrijven waar bedrijfshulpverlener is aangesteld 82% 83% 90% 83% +5%
Arbeidsinspectie, arbomonitor 1999, 2000
Arbobalans 2OOO

Naleving wettelijke arbo-verplichtingen,1999
contract RI&E PvA verzuim- bedrijfs-
arbodienstbeleid beleid hulpverl.
Totaal landelijk 94% 42% 82% 66% 83%
Landbouw, visserij en delfstoffenwinning 90% 68% 74% 78% 94%
Industrie en nutsbedrijven 96% 51% 80% 72% 79%
Bouwnijverheid 97% 53% 81% 68% 86%
Reparatie en handel 92% 38% 87% 57% 82%
Horeca 87% 29% 79% 75% 80%
Vervoer, opslag en communicatie 95% 35% 86% 76% 89%
Financiële instellingen 100% 52% 72% 84% 83%
Zakelijke dienstverlening 97% 31% 81% 66% 81%
Openbaar bestuur 100% 64% 98% 69% 62%
Onderwijs 94% 58% 68% 65% 78%
Gezondheidszorg 94% 56% 83% 66% 64%
Overige dienstverlening 95% 25% 98% 55% 98%
Convenantsbedrijfstakken53 (> 10 werknemers)
Landbouw 100% 73% 89% 85% 94%
Uitgeverijen 99% 64% 78% 80% 78%
Glas-en bouwmaterialen 100% 85% 87% 85% 86%
Sociale werkvoorziening 100% 97% 95% 99% 98%
Winkels in voedings-en genotmiddelen 100% 55% 79% 77% 86%
Financiële instellingen 100% 77% 84% 92% 89%
Verzekeringswezen en pensioenfondsen 100% 75% 87% 90% 86%
Handel in onroerend goed en verhuur 100% 77% 86% 84% 79%
Computerservice en informatietechnologie 99% 52% 78% 88% 77%
Juridische en economische dienstverlening 99% 61% 85% 85% 81%
Architecten en ingenieursbureaus 99% 69% 75% 85% 81%
Maatschappelijke dienstverlening 100% 75% 83% 89% 78%
Arbeidsinspectie, arbomonitor & convenantenmonitor 1999, 2000
Arbobalans 2OOO 33
Tabel 14
53 In de convenantsbedrijfstakken
zijn de gegevens in alleen
in bedrijven met meer dan
10 werknemers verzameld.
Zij kunnen daarom niet zonder
meer vergeleken worden met
de landelijke cijfers.

Tabel 15
34
Afname diensten arbodienst,1999
pago spreekuur verzuim- toetsing
begeleiding RI&E
Totaal landelijk 41% 69% 97% 49%
Landbouw, visserij en delfstoffenwinning 30% 50% 94% 75%
Industrie en nutsbedrijven 45% 72% 97% 64%
Bouwnijverheid 74% 90% 94% 68%
Reparatie en handel 40% 75% 99% 45%
Horeca 14% 46% 89% 29%
Vervoer, opslag en communicatie 54% 77% 97% 46%
Financiële instellingen 42% 43% 99% 54%
Zakelijke dienstverlening 32% 64% 100% 36%
Openbaar bestuur 72% 100% 97% 65%
Onderwijs 37% 86% 92% 55%
Gezondheidszorg 51% 69% 99% 63%
Overige dienstverlening 38% 64% 94% 33%
Convenantsbedrijfstakken (> 10 werknemers)
Landbouw 48% 70% 99% 75%
Uitgeverijen 57% 79% 96% 85%
Glas-en bouwmaterialen 78% 93% 99% 78%
Sociale werkvoorziening 83% 99% 100% 97%
Winkels in voedings-en genotmiddelen 23% 63% 97% 64%
Financiële instellingen 76% 89% 99% 88%
Verzekeringswezen en pensioenfondsen 69% 94% 99% 80%
Handel in onroerend goed en verhuur 68% 79% 99% 70%
Computerservice en informatietechnologie 43% 78% 97% 71%
Juridische en economische dienstverlening 55% 80% 98% 73%
Architecten en ingenieursbureaus 50% 75% 99% 75%
Maatschappelijke dienstverlening 39% 88% 98% 71%
Arbeidsinspectie, convenantenmonitor 1999, 2000
Arbobalans 2OOO

Arboconvenanten en intentieverklaringen in bedrijfstakken (ultimo oktober 2000)
datum bedrijfstak aantal onderwerpen
ondertekening werknemers
Intentieverklaringen, stand 31 oktober 2000
2 12 oktober 1999 ZM Onderwijs 426.000 Werkdruk, vroegtijdige, reïntegratie
3 20 oktober 1999 ZM Vleesverwerking 25.000 RSI, vroegtijdige, reïntegratie
4 28 oktober 1999 HR Rijksoverheid 106.000 Werkdruk
5 10 november 1999 HR Woningbouwcorporaties 24.000 RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie
6 22 november 1999 HR Timmer-houthandel 17.000 Geluid, tillen, werkdruk, OPS, vroegtijdige, reïntegratie, houtstof
7 22 november 1999 HR Meubel 83.000 Tillen, OPS, vroegtijdige reïntegratie, vroegtijdige reïntegratie
8 23 november 1999 ZM Kappers 23.500 RSI, Allergenen, vroegtijdige reïntegratie
9 15 december 1999 HR Meelverwerking 50.000 Allergenen
10 15 december 1999 ZM Funderingsbedrijven 1.500 Geluid
11 21 december 1999 HR GGZ 60.000 Tillen, werkdruk, Allergenen, vroegtijdige, reïntegratie,
12 28 maart 2000 HR Bouwnijverheid 333.000 Tillen, werkdruk, Kwarts, OPS
psychosociale, belasting, agressie en belasting, agressie en geweld
13 12 april 2000 HR Gemeenten 200.000 Werkdruk, vroegtijdige, reïntegratie
14 13 april 2000 HR Banken 131.000 RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie
15 26 mei 2000 ZM Openb. Bibliotheken 10.000 Tillen, RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie
16 5 juni 2000 HR Papier-karton 27.000 Geluid, OPS, vroegtijdige, reïntegratie,machineveiligheid
17 27 juni 2000 HR Ziekenhuizen(excl.psych.) 150.000 Tillen, RSI, werkdruk, Allergenen, vroegtijdige reïntegraie,
psychische belasting, agressie,
18 27 juni 2000 HR Ac. ziekenhuizen 50.000 Tillen, RSI, Allergenen, vroegtijdige reïntegratie,
psychische belasting
19 28 juni 2000 HR Verpleging-verzorging 267.000 Tillen, vroegtijdige reïntegratie, psychosociale belasting
20 28 juni 2000 HR Gehandicapten 101.000 Tillen, werkdruk, Allergenen, vroegtijdige, reïntegratie, agressie
21 29 juni 2000 ZM Podiumkunsten 22.000 Tillen, RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie
22 4 juli 2000 HR Architecten 37.500 RSI, werkdruk, vroegtijdi, ge reïntegratie
23 11 augustus 2000 ZM Wonenbranche 27.500 Tillen, werkdruk, OPS, vroegtijdige reïntegratie
24 27 september 2000 HR Schoonmaak 53.000 Tillen, RSI, werkdruk, OPS, vroegtijdige reïntegratie
25 27 september 2000 ZM Textielreiniging 42.000 Geluid, tillen, RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie,
klimaat, biologische agentia
26 28 september 2000 ZM Sociale werkvoorz. 100.000 Tillen, RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie
27 5 oktober 2000 ZM Orkesten 1.000 Geluid
28 9 oktober 2000 HR Grafische industrie 49.000 RSI, werkdruk, OPS, vroegtijdige reïntegratie
29 9 oktober 2000 HR Uitgeverijen 40.000 RSI, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie
30 10 oktober 2000 HR Agr. Sectoren 85.000 Tillen, werkdruk, vroegtijdige reïntegratie,
Convenanten, stand 31 oktober 2000
1 3 maart 1999 HR Thuiszorg 156.000 Tillen
2 20 december 1999 HR Kinderopvang+speelz. 40.000 Tillen
gewasbeschermingsmiddelen
3 28 maart 2000 HR Bouw-arbovoorlichters 333.000 Arbovoorlichting
4 22 mei 2000 ZM Onderwijs/poortwachter 426.000 Vroegtijdige reïntegratie
5 22 mei 2000 ZM Onderwijs/PO/VO 315.000 Vroegtijdige reïntegratie
6 31 mei 2000 ZM Horeca 144.000 Werkdruk
SZW, projectgroep Arboconvenanten
Totaal (excl. dubbeltellingen) 2.882.000
Arbobalans 2OOO 35
Tabel 16
54 Aantal werknemers is opgenomen
bij Hout- en timmerindustrie

1. Ameele, A.N van den, en A. Peters, Arbomonitor 1999(SZW/Arbeidsinspectie). Elsevier 2000.
2. Ameele, A.N van den, en A. Peters, Convenantenmonitor 1999(SZW/Arbeidsinspectie). Elsevier 2000.
3. Amstel, R. van, e.a., Het Arbodienstenpanel: rapportage derde peiling. TNO-Arbeid 2000.
4. Arbeidsinspectie Jaarverslag 1999. SZW/Arbeidsinspectie 2000.
5. Tussenrapportage vervangingsregeling vluchtige organische stoffen,
SZW/Arbeidsinspectie (project A409) 2000.
6. Arboconvenanten nieuwe stijl: beleidstrategie voor de komende vier jaar (1999-2002).
SZW (Kamerstuknummer 26375) 1999.
7. Bernasco, C.S., Trendrapport Vraag naar arbeid 1998. OSA (publicatie A-163) 1998.
8. Binnendijk, S. van, en C.G.L. van Deursen, Arbeidsrisico’s, gezondheidsklachten en
ziekteverzuim binnen branches. Elsevier (te publiceren in december 2000).
9. Blatter, B.M., e.a., RSI-klachten in de werkende populatie TNO (nog niet gepubliceerd).
10. Bongers, P., e.a., Risicofactoren voor lage rugklachten, Resultaten van een longitudinaal onderzoek.
Elsevier 2000.
11. Bongers, P., e.a., Risicofactoren voor nekklachten, Resultaten van een longitudinaal onderzoek.
Elsevier 2000.
12. Braam, I. T. J. en J. Bus(eindred.), Signaleringsrapport beroepsziekten 2000.
Nederlands Centrum voor Beroepsziekten 2000.
13. Stand van de wetenschap beheersmaatregelen kwartsblootstelling aardappelsorterende bedrijven
(uitgave Chemielinco). Elsevier 2000.
14. Deursen, van, e.a., SZW-werkgeverspanel 1998-1999. Elsevier 2000.
15. Feenstra, P.W., Arbo-afspraken in CAO’s. SZW/Arbeidsinspectie 2000.
16. Giezen, A.M.van der, Vrouwen, (werk)omstandigheden en arbeidsongeschiktheid. Lisv 2000.
17. Giezen, A.M.van der, en B. Cuelenaere, Vrouwen vaker in de WAO?. Elsevier 1998.
18. Gründemann, R.W.M., en I.D. Nijboer, WAO-intrede en werkhervatting., Nia TNO 1998.
19. Heederik, D. e.a., Beroepsgebonden allergische luchtwegaandoeningen. Elsevier 1999.
20. Hilhorst, S.K.M., Blootstelling aan kwarts in de bouwnijverheid. Elsevier 1999.
21. Jaarverslag 1999 Geschillencommissie Arbodiensten. Geschillencommissie Arbodiensten 2000.
22. Jaarverslag Solvent team project 1999. Nederlands Centrum voor Beroepsziekten 2000.
23. Jongerius, A., en C. Sombroek, ‘De vrouw als bom onder de WAO?’
In: ‘Zeggenschap - tijdschrift voor arbeidsverhoudingen’. Welboom, april 2000 (48-50)
24. Kerncijfers werknemersverzekeringen. Lisv 2000.
25. Klerk, M.M.Y de, en J.M.Timmermans, Rapportage ouderen 1998. SCP 1999.
26. Koningsveld, E.A.P. en J.C.M. Mossink, Kerncijfers maatschappelijke kosten van
arbeidsomstandigheden in Nederland. VUGA, 1997.
27. Koningsveld, E.A.P. en K. Thé, Sectorale kosten van arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid.
Elsevier 1999.
28. Koningsveld, E.A.P., e.a., Sectorale kosten van arbeidsomstandigheden: Het onderwijs. Elsevier 2000.
29. Massaar, J., Repetitive Strain Injuries (RSI) bij beeldschermwerkers:
Een onderzoek onder werknemers van financiële instellingen en architectenbureaus. Elsevier 1999.
30. Mommers, C. e.a., Prevalentie van beroepsgerelateerde huidaandoeningen in Nederland
TNO Voeding (nog te publiceren).
31. Oswald, A., Job satisfaction by country. Warwick University 2000.
32. Sloep, M. en J. Soethout J., Evaluatie Arbowet over seksuele intimidatie, agressie en
gewelden pesten op het werk. Elsevier 2000.
33. Smits, N, e.a., Latexallergie als gevolg van blootstelling aan latexallergenen,
een litaratuuroverzicht en een inschatting van de incidentie in Nederland. (nog te publiceren).
34. Statistisch Jaarboek 2000. CBS 2000.
35. Tjoe Nij, E.I.M. e.a., Respiratoire effecten als gevolg van blootstelling aan kwartshoudend stof in
de Nederlandse bouwnijverheid. Wageningen Universiteit 1999.
36. Valk, J. van der, e.a., Arbeidsomstandigheden 1998 - Monitoring via personen
(uitgave van CBS/SZW). Elsevier 1998.
37. Valk, J. van der, e.a., Arbeidsomstandigheden 1999- Monitoring via personen
(uitgave van CBS/SZW). Elsevier 1999.
38. Valk, J. van der, e.a., Arbeidsomstandigheden 2000- Monitoring via personen
(uitgave van CBS/SZW). Elsevier 2000.
39. Veldhoven, M. van, Werkstress in beeld, psychosociale arbeidsbelasting en werkstress in Nederland.
SKB 1999.
40. Wieling, M., e.a., Periodiek Onderzoek Leefsituatie. CBS 2000.
36
Literatuurlijst
Arbobalans 2OOO

3
Arbobalans 2OOO

Colofon
Redactie: Gerard Ruis, Marte van Santen
Vormgeving: GrafischeZaken, Zoetermeer
Fotografie: Frank van Dam, Nieuwegein
Druk: Opmeer Drukkerij bv., Den Haag