bestemmingsplan hortusbuurt - Gemeente Groningen

Nieuwe Ebbingepoort, respectievelijk gebouwd in 1617 en 1621. Ten oosten van de Ebbingepoort
vormde de ligging van twee bestaande waterwegen, de Cleisloot en het Selwerderdiep, een probleem.
Men wilde de courtine van de Ebbingepoort niet verzwakken door twee waterpijpen. Dit resulteerde
in de aanleg van slechts één waterpoort in de courtine direct naast de Ebbingepoort.
Een gedeelte van de Cleisloot kwam door de aanleg van de vesting binnen de stadsgrenzen te liggen
en werd Boterdiep genoemd, nadat het tot een vaart werd vergraven. Om te voorkomen dat overtollig
water uit het hoger gelegen Schuitendiep overstroomde in de Cleisloot, werd de monding van het
Boterdiep afgesloten door een dam. In 1623 werd hierop de Steenmarkt aangelegd, een overslagplaats
voor goederen. Deze open ruimte aan het begin van het Boterdiep is nog steeds te herkennen in de
hedendaagse situatie.
Het Lopende Diep en de Noorderhaven zijn een vergraving van de laatmiddeleeuwse stadsgracht. Via
een waterpoort in de zeventiende-eeuwse wal stond de Noorderhaven in open verbinding met de zee.
Het diep kreeg met de nieuwe uitleg een nieuwe functie. Scheepvaart over het Schuitendiep (aan de
oostkant van de stad) en het Reitdiep (aan de noordwestkant) werd hierlangs geleid. De kaden aan
weerszijden, vanaf de Oude Ebbingepoort tot aan de Kranepijp in het westen, werden in 1626
aangelegd. Behalve door de versmalling van het water van het Lopende Diep – genoemd naar zijn
afwateringsfunctie- is de plaats van het vroegere sluizencomplex van de Grote Spilsluizen ook
afleesbaar uit de aanwezigheid van een brede, groene en deels beplante noordelijke oeverstrook. De
scheepstimmerwerf van de West Indische Compagnie aan de noordzijde van het diep, net binnen de
nieuwe wallen, zorgde voor economische bedrijvigheid in het westelijke deel van de Noorderhaven
en omgeving.
Verkaveling
De zeventiende-eeuwse noordelijke stadsuitleg ontleent zijn historisch-stedenbouwkundige waarde
vooral aan de uitzonderlijke, op geometrische principes gebaseerde structuur.
Het rechthoekige verkavelingspatroon is in sterke mate bepaald door de militairwetenschappelijke
denkbeelden uit die tijd over de inrichting van de ideale stad. In de zeventiende eeuw ontstond in
de Republiek een nieuwe vestingbouwkundige theorie die was gebaseerd op de wiskundige
rationaliteit van het grondplan. Modellen voor een ideale stad en fortificatiesystemen werden
tijdens de periode van de Renaissance in Italië ontwikkeld. Voor de verspreiding van deze
modellen speelde het traktaat van de Nederlandse vestingbouwkundige Simon Stevin “Van de
oirdeningh der steden” (ca 1600) een belangrijke rol.
In deze periode van de Hollandse Renaissance gaan esthetische regels samen met bouweconomische
principes. Een belangrijk principe voor de vorming van een ideaal stadsbeeld is de rechte rooilijn die
met de bouw van een reeks aaneengesloten huizen een effect van uniformiteit veroorzaakt.
De rechthoekige structuur werd ook wenselijk geacht voor het volledig en gemakkelijk verkavelen
van de uit te geven percelen. In de oorspronkelijke opzet voor de indeling van het gebied ging het
stadsbestuur uit van een regelmatige blokverkaveling met een standaardperceel van 2 x 5 roeden
(circa acht bij twintig meter). Kenmerkend voor de verkaveling is het in rechthoekige
bouwblokken aaneengesloten bouwen in de naar de openbare weg gekeerde voorgevelrooilijn.
Omdat de blokken maar langzaam vol raakten, werd al snel afgeweken van het standaardperceel.
Langs de Nieuwe Boteringestraat bijvoorbeeld is de perceelsbreedte in veel gevallen anderhalve
roeden bij een diepte van 11 roeden (circa 6 bij 44 meter). Ook in de lengte van de bouwblokken
komen afwijkingen voor. Dit komt onder andere door het beloop van de Nieuwe Boteringestraat
die in noordelijke richting steeds dichter bij de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat komt te liggen. De
tussenliggende bouwblokken worden steeds kleiner en onregelmatiger.
Opvallend is het verschil in diepte tussen de westelijke en de oostelijke bouwblokken aan de
Ossenmarkt. In het oostelijke bouwblok zijn de percelen diep; zij lopen tot aan het Nieuwe
Kerkhof en hebben aan de achterzijde veelal dienstgebouwen als stallen en koetshuizen. De
structuur van het westelijke bouwblok zou later sterk veranderen met de komst van het
Bestemmingsplan Hortusbuurt/ Noorderplantsoen, versie vaststelling, augustus 2001
5