de arts zijn patiënt - Tresoar

Inleiding
In het Leidse academiegebouw aan het
Rapenburg aanvaardde Herman Boerhaave
in het jaar 1701 het ambt van hoogleraar
met een Oratio commendando studio
Hippocratico, een redevoering, bedoeld om
de Hippocratische studie aan te prijzen. De
bedoeling hiervan was ‘de regtaarde voedsterlingen
der Geneeskonst met de bliksem
van welsprekende geleerdheid tot den zelven
[Hippocrates] weder te brengen’. 1
Hoe komt het toch, dat de gedeeltelijk
meer dan 2000 jaren oude verzameling van
medische geschriften, die als Corpus Hippocraticum
is overgeleverd, ten tijde van
Boerhaave nog als grondslag van alle medische
kennis werd beschouwd? Waaraan
ontlenen deze werken ook in onze tijd nog
hun grote waarde? Het antwoord op deze
vragen moeten wij zoeken in de beeldende
en zorgvuldige beschrijving van ziektesymptomen
en de op grote ervaring berustende
voorspelling van het ziekteverloop.
De diagnostische methoden die de Hippocratische
arts daarbij ten dienste stonden,
worden met enkele trefwoorden samengevat
in een drietal notities (Hp. Epid.
1. 23, 2. 668 L; Hp. Epid. 4. 43, 5. 184 L;
Hp. Epid. 6. 8–10, 5. 344 L), die deel uitmaken
van het geschrift over de epidemieën
(Epidemiai). De lijst begint met de constatering:
‘Wij vormen ons oordeel met de
ogen, oren, de neus, de hand en door datgene,
wat verder tot ons inzicht bijdraagt’
(Hp. Epid. 4. 43, 5. 184 L). Dat kijken, luisteren,
ruiken en met de hand aftasten de
grondslag zijn van het lichamelijk onderzoek
spreekt vanzelf. Een bijzonder waar-
De diagnostische middelen van de
arts in de Grieks-Romeinse traditie
F.G. Schlesinger
devol kenmerk van de Hippocratische
ziektegeschiedenis is: ‘wat verder tot ons
inzicht bijdraagt’. Hiermee wordt bedoeld
het nauwkeurig observeren en registreren
van de volgorde, waarin de ziekteverschijnselen
optreden. Daarbij wordt ook
aantekening gehouden van acute veranderingen
ten kwade of van veranderingen,
die wijzen op een naderend omslagpunt
(crisis) als teken van beginnende genezing.
(Hp. Epid. 1. 23, 2. 668 L).
De wijze waarop de genoemde raadgevingen
voor de diagnostiek werden toegepast
zal ik toelichten aan de hand van een
aantal voorbeelden uit de geschriften
Epidemiai (Epid.), Prognosticon (Progn.), De
morbis (Morb.), De morbis internis (Int.) en
De vetere medicina (VM).
Houding en ligging van de patiënt
Wanneer de arts zijn patiënt aantreft liggend
op de rechter- of de linkerzijde, met
licht gebogen handen, nek en benen en
geheel ontspannen lichaam, kan hij een
gunstige afloop van het ziekteproces voorspellen.
Dit immers is de houding van
gezonde mensen (Hp. Progn. 3, 2. 118 L).
Een hiervan afwijkende houding voorspelt
niet veel goeds. Bijzonder ernstig is de
prognose, wanneer de mond open staat en
de patiënt op zijn rug ligt met gekruiste
benen en sterk opgetrokken knieën. Deze
houding in combinatie met een plankhard
gespannen buik is bekend bij ontsteking
van het buikvlies en is dikwijls het gevolg
van maag- of darmperforatie. In de Oudheid
was een dergelijke patiënt ten dode
opgeschreven.
95