de arts zijn patiënt - Tresoar

Oude instrumenten kunnen twee verhalen
vertellen, één over de tijd, waarin zij de
arts bij onderzoek en verrichting tot hulp
waren en een ander, kort, verhaal over de
tijd daarna. Een tijd, waarin zij, weggeraakt
of weggegooid, in de grond of het
water lagen te wachten om gevonden,
beschreven en in een museum opgeborgen
te worden.
Laten wij eerst dit korte verhaal vertellen.
De medische instrumenten uit de klassieke
oudheid waren voor het grootste deel
gemaakt van staal of een koperlegering
(brons of messing). Meestal is het staal
door vocht en zuurstof aangetast en vaak
totaal verdwenen. De koperlegeringen zijn
echter, zij het soms wat verkleurd, bewaard
gebleven. Een goed voorbeeld hiervan
zijn de chirurgische messen. De stalen
messen zijn verdwenen, de koperen handvatten
zijn gebleven.
Het andere verhaal dat de instrumenten
vertellen, moet vertaald worden. Door
classici uit de Griekse en Romeinse literatuur,
door archeologen wat betreft vindplaats,
context en leeftijd, en door artsen
wat betreft het gebruik. Dat dit een moeilijke
opgave is, bewijst wel de noodkreet
van Künzl: ‘Bij archeologen is er angst
voor het vreemde gebied van de medische
wetenschap, bij medisch-historici ontbreekt
er kennis van archeologische methoden
en publicaties’. Een moeilijkheid is
ook dat de meest eenvoudige instrumenten
niet beschreven zijn. In de klassieke tijd
kende iedereen ze wel, zoals het kleine
oorlepeltje. Dit lepeltje had, zoals zoveel
medische instrumenten in de oudheid, veel
De taal van enige medische
instrumenten
Sal Braadbaart
functies. Niet alleen het lepeltje, maar ook
de kant waar de steel zat, kon voor verschillende
verrichtingen gebruikt worden.
Oorlepels
Bij de toepassingen van het lepeltje beginnen
wij de bespreking met de steel. De
steel van de oorlepel kan vrij scherp of in
een olijfpitvormig knopje eindigen. Als de
steel scherp eindigde, kon deze als druppelaar
gebruikt worden. Meestal waren op
4–5 cm van het uiteinde van de steel enige
ringvormige verdikkingen aangebracht,
waarop een dotje wol kon worden vastgezet,
dat eerst in een medicinale vloeistof
was gedoopt. Om te druppelen werd de
wol tegen de steel uitgeknepen (Galenus
12. 689 K). Als de steel in een olijfpitvormig
knopje eindigde, kon het als sonde
gebruikt worden. Celsus, een medisch auteur
uit de eerste helft van de 1ste eeuw
n.Chr., schreef in zijn De re medicina over
de sonde (Celsus 5. 28. 12D):
Het is goed om een sonde in een fistel (pijpzweer)
te plaatsen om te weten te komen, waarheen
deze voert, hoe diep deze is en of het einde
ervan vochtig of droog is. Dit is te zien, als
de sonde er weer uit wordt getrokken. Verder is
het mogelijk om te weten te komen of nabijgelegen
bot aangetast is, want als bij het sonderen
het weefsel zacht blijft, dan is de aandoening
nog steeds beperkt tot de spieren. Bij een grotere
weerstand is de fistel doorgegaan tot in het
bot. Als dan de punt van de sonde wegglijdt, is
er nog geen ontstoken bot. Als de sonde niet
wegglipt, maar een gelijkmatige weerstand laat
voelen, is er wel sprake van een ontsteking,
hoewel nog in lichte graad. Als echter met de
107