HERMENEUS jrg 59-1987 nummer 5 - Tresoar

Het levende
woord van
Aristoteles’
Poetica
Een inleiding annex
boekaankondiging
Mimesis en de literatuur
De kunstenaar geeft vorm aan de werkelijkheid die zich aan hem voordoet. Deze
eenvoudige zin, die sommige lezers zullen ervaren als een gemeenplaats, behelst in feite
een reeks vooronderstellingen die door toedoen van Aristoteles theoretisch bespreekbaar
zijn geworden. Kunst is niet slechts afspiegeling maar (concrete) uitbeelding van
de (abstracte) werkelijkheid van gevoelens, voorstellingen en gedachten die in ons
wordt opgeroepen bij het waarnemen van ‘de dingen’. In die zin heeft kunst voor
Aristoteles een mimetisch karakter: als uitbeelding van het mogelijke, het algemeen
geldende, het universele. Plato zag in het kunstwerk een afspiegeling van ‘de
werkelijkheid daarbuiten’ die voor ons mensen een nieuwe visie op die werkelijkheid
vertegenwoordigt. Was voor hem mimesis vooral her-interpretatie, Aristoteles denkt
eerder aan her-schepping.
Bij zijn systematisch onderzoek naar de werking van deze mimesis had Aristoteles er
behoefte aan om kunstwerken in het algemeen en literaire kunstwerken in het bijzonder
te onderwerpen aan een verhelderende ordening, gebaseerd op een onderscheid in
toegepaste middelen, gekozen onderwerp en wijze van behandelen. Blijkens de Poetica
betekent dit voor de literaire kunst: de dichter kan gebruik maken van de middelen
ritme, taal en melodie, hij kan als onderwerp een menselijke handeling kiezen van
voorbeeldige dan wel verwerpelijke aard, terwijl het voor de wijze van behandelen
bepalend is of de dichter de vertelinstantie al dan niet laat samenvallen met handelende
personages.
Men zou verwachten dat met dit ‘open’ en flexibel model in de Poetica de gehele
Griekse literatuur werd beschreven. Aristoteles is echter selectief te werk gegaan. Het
grootste gedeelte van de overgeleverde tekst handelt over de tragedie terwijl daarnaast
slechts het epos aan de orde komt, en dan nog als een ander soort drama: van geringer
gehalte dan de tragedie, die immers een grotere concentratie van handeling en
bovendien eenheid van uitbeelding kent. Het is wel zeker, op grond van uitlatingen bij
Aristoteles zelf en enkele andere gegevens, dat tot de oorspronkelijke Poetica-stof ook
een verhandeling over de komedie behoorde. Alles wijst er evenwel op dat Aristoteles in
het kader van zijn literatuur-theoretische uiteenzettingen over het hoofdgenre lyriek
met geen woord gesproken heeft.
Men heeft verondersteld dat hij zich exclusief zou hebben geconcentreerd op de in
300
S. Wiersma